“DASTURLASH TILINING ASOSIY TUSHUNCHALARI VA OPERATORLARI”MAVZUSIDA DARS ISHLANMASI.

MAVZU: DASTURLASH TILINING ASOSIY TUSHUNCHALARI VA OPERATORLARI. (AMALIY – 2 SOAT) AMALIY MASHG‘ULOTNI OLIB BORISH TEXNOLOGIYASI Vaqt: 80 daqiqa O’quvchilar soni _____ ta O’quv mashg’ulotining shakli va turi: Mashg’ulot rejasi: Amaliy-bilimlarni chuqurlashtirish va mustahkamlashga qaratilgan o’quv mashg’uloti. 1.Algoritm tushunchasi; 2.Dаsturlаsh tilining оpеrаtоrlаri; 3.Shart va tanlash operatori; 4.Shartsiz o’tish operatorlari va sikl operatorlari; 5.Sikl operatorlari. O’quv faoliyati natijalari: Pedagogik vazifalar: Mashg’ulotning maqsadi: O’quvchilarni algoritm, blok sxema va operatorlar bo’yicha bilim, malaka va ko’nikmalarini shakllantirish. Olgan nazariy bilimlarini amaliy dasturlarda qo’llashni o’rgatish. O’quvchilarning kompyuter bilan muloqot madaniyatini rivojlantirish. 1.Algoritm haqida tushuncha berish; 2.Dаsturlаsh tilining оpеrаtоrlаri turlarini tasniflash; 3.Shart va tanlash operatoriga misollar keltirish; 4.Shartsiz o’tish operatorlari va sikl operatorlari vazifalarini tushuntirish; 5.Sikl vazifalarini tushuntirish. O’qitish usullari Algoritm va blok sxema tuzadilar; tilining Dasturlash vazifalarini tasniflaydilar; Dastur tuzadilar. mo’jizalar maydoni, aqliy hujum, amaliy. operatorlarining operatorlari O’quv faoliyatini tashkil etish shakli Yakka tartibda ishlash Oqitish vositalari Ma’ruzalar matni, kompyuter, videoproyektor, slaydlar, tarqatma materiallar. Kompyuter bilan jihozlangan va yakka tartibda ishlash mo’ljallangan xona Qaytar aloqaning usul va Og’zaki so’rov va amaliy topshiriq. Oqitish sharoiti vositalari AMALIY MASHG’ULOTNING TEXNOLOGIK XARITASI Faoliyat bosqichlari I-bosqich. Mavzuga kirish. (10 daqiqa) II- bosqich. Asosiy (70 daqiqa) Faoliyatning mazmuni o’qituvchi Tashkiliy boshlanish 1.1. O’quvchilar davomati va darsga tayyorgarligini tekshiradi. 1.2. Mustaqil ishlash uchun berilgan topshiriqning nazoratini o’tkazadi va rag’batlantiradi. Mavzuga kirish 3 O’quv mashg’ulot mavzusi, rejasi va o’quv faoliyati natijalarini aytadi (1-ilova). Ta’lim jarayoni interfaol usullar orqali amalga oshirilishini e’lon qiladi. Baholash mezoni tanishtiradi (2-ilova). bilan 4 tarqatadi bilimlarini O’quvchilar faollashtirish 2.1.O’tilgan mavzu bo’yicha savollar beradi (3- ilova ). Yangi mavzuni bayoni. 2.2.Mavzu bo’yicha tayyorlangan topshiriqlarni va slaydlardan foydalanib mavzuni tushuntiradi (4-ilova) 2.3.Yangi mavzu bo’yicha yozma topshiriq beradi (5-ilova) 2.4.Kompyuterda bajarish uchun topshiriq beradi (6-ilova) 2.5.Topshiriqlarni tashkil etadi. sharhlaydi, baholashni Javoblarni bilimlarni o’quvchilar Tinglaydilar Uyda yozib kelgan vazifani taqdim etadi Tinglaydilar va yozadilar Savollarga javob beradilar Tinglaydilar, yozadilar Savollarga javob beradilar Topshiriqni bajaradilar Bajarish jarayonini izohlaydilar, III- bosqich. Yakuniy (10 daqiqa) umumlashtiradi, vazifani bajarish jarayonidagi asosiy xulosalarga e’tiborni qaratadi. Yakunlash va xulosalash 3.1. Ish yakunlarini chiqaradi. Faol o’quvchilarni baholash mezoni orqali baholaydi 3.2. Mavzu yuzasidan uyga vazifa beradi (7-ilova). qo’shimchalar qilishadi Tinglaydilar Uyga vazifani yozib oladilar. 