Балалардың үйдегі тәрбиелеушілердіңэмоционалды-ерікті-аумағының-психологиялық-ерекшеліктері

№84мектеп-лицей

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 «Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің эмоционалды-ерікті аумағының психологиялық ерекшеліктері».

 

 

 

 

 

 

 

Педагог-психолог:     Салимова А.У.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

МАЗМҰНЫ

Кіріспе..................................................................................................................... 3

 I БӨЛІМ. Балалар үйіндегі психологиялық жағдайдың ғылыми-теориялық мәселелері.

            Қазіргі таңдағы балалар психологиясы дамуының психологиялық мәселелері................................................................................................................9

            Балалар үйіндегі жасөспірімдердің эмоционалды-еріктік ерекшеліктерін  теориялық  талдау.................................................................................................23

1.3  Балалар үйіндегі  тәрбиешілер мен  қызметкерлердің  эмоционалды  өзара әрекеттестігі................................................................................................29

I бөлім бойынша  тұжырымдамасы ..................................................................32

 II БӨЛІМ. Балалар үйінде тәрбиеленушілердің эмоционалды-еріктік  ерекшеліктерін  зерттеудің  эксперименталды  бөлімі.

2.1  Эксперименталды зерттеу бөлімінің  мақсат-міндеті, әдістемелер кешені....................................................................................................................34

2.2    Балалар үйіндегі  жасөспірімдердің эмоционалды-еріктік  қасиеттерінің түзету бағдарламасы............................................................................................47

2.3   Балалар үйінің қызметкерлері, ата-аналар, ересектер үшін практикалық-әдістемелік  нұсқаулар.........................................................................................56  

 

ҚОРЫТЫНДЫ....................................................................................................60

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.....................................................61

ҚОСЫМШАЛАР.................................................................................................66

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

     Зерттеу жұмысының өзектілігі:  Еліміздегі жариялылық дәуірі қоршаған ортаның көптеген “қара дақтарын”  айқындады. Солардың бірі: балалар үйінде тәрбиеленетін балалар мәселесі.  Қазіргі таңда баспасөз беттерінде балалар үйі мен мектеп-интернаттардағы жағдай туралы, ондағы тәртіп пен материалдық жағдай жайлы ашық әрі көптеп жазылып жүр. Бірақ балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің мәселелері аса қиын жағдайда. Бұл жағдайға қатысты негізгі мәселелердің қомақтылары мыналар: жетім балалар денсаулығына деген әлеуметтік қамқорлықты күшейту, олардың құқығына қол сұқпау, қоғам өмірінің барлық салаларына толық орналасуына жағдай жасау,  психикалық даму ерекшеліктерін жетілдіруді қамтамасыз ету.

Демек, балалар үйіндегі тәрбиеленушілер дамуының ерекшеліктері  психология ғылымының маңызды да, қызықты мәселенің бірі болып отыр. Бұл мәселенің көкейкестілігі психология ғылымының отандық деңгейде қарастырылуымен, қаракөз жетімдер санының  күннен-күнге  қарқынды өсуімен және  соған байланысты әртүрлі құрылымдағы  балалар үйінің пайда болуымен өсе түсті.  Балаланың әлеуметтік  мәнді қатынастар жүйесіне енуіне даярлық ретінде  жас дамуының  түрлі кезеңдерінде  психологиялық тұрғыдан дамуын басты орынға қою қажеттілігі туындап отыр. Психологиялық  еңбектерді қарастыру баланың психикалық дамуын  қамтамасыз ететін  әртүрлі көзқарастардың бар екендігін көрсетеді.

     Бала психикасының дұрыс қалыптасуында жанұяның ерекше  орын алатыны  белгілі. Жанұяның мәні баланың тәжірибе жинақтауға жасалатын жағдайларымен  анықталады. Адам ерте балалық шағынан бастап, ересектерден тек жүру, сөйлеу, заттарды дұрыс қолдану, ойлану,білім алу, еңбек етуге ғана емес, сезімдерге, ойлауға, күйзеліске, өзіне және өзге адамдармен қарым-қатынас жасауға үйренеді. Жанұяда бала табиғи жағдайда  өмірге бейімделе алады, себебі күнделікті, таңертеннен кешке дейін  ата-аналары, аға-апайлары, апа-аталары  баланың алдында мінез-құлық,  жүріс-тұрыстың әртүрлі үлгілерін ұсынады: сөйлеу және  ым-ишара мәселелері, еңбекке баулу, адамдармен қарым-қатынас жасау,  саясатқа деген  көзқарасын қалыптастыру т.б.

    Жанұяда бала тек қалай өмір сүру керектігін ғана емес, нені білу керегі  мен шын мәніндегі өмірді  түсінуді  естіп-біледі.: адамның өзара  және өзге адамдармен қарым-қатынасы  олардың  бағалаулары мен  пікірлері, күйзелістері мен ой толғаулары. т.б.

     Жанұя тәрбиесінің ерекшелігі  туыстық сезімге  негізделген ата-ананың балаға деген сүйіспеншілігінен көрінетін эмоционалды  мінез-құлық, жүріс-тұрыстан тұрады. Баланың туғаннан  мектепке дейінгі кезеңді туыстық эмоционалды байланысқа сүйене отырып, бірінші кезекте  ана мен бала байланысы қарастырылады. Мектепке дейінгі  кезеңде  баланың қарым-қатынасқа  түсетін адамдары ортасының  өзіндік ерекшеліктері бар.  Психологтар мен  педагогтардың пікірінше, сүйіспеншілікке, сенімге , өзара қызығушылыққа  негізделген ересектермен жақын қарым-қатынас,  жанұялық тәрбиені  сипаттайтын басты көрсеткіш  болып табылады. Олай болса, жеке адам дамуының негізгі  шарты — баланың адамдармен қарым-қатынасқа түсуі болып табылады. Осындай пікірдің аясында, бұрынғы Кеңес  Одағында алғашқы қарым-қатынасқа түсу болып табылады. Осындай пікірдің аясында қарым-қатынас мектебі ашылды.  Онда А.Г Харчевтің (1974)  тұжырымдамасы  ұсталынды: «бала туғаннан бастап өз ортасы мен қоғамдық  дәстүрлі мәдениетін, өнегеліктің біртұтас жүйесін жанұядан меңгереді.  Дәл осы нәрестелік кезеңнен бастап балада адамдар мен қоршаған ортасына деген сенім, қоршаған орта мен өзге адамдардан қорқыныш сезімі  мен мазасыздық қалыптаса бастайды.  Осы кезеңде қалыптасқан сезімдер  адамда  өмір бойы сақталып, басқа адамдармен қарым-қатынастағы эмоционалды үндестігінен, ерекше  стилінен көрініп, отыратындығын зерттеулер нәтижелері  анықтаған».

      Дүниежүзінің әр түкпірінде әртүрлі құрылымдағы  балалар мекемелері ашылуда, олардың бірінде балалр тек 2-3 сағаттарын  ғана осындай мекеде өткізіп, қалған уақытта  жанұяда болса, екіншісінде    аптаның бес күнін сонда өткізіп, сенбі-жексенбіде өз үйіне барып тұрады, ал үшіншісінде , балалрға тәрбие беру мекемелерінде тұрақтап тұрады да, жақын туыстары кездесуге келіп тұрады. Бұлардың біріншісі — күнделікті келетін мекемелер, екіншісі – тәуіліктік немесе апталық,  үшіншісі жабық түрдегі мекеме деп аталады.

      У. Денис пен П. Наджарьян Ливанда 100 жетімді зертей  отырып,  балалар үйінде  тәрбиеленушілердің өмірінің  бірінші жылының аяғында-ақ жанұяларда тәрбиеленуші өз қатарластарынан психикалық даму жағынан  кейін қалатындығын анықтаған.  Зерттеушілер  бұндай ерекшеліктердің  себебін  ана мен бала қарым-қатынасының кемшілігінен деп тапқан.

     Л. Ярроу анасымен  және анасыз тәрбиеленген  балалардың  биологиялық және әлеуметтік жағынан дамуында ерекшеліктері болатындығын анықтаған. Дәл осындай қорытындыға  М. Раттер  жабық түрдегі мекемелерде  тәрбиеленуші балалардың  «кері» тәрбиеленуінің себебі анасымен жеткіліксіз эмоционалды қатынасы, сенсорлы  және әлеуметтік стимуляциялардың  адығынан деп  түсіндіреді. 

    Егер Р. Заззо жазбаларына үңілетін болсақ (1967) . француздар бастапқыда, бала-бақшалардың құрылуына  қарсы болған . Олар балалрын мұндай жалпылық мекемелерде «нақұрысқа»  айналдырды деп  есептеген  және сондай жағдайдың пайда болуынан сақтаған.

     Р. Спиц жазбаларынан  анасынан бөлініп, жабық түрде гі мекемелерге келген  сәбилердің  бір  жасқа  деңгейінің  70% шегінетінін, ал қалған бөлігінің  ақыл-ойлары  артта қалатындығын  көруімізге болады.

     Ана бала үшін жалғыз ғана жақын адамы, қамқоршысы болады. Балалр үйінде де бірнеше қамқоршы-тәрбиешілер бар, олар сондағы балалардың  туған анасын  алмастыруға  әрекеттер жасайды.  Балалар үйі тәрбиешілерінің жұмысының тиімділігі , балалардың  жеке адам болып қалыптасып, дамуы, мінез-құлқы, жүріс-тұрысына тигізетін  әсері туралы мәселелерді  көптеген психологтар жан-жақта  қарастырған. Г.Х. Рейнгольд пен Н. Бейли (1959) көп аналардың балаға тигізер психологиялық әсерін сипаттады. Олар өз эксперименттерінде  екі топтағы балаларды қарастырады.: бірінші топта – 6 айлық баланы 8-айының соңына дейін бір ғана тәрбиеші күткен, ал екінші  топтағы балаға  төрт тәрбиеші  қамқор болған. 3 ай  мерзімінде  жүргізілген эксперимент  нәтижесі бірінші топтағы  баланың екінші топтағы  балаларға қарағанда  әлеуметтік реактивтіліктің жоғарылығын көрсетті, ал 1 жылдан соң, бұл эксперимент алдыңғы нәтижені қайталамады. Зертеушілер балаға бір немес бірнеше тәрбиешінің  қамқорлығында  болуы оның дамуына  ерекше әсер етпейтіндігі  туралы қорытындыға келеді.  Осы мәселеге байланысты өзге зерттеулерде  ғалымдар мынадай қорытындыға келеді: «Қанша  адамның  қамқор болуы бала үшін маңызды емес,  аса маңыздысы әр баланың   қамқорлық пен сүйіспеншілікті  біліп,  сезініп өсуінде»,—дейді.  Тәрбиешінің аздығы  баланың дамуын етежейді, даму ең алдымен  ересектермен қарым-қатынас  процесінде, іс-әрекетте  ілгері басады. Нәресте неғұрлым жас болса,  соғұрлым ол әлсіз болады, сондықтан да қай ортада өмір сүрсе, соған тәуелді болады.

     Жанұяда және жанұядан тыс тәрбиеленген  балалардың  психологиялық дамуы жөніндегі  ғалымдардың зерттеулеріне  сүйенсек, көп жағдайда  жанұя тәрбиесіндегі  балаларға қарағанда  жанұядан тыс тәрбиеленушілердің  даму барысының  әлде қайда баяу екендігін көреміз.  Вербалды емес функцияның  қалыптасуының  тоқырауға  ұшырауы ерте жастағы  ойлауға , балалардың айналадағы адамдармен  қарым-қатынасына, сөйлеуіне, т.б іс-әрекеттері де із қалдырады.

     Мектеп интернаттарында  балалар дамуындағы шынайы қауіп — оларды «өзгелердің  ақылымен» басқарыла отырып, өмір сүруінде. Үнемі қатарластарының  ішінде жүруі, шулы уақытта  бос өткізетін ортада жүруі,  ересектердің оларға  сирек көңіл аударуы, балалардың  жүйкесінің шаршауына  себепші болады. Бұл тәрбиенің  жетіспеушілігі  болып табылады.

     Жалпы айтқанда балалар үйінде тәрбиеленушілер психикасы  жағынан  кейін қалып отырады  және де   ауытқулары да байқалады.

     Сонымен балалар үйінде  тәрбиеленушілердің  психикалық дамуын қарастыра  келіп, аталған мекеменің  әр тәрбиешінің  жеке даралық  және жас ерекшеліктерін ескере отырып, арнайы ұйымдасқан психологиялық қызмет көрсетуді талап етіп, айтуымызға болады. Себебі, жабық түрдегі  мекеме психологы балалардың  психикалық дамуындағы өзгерістерінің орнын басуға  мүмкіндік беретін  дамытушы, психокоррекциялық  бағдарламаларды  құруы балалар үйінде тәрбиеленушілердің көптеген  мәселелерін шешуге жол ашар еді.

 Зерттеу жұмысының мақсаты: Балалар үйінде тәрбиеленушілердің эмоционалды –еріктік аумағының психологиялық ерекшеліктерін  зерттеу.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен пәніне орай келесі зерттеу міндеттері туындады:

1.                             Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің эмоционалды-еріктік ерекшеліктерін  зерттеуге арналған әдебиеттерге (шетелдік, отандық, Ресейлік), толық теориялық талдау жүргізу;

2.                             Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің эмоциясы мен ерік аумағын  дамытуға ықпал ететін факторларды анықтау;

3.                             Балалар үйіндегі балалардың психологиялық даму ерекшеліктерін зерттеу;

4.                             Балалар үйіндегі балалардың жеке тұлғалық қасиеттерін зерттеу;

5.                             Осы балалардың эмоционалды–еріктік ерекшеліктерін  дамытуға көмектесетін түзету шараларының кешенін анықтап зерттеу.

Зерттеу жұмысының обьектісі: Балалар үйінде тәрбиеленген жасөспірімдер.

Зерттеу жұмысының міндеттеріне орай, келесі зерттеу болжамы ұсынылады: Балалар үйіндегі балалармен түзету-дамыту жұмыстарын психологиялық тұрғыдан дұрыс өткізген жағдайда, олардың эмоционалды –еріктік ерекшеліктерін жетілдіруге қол жеткізуге болады.  

Зерттеу жұмысының әдіснамалық негізін Л.С. Выготскийдің мәдени-тарихи даму тұжырымдамасы, А.Н. Леонтьевтің іс-әрекет теориясы,

 С.Л. Рубинштейннің сана мен іс-әрекеттің бірлігі жайлы теориясы, Джеймс-Лангенің эмоцияның перифериялық теориясы.

Зерттеу әдістері мен әдістемелері:

1.                         Эмоционалды-еріктік ерекшеліктерін  зерттеу әдістемесі.

(Р.С Немовтың өңдеуі бойынша)

2.   Эмоцияны бағалау шкаласы (Б.И. Додонов)

      3.    Бақылау.

      4.    Әңгімелесу.

      5. Эмоционалды көңіл-күйді өзіндік бағалау әдісі. (Ағылшын психологтары   А.Е Уэссман және Д.Рикс бойынша өңделген)

6.                             Эмоционалды-еріктік ерекшеліктерін дамытуға бағытталған түзету тренингтері.

7.  Эмоцияны басқару мен ерікті жұмсауға арналған ойындар,тесттер,  тренингтер.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы: балалар үйіндегі балалардың эмоционалды-еріктік ерекшеліктеріне  арналған қазақ тіліндегі теориялық материал толықтырылды.

Практикалық құндылығы: балалар үйіндегі балалардың эмоциясы мен ерік аумағын дамытудың жолдары, шараларын анықтау арқылы, қоршаған орта мен қарым-қатынасы мен осы орындардағы оқу-тәрбие процесін жақсартуға қол жеткізуге болады. Эмоционалды-еріктік әрекетін қалыпқа келтіруді көздейтін түзету-дамыту жұмыстарының кешені оқытушы-тәрбиешілердің бірден-бір негізгі құралдарының бірі болмақ.

Дипломдық зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен,  қосымшадан тұрады.Дипломдық зерттеу жұмысының жалпы көлемі   65 бет.

Дипломдық зерттеу жұмысының базасы: Облыстық жасөспірімдер үйі.

 

I БӨЛІМ   Балалар үйіндегі психологиялық жағдайдың ғылыми-теориялық мәселелері

1.1. Қазіргі таңдағы балалар психологиясы дамуының психологиялық мәселелері

     Жетімдер мен жетімханалар жайлы алғашқы мәліметтер дәуіріміздің IU ғасырынан (335 жыл, Цареград) бастау алады, ал олардың көбею кезі Еуропада CUII ғасырдың тұсы болып саналады. 1760 жылы испан елінің бір дін қызметкері “жетімханада бала көңілсіз күй кешеді және көбі қайғы-мұңнан өледі” деп жазған. Алайда жабық типтегі балалар мекемелерінде өмір сүрудің салдары ғылыми мәселе ретінде тек ХХ ғасырда ғана қарастырыла бастады.

     Балалар үйі, интернаттар жағдайындағы «жабық» орта сенсорлық «аштық» тудыра отырып кез-келген жастағы адам баласына зиянды болып есептелінеді. Әсіресе, жаңа дамып, өсіп келе жатқан бала психикасы үшін оның зардаптары өте көп. Осы балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің мәселелері аса күрделі жағдайда. Бұл жағдайға қатысты өзекті мәселелердің негізгілері мыналар: жетім балалар денсаулығына деген әлеуметтік  қамқорлықты күшейту,  олардың құқығына қол сұқпау, қоғам өмірінің барлық салаларына толық араласуға жағдай жасау.

