МОДА САНОАТИДА ZERO WASTE ЎРНИ ВА УНИНГ ЎЗИГА ХОС КОНЦЕПЦИЯСИ

МРДИ либос дизайни кафедраси

 ўқитувчиси Наргиза Усманова

Аннотация: Zero waste - ноль чиқиндилар тушунчаси тобора оммалашиб бормоқда. Бу чиқиндиларни максимал камайтиришга асосланган саноат. Бундан ташқари, биз ишлаб чиқариш жараёнида юзага келадиган ахлатни эмас, балки инсон фаолияти натижасида пайдо бўладиган чиқиндиларни камайтириш ҳақида сўз юритамиз.

Калит сўзлар: Zero waste, ноль чиқиндилар, мода, дизайн, қайта ишлаш, иккиламчи маҳсулот, чиқинди.

Ҳар куни миллионлаб одамлар тонна ахлатни ташлашади. Дам олиш пайтида унинг сони бир неча марта ортади. Бундай вазиятни бугунги кунда деярли ҳар қандай шаҳарда кўриш мумкин ва ҳар йили тобора даҳшатли миқёсда. Чиқиндиларни камайтириш муаммоси – бу янги муаммо эмас.

Чиқиндиларга қарши курашнинг дастлабки ҳаракатлари ўтган асрнинг 70- йилларига тўғри келади. Бу  борада Zero waste атамасини Америкалик Пол Палмер амалиётга таклиф этди ва бу  ноль чиқиндилар маъносини англата бошлади.

Пол Палмер томонидан таклиф этилган ғоя, электроника ишлаб чиқаришига тегишли эди, бу соҳада чиқиндилардан химикатлар, эритувчи суюқликлар ажратиб олинар эди. Машина ва ускуналарда ишлатиладиган мойлар нефтни қайта ишлаш заводларига етказиб берила бошлади.

Кейинчалик нол чиқинди тушунчасини ҳақиқатда амалга оширишга интилган ташкилотлар пайдо бўла бошлади. Бутун дунёда  “ноль чиқиндилар” мавзусида конференция ва семинарлар ўтказилиши мавзунинг нақадар долзарб эканлигини кўрсатиб турар эди. Ақшнинг Колорадо штатида чиқиндиларни қайта ишлаш маркази пайдо бўлди ва Сан-Франсискода алоҳида ахлат йиғиш жорий этилди.

Ноль чиқиндилар концепцияси қандай вазифаларни ҳал қилади?

"Нол чиқинди" тушунчаси вақт ўтиши билан долзарблигини йўқотмади, аксинча, тобора кенг тарқалди. 2010 йилнинг охирида  Беа Джонсон ўзининг “чиқиндисиз уй” номли  китобида дунёга қандай қилиб ҳаётни осонлаштириш ва чиқиндиларни сотиб олмаслик ҳақида, Zero Waste нол чиқиндилар қоидалари ўз ҳаётига тадбиқ этиш ва ҳаётни барқарорлик томонга  ўзгартирдиган ғояларни берди. Бу китоб Zero Waste концепциясини аҳоли орасида оммалаштиришга туртки бўлди.

Аста-секин халқаро ҳамжамият ҳам мода саноатининг салбий жиҳатлари ҳақида кўпроқ маълумотга эга бўлиб, ўз маҳсулотларини харид қилиш орқали қўллаб-қувватлашга тайёр бўлган корхоналарни танлашга янада онгли ёндаша бошлади. Шунга кўра, кўплаб компаниялар ўз ишлаб чиқариш қувватларини ўзгартира бошладилар, барқарор ривожланиш асосида йўлга қўядилар ва бу жараёнда экологик янгиликларга катта аҳамият бера бошладилар.

Европа Иттифоқи Барқарор ривожланиш концепциясига ўзгартириш киритиш керак деган тамойил билан иқтисодий, экологик ва ижтимоий учликни назарда тутадиган таркибий қисмларга афзаллик беришни танлайди ва улар орқали қайта ишлаш ва ноль чиқиндилар механизмларини кенг тадбиқ этадилар.

Ижтимоий ўзгаришларнинг аҳамиятини таъкидламаслик айниқса мумкин эмас. Шу муносабат билан корхоналар амалга ошираётган кўплаб янгиликлар шаффофликни оширишга қаратилган таъминот занжирларининг натижаси саналади.  Шундай қилиб, ушбу тадқиқот фақат экологик янгиликларни таҳлил қилишига қаратилмаган бўлиб, албатта барқарор ривожланиш корхоналари ижтимоий-иқтисодий муаммоларни ҳал қилишлари керак.