1-ILOVA MAVZU: DASTURLASH TILINING ASOSIY TUSHUNCHALARI VA OPERATORLARI. Reja: 1. Algoritm tushunchasi; 2.Dаsturlаsh tilining оpеrаtоrlаri; 3.Shart va tanlash operatori; 4.Shartsiz o’tish operatorlari va sikl operatorlari; 5.Sikl operatorlari. BAHOLASH MEZONI 2-ILOVA l l a b   i m a J ) l l a b 5 3 (     r a l i h c v u q ‘ O 1 2 … n a f i z a v   a g y U ) l l a b   5 ( i r a l a z i j ’ o M n o d y a m ) l l a b 5 ( ) l l a b 0 1 (       q i r i h s p o t ­ 1 q i r i h s p o t ­ 2 ) l l a b 0 1 (   n a g l i r e B i h o z i   r a l q i r i h s p o t ) l a b 5 ( MO’JIZALAR MAYDONI USULI SAVOLLARI 1.Dаsturlаsh tilidаn mаshinа tushunаdigаn tilgа tаrjimа qiluvchi mаxsus dаstur? 2.1954 yili ishlаb chiqilgаn dasturlash tili? 30-35 ball-“a’lo”;25-29 ball-“yaxshi”;20-24 ball –“qoniqarli”;0- 3.Seymour Papert tomonidan yaratilgan til? 23 ball – “qoniqarsiz”. 4.Quyi darajali dasturlash tili? 5.Yuqori darajali dasturlash tili? 6.Аvvаl bаrchа dаstur trаnslyasiya qilinib, so`ngrа bаjаrish uslubidа ishlаydigаn trаnslyatоrlаr … dеb аtаlаdi. 7.1967-1971 yillarda yaratilgan til? 8. Eng yaxshi dasturlash tillaridan biri bo'lib unda korporativ darajadagi mahsulotlarni (dasturlarni) yaratish mumkin bo’lgan dasturlash tili? 9. …- jumla yoki gaplarning mazmunini aniqlaydi. 3-ILOVA YANGI MAVZU BAYONI: 4-ILOVA 34-MAVZU:DASTURLASH TILINING ASOSIY TUSHUNCHALARI VA OPERATORLARI. REJA : 1. Algoritm tushunchasi; 2.Dаsturlаsh tilining оpеrаtоrlаri; 3.Shart va tanlash operatori; 4.Shartsiz o’tish operatorlari va sikl operatorlari; 5.Sikl operatorlari. Tayanch so’z va iboralar: Аlgоritm, blоk-sxеmа, Borland firmаsi, PROGRAM, BEGIN, END, FOR, AND, programma tanasi, identifikator, programma nomi, operator, izohlar, o`zgaruvchilar, o`zgarmaslar. Zаmоnаviy kompyuterlаrdа  turli dаsturlаsh tillаri kеng qo`llаnilаdi. Bu dаsturlаr iqtisоdiyot, bоshqаrish,   xizmаt   ko`rsаtish   vа  аyniqsа  sаnоаt   vа  ishlаb   chiqаrishning   turli   sоhаlаridа  muhim аhаmiyatgа  mоlik mаsаlаlаrni hаl qilishdа  bа`zаn yagоnа  оmilgа  аylаnmоqdа. Bu esа  o`z nаvbаtidа muhаndislik vа  bоshqаrish sоhаsi xоdimlаri uchun kompyuterlаrdаn unumli vа  оqilоnа  fоydаlаnishni tаqоzа etаdi. Kompyuterdа birоr muаmmоni hаl qilish bir nеchа bоsqichlаrgа bo`linаdi. Аvvаlаm bоr tаxlil qilinаyotgаn   jаrаyon   yoki   inshооtning   zаrur   jihаtlаrini   o`zidа  mumkin   qаdаr   to`lа  аkslаntirgаn mаtеmаtik in`ikоsi (mоdеli) tuzib оlinаdi. Mаtеmаtik   mоdеl   fоrmulа  vа  tеnglаmаlаr   tizimi   ko`rinishidа  ifоdаlаnаdi.   Hоsil   bo`lgаn mаsаlаni yеchish uchun eng mаqbul hisоblаsh аlgоritmi tuzilаdi. Аniqlаngаn  аlgоritmgа  xоs   hisоblаsh   usuli   tаnlаb  оlinаdi   vа  bu   usulni   kompyuter   vа fоydаlаnuvchi tushunаdigаn tildа xоtirаgа jоylаshtirilаdi. Birоr  аlgоritmik til  аsоsidа  tuzilgаn dаstur bo`yichа  оlingаn nаtijаlаr tаxlil qilinаdi vа  ulаr аsоsidа o`rgаnilаyotgаn jаrаyon uchun xоs bo`lgаn umumiy qоnuniyatlаr аniqlаnаdi. Аlgоritm ­ birоr mаsаlаning yеchilishi uchun zаrur bo`lgаn buyruqlаrning tаrtiblаngаn kеtmа­ kеtligi   bo`lib,  оdаtdа  blоk­sxеmа  shаklidа  bеrilаdi.   Blоk­sxеmаlаr   quyidаgi   elеmеntlаrdаn   ibоrаt bo`lаdi:                                        ­ аlgоritm bоshlаnishi vа tugаshi                      ­ bоshlаng`ich mа`lumоtlаrni kiritish                      ­ аrifmеtik vа mаntiqiy ifоdаlаrni hisоblаsh                      ­ bоshqаrishni shаrt аsоsidа o`zgаrtirish                      ­ kаytаrilish jаrаyoni                      ­ kichik dаsturlаrgа murоjааt qilish                      ­ nаtijаlаrni tаshqi qurilmаlаrgа chiqаrish.   