     Осы мәселелерді шешуде негізгі екі көзқарас қалыптасқан. Бір жағынан,  балалар үйі мен мектеп-интернаттың балалары отбасында тәрбиеленетін балалардан ерекшеленбейді және олардың мәселелерін тек материалдық жағдайда жақсарту және оқу-тәрбие процесіне бірқалыпты жағдай туғызу арқылы шешуге болады десе, екінші жағынан, қазіргі таңда балалар үйінде және интернаттардағы балалардың дені сау емес,  барлығы ауыр тұқым қуалаушылыққа негізделген соматикалық және психикалық аурулармен ауырады деген көзқарас қалыптасқан. Осы екі көзқарастың да шындыққа жақындайтын жерлері бар сияқты. [ 1, 53 ]              

     Балалар үйі мен интернаттың тәрбиеленушілерінің ішінен жоғары оқу орындарына түсіп, түрлі салаларда қызмет атқарып, қоғамдық өмірге белесене араласып жатқандары бар екені белгілі.  Дегенмен, қазіргі кездегі балалар үйіндегілердің барлығы бірдей  жетім балалар емес.  Мұндай мекемелерде ата-аналық құқынан айырылғандардың балалары, жалғызбасты ата-аналардың балалары, ата-аналары тастап кеткен  балалар, ауруына байланысты әрекетке жарамсыз деп танылғандардың балалары, ата-анасы сотталып кеткендердің балалары,  жетім және тастанды балалар тәрбиеленеді. Бұларды «әлеуметтік жетімдер» деп атайды.

     А.М. Прихожан, Н.Н. Толстых зерттеулері бойынша мынадай мәліметтерді білуге қол жеткіздік.

     Балалар үйінде тәрбиеленушілердің жиі жағдайда  өздерінің жеке құндылықтары жайлы ұғымдарының әлеуметтік беку жағдайлары жиі жағдайда жоқ болады, бұл терең эмоционалды дискомфортқа әкеліп соғады,  ал ол өз кезегінде агрессия мен мазасызданудың пайда болуына себепші болады.Мазасыздану дегеніміз,  бұл болатын қауіп-қатерді күтуге орай эмоционалды дискомфортты бастан кешу жағдайы. [2, 23].

     Жалпы жетімдер үйінде, мектеп-интернаттарда оқыту процесімен қатар мазмұны бойынша түрліше тәрбие бағдарламасы жүзеге асады. бҰл тәрбие бағдарламасының негізгі міндеті – дене жағынан және адамгершілікке қабілетті, қазіргі таңдағы өмірге дербес түрде өмір сүре алатын адамды даярлау болып табылады.

     Бұл міндеттің практикалық шешілуі өте ұзақ және ұзақ мерзімді процесс.

     Балалар үйлеріндегі балалардың көбісі өмірдегі ең басты нәрсе – ата-аналар қамқорлығы мен махабатынан айырылғандар. Олардың көбісі «жанұя», «үй», «мама», «папа» деген ұғымдарды түсінбейді. Бұл ұғым-сөздерді білмеу интернат пен балалар үйі жағдайындағы ұйымдасқан тәрбие процесіне өте көп проблема тудырады.

     Жетімдер үйі, мектеп-интернаттарда жүргізілетін түзету тәрбиелік жұмыстардағы ең басты фактор баланың әлеуметтік тәжірибесін қалыптастыруға көмектесетін гуманды, яғни адамгершілік ортасын құру факторы болып табылады.

     Балалық әлемін жақсы біліп, түсінетін адам ғана нағыз тәрбиеші екендігі баршаға аян, ал оның педагогикалық тактісі тек қана педагогикалық біліммен ғана шектеліп қоймайды, әрі интуицияның болуымен,  әрбір баланың жүрегіне шеберлікпен жол табуда ерекше  әдістерді меңгеріп қолданумен де анықталады.

    Баланың әділдігі,  адамгершілігі, сыйластығы – дұрыс   тәрбиенің негізгі шарттары осылар, әсіресе жетім-балаларда осы жеке және әлеуметтік қорғанссыздығы жас қосқан сайын өткір  бола түседі.

     Интернаттар мен балалар үйлері білім беру жүйесінде қажеттігі мен пайдалылығына орай, ондағы тәрбиеленушілерге бірқатар ерекшелік – сипаттарды дарытады.  Ең бастысы,  интернат,  балалар үйі дегеніміз олар үшін – ұжымдық мекеме, онда балалар үшін «менің үйім», «менің бөлмем», «менің бұрышым», «менің ойыншықтарым», «менің ата-аналарым» тағы басқа осы сияқты ұғымдар жоқ.  Үй болмай,  үлкен ұжым үшін мекеме бола отырып, ереже бойынша бұл балалар үйлері балалардың бойындағы жеке-дара сұраныстар мен қажеттіліктерді қалыптастыра қоймайды және мұнда «мен» сезімі өз дәрежесінде дами қоймайды.  Осыған орай, әрине жанұялық типтегі балалар үйлерінің жүйесі жеткілікті кемелденген болады. Жанұялық типтегі балалар үйлерінде педагогтар ата-аналар функциясын атқарады, ал 6-10 бала – соларға бала,  қыз,  бір-біріне апа,  сіңлі,  аға,  іні рөлдерін атқарады.

     Жанұялық үйлер, әрине,  жетімдік проблемасын шешудің тиімді жолы, бірақ өкінішке орай, бұл экономикалық тұрғыдан қымбат мекеме, сондықтан да әлі де ұзақ ууақыт бойына дәстүрлі  интернаттық типтегі балалар үйлері сақтала бермек.Ол мекемелердегі тәрбиелік процесс ұжымдық өмір принциптеріне негізделген регламенттік сипатта болады.

     Дегенмен бұл жағдайларда да балалардың өмірін едәуір дәрежеде жанұялық үй үлгісіне жақындатуға болады.

     Қазіргі таңда көптеген интернат,  балалар үйлері мекемелерінің басшылары соңғы  жылдары балалар топтарын жүйелеп-топтастыруда басқаша әдіс-тәсілдерді қолдануда.  Яғни,  олар топты құрауда түрлі жастағы балаларды бір топқа біріктіруді қолға алған. Бұл топтарда ересек балалар,  кіші балаларға көмектеседі, әрі әрбір топта өз қолданыстарында бірнеше бөлмелердің болатындығы маңызды.  Ол бөлмелер:  жатын бөлме, ойын бөлмесі,  демалыс және сабақ бөлмелері,  санитарлы-гигиеналық блок,  асхана – буфет. Демалыс күндері бұл асхана-буфетте балалар өздеріне ұнайтын асты, өздері даярлауға, қажет кезде шәй ішуге, мереке және туған күндерге қонақтар-достарын шақыруға мүмкіндік алады.

     Бұл жоғарыда аталған үлгілер балалар үйлері,  интернаттардағы сақталған дәстүрлі өмір салтын бұзуға,  автономды тұрмыс салтын құруға көмектеседі. Мұндай автономды дербес тұрмыс салты психологиялық комфортты сезінуге көмектеседі және балалардың бойында қажетті дәрежеде тұрмыстық дағды-іскерліктердің қалыптасуына себепші болады.

     Түрлі жастағы балалар топтарында ересек және кіші тәрбиеленушілер арасында өзара қарым-қатынастар жеңіл әрі оңай қалыптасады, яғни ересектер кішілерге қамқор болу арқылы және жатақхананың түрлі жағдайларында тәрбиеші көмек бере отырып, әрі өмір сүрудің кейбір автономдығына орай, балалар үйлерінің барлық топтары өмірдің жалпы ритмін ұстау, сақтау арқылы бірігулері тиіс.  Онда күн бойына оқу іс-әрекетімен қатар басқаша да түрлі  жұмыс түрлері қолдану қажет.  Ол жұмыс түрлері: спорт, үйірмелік, шығармашылық жұмыс тағы басқалар.

     Соңғы жылдардағы экономикалық қиындықтар сөзсіз,  білім беру мекемелерінің материалдық жағынан қамтамасыз етілуінен көрінуде. Дегенмен, балалар үйлері мемлекет, қайырымдылық қорлары, демеушілер тарапынан назардан тыс қалып тұрған жоқ.

     Балалар үйлерінің кейбір жетекшілері жоғары материалдық шараларға қол жеткізе отырып, оларды саналы жұмсай алмайды, яғни орасан көп жиһаз,  кілемдер, қымбат теледидар, музыкалық аспаптарды, компьютер тағы басқаларды үйіп алып,  ақыр соңында дүние тәрбиелік емес декоративті функция атқаратын болады.

     Нәтижесінде, жанұядағы сияқты қолайлылықтың негізгі критерийі ретінде материалды жетістік бірінші жоспарға шығады да, балалар өмірге икемсіз,  әрі суық,  қайырымсыз болып өсетін болады.

     Әрине,  кедейлік үйлесімді адамның қалыптасуына көмектесе қоймайды, сондықтан да жанұялық, әсіресе балалар үйінің материалды камтамасыздығы ерекше маңызды жағдай,  ол бірақ ең алдымен балалардың бойында өмір сүруге аса қажетті қадір-қасиет, сапаларды қалыптастыруға бағытталуы тиіс.

     Тұрмысты ұйымдастыру ең алдымен гигиеналық,  эстетикалық талаптарға жауап бергені жөн, және тәрбиеленушілердің жас ерекшеліктеріне сай бола отырып, олардың бойында материалды ұмтылыс-қажеттіліктерге шама-шарық сезім білдіруге ұмтылуы тиіс.

     Бұл нәрселерге өмір салтын ойластырып құрумен қол жеткізуге болады,  яғни мұндайда заттар мен бұйымдар тек қана қолданылып, сақталынбайды,  әрі тәрбиеленушілердің өз қолдарымен сақталады, жөнделеді, жаңаланады.  Тәрбиелік іс-шаралар жүйесіне жанұядағы сияқты түрлі жұмыс түрлері енуі тиіс, олар:  киім, жиһаз, тұрмыс заттарын жөндеу тағы басқалар.

     Ал, Қазақстандағы балалар үйінің хал-жағдайлары туралы жазар болсақ, жетімдікпен күрес мәселесі тек қана мемлекеттің ғана емес, сонымен бірге көптеген бейтарап ұйымдардың да басты мәселесіне айналды.

     Егер де 1991 жылы біздің республикамызда 42 балалар үйлері болса, 2004-ші жылы 614 интернаттық мекемелер саны белгілі болып есептелінді, онда 13000 жетім-балалар саны мемлекеттің шығынын арттырады.

     Бұл мекемелердегі бір баланы жыл бойы ұстап-тәрбиелеу үшін шамамен 3600 АҚШ доллары жұмсалады. Негізгі шығын ол мекемелердегі қызметкерлер еңбегін төлеуге,  әлеуметтік салық пен балалар тамағына жұмсалады.Әрі, мемлекеттік құрылымдар қоғаммен бірлесе отырып, қолдарындағы мемлекеттік құрал-жабдықтарды иемдене отырып, жетімдік проблемасының қайнар көздерін, яғни ішімдікпен, нашақорлықпен, қажетсіз жүкітілікпен тағы басқаларды жоюға орай үлкен жұмыстар атқаруда және бұл құрылымдар психологиялық, әлеуметтік қызметтерді  ұйымдастыруда, көп балалы жанұяларға әлеуметтік көмек беруде елеулі еңбек етуде.

     Жетімдер үйлерінен шыққан көптеген адамдар кәдімгі өмір салтын да сақтауда. Ал, кейбірі өздерінің өтініш-тілектерін де білдіруде.  Ол тілектер мыналар:

-                            жетімдер үйлерінен кейін олардың дербес өмір сүрулері барысында жеңілдіктерін алып тастауы;

-                            жоғары оқу орындарына түсе алмайтындықтары;

-                            5 б – статьясын алып тастау,  яғни ол дегеніміз психикалық және тілдік дамудың артта қалуы. Осы статьяға орай, жұмысқа орналасу көп қиындық келтіреді;

-                            Немесе біздерге зейнетақы төлейтіндей мүгедектіктің құжаттарын жасап берсін тағы басқалар.

Міне, осы сынды өтініш тілектер айтады.  Әрине, мұның барлығы ащы шындық.

     Қазақстандағы тәуелсіздік жылдары,  яғни соңғы он жыл ішінде 24 жаңа балалар үйі пайда болған.

     16000  балалар үйінде тәрбиеленушілердің 2000-ы толық жетімдер, ал қалғандары – “тастандылар және бас тартқандардың балалары”. Міне, осы балалар үйлерінен де олар “тастанды және бас тартқандар” болып өмірге де қосылады.  Бұрын олардан ата-аналары бас тартса,  кейін онымен мемлекет айналысады.

     Жалпы алғанда, жетімдік мәселесі үнемі де көпшілік бұқараны алаңдататын, мемлекет назарын үнемі өзіне аударатын үлкен ауқымды мәселе.

     Депутаттар алқасы да “жетімдік” мәселесі,  оларды шетелдік ағайындардың сатып-алып кету жәйларын да үнемі қарастырады.

     Ал Ресейде балалар үйінің даму жайы мына фактіге байланысты 1905-ші жылғы Декабрь қарулы көтерілісінен кейін атақты орыс психиатры, қоғам қайраткері В.П. Кащенко жаралы революционерлерге көмек беруіне байланысты мемлекеттік қызметтен қуылғаннан соң, кемістігі бар және қиын, әрі  жүйкесі ауыратын балаларға арналған емдік-педагогикалық мекеме ашпақ ойға келеді. 1908-ші жылы ол шетелге осы мақсатта тәжірибе алмасу үшін жол жүреді.  Ресейге оралған соң, Кащенко “санаторий-мектеп” ашады.  Бұл сияқты “санаторий-мектеп” бұл кезеңде ресей түгілі, шетелде де болмаған.

     Ал кеңестік одақ кезеңінде білім беру жүйесінде балалар үшін тек қана екі түрлі оқу мекемесі болды. Олар: ақыл-ой кеміс және жасы жетпеген қылмыс бұзушыларға арналған. [ 3, 105 ]

     Балалар қорының мәліметтеріне орай, әлеуметтік жетімдік саны 1995-1996 ж. Алдыңғы жылдармен салыстырғанда екі есе өскен.

     Қазіргі уақытта Ресейде балалар үйлерінде 20,5 мың балалар тәрбиеленеді, оның үштен бір бөлігі бір жастағы дамуында түрлі ауытқулары бар балалар құрайды.

     Ал енді шетелде,  әсіресе Ұлыбританиядағы арнай білім беру жүйесі үш нгізгі балалар тобына бөлінеді.  Олар:

1)                       дене кемістігі бар балалар тобы;

2)                       оқытуда қиындық туғызатын балалар тобы;

3)                       эмоционалды және мінез-құлықтық аумақта проблемасы бар балалар тобы.

     Ең соңғысы әсіресе саны жағынан өте көп.

     Дамуында ауытқуы бар кейбір нұсқалар балаларды оқыту мен әлеуметтендіруде түзету жұмыстарын ұйымдастырудың жаңа бір тиімді формаларын іздеуді қажет етеді.

Ұлыбританияда мұндай форма ретінде мынаны айтуға болады, яғни олар  «терапевтикалық қоғамдастық» деп аталады.

     Ағылшын психотерапевті Мелвин Роуз былай деп жазады: «Арнайы мектеп пен терапевтикалық қоғамдастық арасындағы негізгі айырмашылық эмоционалды ауытқу мен тұрақсыз мінез-құлық себептерін түсінуде болып табылады. Терапевтикалық көзқарас ең бірінші жоспарға балалар мен жасөспірімдердің санадан тыс ұмтылыстарын анықтау міндетін қояды. Ал, арнайы мектеп тәрбиеленушілердің әлеуметтік мінез-құлқын зорлықпен жақсарту жолымен өзгерті жасауға тырысады». [4, 102 ]

     Әрине, Ұлыбританиядағы арнайы білім беру формасы мен деңгейі осы елдің жоғары даму деңгейімен анықталады. Басты міндет өте қарапайым түрде құрылады:  эмоционалды немесе мінез-құлық аумағының ауытқуы бар бала үшін оның кезінде отбасы, мектепте алмаған дүниесін психодинамикалық көзқарасты қолдана отырып, қоғамға толыққанды денсаулығы мықты азаматты қайта оралту.

     Әрі британ мамандарының пікірінше, тиісті барлық жағдайды қолдана отырып кез-келген мінез-құлық ауытқуын жөндеуге болады.

     Шетелдегі «терапевтикалық қоғамдастыққа» психолог немесе педагог болып қызметке кіру үшін жоғары білімді,  әрі білікті болып қана қоймай, міндетті түрде арнайы білім бойынша қосымша курсты оқып аяқтауы тиіс.  Содан соң ол қызметкерді қиын да  ауыр сыннан тұратын көп сатылы конкурс және міндетті түрдегі сынау мерзімі күтеді. [5, 59]Бұл айтылған шетелдік тәжірибеден біздер, жалпы бала тәрбиесінде аса ұқыптылық пен қырағылық,  ең алдымен біліктілік қажет екенін мойындаймыз.

     Балалар үйлеріндегі балалардың психикалық дамуының түрліше болуына тұқым қуалаушылық ерекшеліктерінен гөрі тұрмыс жағдайында тәрбие мен оқытудағы айырмашылықтар көбірек әсер етеді. Өмірінің алғашқы күндерінен бастап балалар үйіне түсетін жандардың дамуы ата-анасы барлардың дамуынан ерекше болатыны хақ қарым-қатынасқа деген қажеттілік бала 1 айға толар-толмас шақта  байқалады. Әрине, ондай қарым-қатынас жасайтын ансының жоқтығынан сыртқы ортадан алатын бала әсерлерінің ауқымы шектеулі болады. Мұндай сенсорлық оқшаулану, дамуды кешеуілдетеді. Атап айтқанда, қимыл-қозғалыстарының дамуы баяулайды, тілдері кеш шығады,  кей жағдайда ақыл-ойының дамуы да тежеледі.

     Баланың тұлға ретінде қалыптасуына өмірінде «Ата-ана-бала» қарым-қатынас жүйесіне түспеуі қатты әсер етеді. Мінездерінде қырсықтық, бірбеткейлік сияқты жағымсыз қасиеттер ерте көріне бастайды.

     Бала толыққанды даму үшін ең алдымен оның махабатқа деген қажеттілігі қанағаттандырылуы қажет. Кейбіреулер оны туылғаннан пайда болатын қажеттілік десе,  енді біреулер өмір сүру барысында қалыптасатын қажеттілік деп есептейді.

     Осы қажеттіліктің қанағаттандырылмауы бала дамуының бұзылысына және эмоциялық депривацияның пайда болуына әкеліп соғады.