Тўқимачилик саноатининг атроф-муҳитга салбий таъсири тобора кучайиб бормоқда. Биринчидан, у асосан қайта тикланадиган ресурсларга асосланган йилига ўртача 98 млн. тонна синтетик толалар ишлаб чиқариш учун зарур бўлган катта миқдордаги нефът захираларини  истеъмол қилинади.

Пахта етиштириш учун ўғитлар, матоларни бўяш ва қайта ишлаш учун кимёвий моддалар сарфи жуда қимматга тушади. Тўқимачилик саноати, жумладан, пахта етиштириш ҳам йилига 93 миллиард тоннага яқин сув сарфлайди. Дунё аҳолисининг сони ортиб бораётгани билан бу рақамлар фақат ортиб боради, шу билан бирга пахта экспорт қилувчи давлатлар (Хитой, Ҳиндистон, Ақш, Покистон, Туркия) ҳозирданоқ сув ресурсларини чеклаш ва камайтириш муаммоларига дуч келмоқдалар. Шундай қилиб, Хитой ҳудудлари тўқимачилигида, толаларнинг 80-90% тоза сув етишмаслиги туфайли  синтетик ип ишлаб чиқарилади. [янги тўқимачилик иқтисодиёти: моданинг келажагини қайта ишлаш, 2017; 38].

Саноатнинг атроф-муҳитга яна бир салбий таъсири ифлосланишдир. Юқорида айтиб ўтилганидек, экотизимлар ифлосланиши кимёвий ишлаб чиқариш ифлосланишлари билан бевосита билан боғлиқ. Тўқимачилик саноатида ишлатиладиган кимёвий бўёқлар токсик бўлиб, биоаккумуляцияга (танада тўпланишга қодир) ва "гормонал бузувчилар"  саналади. [Perry, 2018]. Бундан ташқари, йилига миллион  тонна кийим-кечак ишлаб чиқарилади, унинг 73% кераксиз ва утилизация қилинган товарлар сингари ёқиб юборилади. Тўқимачилик маҳсулотларининг кўпчилиги қайта ишланмайди.

Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, синтетик толалардан тайёрланган кийимларни ювишда, уларни емирилиши ва кейинчалик дунё океанининг микропластика билан ифлосланиши жараёни мавжуд.

Европа Иттифоқи атроф-муҳитни муҳофаза қилиш чора-тадбирлари ва жамият фаровонлигини таъминлаш борасида иқтисодий ўсишнинг муваффақиятли комбинациясида етакчи ҳисобланади.

Европа Иттифоқи институтларининг расмий ҳужжатлари ва баёнотлари унинг барқарор ривожланиш тамойилларига содиқлигини билдиради. Экологик инновацияларга, уларни молиявий қўллаб-қувватлашга ва ушбу соҳага инвестиция киритиш билан боғлиқ рискларни камайтиришга катта эътибор қаратилмоқда. Айниқса, ишлаб чиқариш масъуллар ва истеъмол ғоясини тарғиб қилиш чора-тадбирларини ўз ичига олади,   кийим-кечакнинг тарқалиш, қайта ишлаш  ҳаракат режаси ва молиявий усуллардан барқарор ривожланиш мақсадида  фойдаланишни рағбатлантиришади.

ЗЕРО WASTE чиқиндиларни камайтиришда илғор сурилаётган лойиҳалардан бўлиб, кўплаб машхур брендлар табиатга келтирилаётган зарарни камайтиришга, қайта ишлаб чиқаришга ўтмоқдалар. "Яшил образ"га айланишга улгурган йирик ишлаб чиқариш фабрика ва заводлари кўпаймоқда. Буларга мисол тариқасида кийим-кечак саноатида H&М мисолини келтириш мумкин.

Чиқиндиларга қарши курашда иштирок этиш ва чиқиндилар миқдорини сезиларли даражада камайтирадиган йўлни танлаш керак. Чиқиндиларни қайта ишлаш зарурати пайдо бўла бошлади ва бу стратегия ўзининг тамойилларига эга бўлди.

Принципнинг асосий маъноси шундаки, кераксиз нарсалар тўпланиши, қайта ишланиши ва янги маҳсулот ишлаб чиқариш учун материал сифатида хизмат қилиши керак.