Qаyd etilgаn blоk­sxеmаlаrdаn fоydаlаnib ixtiyoriy mаsаlаni yеchish uchun аlgоritmlаr tuzish mumkin, bundа аlgоritmlаrning nаmunаli ko`rinishlаridаn fоydаlаnish mаqsаdgа muvоfiq bo`lаdi. Nаmunаviy   blоk­sxеmаlаrdаn   fоydаlаnib   ixtiyoriy   mаsаlа  uchun  аlgоritm   tuzib,   birоr аlgоritmik tildа dаstur yarаtish mumkin. Hоzirgi pаytgа kеlib, fоydаlаnuvchilаr оrаsidа kеng tаrqаlgаn vа muhаndislik mаsаlаlаrini yеchishgа mo`ljаllаngаn аlgоritmik tillаrdаn biri 1969 yili shvеysаriyalik оlim N.Virt tоmоnidаn yarаtilgаn bo`lib, buyuk frаnsuz оlimi Blеz Pаskаl nоmi bilаn yuritilаdi. 1981 yili Pаskаl tilining xаlqаrо stаndаrti tаklif etildi. Shаxsiy kompyuterlаrdа   Borland firmаsining Turbо Pаskаl diаlеkti kеng qo`llаnilаdi. Hоzirgi   pаytdа  mаzkur   tilning   7   vеnrsiyasi   fоydаlаnuvchilаr   uchun   tаklif   qilingаn.   Turbо Pаskаl dаsturlаr mаjmuаsi  оdаtdа  qаttiq diskdа  TR kаtаlоgidа  jоylаshtirilgаn bo`lаdi vа  o`z ichigа quyidаgi funksiyalаrni оlаdi: ­ TURBO.EXE ­ dаsturlаr hоsil qilish uchun mo`ljаllаngаn fаyl ­ TURBO.HLP ­ dаstur uchun zаrur оpеrаtоrlаr jаmlаnmаsi ­ TURBO.TP ­ tizimni kоnfigurаsiyalаsh fаyli ­ TURBO.TPL ­ Turbо Pаskаlning qo`shimchа mоdullаri ­ GRAPH.TPU ­ tаsvirn dаsturlаri ishlаshi uchun zаrur fаyl ­ EGAVGA.BGI ­ vidео tizimlаrni mоslаshtiruvchi drаyvеrlаr Mаzkur kаtаlоgdа TURBO.EXE fаyligа murоjааt qilingаndаn sing ekrаndа Turbо  Pаskаl   muhitining   o`z   mеnyu   sаtrigа  egа  bo`lgаn   tаxrir   qilish   sаhifаsi оchilаdi. Mеnyu sаtridа аlоhidа vаzifаlаrigа egа bo`lgаn bo`limlаr mаvjud. Pascal algoritmik tilining alifbosi quyidagilardan iborat: 1 2 3 4 maxsus belgilar  (+,-,*,/,q,>,<,{,},[,],`) ni o`z ichiga 26 ta lotin harflari; 0 dan 9 gacha arab raqamlari; 32 ta kirill harflari oladi. Pascal tilida so`z deb bir nechta belgilar ketma – ketligi tushuniladi. Xizmatchi so`z deb Pascal tilidagi standart nom tushuniladi. Bu nom maxsus ma`noni anglatadi va uni ma`lumotlarga berib bo`lmaydi. Masalan: PROGRAM, BEGIN, END, FOR, AND va hokazo. Pascal   tilida   ma`lumotlarning   elementlari   bo`lib   o`zgaruvchilar, o`zgarmaslar, izohlar xizmat qiladi. – hisoblash O`zgaruvchilar deb jarayonida qiymatini o`zgartiradigan kattaliklarga aytiladi. O`zgarmaslar (const) deb – hisoblash jarayonida qiymatini o`zgartirmaydigan kattaliklarga aytiladi. Izohlar – programmaning ma`lum qismini tavsiflash uchun ishlatiladi va bu qatorda hech qanday amal bajarilmaydi, yani programmaning biror qismini yaxshiroq tushuntirish uchun xizmat qiladi. Izoh { } simvollari orasida beriladi. Operator – tilning yakunlangan jumlasi hisoblanadi va ma`lumolar taxlilining tugallangan bosqichini  ifodalaydi.  Operatorlar  nuqtali  bergul  “;”  bilan  ajratiladi.  Yani  “;”  operatorning tugallanganligini  bildiradi.  TP  (Turbo  Pascal)  da  operatorlar  progammada  keltirilgan  ketma  ­ ketlikda bajariladi. Programma nomi –  Program   xizmatchi so`zi bilan boshlanilib undan so`ng programma nomi   (identifikator)   keltiriladi.   Programma   sarlavhasi   programmaning   boshqa   satrlari   kabi nuqtali vergul bilan tugatiladi. Programma sarlavhasini yozmasdan tashab ketish ham mumkin. Identifikator   –  programmist tomonidan programma elementlari (protsedura, funksiya, o`zgaruvchilar,   o`zgarmaslar   …)     uchun   ixtiyoriy   tanlangan   nom.   