     Депривация – психология мен медицинада кең қолданылатын термин. Бұл термин ағылшынның «deprivation» сөзінен шыққан, қазақша мағынасы: өмірлік қажеттіліктерді қанағаттандыру мүмкіндігінің шектелуі немесе жойылуы. Эмоциялық депривация балалар үйінде тәрбиеленетіндер де ерекше байқалады. Депривацияның келесі түрі – сенсорлық депривация – яғни заттық ортаның болмауы және сезім мүшелері қоздырғыштараның жетіспеуі. Депривацияның бұл түрін де балалар үйінде тәрбиеленетіндерден кездестіреміз.

    Депривация сонымен қатар тек балалар үйінде емес, отбасында тәрбиеленіп жатқан балаларда да байқалады. Отбасында анасы болмаған нмесе баласына эмоциялық көңіл бөлмеген жағдайда аналық депривация туындайды. Психикалық  күймен сипатталады.  Аталған психикалық жағдай мінез-құлықтың өзгеруінен байқалады.  Депривация механизмі баланың сыртқы орта адамдарымен қарым-қатынасының шектелуімен, баланың негізгі психикалық қажеттіліктерінің жеткіліксіз қанағаттандырылуымен байланысты. Сонда, психикалық депривация деген өмірлік жағдайлар нәтижесінде туындайтын нақты психикалық күй.  Мұндай жағдай баланың негізгі қажеттіліктерін толық қанағаттандыруға қолайлы  мүмкінідіктері болмаған кезде туындайды.

     Балалар үйінде тәрбиеленетіндер көп жағдайда нашар тұқым қуалаушылық қасиеттеріне ие: алкоголизм мен нашақорлық, туылғаннан пайда болатын психикалық және неврологиялық патологиялар маскүнем ата-аналардан туылған балаларда, жүктілікті тоқтату үшін түрлі шараларды қолданған аналардан туылған балаларда түрлі психикалық ауытқулар байқалады. балалар үйінде тәрбиеленетіндерде психопатологиялық белгілер: ақыл-ой кемістігі және шизофрения белгілері де кездеседі.

     Нәрестелік, ерте сәбилік шақтағы аналық депривация жағдайындағы балалардың даму проблемасы жайлы,  яғни олардың балалар үйінде,  емханаларда,  жабық орталықтарды даму мәселесі зерттеулер жазған атақты Отандық ғалымдарды Н.М. Аксарина, М.И. Лисина, Т.М. Землянухина, Ю.Ф. Полякова, Н.М. Щеловановаларды атап кетпеуге ешбір болмайды.

     Балалар үйінде қазіргі таңда балалар тәрбиелентін ортаға және олармен туылғаннан бастап жүргізілетін жеке-дара жұмыстарға, қарым-қатынасқа үлкен мән берілуде. Негізгі ауыртпашылық логопед, психолог, тәрбиешілерге жүктелуде. Дамуында терең артта қалушылығы бар балалар үшін жан-жақты сенсорлық әсер алатындай “сенсорлық бөлмелер” деген қолданылады. Педагогтар ересек балалардың табиғат, саябақ, музей тағы басқа демалыс орындарына барып дамуына жағдайларды барынша жасайды. 

     Қазіргі таңның өзінде балалар үйлерінде депривацияның түрліше формаларының байқалуын көруге болады.

     Бір жас пен 4 жасқа дейінге 462 баланың дамуына бақылау жүргізу арқылы мынандай нәтижелерге қол жеткіздік. Олардың жүйке-психикалық дамулары төменгі деңгейде.

     Әсіресе екінші жастағы балалар аналық депривация жағдайында екеіндігі анықталды.

     Үшінші жаста ғана сюжетті және рөлдік ойын белгілері қалыптасатындығы байқалады. Ал тіл дамуына келсек, тек сөзді айтуда емес, сөздік реакциялар яғни ойлаумен байланыста бола отырып кешеуілдеп дамыған.

     Л.С. Выготский атап кеткен “сензитивті” кезең, яғни екінші жаста бұл балалар сенсорлы және тілдік дамуда өте артта қалушылық көрсетеді. [ 6, 19]

     Балалар үйіндегі балалардың даму динамикасын бақылай отырып мынандай қорытынды жасауға болады:  4-5 айлық кезеңнің өзінде эмоция, көру, есту анализаторларының дамуында алғашқы ауытқуларды көруге болады. Ал 7-12  айлық кезеңінде тілдің дамуындағы дайындық кезеңдерінің терең артта қалушылығы көрінеді.

     Алғаш туылғаннан анадан айрылу баланың қарым-қатынасқа тапшы, жұтаң болуына жеткізеді. Алғашқы бірінші жылы қалыптаспаған эмоционалды-іскерлік қарым-қатынас баланың тілінің дамуына кедергі болады, ал әрі қарай оның жеке басының қалыптасуына да өз зиянын тигізеді.Екі жастағы балаларда қозғалыс белсенділігі төмен болады, бұл бір жағы олардың сергектік күйлерін көп жағдайда «кедергі, барьер артында» өткізуімен де байланысты түсіндіріледі.  Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің мінез-құлқының қалыптасуы да түрлі ауытқулармен көрінеді. Олардың көпшілігіне қатты қозғыштық тән: олар ұзақ уақытқа дейін ұйықтай алмайды, мазасыз ұйықтайды. Оларға ұйықтарда аналық жылылық, жылу сөздері, бесік жыры, ертегі айту жетіспейді. Ұйықтар алдында жалғыздан-жалғыз қалғндықтан, олардың көбісі саусақтарын сорады, тербеледі де ұйықтайды.

     Балалар үйіндегі басты мән берілу керек нәрсе олардың әлеуметтендірілу мәселесі. Күнделікті қалыптасып кеткен стереотиптілік қатты әсер етеді. Мысалы,  1 жас 6 ай мен 3 жасқа дейінгі балалар тобында тәрбиеші серуеннен қайтарда бір күні күнделікті тәсілмен емес,  ерекше түрде басқаша тәсілді ұсынғанда, олар қатты қарсылық көрсеткен мінез-құлықтың стереотиптілігі тілдің дамуына теріс әсер етеді.

     Мысалы, тіпті ересек топтың өзінде баланы киіндіруге көмектескенде “рахмет” деуді бала “қайдағы рахмет?  Оны анау кезде айту керек!”, - деп  тамақ столын көрсетеді.

     Жеке адамның дамып-қалыптасуы, өзін ұжымда ұстауы, өзіндің “мен” сезімінің байқалуы – балалар үйінде жүргізілетін басты жұмыстардың бірі.

     Сүйікті болу, көзге түсу – осы  балалардың басты құндылығы. Өзін-өзі бағалау мен өзгелердің бағасы тестісінің  нәтижелері (“Саты”)  балаларға ең алдымен ойыншық немесе тамақпен бөліскен бала ұнайтындығын көрсетті.

     Ал,  бірақ өз “сатыларын” балалар жиі жағдайда таба алмайды, себебі олар өздерін көптің ішінен ерекшелеп бөле алмайды және өздерін бағалай алмайды.Балалар үйіндегі балалардың көңіл-күйлері жиі ауыспалы, сезімдері тұрақсыз,  бастан кешулер ауқымы шектеулі, ересектермен қарым-қатынаста қиындықтар, эмоционалды күйзелістерге толы болады.Балалар үйлерінің берген мәліметтеріне орай 90%-ға жуық балалар психофизикалық дамуда артта қалады.Барлық тәрбиеленушілердің барлығы дерлік психомоторлы және тілдік дамуда артта қалады. Себебі, олардың көбісі емханадан келіп балалар үйлеріне қабылданады. Емханада олар постгипоиялық энцефалопатия, ми қан айналымының бұзылуы, туа берілген аурулармен емделеді.  Әрі  қарай оларға ақыл-ой дамуы артта қалған немесе психикалық дамуы кеш дамыған деп диагноз қойылады.

     Психикалық  депривация күйіне орталық жүйке жүйесі зақымдалған балалар жиі ұшырайды.

     Қазіргі уақыт мына жағдайды анықтады: балалар үйінде туылғаннан бастап тәрбиеленуші балалардың психофизикалық даму көрсеткіштері өте төменгі нәтижелерді құрайды,  қолайсыз отбасы болса да кейін келген балаларға қарағанда. [7, 58]

     Осылайша,  балалар үйіне қарағанда, қандай да болса,  яғни қолайсыз отбасының өзі жас нәресте, бала үшін жақсы орта болады.Дене және ақыл-ойы дамуының артта қалуы ол балалардың эмоционалды-еріктік және мінез-құлық кемістіктерімен толықтырылып,  дамуын тағы да кешеуілдетеді. [8, 3]

    Бұған осы балалардың  мемлекеттік мекемелерде тәрбиелену жүйесінің барлығы, яғни бір балалар мекемесінен екіншісіне жиі ауысу көп әсер етеді.  Бұл олар 3-4 жасқа келгенде орын алады, яғни сәбилер үйінен балалар үйлеріне және 7 жастарында  мектеп-интернатқа ауысқанда болатын жағдай.       Эмоциялық және сенсорлы депривация жағдайындағы балалардың психомоторлы дамуында да  ауытқулар, артта қалушылықтар болады. Жалпы  танымдық белсенділігінде баяулық байқалады.  Бұл балалар материалды қиын меңгерді, олар әрдайым үлкедердің бағалауын күтіп жүреді.  Ойлау процестерінің дамуында бірталай өзгерістер байқалады: олардың жалпылау және классификациялау қабілеттері синкретті сипатта болады.

     Балалар үйіндегі балалар көбінде ұмытшақ болады, өзінің туған күні, жылы, айын ұмытып қалады. Есептеу аймағында түсініктер мен әрекеттердің бірқатары дұрыс қалыптаспаған, балалар есептеу  барысында қатты қиналады, «аз», «көп» деген түсініктерді шатастырады.

     Ал, қиялға қатысты айтатын болсақ,  проективті материалдың стереотипті интерпретациясы мен репродуктивті позициясы байқалады. Бұл, яғни қиял дамуының төмендігін емес, жалпы баланың жеке басының дамуында шегіністер, артта қалушылықтар бар екендігі дәлелі. [9, 58 ]

     Психика ең терең деген ақыл-ойдың кеш дамуында да дамиды.  Психиканың дамуы – балалар жасының негізгі ерекшелігі. Баланың барлық функциялары мен шеберліктері икемді, ауыспалы, жетілгіштігімен ерекшеленеді. Бұл қасиеттер онтогенез процесінде оқыту әсерінен пайда болады. Олар мидың пісіп-жетілуіне қарай спантанды пайдаболмайды. Бас миы қабығында сөйлеу орталықтары (Брак пен Вернике орталықтары) бар екендігі белгілі. Бірақ, бала ешқашанда оқытусыз жәй ғана осы орталықтың пісіп-жетілуінен сөйлеп кете қоймайды.

     Шет елдік әдебиеттерде баланың жеке басының қасиеттерін гипоталамус, ретикулярляқ формация тағы басқаларының іс-әрекеттерімен байланыста қарайды.

     Ұлы Отандық генетик, әрі биологтар А.Н. Северцов пен Н.П. Дубининдер адам психикасының қасиеттерін ерекше «әлеуметтік тұқым қуалау» яғни онтогенезде тәрбиелеу арқылы  қалыптастыруға болады дейді.  Олар бұны генетикалық мәліметтерге қарап, соның негізінде қорытындылайды.  Сонда, бала адамзат тәжірибесін заттық іс-әрекеттерді,  сөйлеу,  рөлдік ойындар арқылы және оқыту процесінде игереді дейді.

     Бұдан шығатын қорытынды: балалар үйіндегі балалар жаңа келіп түскенде жоғарыда айтқандарды тек қана оқыту мен тәрбие негізінде ала алады.Т.В. Егорова (1973), А.Н. Цымбалюк (1974) осы балалар үйіндегі балалардың танымдық іс-әрекет ерекшеліктері жайлы былай деп жазады:  бұл балалар ізденісті белсенділіктен қашады,  не ересектер, не өзінің алдына еш ойланатындай сұрақтар қоймайды; олар айналадағыларды өзінің жинақылықсыздығымен таңқалдырады; зейін қоймайды; олар берілген тапсырманы естерінде сақтап ала алмайды, алдағы іс-әрекетті болжай алмайды; оларда еріктік күш-жігерге дайындықтары жоқ; бұл балалар өз еңбектерінің нәтижелерін дұрыс бағалай алмайды.

     Сабақ үстінде бұл балалардың жұмысқа қабілеттіліктері ереже бойынша, төмен, және интеллектігі көбірек ауырлық түссе, соғұрлым жұмысқа қабілеттілік төмендейді. Ал, механикалық, бірсыдырғы жұмыс оларды аз шаршатады.  Бұндай ерекшеліктер жайлы кезінде П.П. Блонский жазған болатын. Психикасы бұзылған балалардың ойлауын жетілдіру мақсатында мына, яғни Л.С. Выготский ұсынған мақалдардың ауыспалы мағынасы мен метафараларды түсіну әдісін қолдануға болады.

     Мысалы: «темірді ыстықтай соқ»,  «алтын басты адам», «темір қол»,  «тас жүрек»,  тағы басқалар.  Бұл әдіс арқылы бейнелік ойлауды басшылыққа ала отырып,  балалар ойларын жетілдіреді.

     Ал В.М. Бехтерев,  В.М. Осиповтар ассоциативті экспериментті ұсынған. Балалар сөздерді мысалға келтіре отырып, сол арқылы сөздік қорлары туралы, аурулары жөнінде мәліметтер алуға болады.

     Классик ғалым ғалым Л.С. Выготский баланың ақыл-ойы дамуының екі деңгейі жайлы былай дейді:  «Психолог – даму қалпын бағалауда пісіп-жетілген ғана емес, пісіп жетіліп келе жатқан функцияларды да ескеруі тиіс. Тек қана өзекті деңгейді емес, әрі жақын даму аумағын да ескергені абзал.   Яғни, тек қана өзекті деңгейді оқып қоймай, бала дамуының мүмкіндіктерін зерттеу өте маңызды.

1.2 Балалар үйіндегі жасөспірімдердің эмоционалды-еріктік ерекшеліктерін  теориялық  талдау

     Жанұядан тыс тәрбиеленген балалардың (балалар үйінде және интернатта тәрбиеленушілер) дамуы жайында көптеген манандар кейбір мүгедектің түрінің сапасы ретінде байланыстырып қарастырады. Баланың жанұялық ортасының атмосферасы жеке адамның өсіп-дамуы сапасын анықтайды. Сонымен  интернатта немесе балалар үйінде тәрбиеленушілердің дамуы мен олардың мінез-құлық ерекшеліктеріне А.М.Прихожан және Н.Н.Толстой көп жылдық зерттеу жүргіз. Олардың зерттеуінің қорытындысы бойынша жетімдердің психологиялық ерекшелігі жай ғана жағдай емес. Психикалық дамудың тежелуін ғана авторлар талдап қана қоймай, сонымен бірге баланың мінез-құлық дамуының сапасын қарастырған. Осы тұрғыда қазіргі кездегі психология мен педагогика ғылымы баланың психикалық ерекшеліктерін, эмоциясын, ойлауын, сөздік қорын, мінез-құлық ерекшеліктерін, ересектермен және қоршаған ортамен қарым-қатынасын сипаттайтын бүтіндей бейнені береді. Баланың жеке адам болып қалыптасып даму сатысы әр жас кезеңіне байланысты құрылады және де сол тұста оның психикасының сапасы көрінеді. Ал балалар үйінде тәрбиеленушілердің психикасының қалыптасуы жанұяда тәрбиеленген балаларға қарағанда психиканың басқа заңдылықтармен ерекшеленеді. Баланың психикасының дамуына, жеке адам болып қалыптасуына оның біріккен ортасы үлкен ықпал етеді. Сол сияқты балалар үйінде тәрбиеленушілер де ортақ бір өмір сүру ортасын құрайды.        Демек, жанұяда тәрбиеленген балалар өз қоршаған ортасында туыстық бауырмашылық сезімін туындатып үлкендермен және кішілермен қарым-қатынасын орынды жұмсап отырады. Балалар үйінде тәрбиеленушілердің үлкендермен қарым-қатынасы, өмірлік қабылдауы және мінез-құлқының қалыптасуы институционалды болып келеді, яғни сертті дәрежесінде түсіндірілген. Демек, балалар үйінде тәрбиеленушілердің психологиялық сипатының жалпы беталысы мынадай: олардың эмоцианалдық фоны тіпті кедей. Бұл мекемеде тәрбиеленушілер қоршаған орта талаптарына бейімделуі тиіс. Бұндай жетімхана секілді мекемелерінде балаларды тәрбиелеу және басқа да өмірлік тәжірибелерді баланың ерікті-эмоционалды дамымауына әкеп соқтырады. Осы тұрғыда И.А.Залысина, балалар үйінде тәрбиеленушілер мен жанұяда тәрбиеленуші балалардың уайымдау қажеттілігін салыстырмалы түрде зерттеген. Соның нәтижесінде мектепке дейінгі балалардың қоршаған ортадағы адамдарға уайым сезімін тудыруға қабілетті емес екенін дәлелдеген. Көбінесе олар басқа адамның сезіміне жауап беруде туындайтын реактивті уайымдау олар үшін бөтенсу сезімін тудырады. Ал И.А. Залысиның эксперименталды зерттеуінде жанұядағы балалардың тек ересектердің сезімін іздеп қана емес, сонымен қатар олармен серіктес ретінде өз сезімдерін белсенді бөлісіп отырады. Уайымдау мен сезімді білдіруді дамытудың қажеттілігі балалық шақтан-ақ қалыптасып ересек кезеңде дамыған қалыпта болады. Осындай бала мен ересектердің өзара қарым-қатынасын қажеттендіру үшін баланы ересек адамның алдында еркін ұстай алатындай, ойын ашып айта алатындай, сезімін толық жеткізе алатындай жағдай туғызу қажет. Қорыта келе, И.А.Залысинның зерттеулерінде балалар үйінде тәрбиеленушілердің эмоционалды аумағының дамуы жайлы сөз кеңінен қозғалған. Балалар үйіндегі тәрбиеленушілер өздерінің бағасын жеткізе алмайды, олардың өз пікірі болғанымен де ересектердің пікіріне сүйенеді. Сондықтан да бұндай балалардың сезімін ашу үшін оларға жылы мереймен қарау қажет.