Шиша, пластик сумкалар, шиппак, шиналарни бир идишга ташлаб бўлмайди, барча бу асрлар давомида парчалаб ва ҳеч йўқолади даргумон. Ахлатни қайта ишлатиш учун экологик жиҳатдан анча қулай: эски шишадан - янги шишалар, вазалар, идишлар ясаш; пояфзалдан - спорт майдончалари учун сирт ишлаб чиқариш; пластик - кроссовкалар, мебел элементлари, заргарлик буюмлари яратиш чиқиндилардан Ер сайёрасини камайтиришнинг энг ишончли йўлларидан саналади.

Органик чиқиндилар алоҳида эътиборга лойиқдир. Улар компост қилиш учун ишлатилади ва кейинчалик ўсаётган гуллар, сабзавот, зираворлар учун фойдаланиш мумкин. Майдаланган органик чиқиндилар канализацияга кирганда ва тегишли технология мавжуд бўлганда ундан биогаз ишлаб чиқарилади. Компютерлар ва маиший техникада ишлатиладиган компонентлар ҳам қайта ишланади. Улардан янги қисмлар яратилган.

Табиий ресурслар истеъмолини камайтириш.

Пластик синтетик материалдир. Бироқ, табиий ресурслардан олинган хом ашё ишлаб чиқаришда ишлатилади. Булар мис, пўлат, шиша, алюминий. Бу хом ашёлардан тайёрланган маҳсулотларни қайта ишлаш янгиларини ишлаб чиқаришни камайтиришга ёрдам беради. Ишлаб чиқариш ва ҳаёт жараёнида электр энергияси ва сув сарфини тежаш технологияларидан фойдаланиш ҳам муҳим аҳамиятга эга. Кўпгина мамлакатларда табиий сув ресурсларидан одамлар ўз еҳтиёжлари учун сувни жўмракдан эмас, балки табиий манбалардан олиш орқали фойдаланадилар.

Ноль чиқиндилар тушунчаси пластик, батареялар, кимёвий моддалар чиқиндиларини камайтиришга ёрдам беради, бу эса ўз навбатида атрофимиздаги дунёга салбий таъсирни камайтиради, атроф-муҳитни ҳимоя қилади.

Нол чиқиндилар стратегиясининг беш тамойили:

Refuse -инглиз тилидан таржима қилинган "рад етиш"деган маънони англатади.

Reduce — "камайтириш".

Reuse — "қайта ишлатиш".

Recycle - "қайта ишлаш"деб таржима қилинади;

Rot - асосий тамойилларидан бири компост ишлаб чиқариш билан боғлиқ.

Қоида № 1. Refuse  -  Рад этиш

Ҳаётимизда биз воз кечишимиз мумкин бўлган кўп нарсалар мавжуд.

 Пластик сумкалар. Супермаркетга харид учун кириш,  ҳар сафар турли ўлчамдаги янги пакетларни сотиб олиш билан тугайди. Улар бизнинг уйни кераксиз жиҳоз билан тўлдиради ва  ахлатга чиқади. Кўп одамлар пакетларни қайта – қайта ишлатишади. Маҳсулотни қадоқлаш ва сақлаш учун қайтадан фойдаланадилар. Лекин уларни бутунлай тарк этиш мумкин. Мато ёки тўрдан тайёрланган сумкаларни дўконга олиб бориш яхшидир. Бир мато сумка 22 минг пакетдан фойдаланишдан асрайди.

Бир марталик идишлар. Бир марталик вилкалар ва қошиқ ўрнига бамбук, металллардан фойдаланишингиз мумкин.

Кийим, поябзал. Агар янги блузка, шим, спорт поябзали сотиб олишдан олдин ўйланг? Балки сиз бу кийимни киймассиз?  Бу эса фақат жавонда ортиқча  жой эгаллайди.

Сувенирлар. Улардан кўпини сотиб олманг. Баъзан чиройли жойларни фақат хотирада сақлаб қолишнинг ўзи ҳам етарли бўлади.

Қоғоз маҳсулотлари, визиткалар, брошюралар. Керакли маълумотларни тасвирга олинг ва шу билан телефонингизда ўзингиз учун керакли маълумотларни сақланг.

Гигиена маҳсулотлари. Пластик тиш чўткалари ўрнига бамбук тутқичли чўткалардан фойдаланинг. Салфеткалар ва ошхона қоғозини мато сочиқ билан алмаштиринг. Шампунлар, идишларни ювиш воситалари, кўзойнак ва сиртларни махсус қайта ишлатиладиган диспенсерларга қуйиш керак ва ҳар сафар янги пластик идишлар сотиб олманг.