Identifikator   tanlaganda quyidagilarga ahamiyat berish kerak:  Identifikator lotin harflaridan yoki “_” belgisidan boshlanishi  Ikkinchi simvoldan boshlab belgi, raqamlardan foydalanish  TP da katta kichik harflar farqlanilmaydi; (KATTAqkatta, shart; mumkin; KaTTaqkAttA)  Probel TP da so`zlarni ajratish uchun ishlatiladi. Shuning uchun identifikatorda probeldan foydalanib bo`lmaydi;  Xizmatchi so`zlardan (PROGRAM, BEGIN, END, FOR, AND) identifikator sifatida foydalanib bo`lmaydi;  Identifikator uzunligi 63 ta simvoldan oshmasligi kerak. Programma tanasi – begin xizmatchi so`zi bilan boshlanilib end xizmatchi so`zi bilan yakunlanadi. Programma tugaganligini bildirish uchun nuqta qo`yiladi. Paskal dasturining umumiy strukturasi quyidagicha: Program ; label ; ; ; ; ; const type var begin end. Ma`lumotlarni e`lon qilish bo`limida – programmada ishlatilgan barcha ma`lumotlar nomlariga mos ravishda qaysi toifaga tegishli ekanligini e`lon qilish kerak. Ma`lulotlarni e`lon qilish VAR xizmachi so`zi bilan boshlanadi. Var : : Haqiqiy sonlar REAL xizmatchi so`zi bilan e`lon qilinadi. Butun sonlar Integer xizmatchi so`zi bilan e`lon qilinadi. Misol: Var A: integer; B: real; Bu misolda ikkita o`zgaruvchi e`lon qilindi. “A” o`zgaruvchisi butun qiymat qabul qiladi. “B” o`zgaruvchisi haqiqiy qiymat qabul qiladi. Butun qiymat qabul qiluvchi o`zgaruvchini e`lon qilish orqali mashina xotirasida ixtiyoriy butun sonni saqlovchi yacheyka ajratiladi. Bu yacheykaga murojaat qilish, e`lon qilish bo`limida keltirilgan nom orqali bo`ladi. O`zlashtirish operatori- ma`lumotlarga biror qiymatni berish uchun o`zlashtirish “:q” operatoridan Misol: A:q2005; Bu operator bajarilishi natijasida “A” o`zgaruvchisi 2005 qiymatini qabul qiladi. Yani 2005 soni “A” o`zgaruvchisi uchun ajratilgan xotira yacheykasiga yoziladi. mobaynida ma`lumot kiritish uchun Readln operatoridan foydalaniladi. Kiritish operatori – Programma bajarilishi Bu operator bajarilganda ekranda kursor paydo bo`ladi. Kerakli ma`lumot klaviatura orqali kiritilgandan so`ng Enter tugmasi bosiladi. Chiqarish operatori – Write, Writeln bu operatorlar orqali ekranga ixtiyoriy ma`lumotni chiqarish mumkin. Satr xabarlarini ekranga chiqarish uchun apostrof vazifasini bajaruvchi maxsus qo`sh tirnoq ichiga olish kerak. Misol: foydalaniladi. Readln(a); Writeln( ` Satrlar apostrof ichiga yoziladi.` ); O`zgaruvchilarni ekranga chiqarish uchun ularning nomlari keltiriladi. Writeln(a); mumkin. O`zgaruvchilarni va satrlarni bir vaqtda ekranga chiqarish ham Writeln(‘A o`zgaruvchining qiymati ’,A); Write va Writeln operatorlarining farqi shundaki operatorida ma`lumot kursor turgan joyga chiqariladi. opertorida ma`lumotlar keyingi sartga chiqariladi. Write Writeln Arifmetik amallar: + qo’shish - ayirish * ko`paytirish / bo`lish Ba’zi standart funksiyalar: Funktsiyalar Paskal tilida ifodalanishi sin(x) cos(x) arctan(x) ln(x) ex`(x) Sqrt(x) Abs(x) sqr(x) Frac(x) Int(x) bajarilishi va natijani sin x Cosx Arctg x Lnx ex х x x2 topish Argumentning kasr qismini funktsiyasi Argumetning butun qismini funktsiyasi topish Programma ko`rish 1 Turbo.exe faylini ishga tushiring; 2 File menyusidan New komandasini tanlang; 3 Quyidagi programma kodini