     Сол сияқты балалар үйінде тәрбиеленушілердің психологиялық аумағы жайында А.М.Прихожан мен Н.Н.Толстой былай деп жазады: “Балалар үйінде тәрбиеленушілер үлкендермен қарым-қатынасында өзіне агрессиялық зейінді аударады”.  Қарым-қатынас барысында туындайтын кикілжің жағдайларды шешуден балалар үйінде тәрбиеленушілер өздеріне жауапкершілікті артпайды, өздерінің мәселелерінің шешілу жолдарын қоршаған ортадан күтеді. Олардың бойында қоршаған ортаны кіналау сезімі, агрессия, өз кінәсін мойындау алмаушылық сезімдері осы мекемеде тәрбиеленуші балалардың бойында кикілжің жағдайды шешуді басым кездеседі. Бұл аталған ерекшеліктер “қорғаныш білімін тудырады”. Олар қиын ситуациядан шығуға талпынудың орнына аффективті әрекетке жүгінеді де өкпе сезімін туындатын жауапкершілікті басқаның мойына артады. Бұл көрсетілген ерекшеліктер жетім балалардың эмоционалды еріктік аумағының  қалыптасуын сипаттайды. Яғни осыдан бұл жағдайға қоршаған орта кінәлі ме? деген сұрақ туындайды. Балалардың мұндай мекемеге тапсырылуы әртүрлі себептерге байланысты екендігі барлығымызға да белгілі (ішкілікке салыну, ата-анасының дүние салу, материалдық жағдайлардың жетіспеушілігі, психикалық ауытқулар, ақыл-ойдың артта қалуы сияқты жағдайлар). Бұл факторлардың өзі қоғамдық ортаға ауырлықты тудыруы да аз емес. Бұл жайындағы мәселелер XVIII ғасырдан бастап қозғалып келеді. Мысалы, Гамбургтегі 1760 жылы мынадай сұрақты шешуде конкурс жарияланды. «Жетімдерді мекемеге тәрбиелеуге берген тиімді ме, әлде жанұяда ақша төлеу арқылы тәрбиелеген дұрыс па?» Сол кезеңде көптеген философ, ойшылдар, теологтардың  пікірлерінше, қоғамдық мекемелерде тәрбиеленген дұрыс деген шешімге келеді. Осы жерде  швейцарлық ұлы педагог Песталоцциді еске түсіруге болады. Яғни осындай идеяның туындауына байланысты сол кезедрі балаларды шағын топқа бөлген. Осы ситуацияның өзгерісі XX ғасырға дейін  аса байқалмады. Содан бұндай мекемеде тәрбиеленушілер саны арта түсті.       

     Жетімдерді тәрбиелеудің тарихы адам тарихы сияқты көне боллып келеді. Оларды тәрбиелеу тарихи арнайы мекемеде қысқаша айтқанда көп уақытты құрайды. Ал, жетімдер жайлы ғылыми зерттеулер тарихы және интернеттегі шарттардың  арнайы құрылымы тым қысқа. Сондықтанда ата-анасыз балаларға психологиялық көмек жайлы біз сөз қозғауымызға тура келеді. Ол мәселе дәл қазіргі жағдайдағы көз алдымызда өтіп жатқан мәселелерімен тығыз байланысты. Яғни бұл әлеуметтік-қоғамдық мәселелер қазргі таңда ең қажетті өзекті мәселе болғанымен де ол жайанда ғылыми зерттеулер аса мол еместігі рас. Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің дамуы жайындағы алғашқы психологиялық зерттеулер ХХ ғасырдың 20-жылдарында қарастырылған. Бұл жылдары психоаналитикалық теориялардың ықпалымен психология ғылымында көптеген сенімдер талқыланды. Яғни бұл бала өміріндегі  кездесетін жеке адам болып қалыптасу мәселелері болып табылады. Бәрінене де бұл балалар үйінде тәрбиеленушілердің эмоциясының (негативті) кері  дамуы ана мен байланысының аздығынан туындайды. Демек, баланың жағымды эмоциясының дамуына ананың балаға деген қатынасы үлкен ықпал етеді. Мұндай зерттеулердің қарастырылуы ең алғашқы кезде Веналық бапалар психологиясы мектебінде қарасытырылған. Ол мәселені қозғаған Ш. Бюллер болып табылады. Дәл осы Веналық мектепте осы мәселеге байланыстиы кең ауқымды зерттеу  жүргізушілерді атап өтетін болсақ, Р. Спитца, Дж. Боули және де К. Гольдфарба. Олар балалардың психикалық, депривациялық проблемаларын зерттеудің негізгі бағыттарын анықтаған. Шынында да бұл аталған зерттеулерді  ерте депривацияны сендірумен түсіндірген. Қорытындылап айтқанда, сол кезеңнен бастап, балалар үйінде тәрбиеленушілердің психологиялық мәселелері күнен күнге арта түсуде.   Соның ішінде ана мен бала арасында қатынастың аздығынан немесе жоқтығынан эмоционалды психологиялық мәселелердің туындауы ғажап емес.

     Жетімханадағы балаларды эмоционалды өмірінің толықсыздығы олардың әртүрлі психикалық тежелулер  мен әлеуметтік бейімделудің бұзылуына әкеп соқтырады. Мұндай жағдайда жатақханадағы балалардың эмоционалдық жағдайының тым жоғары немесе тым төмен болуы мен қатар, қоғамдық ортада өзін тым жоғары немесе тым төмен түсіріп жіберуін көрсетеді. Өзін-өзі қатты сүю жеке адамның психикалық дамымауының белгісі болып табылады.Сондықтан да бұл жағдайда да эмоционалды, ерікті, тілдік қимыл-қозғалыстың сонымен қатар әлеуметтік жетіспеушілік мәселелері туындайды. Содан ақыл-ойының кемістігі көрініп, танымдық роцестерінің дамымағандығы анық байқалады. Сондықтан да олар өз ой пікірінен айырылып басқаның пікірімен жүреді. Сондай жағдайларға байланысты балалардың мінез-құлқы мен  эмоциналды дамуының ерекшеліктерін атап көрсетпес бұрын, олардың эмоционалды дамуын мына әдістемелер арқылы анықтап алуға болады. Мысалы, Люшер тестісі, «Үй, ағаш, адам» т.б бұл әдістемелердің көмегімен эмоционалдық депривацияның, дисстрестің, түзету нұсқасын табуымызға болады. Сонымен қатар эмоция және сана деңгейіндегі жалпы адамдық құндылықтарды анықтауға мүмкіндік туады. Психотравмалық жұмыспен айналыса отыра тәрбиеленушілердің психотравмалық ситуацияны қалай еске түсіретіні және немен байланысатыны жайлы, сонымен қатар ішкі қобалжулар мен уайымдарын қажетті түрде анықтап алуға болады. Сондай-ақ, баланың эмоционалды еріктік аумағы мен сенсорлы жүйесінің дамуын іздестіруге болады. Және де ересектердің бірін-бірі түсіну процесінде жүргізуге мүмкіндік туады. Қазіргі таңда психолог, педагог, психиатр мамандары жетімдер қоғамы жайлы сөз көп қозғауда. Сонымен қатар жетім балалардың өз қоршаған ортасымен ересектермен байланысындағы кездесетін мәселелер жайында сөз қозғаған. Сонымен бірге жетім балалардың эмоцианалды еріктік аумағының дамуының бұзылуы олардың отбасын құрудағы, мамандыққа бейімделудегі жекелік байланыстарының аздығымен түсіндіріледі. Сезімдік эмоционалды аумағының дамымағандығы баланың ішкі дүниесінің дамуының (негативті) кері екендігін көрсетеді. Осындай жағдайда балаға психоэмоционалды реабилитация өзіндік өмір сүруіне жағдай туғыза алады.

     Балалар үйіндегі психолог жұмысының формасы (диагностика, коррекция, профилактика) – қарапайым жалпы білім беретін мектептерде қолданылатын стандартты терім болып табылады. Алайда әдістемелерді таңдауда балалар үйінде тәрбиеленушілердің психологиялық ерекшеліктеріне байқап әсер етуге тура келеді. Әсіресе ол (коррекциялық) түзету-дамыту жұмыстарына байланысты болып келеді. Жетім балалармен жұмыс жасауда оларға сәйкес әдістемелерді табу қиынға соғады. Отбасында тәрбиеленген балаларға қатысты іс-тәжірибелік зерттеулер педагогикалық жіберіліп қойған балаларға көбінесе сәйкес келе бермейді. Өйткені олар кейбір ойын, жаттығудың мағынасын түсіне бермей, олардың шешу жолдары қиынға соғады. Бірақ та интеллектке қатысты тапсырмалар көбінесе баланың ойлау, ес, сөйлеу, зейінінің дамытуға мүмкіндік беоеді. Кей жағдайларда мұндай тапсырмаларды шешу барысындағы баланың көңіл-күйінің өзгеруі, тежелуі, қорқыныш, үрей, уайымдаудың туындау бала психикасының дамуын тежеп отырады.

     Сондықтан да әдістемелерді қолданудың ең тиімді жолы ол арт-терапия (сказка терапия) ертек терапиялық, құм терапиысы әдістемелерді қолдану болып табылады. Сонымен бірге балаларға сурет, коллаж, пластинкамен бейне құрау, сөйлем құрау жаттығулары балалардың вербальді және вербальды емес интеллектісін дамытады. Яғни бұл әдістемелер арқылы баланың жеке ерекшелігі мен «мен» қасиетін анықтауымызға болады.

 

 

 

 

 

 

1.3    Балалар үйіндегі  тәрбиешілер мен  қызметкерлердің  эмоционалды  өзара әрекеттестігі

     Қазіргі таңда психология ғылымында балалық шаққа қатынастың қалыптасуындағы  баланың дамуы әлеуметтік-эмоционалды  және когнитивтік негізге сүйенеді. Яғни бұл жағдайдың туындауы эмоция мен эмоционалды эксперестің  ерте пйда болуымен тығыз байланысты. Қажеттіліктің негізінде жатқан эмоционалды байлнасты құрайтын балада туылғаннан белгілі бір биологиялық механизмдер болады. Осыдан кейбір мінез–құлықтың  формасы қалыптасады. Бұл формалар мінездің бейімділігін көрсетеді. Алғашқы саты бойынша, ана мен баланың өзара байланысы коммуникацияның  негізгі амалының бірі эмоциямен алмасу болып табылады. Эмоцияның  адам бет-жүзінде көрінуі бұл сыртқы әлеммен  қарым-қатынасқа түсуге блатынын белгісі болып табылады. Әдетте баладағы эмоционалды байланыстың қалыптасу мағынасы ретінде бірінші обьек болып, үнемі қатысуда болатын ана деп түсіндіріледі. Алайда қазіргі кезде, әртүрлі себептерге байланысты балалар үйінің көпшілігінде балалар саны артуда. Балалар үінде тәрбиеленушілердің эмоциясы  ересектермен  қарым-қатынасқа  және олармен байланысқа түскенде пайда болады.  Яғни балалар үйінде тәрбиеленушілердің эмоциялық сезімін тудыру олардың ересектермен, тәрбиешілермен, сол мекеменің байланысында көрінеді. Бала эмоциясының қалыптасып дамуы қоршаған ортаның атмосфералық климатына байланысты, сонымен қатар тәрбиешілердің балаға деген қатынасының бауырмашылығына байланысты болып келеді. Баланың эмоциясының дамуына тәрбиеші тікелей әсер етіп отырады. Сондықтан баланың жалпы психологиялық және физиологиялық дамуына тәрбиешілердің тигізер ықпалы зор. Демек, баланың ішкі сезімін ашуға себепші болатын ол - тәрбиеші  деп білеміз.

    Адамдардың бір-бірімен өзара мен байланыс процесінде серіктестің эмоцианалдық жағдайының қалай қабылданатыны өте маңызды. Әсіресе бұл аспектінің маңыздылығы ересек пен бала арасындағы өзара байланыстың өзара әсер ету процесінің туындауын қажет етеді. Барлығымызға мәлім жағдай ол баланың эмоциясының дамуы қоршаған ортасына байланысты болып келеді, яғни баланың анамен немесе ересекпен байланысы. Ананың қабілеттігі баланың танымдық белсенділігіне ықпал етуі болып табылады. Яғни анасымен қарым-қатынаста бала анасында туындаған эмоцияны өзінде бейнелейді. Қандай да бір ситуацияның туындауы эмоцияның туындауына себеп болады. Сол арқылы бала мен ана арасындағы туындайтын эмоция ситуацияны шешу барысында көрінеді. Ситуацины шешу барысында ананың жауапкершілігін біле отыра бала өзін қауіпсіз сезінеді. Қайғы және өкіну эмоциясы ата-ана және ересектер үшін көмекті қажет етеді. Эмоцианалды бұзылысы бар балалармен көп жылдық психотерапиялық жұмыс әр түрлі этап арқылы өткізіледі. Динамиканың бағыты бала дамуының шартының өзгерісіне байланысты болып келеді. Яғни мұндай жағдайлар диагностикалық және психотерапиялық жұмыстарда балалық шақтан жасөспірімдік шаққа дейінгі аралықта жүргізіледі. 

    Жағымды эмоцияны тудыратын, бала өзін толық қауіпсіз сезінетін ситуация:

-                            ересек адамның балаға деген жылы лебізін білдіруі, амандасуы;

-                            ересек адамның балаға жеке көңіл аударуы, онымен бірге ойнауы оған бір нәрсені үйрету немесе көмектесу;

    Балада жағымсыз эмоцияның туындау ситуациясы:

-                            қорқыныш-үрей, қайғы, агрессия үстіндегі баланға көңіл аудармай ересектің кетіп қалуы;

-                            ересек балаға зейін аудармай басқаға зейінің аудару (қызғаныштың, қайғы, өкпе тызаның балада басым болуы);

-                            баланы жұбатудың, физикалық қатынастың жоюылуы, сыртқы үрейге көмексіздік;

-                            ересектің балаға қойған тиімі шегі, қиын тапсырма беруі баланың агрессиясы мен қайғысын көмексіздік сезімнің туындауына әкеп соқтырады.

    Қорытындылап айтқанда, ересектер мен бала қарымқатынасында жағымды және жағымсыз эмоцияны тудырып отырады. Ересектің балаға қалай қарауы немесе оның қатынасы жауап ретінде балаға да сол эмоцияны тудырады. Балалар үйіндегі тәрбиешілердің эмоцияналды депрессиясына қарағанда ана эмоцияналды депрессиясының деңгейі жоғары. Көп балалар балалар үйіне түскенде әртүрлі себептермен келді. Бірі, әке шешесінің қайтыс болуымен, бірі әке шешесінің хабар-ошарсыз кетумен түскен болатын, сонымен қатар олар әртүрлі күйдегі күйді кеше отыра эмоцияларын тудырып отырады.

    Ал туылысынан бұл мекемеге өткізілген балалар төрт бөлікті мекемеде аз уақытта ғана тұратын болғандықтан бір ортаға толық бейімделмес бұрын екінші ортаға бейімделіп кетеді. Сондықтан да олардың психикалық және жандүниесінің түсінігінің дамуы бойынша ешкімге сенбеу керек деген пікірді көрсетеді. Олардың ойынша пікір тағы да басқа жаққа алып кетеді деген сенімсіздіктің арқасында адамдармен терең қарым-қатынаста болуыды қаламайды.

     Жетім балалар үшін ең ауыр кезең болып интернаттан кейінгі бейімделу кезеңі болып табылады. Оның кейбіреулері ол кезеңнен мүдірмей өтуге қабілетті. Бұл жағдайт олар үшін жай ғана сұрақ емес. Балалар үйінен кейінгі түлектердің өзіндік өмір сүру жағдайлары психологтың да басты тапсырмалары болып табылады. Осыдан мынадай сұрақ туындайды, балалар үй қабырғасында тұрып жетім жасөспірімнің өмірге жақсы бейімделуіне не кедергі болуы мүмкін? Демек ол қатал ережеге бағынған, дағдыланған, өзіндік әрекет етуге мүмкіншілігі жоқ: “егер ол өзін ортада нашар ұстаса, онда оны тиісті жазамен жазалайды”. Мысалы, “менің болашақ жанұямның мерекелік кеші” – атты шығармада балалар үйі қабырғасынан түлек он жеті жасар жасөспірім былай деп жазады: “Біз әйеліміз екеуіміз азанғы асты ішіп болған соң, балаларымызды үйге тастап серуендеуге шығамыз одан келген соң түскі асты ішіп, түскі ұйқыға кірісеміз ал, кешкі уақытта біз отбасымызбен теледидар көреміз”. Ал енді бұл шығармадан біз жасөспірім түлектің бір мезеттеде жалғыз қалғысы келмейтінін байқаймыз, яғни ол өзін көлік ішінде, бөлмеде, серуендеуде жалғыз болуын қаламайды. Және де балалар үйінде тәрбиеленушілердің бөлмесінде бір адам табылмасаол үшін жалығуды іш пісуді жалғыздықты білдіреді. Сонымен қатар жетім жасөспірімдер үшін өткен күндері мен болашағы алыс және жалған болып көрінеді. Қорыта айтқанда балалар үй қабырғасынан кетуші түлектер дұрыс өмірлік жолды таңдай білу қажет, яғни оған әсер ететін оның өмірлік тәжірибесі.

Бірінші бөлім бойынша тұжырымдама, бұл бөлімде  балалар үйіндегі  психологиялық  жағдайдың  ғылыми теориялық мәселелері жайлы және де балалар үйінің пайда болу тарихы жайлы тоқтап өтілген. Балар үйі жайлы қазақша материалдардың қазіргі кезде аздығы барлығымызға да мәлім. Балалар үйінде тәрбиеленген балалардың психологиялық дамуы педагогика және  психология ғылымында үлкен орынды алады.Яғни қазіргі таңдағы балалар психологиясы және олардың әлеуметтік ортада дамуы  баршамызды да қызықтыратын, толғандыратын мәселенің бірі. Демек, бірінші бөлімде балалар психологиясы мәселелері мен қатар олардың эмоционалды-еріктік ерекшеліктері мен балалар үйінде тәрбиеленушілердің сол жердің тәрбиешілер мен қызметкерлермен қарым-қатынасы жайлы материалдар жинақталды. Жалпы қорытындылап айтқанда, балалар үйінде тәрбиеленуші жасөспірімдердің психологиялық ерекшеліктері анықталып, олардың эмоционалды-еріктік ерекшеліктері  жайында толық материалдар жинақталып, өңделді.