Арзон маҳсулотлар. Кўпинча паст нархлардаги товарлар фақат бир марта ишлатилиши мумкин, шундан сўнг уларнинг яраолилик сифати бузилади ва ташланади. Қайта-қайта ишлатилиши мумкин бўлган сифатли нарсаларни сотиб олиш яхшироқдир.

Қоида №2. Reduce  -  Камайиш

Кейинги тамойил камайтиришдир. Эҳтимол, сиз сотиб олган маҳсулотларнинг аксарияти сизга керак бўлмайди. Сиз бир ёки икки марта кийим киясиз, янги шампунлар ярим бўш шишалар билан бир қаторда сақланади. Агар сиз холатни  батафсилроқ кўриб чиқсангиз, ҳар бир одамнинг уйидаги нарсаларнинг ярмидан кўпи ҳеч қачон ишлатилмайди.

Ортиқча буюмларни қуйидагича камайтириш мумки:

Кийим ва поябзал сони қисқартириш. Барча ортиқча кийимларни   муҳтожларга  ёки иккинчи қўл харидига бериш мумкин. Ҳамда эълон тахталари ёки интернет магазин орқали   olx.uz  орқали сотиш мумкин. Қадимги кўйлаклар пол латта учун ишлатилади ва зерикарли жинсилардан калта шимлар тикишингиз мумкин.

Косметика миқдори. Ўнлаб бошқа турдаги воситалар ичидан энг самаралисини танлаб қолидиринг. Баъзи косметикалар эса ўзингиз томонидан тайёрланган бўлиши мумкин. Ўсимликлар, меваларни ишлатадиган кўплаб рецептлар мавжуд. Улар кам кимёвий моддаларни ўз ичига олади, кўплаб фойдали хусусиятларга эга.

Маҳсулотлар сони. Оч қоринда дўконга бориш учун маъқул эмас, балки тўқ холатда боришга ҳаракат қилиб кўринг. Агар инсон оч бўлса, катта миқдорда ўзига керак эмас озиқ-овқат сотиб олишга  сабабчи бўлади. Бу сотиб олинган маҳсулотларни айримларини, сиз тановул ҳам қилмасдан ташлаб юборишингигз мумкин.  

Кераксиз нарсалар сони. Биз тез-тез уйга  "ялтироқ" ва кўпинча кераксиз бўлган ва айрим ҳолларда керак бўлиши мумкин бўлган сотиб оламиз.

Харидлар сонини камайтириш нафақат истеъмолни камайтиради, балки бюджетингизга ҳам ижобий таъсир кўрсатиб, табиатни ортиқча чиқиндилардан асралишига сабаб бўлади.

Қоида№ 3. Reuse  - Қайта ишлатиш

Reuse -  кўп инсонлар амал қилмайдиган тамойилларидан бири ҳисобланади. Баъзилар учун бу қашшоқлик саналса, бошқалар учун бу ногигиеник кўринади. У такрорий, такрорий фойдаланишга асосланган.

Озиқ-овқат учун пластик маҳсулотларни қайта ишлатмаслик яхшироқдир. Уларни ортиқча сотиб олиш керак эмас, балки  шиша идишлардан фойдаланиш тавсия этилади.

Йиртиқ ёки синган буюмни ташлашга шошилманг. Ўзингиз тузатишга ҳаракат қилинг ёки уни таъмирлаш учун топширинг. Одатда янги нарса сотиб олишдан  кўра эски жиҳоз учун камроқ харажат қилинади. Бу поябзал, телефонлар, маиший техника, кийим – кечак учун амал қилади.

Қоида №. 4. Recycle  - Қайта ишлаш

Кейинги қоида қайта ишлаш ҳисобланади. Чиқинди маҳсулотлар энг қайта ишланган саноат саналади. Ҳар бир инсон бу жараёнга ҳисса қўшиши мумкин. Сиз ахлат ташлашни саралаш жараёнидан бошлашингиз мумкин.

Пластик деярли парчаланмайди. Агар у умумий ахлатга кирса, у асрлар давомида Ерни, сувни ва атмосферани заҳарлайди. Пластик қайта ишланиши мураккаб, қиммат жараён. Агар сиз уни йўқ қилишнинг аниқ тартибига риоя қилмасангиз, бу инсон танасига ва ҳайвонлар организмига салбий таъсир кўрсатиб,  даволанмайган касалликларга олиб келадиган зарарли микропартикуллар ҳосил қиладиган чиқиндиларига олиб келади. Экологлар финрича  улар биз ичадиган  сувда ҳам бор ҳисоблайдилар.