kiriting PROGRAM misol1; BEGIN END. 4 Programmani ishga tushirish uchun [Ctrl+F9] tugmasini 5 Programma natijasini ko`rish uchun [Alt+F5] tugmasini Misol: Ikkita sonning yig`indisini hisoblovchi programma tuzilsin. Writeln(‘ Salom programmist‘); bosing. bosing. Program Misol2; VAR {programma sarlavhasi} {MA`LUMOTLARNI E`LON QILISH BO`LIMI} a, b, c: integer; BEGIN {PROGRAMMA TANASINING BOSHLANISHI} Writeln(‘Birinchi sonni kiriting’); {xabar chiqarish} Readln(a); Writeln(‘Ikkinci sonni kiriting’); Readln(b); c:qa+b; Writeln(‘Natijaq’,c); {Yig`indini olish} {son kiritish} {Natijani ekranga chiqarish} {PROGRAMMA TANASINING TUGASHI} END. uzatishni taminlaydi. Shart operatori: Shart operatori boshqarishni qaysi tarmoqqa Operatorning umumiy ko`rinishi: If then Yo`q Ha else ; if sh ar t else opera tor 2 then opera tor 1 Operatorning qisqa ko`rinishi: If then ;  tekshirilishi lozim bo`lgan mantiqiy ifoda  Agar shart rost (true) qiymatga ega bo`lsa bajarilishi lozim bo`lgan operator.  Agar shart yolg`on (false) qiymatga ega bo`lsa bajarilishi lozim bo`lgan operator. then va else xizmatchi so`zlaridan keyin operator sifatida ihtiyoriy operatordan foydalanish mumkin. Shu o`rinda Shart operatoridan ham. Misol: Berilgan a sonini musbat manfiyligini ko`rib chiqamiz. Agar a soni noldan katta bo`lsa musbat, kichik bo`lsa manfiy bo`ladi. Program shart; Var a: real; begin readln(a); If a>0 then writeln(‘musbat’) else writeln(‘manfiy’); readln; end. then va else xizmatchi so`zlaridan keyin bir nechta operatordan foydalanish uchun bu operatorlarni begin end xizmatchi so`zlari orasiga yozish kerak. Tanlash operatori Boshqarishni   uzatish   operatorlaridan   yana   biri   tanlash   operatoridir.   Bu   operator   asosan ikkitadan   ko`p   bo`lgan   qiymatlarni   tanlashda   va   qiymatlarga   mos   ravishda   boshqarishni   uzatishda ishlatiladi.   Tanlash operatori quyidagicha strukturaga ega: CASE   OF : ; : ; . . . : ; [ELSE ] ;  END;  Tanlash operatorida boshqarilish o`zgaruvchiga mos ravishda qiymatlarga uzatiladi va mos operator ishga tushadi.  ELSE operatori birorta ham qiymat o`zgaruvchiga to`g`ri kelmasa ishlatiladi. Else operatorini ishlatmasdan ketish ham mumkin. Agar bir nechta qiymatga bir hil operator ishlatiladigan bo`lsa, bu qiymatlarni bergul orqali yozish mumkin.  Misol: Kiritilgan songa mos ravishda hafta kunini chiqaruvchi programma tuzilsin. program Namuna; var a: integer; begin   readln(a);   CASE a OF   1: writeln('Dushanba');   2: writeln('Seshanba');   3: writeln('Chorshanba');   4: writeln('Payshanba');   5: writeln('Juma');   6: writeln('Shanba');   7: writeln('Yakshanba');   ELSE writeln('Bunday hafta kuni yo`q');   end;   readln;       end.  Ko`rib turganingizdek tanlash operatorida ikkita nuqtadan “:”  keyin faqat bitta operatordan foydalanish   mumkin.   Agar   bir   nechta   operatordan   foydalanmoqchi   bo`lsangiz   shart   operatorida keltirilganidek begin end xizmatchi so`zlari orasiga yozish kerak.   CASE   OF : begin ;    . . . . . . . . . . .  ; end; .   .   .   .   .   .   .   .   .   . : begin ;    . . . . . . . . . . .  ; end;   ELSE begin ;     . . . . . . . . . . .  ;      end; END; {Case operatori tugadi} program Namuna2; var a: integer; begin   writeln('0..100 orasidan son kiriting');   readln(a);   CASE a OF   0, 2, 4, 6, 8: writeln('Juft son');   1, 3, 5, 7, 9: writeln('Toq son');   10..100: writeln('10..100 oraliqdagi son');   ELSE writeln('Manfiy yoki 100 dan katta son');   end;   readln;                end. Shartsiz o`tish operatori Shartsiz   o`tish   operatorini   iloji   boricha   programmada   ishlatmaslik   tavsiya   etiladi.  Chunki shartsiz o`tish operatori programma strukturasini buzilishiga olib kelishi mumkin. Agar shartsiz o`tish operatorini programmangizda ishlatishga qaror qilgan bo`lsangiz juda ehtiyotkor bo`ling. Quyidagilarga ahamiyat bering: shartsiz o`tish operatori orqali programmadan qism programmaga va shuningdek qism programmadan asosiy programmaga o`tib bo`lmaydi. Shuningdek sikl operatoridan chiqib bo`lmaydi va shartsiz o`tish operatori orqali silkga yoki shart operatori qismlariga o`tib bo`lmaydi. programmaning bajarilishi shu erdan davom ettiriladi. Shartsiz otish operatori orqali programmaning istalgan qismiga o`tish mumkin.  Shartsiz o`tish operatorining umumiy ko`rinishi: GOTO ; Goto operatoridan keyin boshqarilish ga uzatiladi va Paskal tilida metkalar ikki hil bo`ladi: 1 2 Programmada ishlatiladigan barcha metkalar metkalarni e`lon Bo`sh operator: Bo`sh operator hech qanday vazifa bajarmaydi. Boshqa 0..9999 oraliqdagi butun sonlar identifikatorlar qilish bo`limi (Label) da keltirilishi shart. operatorlar kabi bo`sh operator ham shartsiz o`tish operatoridan keyin qo`llanilishi mumkin. Namuna: Label 4, 2, metka1; Metka har qanday operator oldidan ishlatilishi mumkin, shuningdek shart operatori oldidan ham. Misol: program namuna; Label kiritish, chiqish; { kiritish metkasida son kiritiladi chiqish metkasida programmadan chiqiladi} const m=5; {o`zgarmas son } var n:real; begin writeln('Men o`ylagan sonni toping'); kiritish: readln(n); if n=m then begin writeln('Qoyil topdingiz'); Goto chiqish; end; if n>m then begin writeln('Katta son kirittingiz, yana kiriting'); Goto kiritish; end else begin writeln('Kichik son kiritdingiz, yana kiriting'); Goto kiritish; end; chiqish: { bo`sh operator } readln; end. SIKL ОPЕRАTОRLАRI. Parametrli sikl operatori bo`lgan sikl operatoridan foydalanishi mumkin. Bir hil hisoblash jarayonlarini bir necha bor takrorlanishi Sikl deyiladi. Paskal programmalashtirish tilida sikl operatorining 3 xil turi mavjud. Parametrli sikl operatori  Repeat sikl operatori   While sikl operatori Yechilayotgan masalaga qarab, programmist o`zi uchun qulay Parametrli sikl operatorining ikki xil ko`rinishi mavjud. 1 For i :=start TO finish DO ; For ( uchun), TO (gacha), DO (bajarmoq) xizmatchi so`zlari. i – sikl parametri; start – sikl parametrining boshlang`ich qiymati; finish - sikl parametrining oxirgi qiymati; operator – sikl tanasi. Sikl operatorining bu ko`rinishida start<=finish bo`lishi shart. Agar start>finish bo`lsa sikl tanasi birormarta ham bajarilmaydi. Sikl parametrlariga ( i, start, finish) butun qiymatlar berilishi shart. Bu parametrlar sifatida haqiqiy sonlar berilsa hatolik yuz beradi. Operatorning ishlash tamoyili: Sikl parametri (i), sikl parametri boshlang`ich qiymati (start) ni o`zlashtiradi va sikl tanasi () bajariladi. Sikl parametri (i) birga oshirilib, sikl tanasi () bajariladi. Bu jarayon toki sikl parametri (i), sikl parametrining oxirgi qiymati (finish) ga tenglashgunga qadar davom etadi. Sikl tanasi sifatida faqat bitta