 

Күрделі ситуацияны  дұрыс таңдау

 

Жетімханадағы түлектің өзіндік өмірдің қалыптастырудың сәтсіз болу себептерінің бірі өмірлік қажетті бағасының дұрыс құрылмауы және соның негізінде таңдаудың дұрыс болмауы.

 

Жағдайдың дұрыс емес бағасы-ондағы жетіспейтін және толық емес қорытындының болуы.

 

Оқытудағы адекватты құралдың шамалануы және анализдің жоғары сапасы графикалық модельдеу түрінде символдық іс-әрекетте негізделеді.

 

Графикалық моделдеудің тиімді түрі – бейнелеуші іс-әрекет.

 

Өмірлік мағыналы ситуацияның бейнеленуі.

 

Ситуацияның анализдік нәтижесіне баламен мемшіктенуі.

 

 

 

II БӨЛІМ. Балалар үйінде тәрбиеленушілердің эмоционалды-еріктік  ерекшеліктерін  зерттеудің  эксперименталды  бөлімі

2.1  Эксперименталды зерттеу бөлімінің  мақсат-міндеті, әдістемелер кешені

№1 әдістеме:    Психикалық көңіл-күйдің  диагностикасы.

Эмоциональді күйдің бағалануы.

Ө.Б.К (С.А.Н) әдісі.

     Эмоциональді күйдің өлшенуі 3-негізгі  аспектіден тұрады. Олар : эмоциональді, физиологиялық,  мінез-құлықтық және олардың өзара байланыстылығымен интенсивті физикалық және психикалық ауыртпалық кезіндегі эмоциональді көңіл-күйді  өлшеу үшін САН әдісі қолданылады.           САН – (С - Самочувствие, А -  Активность, Н – Настроение.)

 Яғни қазақ тілінде  К.Б.К – көңіл-күй, белсенділік,  кейіп деген мағынаны білдіреді.  Бұл тест әдісі  адамның эмоциональді күйін оперативті бағалау үшін арналған.    САН әдісі шкала бойынша жүргізіледі. Шкала индестен тұрады.  Мысалы:

( 3.2.1.0.1.2.3) және олардың орналасуы өзара жұптардың кері мағынасын білдіреді. Яғни қимыл-қозғалыс, жылдамдық, темп, күш, денсаулық сонымен қатар, эмоциональді күйдің сипатталынуы. Зерттелінуші сандарды өзінің көңіл-күйіне  қатысты таңдауы қажет. Осы сандарды өңдеуде келесі түрмен түсіндіріледі: 3 индексі көңіл-күйдің қанағаттанбауымен байланысты, белсенділіктің  төменділігі мен көңіл-күйдің нашарлығы  1-ұпаймен қолданылады. Жағымды жақтары әрқашан жоғары балдан тұрады. Осы көрсетілген ұпайлар арифметикалық орта есепппен  бүтін түрінде есептелінеді.  Белсенділік,  көңл-күй ,  кейіп  түрінде  жеке есептелінеді. Яғни бұл әдіс мына тест бланкісі арқылы жүргізіледі.  

Мақсаты: Адамның көңіл-күйін, сезімін , белсенділігін диагностикалау. 

Жүргізілу нұсқасы: Зерттелінушілерге  алдын ала кесте түрінде дайындалған зерттеу парағы беріледі, зерттелінуші сол кесте бойынша берілген көңіл –күйді өзінің дәл сол кездегі көңіл-күйімен  белгілейді.

Қажетті құрал-жабдықтар: Зерттеу парағы, қалам.

Уақыты: 15минут.

                                               Әдістің коды :

Өзін-өзі сезінуге сұрақтар -  1, 2, 7, 8, 13, 14, 19, 20, 25, 26.

Белсенділік бойыншы құрастырылған сұрақтар - 3, 4, 9, 10, 15, 21, 22, 27  28. Көңіл-күйге қатысты сұрақтар –  5, 6, 11, 12, 17, 18, 23, 24, 29, 30.

 

№2 әдістеме:   Эмоция тестісі.

Мақсаты: Адам бойындағы  түрлі негативті мінез-құлық типін  айқындау.

Уақыты: 15 минут

Нұсқау: Төмендегі әрекеттер, реакциялар саған қаншалықты сәйкес келеді, соны бағала. Жауап беру бланкісіне «иә» деп жауап берсең аталған сұрақ ретін қорша. Әрбір эмоция  реакциясы бойынша белгіленген рет сандарын сана график құр.

 

Жауаптарға арналған бланк.

 Шкалалар                                           Сұрақтардың  рет саны.                 

1.	Физикалық агрессия	1	-9	17	-25	-33
2.	Жанама агрессия	-2	10	18	26	34
3.	Тітіркенушілік	3	11	19	27	-35
4.	Негативизм	4	12	20	28	-36
5.	Өкпелегіштік	5	13	-21	29	37
6.	Күдікенушілік	6	14	22	30	-38
7.	Вербальді агрессия	7	15	-23	31	39
8.	Кінәні сезіну	8	16	24	32	40

 

 

Нәтижелерді өңдеу көрсеткіші.

 

5

 

 

4

 

 

3                                                                                                                норма

 

2

 

1

 

 

           ФА            ЖА           Т            Ө           К           ВА           КС

 

 

 

 

 

Сенің агрессияң  - басқаға әсері болмағанға дейін, сенің жеке ісің болып табылады. Құрылған график сенің қандай агрессия түріне бейім  екеніңді көрсетеді. Графиктегі  үзік сызықтар  үстінде орналасқан нүктелер аталған мінез формасы айқын дегенді білдіреді.

Физикалық агрессия – агрессияның ең жағымсыз  түріне бейімі бар. Саған мәселені  күшпен шешу тән. Мүмкін, өмір салтың мен тұлғалық ерекшеліктер саған өзара әрекеттің тиімді  әдістерін  іздеуге  кедергі келтіретін болар. Осындай агрессияны жауап ретінде  алу қаупің бар.

Жанама агрессия - әрине әріптесіңнің басын ұрғанша, үстелді ұрған жақсы.

Дегенмен де бұлай ете бермеңіз. Жиһаз бен  ыдыс-аяқты ая. Бұл қып-қызыл шығын.  Оның үстіне бұлай жасай берсең, жарақат алуың мүмкін.

 

 

Тітіркенушілік – ішінде сақталаған  агрессия  мүмкін жақсы мүмкін жаман  басқа адаммен  қатынасыңды  бірден өзгертпейді, бірақ сыртқа шыққанша улы дәрі сияқты іштей жейді. Сыртқа шықса физикалық, жанама агрессия  болары айқын. 

Негативизм – қарсы боламын деп мағынасыз, өзін құртуға бағытталған әрекеттер жасау, бұл жеткіншектерге тән реакция.

Өкпелегіштік - өзге адамдардың әрекетінен, сөздерінен, мұқатуды, шеттетуді, кемсітуді көтеруге  даяр тұру. Өміріңді біртіндеп уландырады.

Күдіктенушілік – басқалардың әрекетінен, сөздерінен саған қарсы бағытталған жасырын ойларды  көруге дайын болу.

Вербальді агрессия – тілің қырық құлаш. Дегенмен ойланған жөн.  Ойланбай айтылған сөз, қол жұмсағаннан ауыр болады.

Кінәні сезіну – сен ешкімге қол жұмсамасаң, сындырмасаң, айғайламасаң онда құттықтаймын. Сіз өзіңіз кінәлі сияқты жағымсыз сезім қайдан пайда болады ?

Егер өз эмоцияңа жауап бере  алатын болсаң, онда оны басқара аласың деген сөз.  Мұндайда не істеу қажет? Табиғат бұл қасиетті  саған шектен тыс жомарттықпен  бергенімен, оны орнымен қолданған жөн.  Өз жан сарайыңда қожайын сен бе, әлде эмоция ма осыны ұмытпа.Эмоция процесін асау  жылқының адуын басқанымен салыстыруға болады.  Оларға үнемі  ерік берудің қажеті жоқ.  Екі жағдай да ыңғайсыздық  тудырады. Бір жағынан асау жылқыны үйрету қиын, мен оны баули алмаймын деудің қажеті жоқ. Асау жылқыны  үйрету үшін шыдамдылық қажет екенін мойындау қажет. Ең бастысы жылқы өз иесін мойындау қажет. 

 

 

 

 

 

 

№3 әдістеме:  М. Люшердің түрлі түсті тест әдісі.

     Тесті жүргізбес бұрын ең алдымен сегіз түрлі түсті төрт бұрышты карточканы дайындап алғаныңыз дұрыс (көк, жасыл, кызғылт-сары, ашық-сары,  сиякөк, қоныр, қара, сұр) бұлар мынадай сайкес номерлермен белгіленеді –  1 2 3 4 5 6 7 0

Бл түрлі түсті карточканы араластырып зерттелінушінің алдына ұсыну қажет.

М. Люшер тестінің жүргізілу нұсқасы.

1.                 Мына берілген 8 түске қараңыз да, соның ішіндегі  өзіңізге ұнайтынын таңдаңыз. Бірақ, бұл  түстерді  басқа заттармен ұқсастырып таңдауға болмайды. Яғни киімнің, автомобильдің түсімен байланыстыруға болмайды.  Тек өзіңізге ұнаған түсті ғана таңдап аласыз.

2.                 Осы  8 түстің ішінен таңдалған біреуін сол жағыңызға карточканы төкеріп қоясыз.

3.                 Енді тағы өзіңізге екінші деңгейде ұнаған түсіңізді даңдап, оны оң жағыңызға төңкеріп қоясыз.

4.                 Сол сияқты келесі түстерді де ретімен таңдап, жалғастырып, кезегімен қоя бересіз. Соңғы сегізінші  таңдалған түс оң жақта тұруы қажет. 

5.                 Осы таңдалған карточкаларды рет-ретімен  номерлеп қойыңыз.

6.                 Зерттелінуші келесі таңдауды алды делік, 

1)                Қызыл, 2)Көк, 3) Сиякөк, 4) Сары, 5) Жасыл, 6) Қоңыр, 7) Сұр , 8) Қара. Бұл тұрғыда 3 1 5 4 2 6 0 7 осындай қатар саны шығады.

Осы қатар санын төрт топқа  екі жұптан бөлеміз. Бірінші жұптың индексін  «+» деген таңбамен белгілейміз. Екінші жұптың  индексі «х», үшінші жұптың индексі «=»,  төртінші жұптың индексі «-». Қорытындысында мынадай нәтижені көрсетеді.   3 1 5 4 2 6 0 7     + + х х  = =  - - .

 

 

 

 

Тестілеудің  талдануы және анализі.

 «+» таңбасымен белгіленген индекс  –  түсті жоғары дәрежеде ұнату,

«х» таңбасымен белгіленген индекс  –  түске орташа деңгейлі ұнату қатынасы.

«=» таңбасымен белгіленген индекс — түске деген немқұрайлық қатынас.

«-»  таңбасымен белгіленген  индекс – түске деген жағымсыз қатынас. Біздің мысалымызда  түсті келесі жағдаймен  таңдалынуымызға болады.   3 1 5 4 2  0 7  + +  = =  - -. Кей жағдайларда зерттелінушіге тереңінен анализ жасауға тура келеді. Ондай жағдайда тесті қайтадан жүргізуге тура келеді. Яғни зерттелінуші түсті қайтадан таңдауы қажет.

Бірінші  таңдағаннан соң, бұл тесеті 15минуттан кейін  жүргізілуі қажет. 15 минуттан кейін зерттелінушіге  түстер араластырылған түрде беріледі. Зерттелінушіге  мынадай ескерту беріледі:

 «Берілген карточканы бірінші мәрте көргендей, оны қайтадан таңдайсыз, алғашқы таңдағаныңызды еске түсірудің қажеті жоқ». Сонымен алғашқы таңдағанымен, кейінгі таңдағанды  номерлеп жазу қажет. Сонда екі қатар пайда болады. Мысалы,  3  1  5  4  2  6  0  7

                                           3  5  1  4  2  6  7  0 

Зерттелінуші  өз еркімен  қандай түс ұнайтынын немесе ұнамайтынын шешуі қажет. Соңында бұл көрсетілген индекстердің  алғашқысы мен соңы мына жағдаймен түсіндіріледі:    +3 -7  

                                            +3-0

 

 

 

 

 

 

 

Түстердің психоэмоционалды талдануы.

 

Түс	Қан қысымы	Пульс, демшығару.	Физикалық ауырлық.	Эмоцияға  әсер ету.
Қызыл	Жоғарлайды.	Жылдамдайды.	Жоғарлайды.	Қоздырады.
Қызғылт-сары.	Шамамен жоғарлайды.	Шамамен ұлғаяды.	Жоғарлайды.	Стимул береді.
Сары.	Өзгермейді	Өзгермейді.	Өзгермейді.	Тепе-теңдік ұстатады.
Жасыл	Белгісізден  төмендетеді	Белгісізден  төмендетеді.	Белгісізден  төмендетеді.	Тепе-теңдік ұстатады.
Көгілдір.	Төмендетеді.	Бәсеңдетеді.	Төмендейді.	Бәсеңдетеді.
Көк.	Төмендетеді.	Белгілі  төмендетеді.	Төмендейді.	Қажытады.
Сиякөк.	Қатты төмендетеді.	Қатты бәсеңдетеді.	Қатты төмендетеді	Төмен түсіреді.

 

№4 әдістеме:    «Өз эмоцияңды қалай басқару керек?» минилекция.

Мақсаты: эмоцияны басқаруға үйрету.

Уақыты: 10 минут.

Негативті эмоцияны қалай кетіруге болады?

Сені түсінетін достарыңның арасында жағымсыз эмоцияңнан арылу. Егер сен бір жағымсыз эмоцияңнан арылғың келсе, онда жастықты ұр, бет орамалды құрғақ болса да сық. Ашу энергиясы иық, қолдың жоғары бөлігінде  және саусақтарда жиналады. Кезкелген дыбыс шыға, ашу күші мойныңа тығылып қалуы мүмкін. Толыққанды арылу қандай да бір спорт түрімен айналысуда шығады. Сондықтан да нағыз спортшылар дене және жан саулығына ие. Адамға табиғаттың  жақсы әсері мол. Қиын жағдайда серуен жасау, өзен ағысына және көлдің мөлдірлігіне қарау, таза ауамен тыныстау көп көмектеседі. Тыныс алу мен оны шығару миға баратын импульстар ағыны жақсарып, стреске әсер етеді. Сосын терең тыныс алу қажет. Табиғат біздің миымызға түсетін психикалық ауырлықтан қорғаудың тамаша құралы жылау мен күлкіні берген. Күлкі жүйке жүйесінің ерекше қорғанышы. Ол қауіпті  импульс ағымдарынан құтқарады. Осы жаттығуда жылау мен күлкінің емдік қасиеттері бірігеді. Ал ені эмоцияны реттейтін  бірнеше жаттығулар жасаймыз.

1.                 Бас бармақты ішіне  қаратып жұдырықта. Тынысыңды жаймен ішке жинап, жұдырығыңды қыс. Сосын жұдырығыңды  біртіндеп босатып, тынысыңды шығар. 5 рет қайтала. Енді осы жаттығуды көзді жұмып жасаймыз.  Бұл тиімділігін арттырады.

2.                 Екі  грек жаңғағын алақанда айналдыр. Екі алақанға кзекпен жаса.

3.                 Кішкентай бөбек саусағыының басына массаж жаса.

4.                 Жаңғақты кішкентай бөбек саусағына жақын орналастырып, екінші алақанымен  3 минуттай айналдырып қимыл жасаңыз.

 

 

 

№5 әдістеме:  Эмоционалды көңіл-күйді өзіндік бағалау әдістемесі.

(Е Уэссман  және Д. Рикс)

     Эмоционалды күйдің өзіндік бағасы  әдістемесе  өте қарапайым әдіс түрі болып табылады. Яғни бұл әдістемені ағылшын психологы А.Е Уэссман  және Д. Рикс өңдеп ұсынған. Оның қазіргі  кезде қысқартылған түрі қарастырылады). Зерттелінушіге  нұсқау былай беріледі: «Осы сөйлемнің  немесе тұжырымдаманың  ішінен  біреуін өзіңіздің дәл қазіргі күйіңізді сипаттап бере алатынын таңдаңыз.

 

Келесі көрсеткіштер былай өлшенеді.

К (көрсеткіші 1 — Ө ( өзін-өзі бағалау)

«Сабырлық –қорқыныш» ( индивидтердің өзін-өзі бағалауы-

И 1 түсіндіру  нөмеріне теңеседі.  П2 П3 П4 көрсеткіш  бойынша индивидтерді   мағына аналогиялық түрде болады.

П2 – С (энергиялық) «Күш –қуаттық – шаршағандық»

П3 – С «Көтеріңкі жабырқаулық» 

П4 – С «Өзіне сенімділік сезімі – көмексіздіктің сезімі

П5 –  С суммалық (4 шкала  сезімі  бойынша) көңіл-күйінің бағасы: И5+ И1 +И2 +И4 – И1 И2 И3 И4 – сәйкес келетін шкаласының индивидуалды  мағынасы.

Барлық шкаласы бойынша  белгілеу тізімі.

«Сабырлық –қорқыныш»

 

10.  Тіптен сабырлы. Өзіне тым қатты сенімді.

 9.Өңкей байсалдылық.Өзіме жиі сенімдімін және қобалжымаймын.   

 8.  Толық амандылықты сезінемін.

 7.Толығымен сенімдімін және уайымнан  боспын. Өзімді сенімдірек  сезінемін.

 6. Мені ештеңе қобалжытпайды. Өзімді сенімдірек сезінемін.

 5. Аздап уайымдаймын, өзімді қысыңқырап сезінемін.

 4.Кейбір уайымға берілемін, қорқыныш қобалжу немесе неврозды, тітіркенемін.

 3. Сенімсіздік, белгісіздермен  толық зақымдалу, қорқыныш.

 2. Үлкен үрей, уайым. Қорқынышпен жүру.

 1.Қорқыныштан естен адасқан. Пайымдауды жоғалтқан. Рұқсат емес қиындықтармен үрейленген. 