Қоғоз ва картон. Чиқинди қоғоз заводларга юборилади ва янги қоғоз маҳсулотлари ишлаб чиқариш учун асос бўлиб хизмат қилади. Борган сари дўконларда сиз дафтарларни, туалет қоғозини кўришингиз мумкин, унда бу иккиламчи ишлаб чиқариш маҳсулоти деб ёзилади.

Аралаш ахлат. Чиқиндилар  Ерда узоқ йил давомида сақланади, атроф-муҳитга салбий таъсир этиб,  зарарли моддалар чиқаради.

Оддий ахлатни ажратиш чоралари нол чиқиндилар концепциясининг самарали қисмидир, уни амалга ошириш ҳар бир киши учун мавжуд.

Қоида №. 5. Компост ишлаб чиқариш

Стратегиянинг кейинги тамойили Rot ҳисобланади. Органик чиқиндиларни алоҳида сақлаш тавсия этилади. Сиз улардан гумус қилишингиз ва маҳаллий ўсимликларни етиштириш учун фойдаланишингиз мумкин. Махсус технологиялар мавжуд бўлганда улардан биогаз ишлаб чиқарилади.

ХХI асрда чиқиндиларсиз қандай яшаш мумкин?

Замонавий инсоннинг ҳаёти доимий истеъмолга асосланган. Электроника, маиший техника, автомобил ишлаб чиқарувчилари ўз маҳсулотларини қисқа вақт ичида ишлатишимиз ва кейин янги моделларни сотиб олишимиз учун реклама бизнесини йўлга қўйишган.

Агар инсонлар қуйидаги қоидаларга риоя қилсалар Zero Waste концепцияси ишлай бошлайди:

-         ўзингизни ахлатни ажратишга ўргатинг. Швеция оилаларнинг катта қисмининг хонадонида бир неча алоҳида идишлар бор, уларда чиқиндилар  ажратилади;

-         қайта ишланган материаллардан тайёрланганлигини қайд этган ҳолда товарлар сотиб олиш;

-         қайта ишлатиладиган сумкалар, идишлар, идишлардан фойдаланинг;

-         ўз  турмуш тарзини қайта кўриб чиқинг. Ўзининг фойдалилик хусусиятини тезда йўқотадиган, чиқиндиларга айланадиган нарсалардан воз кечиш мумкин. Кўп ҳолларда батареялар ўрнига акумуляторлардан фойдаланиш мумкин;

-         бошқаларга ўрнак бўлиш, болаларни, яқинларини  “чиқиндиларни” ажратишга ўргатиш. Ҳатто умидсизлик ҳам  аста-секин "нол чиқиндилар" тамойилининг ишлашига ёрдам беради. 

Хулоса сифатида шуни айтишимиз керакки, ўзбек халқида азалий ортиқча буюмлар ва маҳсулотларни исроф қилиш увол, унинг жавоби бор деган тамойилда шарқона тарбия берилиб келади.  Замонавий дунёда Ер сайёрасини ортиқча буюмлардан асраш, чиқиндиларни қайта ишлаш технологияларини ривожлантириш, инсонларни заруратсиз буюм ва жихозларни сотиб олишдан қайтариш Zero Waste стратегиясининг асоси ҳисобланилади. Вазиятни ўзгартириш учун имкониятлар ҳар бир инсон учун очиқ, уларни ҳаётингизда амалга ошириш кифоя.

Адабиётлар рўйхати

1. Дедю, И. И. Экологический энциклопедический словарь / И. И. Дедю. – Кишинев : Гл. ред. Молд. сов. энцикл. – 1990. – 406 с

2. Greta Eagan, Wear No Evil: How to Change the World with Your

Wardrobe (Philadelphia, 2014).

3. Frontline Fashion (документальный фильм), 2016.

4. Safia Minney, Slow Fashion (Northampton, UK, 2016).

5. Lucy Siegle, To Die For: Is Fashion Wearing Out the World? (London, 2011).

6.   «Забери» zaberi.market

7.   «Гопсвоп» instagram.com/gopswap/

8.   Global Fashion Exchange, globalfashionexchange.org

9.   Ненужные вещи olx.uz