operatordan foydalanish mumkin. Agar sikl tamasida bir nechta operatordan foydalanmoqchi bo`lsak bu operatorlarni begin end xizmatchi so`zlari orasiga olishimiz kerak. Break – prosedurasini har qanday sikl operatoriga qo`llash mumkin. Bu prosedura sikl tugatilishini taminlaydi. Yani boshqarilishni sikl operatoridan keyingi operatorga uzatadi. Continue – prosedurasini har qanday sikl operatoriga qo`llash mumkin. Bu prosedura sikl parametrining keyingi qiymatni qabul qilishini taminlaydi. Boshqacha so`z bilan aytganda sikl tanasi tugatiladi. Bunda siklning o`zi tugatilmaydi. Misol: N natural soni berilgan. Birdan N gacha bo`lgan sonlar yig`indisini hisoblovchi programma tuzilsin. program sikl; var i,n,s; integer; begin write('N='); readln(n); s:=0; For i:=1 TO n DO s:=s+i; writeln('Yig`indi=',s); readln; end. Ayrim paytlarda sikl parametri o`sib borish emas, kamayib borish tartibida o`zgartirish mumkin. Bu sikl operatorining ikkinchi xil ko`rinishidir: 2 For i :=start DOWNTO finish ; Bu erda DOWNTO (gacha kamayib) – tilning xizmatchi so`zi. Bu operatorda sikl parametri (i), sikl parametri boshlang`ich qiymati (start) ni o`zlashtiradi va sikl tanasi () bajariladi. Sikl parametri (i) birga kamaytirilib, sikl tanasi () bajariladi. Bu jarayon toki sikl parametri (i), sikl parametrining oxirgi qiymati (finish) ga tenglashgunga qadar davom etadi. Yuqorida keltirilgan misol uchun sikl operatori quyidagicha yoziladi. For i:=n DOWNTO 1 DO s:=s+i; Parametrli sikl operatori takrorlanishlar soni oldindan ma`lum bo`lgan hollarda qo`llaniladi. Siklning takrorlanishlar sonini quyidagi formuladan aniqlash mumkin.  x h  1    N x k h Bu erda xk oxirgi qiymat, xh boshlangich qiymat, h qadam; Quyidagi yig`indini hisoblovchi programma tuzilsin. s ... 1 1 2 1 3 1 50 program sikl2; var i: integer; s: real; begin s:=0; for i:=50 downto 1 do s:=s+1/i; writeln('Yig`insi=',s:2:2); readln; end. Repeat sikl operatori Agar siklning takrorlanishlar soni oldindan ma`lum bo`lmasa, yani hisoblash jarayonida qaysidir o`zgaruvchining qiymatiga bo`gliq bo`lsa u holda repeat yoki while operatoridan foydalaniladi. Repeat operatori quyidagicha ishlatiladi: repeat … Until ; Bu erda repeat (takrorlamoq), until (gacha) xizmatchi ; ; … sikl tanasi; sikl tanasi bajarilgandan so`ng, sikldan chiqish so`zlar; uchun tekshiriladigan shart. (mantiqiy ifoda). Operatorning ishlash tartibi: Repeat xizmatchi so`zidan keyingi operatorlar bajariladi, keyin shart tekshiriladi. Agar shart yolg`on (false) natija bersa repeat xizmatchi so`zidan keyingi operatorlar qayta bajariladi. Shat qayta tekshiriladi, bu jarayon shart rost ( true) natija berguncha takrorlanadi. Misol. Quyidagi yig`indini hisoblovchi programma tuzilsin. s ... 1 1 2 1 3 1 50 Bu programma parametrli sikl operatoridan foydalangan holda Endi repeat sikl operatori orqali oldingi darsda tuzilgan edi. programma tuzamiz va sikl operatorlarini farqini ko`rib olamiz. program Misol; var i: Byte; s: real; begin s:=0; i:=1; REPEAT s:=s+1/i; i:=i+1; UNTIL i>50; writeln('S=',s:2:2); end. readln; Savol va topshiriqlar 1 Аlgоritm deb nimaga aytiladi? 2 O`zgaruvchi, o`zgarmaslarga ta’rif bering? 3 Operator nima? 4 Identifikator nima? 5 Ma`lumotlar qanday e`lon qilinadi? 6 Butun va haqiqiy sonlar qanday e`lon qilinadi? 7 Programma nomi deganda nimani tushunasiz? 