«Күш-қуаттық –шаршағандық»

10.Шексіз ұмтылыс.

 9.Өлке арқылы соғылатын өмір сүруге қабілеттілік, күш-қуаттың молдығы,  іс-әрекетке үлкен талпыныс.

 8.Күш-қуаттың көптігі әсер етуге күшті қажеттілік.

 7.Өзімді жаңадан сезінемін, өз қорымда күш-қуатым бар.

 6.Өзімді жетерліктей жаңаша сезінемін, шамамен сергектік.

 5.Аздап шаршадым.. Жалқаулық. Күш-қуатым жетпейді.

 4.Жетерліктей шаршадым. Қорымда күш-қуатым аздап қалды

 3.Молынша шаршадым. Әлсіздік.

 2.Мұңлымын. Әрекет етуге шамам келмейді. Қорымда күш-қуаттылық қалмады.

 1. Керек десең, өзіндік болмашы  жігерге  шамам  келмейді.

«Көтеріңкі –жабырқау»

10. Күшті өрлеу, қуанышты әзіл-күлкі (шаттық).

 9. Көтеріңкі көңіл-күйдегі қозу. Қуаныш.

 8. Жанның жайлы орналасуындағы қозу.

 7. Өзімді өте жақсы сезінемін.

 6. Мен өзімді жетерліктей жақсы сезінемін. Бір қалыпты.

 5. Өзімді аздап жабырқай сезінемін.

 4. Көңіл-күйім жабырқаулы және кішкене мұңды.

 3. Қайғылы және жабырқаулы  мұңды.  Көңіл-күйім мұңды.

 2. Өте қайғылы.  Өзімді  тіптен нашар сезінемін.

 1. Депрессия аймағы  мен қайғы  жабырқаулы. Барлығы да қара немесе сұр түс секілді. 

«Өзіне сенімділік – жәрдемсіздік».

10. Мен үшін мүмкін емес ешнәрсе жоқ. Не қаласам да, барлығын жасай аламын.

 9. Өзіме деген үлкен сенімділікті сезінемін.  Өзімнің жасағаныма сенімдімін.

 8. Өзімнің қабілеттілігіме өте сенімдімін. 

 7. Мен өз қабілеттілігімнен  өз болашағымды жетерліктей жақсы сезінемін.

 6. Өзімді жетерліктей компетентті сезінемін.

 5. Менің ептілігім мен қабілетім аздап шектеулі деп сезінемін.

 4. Өзімді жетерліктей қабілетсіз деп есептеймін.

 3. Өзімнің әлсіздігім мен қабілетімнің жеткіліксіздігіне  жабырқаулымын.

 2. Өзімді бақытсыз және құрбан етіп сезінемін.

 1. Менде ештеңке  іске аспайды.

 

№6 әдістеме:    Ерік-жігерді  зерттеуге арналған тестісі.

Ерік - Өмірлік мақсатқа жетуде қиындықты  жеңудегі жұмсалатын адамның саналы  іс-әрекеті мен  мінез-құлқы. Адам мінез-құлқындағы  еріктің көрінісі  бірнеше бағыт арқылы жүреді. Еріксіз психикалық процестің  еріктіге өзгеру жолымен.  Адам өзінің эмоционалды-ерікті сапасының  өнімін және мінез-құлқын , өзінің әрекетін  бақылай отырып,  оны кері алмастырумен. Ерікті өзіндік реттеу нәтижесінде  өзінің алдына болашаққа мақсат, ерік-күшін жұмсауға қажет ететін тапсырмаларды қояды.  Соңғы кездерде ерік-жігерді зерттеуге қатысты бірнеше методикалар өңделуде. Ал бұл методика

Р.С Немов  бойынша өңделген.

Тесттің жүргізілу нұсқасы.

Тест 20 сұрақтан тұрады.Әр сұрақтың алдын-ала стандартталған жауап  нұсқаулар бар. Әр талқыланған сұрақ-жауапты өзіңіздің ойыңызға жақын  келгенін таңдап аласыз. Өз таңдауыңызды бланкіге бегілеп қойыңыз.

 

Зерттелуші жауабының балдық бағасы.

Реттік қатар саны.

Жауап нұсқасы.	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
А	0	0	1	2	0	2	2	0	0	2
Б	1	1	1	0	2	0	0	2	1	0
В	2	-	-	-	-	-	-	-	3	0
Г	3	-	-	-	-	-	-	-	2	0
Д	-	-	-	-	-	-	-	-	2	-
Е	-	-	-	-	-	-	-	-	0	-

 

 

Реттік қатар саны.

Жауап нұсқасы.	11	12	13	14	15	16	17	18	19	20
А	0	0	1	2	0	0	2	1	0	0
Б	1	2	1	0	2	1	0	0	2	1
В	2	1	0	0	-	2	1	2	-	2
Г	0	3	-	-	-	0	-	-	-	-
Д	-	-	-	-	-	0	-	-	-	-
Е	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-

 

Тестілеудің қорытынды бағасы.

Егер ұпай саны 14 немесе ондан да төмен болса, аралығында жинаса, онда ол адамның  мінезі мен ерігі төмен болып есептелінеді.

Ал егер 15-25 ұпай аралығында жиналған сандар адамның мінез-құлқы мен ерігінің қатты, ал қылық-әрекетінің шыншыл болатындығын  көрсетеді.

26дан -38 ұпайға дейін жауап бергендердің мінезі мен ерігі өте қатты, ал оның мінез-құлқы жауапкершіліктің молдығымен ерекшеленеді.Еріктің тым шектен тыс жоғары болуы,  адамның өзін-өзі тым жақсы көретініне әкеп соқтырады. 

38-ден жоғары ұпай жинаушылар қатарына өзін-өзі жоғары санайтын және өзін идеал  тұтатын адамдар болып табылады. Кейде күдік туындайды, бірақ өздерін дұрыс және обьективті бағалайды.     

 

 

 

 

2.2    Балалар үйіндегі  жасөспірімдердің эмоционалды-еріктік  қасиеттерінің түзету бағдарламасы

     Балалар үйінде тәрбиеленуші жасөспірімдердің эмоционалды еріктік ерекшеліктерін зерттеуде психолог психодиагностикалық, психокоррекциялық, психопрофилактикалық зерттеулерді жүргізеді. Яғни түзету дамыту жұмыстарының бағдарламасы келесі тұрғыда берілген:   

Психокоррекциялық процестің ерекшеліктері.

Оқыту және тәрбиелеу бойынша әр әдістемеде ересек үлкен роль ойнайды. Ол-тәжірибе жинақтаушы. Оның тәжірибесі баланы әлеуметтік ортаға бейімдете алатындай болу қажет. Оқыту және тәрбиелеу жүйесінде ересек маңызды рольде ойнайды. Ересек процеске мақсатты түрде бағыт береді және де балаға бағыттайды. Әлеуметтік қоғамдағы іс-әрекеттің әлеуметтің белсенділіктің күшею ситуацияны ересек, балаға тудырады. Бұл принцип Б.Д.Элкониннің түсінігінде көрсетілген. Ересек әлеуметтік кеңістікті,  бала мақсатты бағытталған позициямен еріссіз айналысады. Соған байланысты ересек адам баланың позициясына бағыт-бағдар беріп отырады.

Балалар үйіндегі тәрбиелеу процесінің психологиялық шығарып салуы

     Балаларды ересектермен қарым-қатынасқа түсу қажеттілігі ойын іс-әрекеті арқылы жүзеге асады. Үлкендермен байланыста коррекциялық іс-әрекет - әлеуметтік адаптациялық жетекші факторы. Ересек – ақыл-ой кемістігі бар балалардың әлеуметтік факторы. Үлкендермен қарым-қатынас іс-әрекеті баланың әлеуметтік адаптациясының негізі.  Нормадағы даму әлеуметтік өзіндік сана. Ақыл-ойы артта қалушылар – ересектен тәуелді. Өзін-өзі сендіру факторы - әлеуметтенудің пайдасы ересектің ролі таңдалған көрсеткіштердің бағытталуы. Ол бала дамуының ерекшелігінен тәулікте ауысып отырады.  Баланың бейімделу бағасындағы тағы бір қажетті көрсеткіші әлеуметтік ортада ересекке еліктеу деп аталады.  Коррекциялау процесінде үлкендермен қарым-қатынас жасаудағы іс-әрекет түрлерінің ауысымы заңдылықтар арқылы көрсетіледі.

Эмоция, ерік өрісін түзету-дамытуға арналған жаттығулар.

Мақсаты: Қарым-қатынасқа түсу барысында көңіл –күйді, эмоцияны сезіне білуге үйрету.

Құралдар: магнитофон, сабырлы әуен, қағаз фломастер.

Жаттықтырушы: Қазіргі көңіл-күйлеріңізді сезіну, фломастермен қағаз бетіне эмоциясын көрсетулерін тапсыру.

Жаттығу №1 «Сезім»

Нұсқау: Сіздің алдыңызда түрлі сезімдер келтірілген. Сөйлемдерді қалай аяқтайсыз:

-                     менің алдымнан адам шыға келсе, онда мен... сезінемін.

-                     кішкентай баланы көргенде, мен.... сезінемін.

-                     танымайтын адамды көргенде, мен ... сезінемін.

-                     Бірге оқыған сыныптасымды көргенде, мен... сезінемін.

-                     менің танысым тоқтай қалып, қалтасын қарады, мен... сезінемін.

-                     мен біреумен сәлемдесемін, бөтен болып шықты, мен... сезінемін.

-                     Мен ескі махаббатымды көрдім, мен ... сезінемін.

Жаттығу №2

Жаттықтырушы: Сіздің танысыңыз нақты қарым-қатынасқа мына сөздермен түсті. Сіз не сезінесіз, қандай әсерге бөлінесіз.

-                     Саған бұлай шаша қою жараспайды!

-                     Сенің бұл бет кел-бетің сені ақымақ қылып көрсетеді!

-                     Сен қандай арықсың, епетейсіз ұзынсың!

-                     Сенің киімің мыжылған, бүртүрлі ғой!

-                     Сен талғамсыз киінесің!

-                     Сен жеңіл мінезді сөзшаң көрінесің!

-                     Сен үндемейсің, басыңда ешбір ақыл жоқ па?

-                     Неге әлсізсің, өзіңе қарсы тұра алмайсың!

-                     Сенің құның түкке тұрмайды!

-                     Сен ақымақсың, өзің туралы жоғары пікірдесің!

-                     Сен ұйқышыл жалқаусың!

Жаттықтырушы: қалай әсер алдыңыздар. «Мынаған сөйлеме,өкпелегіш»! «ал оның ашуы шәй орамал кепкенше»-деп жатады.

Осы сздар нені білдіреді.

 

Жаттығу №3. «Сөз». (вербальды, вербальды емес қарым-қатынасқа түсу).

Мақсаты: Дәл қазір қандай эмоция сіздерге тән.

-                     таң қалу                                                           -сүйіспеншілік

-                     қорқу                                                               - қуану

-                     қызғалу, кектену                                             - өкіну    

Жаттықтырушы: қарым-қатынасқа түскенде көбіне қайсысын сезінеміз.

-                     сөзбен                                                              - көзбен

-                     дыбыспен                                                        - екпінмен

-                     денемен                                                           -«Комплимент» (жылы сөз)

Мақсаты: белсенді қатынас, ұмтылу, ұялу сезімін тудыру.

Әр адамның жақсы, жағымды сезімді бастан өткізуі. Нақты дұрыс сөздер таба білуге әкелу.

-                     бүгін қандай әдемісің - өзің көңілдісің ғой бүгін, тағамың керемет.

Қарсы сипат:

-                     иә, дәл солай.

-                     Иә, сенің айтқаның дәл дұрыс.

-                     Басқа қалай болуы мүмкін.

-                     әрине, дәл солай, әрине.

-                     Арқасынан қағу, қолын қысу, көзін қысу, құшақтау, әр қатысушы өзін қалай сезінеді.

-                     Қысылу                                                           - ақылдасу                                               

-                     Жарайсың                                                       - бүгін барлық мақтаусаған.

-                     бәрекелді                                                         

-                     Сипау түрі: - нәзіктікке әкелу.

-                     менің досымсың                                             -менің туысымсың

-                     менің көршімсің                                             - менің сенерімсің

Жаттықтырушы: Егер жүрегімізге уайым, қобалжу, болса, ол сезім жол таппау , кектенуге әкеледі.Эмоционалды өзіндік реттеуге  адамдар типін бағалай, бақылай білуіміз керек.

Манипулятор – басқарушы, кең тараған категория, адамдарды әлсіз енемесе күшті жағын көріп,сол деңгейде әсер етеді. Оның қақтығысты негізгі мақсат сіре технологиялық қысым жасау. Негізгі құрал оның қимыл іс-әрекетіне эмоционалды көңіл бөлмеу өзіңізді көңілді ұстау, әсерлі жауап беріңіз, сізге тез арада тиісуін қояды.

Ашушаң адам – невротик, оларда қобалжу басым. Негізгі  «құрал сау адам адам ауруға өкпелемейді» қағидасымен  өмір сүру керек.

Қарапайым адам – мінез-құлық , өзін көрсету төмен дәрежеде дамыған. Ол адамдарда қарпайым сезім, мінез-құлқы өмір сүруде иілгіш. Ол мақтағанда ұмытпайды. Жұмыс атқару деңгейіне қарай, жылы сөзбен бастасаңыз көп жетістікке жетесіз.

    Қалыпты мәдениетті адам – қарым-қатынасқа жағымды түседі. Егер қақтығыс байқалса, тез шешіледі, көзқарасы дұрыс түседі.

Жаттығу № 4

«Өкпелеу» суретін салу.

     Сіздің өкпеңіз неге жатады? Жаттықтырушы : жайғасып отырыңыздар, ішкі әлеміңізді сезінуге мүмкіндік алдыңыз. Бірнеше ұзақ тыныс алу, жайлап шығару. Өзіңізді тыңдауға мүмкіндік алдыңыз. Өзіңізге сұрақ қойыңыз бақытты адам деп сезінесіз бе? Өз бақыттылығыңызды ұпайға бағалаңыз. 50%-60% -100% . Егер 100% -бағаласаңыз, құттықтаймын. Ол әрине тек шынайы, шындықпен жанасасың. Тұла бойыңызда сол бақыттың нышаны айқын көрінді ме?

    Егер 50%-60% т.с.с – болса, қазір түсінуге мүмкіндік алдыңыз. Сізге не кедергі келтіреді. Бақытты болуға? Ол болашақ туралы ойланып қобалжу ма?

Өткен өмірде қажетсіз өкпелеу бар ма? Сол туралы ойланыңыз? Егер түсінбей жауап таппай отырсаңыз қайғы емес. Ол сұрақ міндетті түрде шешімін табады. Қазіргі ішкі әлеміңіз өзіңізге мүмкіндік алды, дәл осы сәтте тағдырға рахмет айтыңыз. Бүгінгі ашық аспан, тыныштық үшін? Денсаулық өзіңіздің қажеттілігіңізді өзіңіз өтей алыңыз? Жақындарыңыз аман, тыныш заман үшін? Өмірге сүйіспеншілік, жарық дүниеге рахмет! Жарайсыңдар! Кім осы сезімді сезіне аласаңыздар, жайлап ашсаңыздар болады. Жатықтырушы: өкпе туралы суретін алып – эмоция қосып түзету енгізуді ұсынды. Ол оң жақтан көршілерге жіберіп, әр адам өз мүмкіншілігі қосады.

Өз қосымша көзқарасын білдіріп, суретке қосады.

Жатықтырушы: Суретіңізге қараңыз. Егер өкпеңіз жазылса, онда бұл суретті өзіңізге қалдырыңыз. Егер өкпе қайтпаса, суретті мыжып, сол қағазбен бәрі кетеді деп тастаңыз,  жарайсыңдар! Жанды анкета

-                     Кім бүгін өзіне не алды, не ұнады.

-                     Не ұнамады.

Қазір өзін қалай сезінуде, фломастермен белгілеу. Басында көңіл күйлерін қалай белгіледі (қай түспен) соңғы түс қандай. Салыстыру арқылы талдау жасау.

     Бүгінгі күнге, осы  кездесуге  рахмет, ризашылығын өз қабілеттерін, мүмкіндіктерін дер кезінде аша білуге, пайдалана білуге шақыру.

Жаттығу № 5 «Түсіну»

 Жаттықтырушы: ыңғайлы жайғасып отырыңыздар.

 Ішкі әлемді тануға мүмкіндік алдыңыз. Керек емес жерлерін түзетуге мүмкіндік алдыңыз. Өзімізді босаңсытамыз, менің сөзімді ести отырып терең босаңсу үстіндесіңдер. Сіздерге қолайлы, енді кішкене ақылға жүгінейік. Біздің бар өміріміз таңдаудан тұрады. Бізді таңдайды, біз таңдамаймыз.        Бірдей шығу әркезде мүмкін емес.Біз қоршаған ортамен үйлесімді өмір сүргіміз келеді. Бірақ біз әркезде бола алмаймыз, іскерлігіміз жетіспейді, назар аудармаймыз. Екінші адамды дұрыс түсіну мүмкіндігі жетпейді, оның көңіл-күйін, сезімін түсінуге мүмкіндік алдыңыз.

    Ішкі экранда өзімізді көруге мүмкіндік алдыңыз. Өзімізді түсініңіз, көзіңізге қараңыз, жан дүниеңізде не бар? Ол жалғыз ба?

     Сүйіспеншілігі бар ма? Оған ауыр тиетін кездері барма? Әркі көз алдында тамаша адамды көріп тұр. Осы адам, бұл әлемде басқа адам жоқ. Оның да бақытты болуға мүмкінідігі бар. Оған кейде қорқынышты да. Ол да қателік жібереді, өзі үшін қиналады да? Осы кезде бақытқа толы болу үшін не керек. Сіз қазір жалғыз емесіз? Қасыңызда достарыңыз, сізге жақсы қатынаста. Қасыңыздағы адамға жақсылық, сүйіспеншілік тілеңіз. Өзіңізге де соны тілеңіз. Осы сезімді сезіне білгенше отыруыңызға болады. Толық сезінсеңіз, осы сезімде біренеше минут отыруыңызға мүмкіндігіңіз бар. 

 

Эмоция, ерік өрісін дамытуға арналған жаттығулар.

Мақсаты: Қарым-қатынасқа түсу барысында көңіл –күйді, эмоцияны сезіне білуге үйрету.

Құралдар: магнитофон, сабырлы әуен, қағаз фломастер.

Жаттықтырушы: Қазіргі көңіл-күйлеріңізді сезіну, фломастермен қағаз бетіне эмоциясын көрсетулерін тапсыру.

 

« Еркін сурет»

-                     Қарым-қатынаста, басқаны түсінуде, сезіне білуде баланың мүмкіндігін тудыру.

-                     Бала психикасын әрі қарай дамыту үшін диагностикалық және коррекциялық  жұмыстар жүргізу.

Жұмыстың жүргізілу барысы: Жүргізуші  іздену ситуациясын тудырады.  Ол балаларды ойландыру үшін және оларға түсінікті болу үшін жағдай жасайды. Балалардың сезімін ашу үшін көмек береді. Бұл жұмыс арқылы баланың ішкі сезімі мен эмоциясын біле аламыз. Яғни оның туындауы баланың тапсырманы дұрыс қабылдап, оны нәтижелі орындауымен байланысты.

Орындалу уақыты: 30 минут.

 

 

 

«Өз көңіл-күйін бейнелеу» жаттығуы.

Тапсырма:

-                     Өз көңіл-күй, сезім, эмоциясын саналы басқару қабілетін дамыту.

-                     Басқа адаммен әсер әсерлесуде өз сезімі мен көңіл-күйін ыңғайластыру қабілетін дамыту.

Орындалу уақыты: 30 минут

 

Жүргізілу барысы: Балалар өз қалауындағы суретті салып, қажетті өздерінің көңіл-күйлеріне қатысты оны бояйды.   

 

Қажетті құрал-жабдықтар: Ақ парақ, қалам, түрлі түсті қалам, краска т.б.

 

Музыкалық психологияға қатысты түзету-дамыту жұмыстары.

Бұл жаттығу интеллектуалды жағынан артта қалған, педагогикалық жіберілген , мәдениеті төмен, таныс, естіген музыкаларды қайта есіне түсіре алмай қиналатын адамдарға арналған. Бұл жұмыстың бастамасы балалармен  күнделікті музыканы тыңдаумен басталады. Яғни балалардың реакциясын музыканы тыңдау процесі арқылы байқай аламыз. Көбінесе тыңдау музыкасына жай музыка ырғағы қолданылады. Өйткені музыканы тыңдау барысында бала өз-өзіне келеді де зейінін бір  обьектке тұрақтындырады.

Оларды бақылай отыра олардың сол кездегі мінез-құлқы мен мінез ерекшеліктерін анықтауға болады. Алғашында таныс емес музыканы, одан соң, таныс музыканы ауыстырып қою қажет. Баланың эмоционалды дамуына музыканың  мақсатты  бағыттала  әсер етуі, олардың дәр реакциясын дамытады. Өздеріне ұнамды музыка болса, онда, олардың көңіл-күйі көтеріліп, психикалық тонусы жоғарлайды, яғни музыканы тыңдау барысында баланың эмоциясы анық байқалып отырады.   Жалпы бала организімі жақсарып, музыка арқылы демалады.

 

 

Ойынтерапиясының элементі бойынша жасалған коррекциялық жаттығу.

     Интеллектуалды дамуы артта қалғандармен жүргізілетін ойынтерапиясы. Балалар қалай ойынауды білмейді:  Оларға ойдан құрастырылған ситуациялық  ойынды жүргізу оларға мүмкін емес. Ойын ойнау барысында балалар бірден беріліп кетпейді, олардың түсінуі қиынға соғады.Кейін келе ол жағдай қайталанғандықтан бала біртін келе еліктеп, ересек адамға (тәрбиеші, психолог, жаттықтырушы)   сенімін білдіріп,  Коррекциялық жұмыстың алғашқы сатысынан бастап, баланың ересекпен немесе тәрбиеші,жүргізушімен қатынасы мен түсінуін байқап, оларды тіркеп отыру қажет. Ойын терапиясы арқылы баланың коммуникативті дағдысы дамиды, олардың сезімі мен эмоциясы, көңіл-күйі сыртқа шығады. Сонымен қатар психокоррекциялық процесс баланың өзіндік ойын жеткізу мен  оның әлеуметтенуін дамытады.

«Кішкентай бала тәріздес»  жаттығуы.

Ересек балалар индивидуалды жұмыс орындағанды ұнатады. Топтық жұмыс ол қажетті жұмыстың бірі болып табылды .Құм терапиясы жанұяның байланысы моделін тудырады. Бұл балалар үйінде тәрбиеленушілер үшін өте ауыр сұрақ болып табылады. Олар көбінесе  отбасы жағдайын түсіндіре ала алмайды және ана мен  әке, баланың ролін және міндеттерін айта алмайды. Бұл терапия арқылы кезкелген конфликті мен қиын ситуацияларды шешуге болады, қажет уақытта  кезкелген шешімқабылдауға мүмкіндік береді. Құмдытерапия  балалар үйінде тәрбиеленуші балалармен  жұмыс жүргізуге өте ыңғайлы болып келеді. Бұл ойын шарты бойынша психологтың баламен сөйлесуін қажет етпейді, бірақ бұл жаттығу  адамға демалуға, ауырлығын тастауға, босаңсуға, негативті эмоциядан арылуға мүмкіндік береді.

Әдетте ересектерде құм теңізді, жаз мезгілін, демалысты байланысып, жағымды елестер пайда бола бастайды. Көп ересектер өзі туралы айтқысы келмейді, яғни көп срларын іште сақтап қалады, ал бұл жаттығу адамның ішкі сезімі мен эмоциясын шығаруға мүмкіндігін туғызады.

Қиын балалармен жұмыс жасағанда  дамыту-түзету жұмыстарын жүргізуде арт-терапияның  барлық салаларын қолдану тиімді әрі сапалы нәтижені береді. Арт-терапиялық техниканың  көрсеткіші бойынша, жетім балалармен жұмыс жүргізуде  өзектілік болып мыналар есептелінеді: Эмоционалды дамудың қиындығы, өзекті стресс, эмоционалды тонустың төмендеуі, эмоционалды депривация, өзін-өзі бағалаудың бұзылуы. Бұндай жұмыс кезінде бала өзінің сезімі мен ойын сөзбен емес, қандайда бір бейнені жасаумен білдіртуге мүмкіндік туғызады. Арт-терапия процесінде қоршаған ортаңмен қарым-қатынасқа түсуге ниет тену сезімі туындайды.  .    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.3   Балалар үйінің қызметкерлері, ата-аналар, ересектер үшін практикалық-әдістемелік  нұсқаулар

 

     Жетімхана мекемесінде тәрбиелеу және оқыту жұмысына педагог-психологтың бейімделу процесі ары кетсе  жарты жылға созылады. Балалардың мінез-құлық ерекшеліктеріне  үрену қиынға соғады. Жанұялық тәрбиеден айырылған жетім балалардың жанұяда тәрбиеленген балалардан айырмашылығы  олар ересек адамның сезімі мен түсінігін іздемейді, түсінуге де күреспейді. Үлкендер оларға қастары ретінде қабылданады. Психологтарга да үлкендерге  сияқты сенімсіздік, күдікті  тудырады.Әсіресе олар психикалық жарақаттанғандар мен психикалық жағынан артта қалғандар болып табылады. Бұл мекемедегі ең басты балаларға әсер ету ол – қажетсіну болып табылады. 

     Балалармен жұмыс жүргізуде психолог әсер етуде әртүрлі амал-тәсілді қолданады. Яғни оларға психодиагностикалық әдіс жасаумен қатар, психокоррекциялық  әдісті де жүргізеді. Сонымен қатар, психологпен бірге осы мекемедегі тәрбиешілерде балалардың күннен-күнге өзгерісін байқап отырады. Олар балалармен 2-3ай жұмыс жасағанда олардың басқа жолға  ауып бара жатқандарында байқап отырады. Осы тұста олар осындай балаларға өзара байланыс  стилін  өзгертіп отырулары қажет. Олар психологтар үшін олар жеке адам болып қабылданатынын біле тұрып, ал тәрбиешілер үшін олар баяғы қалпыменен қалып, жақсы адам ретінде де қабылдап отырғаны жөн болады. Оларға тек  түсінушілікпен қарамағандарға ғана олар жамандық жасауды бастамайды,  сонымен қатар олармен дұрыс қарым-қатынаста болмаған, қызмет шегінен шыға алмаған педагогтармен да солай қарым-қатынаста болады. Осындай жағдайларда психолог нәтижелердің оң болмағандығынан бұл мекеменің педагогтары мен тәрбиешілеріне кекілжің  жағдайды тудырады. Шамамен осы уақытта психолог балалармен жүргізілген әңгімелесу, сауал-нама, бақылау әдістерінің  нәтижесін өңдеп, қиын балалармен  жұмысын мықты етіп нақты белгілеп алады. Ол осы тұста мекеме меңгерушісінен оқу-тәрбие жұмыстарының жоспарын алады да, оған өзінің психологиялық  жоспар құрап, енгізеді. 

Демек, осы мекемеге бейімделу барысында туындайтын проблеманың бірі,  психолог сол мекеменің қызметкерлерімен сенімді, серіктестік қарым-қатынасты орнату мен  мекеменің бас директорымен  ортақ тіл табысу болып табылады.  Сондай жағдайда маманның психологиялық субьективті проблемасы  мекеменің обьективті проблемасына айналады. Бұндай жағдайларда психолог үнемі бастаушы қызметін атқарып отырады.   

Осы мекемедегі психологиялық ыңғайластықтың өңделмеген қажетті аспектілері қалды, олар:

Ø    Тәрбиеленушілердің құндылық шамасы;

Ø    рухани дүниесінің даму қалыпы;

Ø    эмоционалды саулықты қалыптастыру жолы;

Ø    туған-туыстарымен қарым-қатынас жасауға әрекеттену;

Ø    психикалық жарақаттану мен зорлық-зомбылықпен жұмыс;

Ø    тәрбиешілермен жұмыс;

Ø    балалар үйіндегі  қамқоршылар, психиатр, дәрігерлер, туған-туыс, тәрбиешілер, әлеуметтік педагогтарменен, яғни осы мекеменің

кейіпкерлерменен жұмыс.

     Бұл мекемеде қызмететушілермен қатар, психологтың да орын ерекше, яғни педагогикалық процесс психологиялық жұмыстарынсыз жүзеге аспайды. Бұл жерде басты орын алып отырған психокоррекциялық жұмыс болып табылады. Яғни ол арқылы осы мекемеде тәрбиеленушілердің психикасының дамуын  және жеке ерекшеліктері мен таным процестерін  түзету-дамытуға болады. Сондықтан да психологтың бұл мекемеде  алатын орны ерекше. Психолгиялық еркешеліктердің негізінен бұл ортада психолгиялық атмосфера туындап, балалардың эмоционалды дамуын және оның түзету жолдарын қарастыру психолог міндетінің  бірі болып табылады.

 

 

Балалар үйіндегі психолог-тәрбиешінің  тәрбиелеу жайлы схемасы.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Г.И.Шук

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

     Жалпы, бұл  зерттеу жұмысында балалар үйіндегі тәрбиеленуші балалардың эмоционалды-еріктік ерекшеліктерін зерттеудің  психологиялық жолдары қарастырылады.Жетімдер үйінің пайда болу тарихына шолу жасалады.А.М. Прихожан, Н.Н. Толстых зертетулері арқылы бұл ортадағы балалардың өз бойындағы құндылықтарын жете бағаламауы жайлы мәліметті аламыз.Ресейдегі балалар үйіндегі балалардың саны, даму  мүшкілі сөз болады.Қазақстандағы қазіргі таңдағы жариялылық ықпалымен анықталған қоғамдағы “ақтаңдақ” тұстарға,  оның ішінде әлеуметтік  жетімдікпен бұқаралық күрес,  сауықтыру жайы терең қозғалады.

    Шетелдік ғалымдар М. Роуз еңбектері, ол елдегі “терапевтикалық қоғамдастықтың” жұмыс істеуі,  психологтардың  біліктілігі терең сөз етіледі.Жалпы бірінші тарауда жетім балалардың психикалық даму ерекшеліктері толығымен баяндалып, депривациялық күйлерінің басымдылығы сипатталады.Балалар үйіндегі балалардың психологиялық табиғаты, классик-ғалымдар С.Л. Рубинштейн, Б.М. Теплов еңбектерінің мәні кеңінен ашылады.Екінші эксперимент бөлімін қамтитын тарауда балалар үйіндегі балалардың эмоционалды-еріктік ерекшеліктерін зерттеуге көмектесетін түзету-дамыту шараларының кешені ұсынылады.

     Эмоционалды-еріктік ерекшеліктерін зерттеу жеке балаға және бүкіл топқа арналған бағдарлама үлгісі ұсынылады.Балалар психотерапиясының негізін қалаған  В.Е. Рожков, Б.З. Драпкин, В.Л. Леви, А.И. Захаров, В.М. Бехтеревтің құнды әдістемелік еңбектері толық баяндалады.Эмоционалды-еріктік ерекшеліктерін зерттеу мен дамыту-түзетуге ойын терапиясының үлгі сабақтары, ойын терапиясының тренингтік дамыту ойындары ұсынылады. Зерттеу жұмысында алға тартылған, яғни балалар үйіндегі балалармен түзету-дамыту жұмыстарын психологиялық тұрғыдан сауатты да,  дұрыс өткізген жағдайда,  олардың эмоционалды-ерігінің  жетіліп дамуға мүмкіндік алады деген ғылыми болжам дәлелденіп,  өзінің оң нәтижелерін берді.

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1.Мақашқұлова Г. Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің психикалық ерекшеліктері. // Қазақстан мектебі, 11-12/2005, 52-53 б.

2.Прихожан А.М., Толстых Н.Н. Дети без семьи. М, 1990.

3.Кащенко В.П. Педагогическая коррекция. М, 1995.

4.Выготский Л.С. Проблема возрастной периодизации детского развития. //Выготский Л.С. Вопросы детской психологии. – СПб, 1997. С 3-21.

5.Грибанова Г.В. Психологическая диагностика  личностного развития детей и подростков при семейном алкоголизме.// Дефектология. 1988. №1.

6.Психическое развитие воспитанников детского дома. Под.ред. И.В. Дубровиной, А.Г. Рузской. М, 1990.

7.Рубинштейн С.Л. Проблемы общей психологии. М, 1996.

8.Фрухт Э.л. Диагностика нервно-психического развития детей 1-го года жизни // Пантюхин, Пеюра К.Л., Фрухт Э.Л. Диагностика нервно-психического развития детей нервных трех лет жизни. 1979г.

9.Разенкова Ю.А. Коррекционно-педагогическая работа с детьми первого года жизни группы риска в условиях дома ребенка: Дисс. Канд. Пед.наук. М, 1998г..

11.Леонтьев А.Н. К теории развития психики ребенка //

Леонтьев А.Н. Проблемы развития психиуи. – М, 1981.

 12.Выготский Л.С. Проблемы психического развития ребенка.

       //Хрестоматия по психологии. – М, 1977.

13.Выготский Л.С. Собрание сочинении: в 6т. т. 4. М, Педагогика, 1984г.      14.Гальперин П.Я. Формирование умственных действии. //Хрестоматия  по общей психологии: психология мышления; М, 1981.

15.Фрейд З. Психоанализ. Религия. Культура. – М, 1992.

16.Люблинская А.А. Очерки психического развития детей М, Просвещение, 1965.

17.Ананьев Б.Г. Психология чувственного познания. М, Издательство АПН РСФСР, 1960.

18.Ковалев А.Г   Психология личности,  изд.  3, перераб. И доп. М; «Просвещение»,    1969.   с 353-362.     359-360.       

УДК 159.9

19. ББК 88        Абрамова Г.С  Возрастная психология: Учеб.пос. для студ. Вузов -4 –е изд., стереотип – М; Изд. Центр. «Академия», 1999 -672стр.

20.Т 18    Танқаев С.Д Семьяның  рухани  күйі. А; Білім, 1983-36б.

21.Вопросы психологий. Май –Июнь 2000. № 3

22.Научный журнал. Мать и ребенок аспекты асбиостических оношений. (23-33,133-138) стр.

23.Вопросы психологий. М; 2000 № 5  В.И Слуцкий .Психология готовность к материнству. Феномен детской застенчивости     Ред.кол. Е.В Щедрина (гл.ред.)

24. Вопросы психологий. №2 М;1999

1.Системный кризис психологий

2. Культура, эмоций и психология здоровье

3.Природа человека в концепций Маслоу. Стр.(118-120)

25. 88. В29Венгер Л.А Мухина В.С  Психология : Учеб. Пособие, для пед. Уч. –М; Просвещение 1988-336с.

 26. 88.37 К90 Кулагина И.Ю Колюцкий В.Н  Возрастная псих-я  Раз-ие челов-а от рожден. До позд. Зрелости.Учеб. пос. М: Т.Ц Сфера «Юрайт-М», 2000-464стр.

27.О28 Орлов Юрий ихайлович Самопознание и  самовоспитание характера : Беседы психолога с старшекласниками : КН. Для учащихся Ю.М Орлов.: Просвещение, 1987-223стр

28.88.4 Цукерман Г.А Мастеров Б.М  Психология саморазвития –М.:Инропракс,1995-288с

Ц85

29. 88. 8  Валлон А Псхическое развитие ребенка – М: Просвещение 1967 -194.с

30. 88.8 Возрастная и педагогическая психология.Учеб. пособ. Под.ред. М.В Гализо, М.В Матюхиной, Т.С Михальчик –М: Просвещение, 1984-256с.

31.К 48 Кем Мишель, Психология падростка : Психосек-п развитие –М: 1991.- 171.       

32.88.8 Калесова Д.В Мягков И.Ф

Учителю  о психологий и физ-й подростка –М: Прос-ие, 1986-60с

33. К.64  Психология ранней юности : Книга для учителя –М: Просвещение 1989 -255с

34. 88. 8 Развития личности ребенка Пер.с англ. Общ.ред. А.М Фонарева М: 1987-272с.