8 Kiritish operatorini tushuntirib bering? 9 Chiqarish operatorini tushuntirib bering? 10 Shart operatori nima uchun qo`llaniladi? 11Shart operatorining qanday ko`rinishlarini bilasi? 12Shart operatori ichida shart operatoridan foydalanish 13Shart operatori blok sxemasini chizib tushintiring. 14Shart operatorida bir nechta operatordan foydalanish uchun mumkinmi? nima qilinadi? 15 Tanlash operatori nima uchun ishlatiladi? 16 Tarmoqlanishning bir nechta shajarasi bir vaqtda bajarilishi mumkinmi? 17 Tanlash operatorida “:” dan keyin nechta operator yozish mumkin? 18Shartsiz o`tish operatorini tushuntirib bering. 19Matka nima va qanday qo`llaniladi? 20Bo`sh operator nima? 21Sikl operatorlari nima uchun qo`llaniladi? 22Parametrli sikl operatorining necha xil turlari mavjud ? 23Parametrli sikl operatorini tushuntirib bering. 24Parametrli sikl operatorida sikl tanasi deb nimaga aytiadi ? 25Break va Continue proseduralari qo`llanilishini tushuntiring ? 26Sikl parametrlari qanday qiymat qabul qiladi ? 27 Siklning takrorlanishlar soni qanday aniqlanadi? 28Repeat operatori sikl tanasida qanday operatorlar bo`lishi 29Repeat operatori necha marta taktorlanadi? 30Repeat operatoridan qanday chiqiladi? 31 Repeat operatori ishlashini tushintirib bering. 1.TO’RTBURCHAKNING YUZINI TOPISH ALGORITMI: mumkin?   Foydalanilgan adabiyotlar : yil, 5-38 bet. Asosiy adabiyotlar: 1.P.Karimov, S.Irisqulov, A.Isabayev “Dasturlash”. Toshkent 2003 Qo’shimcha adabiyotlar: 1.Sh.A.Nazirov, R.V.Qobulov “Obyektga mo’ljallangan 2.H.M.Rahimov, Y.Raynberg, B.Toshboyev “Avtomatlashtirilgan 3.Ш.А.Назиров, А.Неъматов, Р.В.Кабулов «Основы 4. U.Yu. Yuldashev, R.R. Boqiev, F.M. Zokirova. Informatika. dasturlar”.Toshkent 2008 yil. tizimlarda dasturli-mantiqiy boshqaruv”.Toshkent 2009 yil. программирования в Delphi». Ташкент 2007 Toshkent-2012 yil. год. Internet saytlar: 1.www.ziyonet.uz 2.www.metod kopilka.ru 2. ax2+bx+c=0 kvadrat tenglamaning algoritmini tuzing: 1-slayd BOSHLASH BOSHLANISHI BOSHLANISHI BOSHLANISHI BOSHLANISHI KIRITISH TUGASHI A,B CHIQARISH S S:=A*B S,A,B PASKAL DASTURINING UMUMIY STRUKTURASI QUYIDAGICHA: Program ; label const type var ; ; ; ; begin end. ; BA’ZI STANDART FUNKSIYALAR: 3-slayd Paskal tilida ifodalanishi sin(x) cos(x) arctan(x) ln(x) exp(x) sqrt(x) abs(x) sqr(x) frac(x) Funktsiyalar sin x cosx arctg x lnx ex х x x2 Argumentning kasr qismini QUYIDAGI FUNFSIYALARNING PASCAL TILIDA YOZILISHI: topish funktsiyasi Argumetning butun qismini topish funktsiyasi int(x) 5-ILOVA 1-TOPSHIRIQ QUYIDAGI FUNFSIYALARNI PASCAL TILIDA YOZING: + 1.sinx+cosx 2. x x 3. 6-ILOVA 5 10  x 10 2 2 2 x  3  3 y  3 20 4 x 6. arctg x+ x 4. ex+lnx 5. AMALIY DASTURLARDAN BIRIDA QUYIDAGI 2-TOPSHIRIQ VAZIFASI:   y 10 x 30 MISOLLARGA ALGORITM TUZING:  y 1.To’rtburchakning perimetrini topshish; 2. Birinchi avtomobilning tezligi: - V1 кm/c, ikkinchisiniki – V2 кm/c, Ikkalasi orasidagi masofa S кm. Avtomobillar qarama-qarshi tomonga ketmoqda. T soatdan keyin ular orasidagi masofani. V1, V2, T va S ixtiyoriy qiymatlarni qabul qiladi. x   ba + ex 7.lnx+ arctg 10x x  y 8. 30 y x   x x 4 9. ex+10x4+siny 10. TOPISH FORMULASI: S1=(V1+V2)*T+S 10 2 x b 2 a  x 3. Uchta sondan kattasini topish algoritmini tuzing. Buning uchun ikkita sondan kattasini topish MUSTAQIL ISH TOPSHIRIG’I: UCHBURCHAKNING YUZINI TOPISH ALGORITMINI TUZING. 7-ILOVA