35.П86 Психология современного подростка / НИИ общей и пед. Психологий АПН. Под. ред. Д.И Фельдштейна –М; Педагогика, 1987-237с

36.Галигузова Л.Н ., Мещерякова С.Ю., Царегородцева Л.М Психологические аспекты воспитаня детей в домах ребенка   и детских домах. /Вопросы психологии. -1990.-№6-15-20

37. Лишенные родительского попечательства : Хрестоматия / Ред. –сост. В.С Мухина.-М., 1991.

38. Михайлова Ю.А Социальное поведение и эмоциональная регуляция у васпитанников домов ребенка// Психолог в детском саду.-2003-№2-С.83-114.

39.Мухамедрахимов Р.Ж. Мать и младенец: психологическое взаймодействие.-СПб.,2003.

40. ПапушекХ., Папушек М, Солоед К. Значение невербального общения в младенческом возрасте для психического развития //Психологический журнал. -2000.- №3.-С.65-72.

41.Психическое развитие воспитанников детского дома / Под.ред. И.В Дубровиной, А.Г Рузской.-М., 1990.

42.Рогов Е.И  Настольная книга практического психолога в образований Учеб. Пособие –М: ВЛАДОС , 1996.-529с.

 

 

43. Возрастная особенности психического разития детей. – С.б науч. тр./отв. Ред. И.В Дубровина, М.И Лисина. М., 1982.

44.Особенности развития личности ребенка, лишенного родительского сельского попечительства. Дети с отклоняющимся поведениям. / Под.ред. В.С Мухиной.-М., 1989

45.Прихожан А.М, Толстых Н.Н. Дети без семьи. – М.; Педагогика, 1990. 46. Лишенные родительского попечительства . Христоматия /ред.-Сост. В.С Мухина. –М.; 1991.

47.Очерки о развитий детей – оставшихся без родительского попечения / под.ред. М.Н Лазутовой. – М.; 1994.

48. Воспитание и развитие детей в детском доме. – М., 1996.

49.Дети – сироты: консультирование и диагностика развития / под.ред. Е.А Стребелевой. – М., 1998.

50.Фурманов  И.А., Аладьин  А.А. Фурманова   Н.В. Психологическая работа с детьми , лешенными  родительского попечительства: Книга для психологов. –Минск: «Тесей» , 1999.

51.Кордонский М. Беспризорная страна. http://www.russ.ru/ist- sovr/20030317/ - mk. html.

52.Варывдин В.А, Клемантович И.П Управление системой социальной защиты детсва. Уч. Пособие. – М., 2004. 

53.Бастауыш мектеп журналы 2006, №1,2,3  21-23б.

54.Қазақстан мектебі , №11-12 2005 12-52-53б.

56.Қазастан  жоғары мектебі  2005, №4 233-35б

57.Қазақстан әйелдері 2005, №11 26-27-б.

58.Оңтүстік Қазақстан 2002, 10 желтоқсан, 23-қазан.

59.Түркістан 2004, 4- қараша Жетімдер үйі.

60.Сыныптағы тәрбие 2005, №1.

61.Аллан Дж. Ландшафт детской души. СП.б – Мн.,1997. 

62. Грегг М. Фрес. Тайный  мир рисунка. Исцеление через искусство. – СПб.: Европейский дом, 2000.

63. Зинекевич – Евстигнеева Т.Д., Грабенко Т.М Практикум по креативной терапии .- СП.б.: Речь, ТЦ Сфера, 2001.

64.Карабанов О.А Игра в коррекции психического развития ребенка .- М., 1997.

65.Оклендер В. Окна в мир ребенка.- М.: Класс, 2000.

66. Люблинская А.А Очерки психического развития детей М, Просвещение, 1965.

67. Ананьев  Б.Г Психология чувственного познания. М, Издательство АПН  РСФСР, 1960.

68. Фрейд З. Психология бессознательного. – М, 1989.

69. Гальперин П.Я. Формирование умственных действии.// христоматия по общей психологии: Психология мышления., М, 1981.

70.Ж.Пяже Избранные психолгические труды. Перевод. С француского. М, Педагогика, 1969. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қосымша А

Сұрақ - жауап тесті

 

1.Өз қылығыңыз қоршаған ортаға қалай ықпал ететіні жайлы жиі ойланасыз ба?

 А) Өте сирек                          Б) сирек                               В) жиі                         Г)тым жиі

2. Өзіңіз сенбейтін жағдайға қарамастан  қарсы  келген адамға сол жағдайды сенімді айтқан кезіңіз болған ба?

А) иә    Б) жоқ

3. Мына төменде берілген адам бойындағы сапалардың қайсысын жоғары бағалайсыз?

А) Қайсарлық (батылдық)                        Б. Терең ойлы.                       В. Өзін -өзі көрсете білу. 

4. Тақуалыққа икемсіз бе ?

А) Иә                                   Б) жоқ.

5. Өзіңізде болған жағымсыз оқиғаларды тез ұмытасыз ба? 

А) иә                                    Б) жоқ.

6. Өз мінез-құлық әрекетіңізді  талдап отырғанды ұнатасыз ба?

А) иә                                    Б) жоқ

7.  Өзіңіз жақсы танитын ортада  сіз ...

А) Осы  ортаға сай қабылдаған  мінез-құлқыңыздың  қалпын сақтауға тырысасыз. Б) Өз-өзіңізбен қалуға тырысасыз.

8. Күрделі тапсырманы орындауға кірісуде сізді алда күтіп тұрған мәселе жайында   ойланбауға  тырысасыз ба?

А) иә                                     Б) жоқ.

9. Мына көрсетілген  мінездің  қайсысы  өзіңізге сәйкес келеді?

А) Арманшыл                      Б) Көйлекті бала (Рубаха- Парень)

В) Қызметте ынталы           Г) Ұқыпты және жинақы.

Д) Философиялық пайымдауды ұнату.  Е) Тынышсыздық.

10. Қандай  да  бір  сұрақты  талқылағанда сіз...

А) Басқаның көзқарасына сәйкес келмесе де өзіңіздің  көзқарасыңызды  әрқашан  жеткізіп отырасыз.

Б) Бұндай жағдайда өз көзқарасыңды айтпай, үндеймей отырған дұрыс деп ойлаймын.

В) Сырт көзге  ортаның көзқарасын жақтап, іштей өзіңіздің пікіріңізбен қаласыз.

Г) Өзіңіздің пікіріңізге  қарағанда, басқаның көзқарасын қабылдайсыз.

11. Сізді жетекшіңіз  ойламаған  жағдайда  шақырғанда  сізде қандай сезім  туындайды? 

А) Тітіркену                        Б) Қорқыныш                   В) Уайымдау

Г) Ешқандай сезім туындамайды.

12. Айтыс-тартыс  кезінде  сіздің  қарсыласыңыз  сізге қарсы   жеке  сөз айтқан жағдайда сіз...

А) Сіз дәл солай қайтарасыз.                         Б) Оған зейін аудармайсыз.В)Оған зорлық-зомбылық көрсетесіз.  Г) Өз-өзіңізді басуыңыз үшін онымен әңгімелесуді тоқтатасыз.

13. Егер  сіздің  жұмысыңызды  жауып татаса онда сіз...

А) Ызаланасыз.                   Б) Ұлт сезімі туындайды.

В) Қайғырасыз.

14. Егер сіз келеңсіз жағдайға  ұшырап қалсаңыз, онда біріншіден  сіз кімді  кінәлайтын едіңіз?

А) Өз -өзімді                        Б) Тағдырды (Сәтсіздіктен)

В) Жалпыға ортақ жағдай.

15. Сізді  қоршаған  орта  сіздің  біліміңіз  бен  қабілетіңізді  бағаламайтын  секілді  ме?

   А) Иә                                  Б) жоқ.

16.  Жолдасыңыз  немесе  әріптесіңіз  сізді мазақ қылса сіз...

А) Оларға өкпелейсіз.          Б) Олардан алшақ болу үшін  кетуге тырысасыз.

В) Олармен қосылып, өзіңізді мазақ  қыласыз.

17. Сіз  асығып тұрып, іздеп затыңызды  өз орнынан  таппасаңыз, онда сіз...  

А) Тіл қатпай-ақ, іздеуді жалғастырасыз.

Б) Іздей отыра,  мынай  ретсіздікке басқаны кіналайсыз.

В) Сізге керек затты тастап  кетіп қаласыз.

18. Сіздің  тепе-теңдігіңізді  шығаруға  тура  келетін  мынадай жағдай...

А) Қандай да бір қажетті жағдайдағы  ортада  қатарға тұрып күту.

Б)  Транспорт орталығындағы тобыр.

В) Сол сұрақ бойынша бір жерге бірнеше рет келу.

19. Сіз біреумен  айтыс-керістікке  түскеннен кейін,  ойша  өз көзқарасыңызды  дұрыс сақтап қалуды  жалғастырасыз ба?

А) иә                                      Б) жоқ.

20. Сізге тез арада  бітіру қажет   жұмысы берілген, ал оған  өзіңізге көмекші  адам,  таңдауыңыз қажет.  Сіз...

А) Орындаушы, бірақ ынтасыз адамды.

Б) Ол жұмысты  білетін,  бірақ тіл қатпайтын.       В) Дарынды, бірақ жалқау.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қосымша Ә

САН әдісінің типтік картасы.

1.                 Қатысушының аты-жөні:...........................................................................

2.                 Жынысы:........................................................................................................

3.                 Жасы:...............................................................................................................

4.                 Толтырған күні:....................................... 5.Уақыты:.................................

 

1. Көңіл-күйім жақсы	9   8   7   6   5   4   3   2   1	Көңіл –күйім  нашар
2. Өзімді күшті сезінемін	9   8   7   6   5   4   3   2   1	Өзімді әлсіз сезінемін.
3. Пассивті	9   8   7   6   5   4   3   2   1	Активті
4. Жайбасарлық	9   8   7   6   5   4   3   2   1	Қимыл-қозғалыстық
5.  Көңілді	9   8   7   6   5   4   3   2   1	Қайғылы
6. Көңіл-күй-ң жақсы болуы	9   8   7   6   5   4   3   2   1	Көңіл-күйдің  нашарлылығы.
7. Еңбекқор	9   8   7   6   5   4   3   2   1	Қирағандаймын.
8. Күштің толық болуы	9   8   7   6   5   4   3   2   1	Әлсіздік.
9. Асықпастық	9   8   7   6   5   4   3   2   1	Жылдамдық
10. Бақытты	9   8   7   6   5   4   3   2   1	Бақытсыздық
11. Қуанышты	9   8   7   6   5   4   3   2   1	Қабағы ашылмайтындай
12. Іс-әрекетсіз	9   8   7   6   5   4   3   2   1	Іс-әрекетті
13. Кернеулік	9   8   7   6   5   4   3   2   1	Босаңсу.
14. Денсаулық	9   8   7   6   5   4   3   2   1	Ауру
15. Қатысуынсыз	9   8   7   6   5   4   3   2   1	Құмарлық-қызығушылық
16. Бейғам	9   8   7   6   5   4   3   2   1	Қобалжу
17. Шаттанған (мәз-мейрам)	9   8   7   6   5   4   3   2   1	Мұңды.
18. Қуанышты	9   8   7   6   5   4   3   2   1	Өкінішті.
19. Демалу үстінде	9   8   7   6   5   4   3   2   1	Шаршау
20. Жаңа (қунақы)	9   8   7   6   5   4   3   2   1	Қалжыраған.
21. Ұйқышыл	9   8   7   6   5   4   3   2   1	Жұмыс істеуге ынталылық
22. Демалуға ниеттілік	9   8   7   6   5   4   3   2   1	Қозу үстінде болу. Тынымсыздық
23. Сабырлы	9   8   7   6   5   4   3   2   1	Уайымшылдық
24. Оптимистік	9   8   7   6   5   4   3   2   1	Пессимистік
25. Шыдымды	9   8   7   6   5   4   3   2   1	Қажығандық.
26. Сергектік.	9   8   7   6   5   4   3   2   1	Былжыр-сылбыр.
27. Ойлау қиын.	9   8   7   6   5   4   3   2   1	Ойлау оңай.
28. Алаңғасырлық	9   8   7   6   5   4   3   2   1	Байқампаздық.
29. Үміттілік	9   8   7   6   5   4   3   2   1	Көңілі қалған
30. Көңілі толған	9   8   7   6   5   4   3   2   1	Көңілі толмаған

 

 

Қосымша Б

Ситуациялық үрейді өзіндік бағалау шкаласы.

 

№	Ұсыныс	Жоқ, мүлдем олай емес.	Солай делік.	Дұрыс.	Дәл солай.
1	Мен  сабырлымын	1	2	3	4
2	Мені ештеңе де қорқыта алмайды.	1	2	3	4
3	Мен ауырлық үстіндемін.	1	2	3	4
4	Мен өкініштілікті  кешудемін	1	2	3	4
5	Мен өзімді еркін сезінемін	1	2	3	4
6	Мен ренжіп отырмын	1	2	3	4
7	Мені  сәтсіздіктер толғандырады	1	2	3	4
8	Мен өзімді демалғандай сезінемін	1	2	3	4
9	Мен қобалжу үстіндемін	1	2	3	4
10	Мен іштей қанағаттануды сезінемін	1	2	3	4
11	Мен өзіме сенімдімін	1	2	3	4
12	Мен ашу-ыза үстіндемін	1	2	3	4
13	Мен өзіме орын таппаймын	1	2	3	4
14	Мен  өзімді кінәлі сезінемін	1	2	3	4
15	Мен өзімді қысыңқы сезінбеймін.	1	2	3	4
16	Мен қанағаттанамын	1	2	3	4
17	Мен  уайымдаймын	1	2	3	4
18	Мен тым үрейленгенмін және мен өз-өзімде емеспін.	1	2	3	4
19	Маған қуанышты	1	2	3	4
20	Маған жағымды	1	2	3	4

 

 

Қосымша В

Тест сұрақтары.

1.                 Егер мен ашулансам, қол жұмсап жіберуім мүмкін.

2.                 Заттарды лақтыратындай  ешқашан  мен  қатты тітіркенбеймін.

3.                 Мен тез ренжіп, жылдам басыламын.

4.                 Егер мені дұрыс, жиі жақсылап өтінбесе, өтініш орындамаймын.

5.                 Менің ойымша тағдыр маған қатыгез сияқты.

6.                 Басқалар менің сыртымнан мен туралы не айтатынын білемін.

7.                 Егер басқалар сөз-таласта менімен келіспесе, мен айтысудан бас тартпаймын.

8.                 Егер біреуді алдаған кезім болса, мен ар-ұжданымның  алдында қатты азаптанамын, қысыламын, ұяламын.

9.                 Басқа адамға мен қол көтеруге қабілетті емес сияқтымын.

   10.Мен ашуланғанда, есікті сарт етіп жабамын.

   11. Кейде адамдар мені өзінің қатысуымен ашу ызамды келтіреді.

   12. Егер маған орныққан ереже ұнамаса, мен оны бұзғым келеді.

   13. Кейде мені қызғаныш мазалайды.

   14. Көп адамдар мені ұнатпайды деп ойлаймын.

   15. Менің құқығымды басқалар сыйлағанда  талап етемін.

   16. Кейде менің ойыма өзім  ұялатын ойлар келеді.

   17. Мені төбелеске дейін жеткізуге қабілетті адамдарды  білемін.

   18. Кейде мен ашу-ызамды төбелес арқылы көрсетемін.

   19. Мен өзімді жиі атылуға  дайын оқ ретінде сезінемін.

   20. Егер біреу өзін бастық сияқты көрсеткісі  келсе, әрқашан мен оған қарсы тұрамын.

   21. Мені барлық болмысымен  жек көретін адам жоқ.

   22. Көбі маған қызғанышпен қарайды.

   23.Егер мен қатты ызалансам да, балағат сөзге жақындамаймын.

   24. Жұмыстан  қашатын  адамдар өздерінің  кінәсін байқап сезіну керек.

   25.Егер маған біреу қол жұмсаса да мен сирек жауап қайырамын.

26.Қатты ызаланғанда бірінші қолыма түскен затты алып, сындырғанымды есіме түсіре аламын. 

27. Өзіме ұнамсыз адамдарға қатынасым дөрекілеу.

28. Маған бұйрық беріп сөйлесе, ештеңе жасағым келмейді.

29. Басқаларға деген көзқарасымды жасыруға тырысамын.

30. Кейде мені мазақ қылатын сияқты.

31. Егер мені біреу ызаландырса,  мен ол туралы не ойланатынымды  айтуға дайынмын. 

32. Өз ата-анама көмек тигізбегенім үшін қатты толғанамын.

33. Маған біреу қол көтерсе, мен оған жауап қайтармаймын.

34. Дау барысында мен жиі дауысымды көтеремін.

35. Кішкентай нәрсеге  бола ренжімеймін. 

36. Адамдар  өздерін бастық ретінде көрсетсе,  мен қалайда болса менменсіп кетпеуіне жағдай жасаймын.

37. Мен әрқашанда жақсы еңбегіме лайықты баға ала алмаймын. 

38. Маған өштесіп, зиян келтіретін  жауларым жоқ.

39.Мен жиі адамдарды  жәй ғана қорқытқанмен, оны орындамаймын.

40. Мен  жасаған  істеріме  көбіне  өкінемін.

 

 

 

 

 

 

 

 

Зерттеуге алынған қыздар нәтижесі

 

 

 

 

 

 

6

 

5

                                           

4

 

3                                                                                                                норма

 

2

 

1                       

                         

 

           ФА            ЖА           Т            Ө           К           ВА           КС

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Зерттеуге алынған ұлдар нәтижесі.

 

 

 

 

 

 

6

 

5

 

4

 

3                                                                                                                норма

 

2          

 

1

 

 

           ФА            ЖА           Т            Ө           К           ВА           КС

 

 

 

Жалпы балалар үйінде тәрбиеленушілерге жүргізілген эмоционалды-ерікті ерекшеліктерін анықтауға арналған зерттеу жұмысының  нәтижесі

 

 

6

 

5

 

4

 

3                                                                                                                норма

 

2          

 

1

 

 

           ФА            ЖА           Т            Ө           К           ВА           КС

 

Скачано с www.znanio.ru