Доклад по теме : " Сохранение родного языка "

26 школа ГМО учителей родного языка и литературы

Семинар –практикум

Доклад

на тему:

«Сохранение родного языка»

Ч1аларин югъ ЮНЕСКО-ди 1990-йисуз таинарна. 21-феврал 2000-йисалай ч1аларин югъ яз, сувар яз вири халкьари къейдзава. 1952-йисан 21 февралдиз Бангладешдин меркезда Даккада чпин ч1ал хуьз майдандал экъеч1ай студентар полициядин гуьллейри кьенай. Гьадалай кьулухъ. Гьадалай кьулухъ 21-феврал вири халкьарин ч1алар хуьдай сувар яз къейдзава. И суварин мурад ч1ал хуьн, ам ч1ехи дережадиз акъудун я, къвезмай несилрив агакьарун я.

Ч1ал рекьизва , эгер адал рахазвайбурун кьадар 100 агъзурдалай т1имил хьайит1а.

Лезгияр къадим халкьарикай сад я. Халкьдин виридалайни ч1ехи ирс, кьилин дестек, шагьдамар ч1ал я. 1928-йисуз латин алфавитдин бинедаллаз лезги алфавит туьк1уьрна.  Гуьгъуьнилай лезгийрихъ 1938-йисалай кириллицадин графикадин бинедаллаз туьк1уьрнавай алфавит хьана. Амни зурба алим Гь.Гьажибекован ч1ехи зегьметдин гьунар я.

Алай вахтунда Дагьустандин ч1алар ч1ехи къурхулувилик ква. Ч1алар акваз-акваз квахьзава. Жегьилар, аялар дидед ч1алал рахазмач. Алай вахтунда чи вилик акъвазнавай кьилин месэлайрикай сад ч1ал хуьн я. Ч1ал халкьарин руьгь я, ада халкьар сад-садав агудзава, ч1алан куьмекдалди тарих, адетар, культура хуьзва.

Лезгияр дерин тарих, гьа тарихдиз кутугай культура, искусство, литература авай халкь я.  Дувул деринриз фенвай Алпан уьлкве авай вахтарилай башламишна, лезги халкьдихъ гилани яргъал гъетери хьиз нур гузвай руьгьдин чешнеяр-камалегьлияр, алимар, художникар, шаирар ава.

Кь.Саид, Е.Эмин, С.Сулейман, Х.Тагьир ва масабур хьтин ч1алан устадри чав хвена,ч1ехи гьуьндуьрдиз акъуднавай ч1ал къе квадарун чи акъалтзавай несилдиз кутугнавай кар туш.

Лезги литературадихъ инсанар тербияламишдай, абуруз яшайишдикайни т1ебиатдикай чирвилер гудай зурба къуват ава.

Хайи литературадин эсерар к1елайла, чаз жуван халкьдин баркаллу тарих, адан къенин югъ ва гележег аквазва.

Ч1ал галачиз я художественный литература, я адан иеси – халкь жедач. Гьавиляй гьар са инсанди  жуван ч1алаз гьуьрметун, къимет гун ва ам хуьн лазим я.

Урусрин писатель Константин Паустовскийди ик1 лагьана: «Дидедин ч1алан къайгъу ч1угвантийидай инсан вагьши я, вучиз лагьайт1а ч1алан къайгъуда тахьун, жуван халкьдин алатай, алай ва къвезмай двиррин кьадар-кьисметдинкъайгъуда тахьунин нетижа я».

Гьикьван гьахълу гафар я.

Къе чи, лезги ч1алан муаллимрин вилик акъвазнавай ч1ехи везифайрикай сад аялриз хайи ч1ал к1анарун, адан деринвал чирун, адан маналувал къалурун я. И гьакъиндай чна ачух тарсар тухузва, агьсакъалрихъ галаз, ч1алан устадрихъ галаз гуьруьшар тухузва, олимпиадаяр ва хайи ч1алал устаддиз шиирар к1елдайбурун конкурсар тешкилзава. Гьелбетда и кар тек муаллимрин хивез вегьена жедач, гьар лиле-бубадини ч1алаз фикир гун чарасуз я.

Аялрихъ галаз лезги ч1алал рахун герек я, вучиз лаьайт1а сифте жуван ч1ал чирна к1анда, ахпа амай ч1аларни. «Лезги газет» кхьин, хайи ч1алал гузвай телепередачариз килигун гьар са лезгидин, гьар а хизандин везифа я.

Дидед ч1алахъ авай къуватдикай  чи т1вар ван авай Дагъустандин шаир  Р.Гьамзатован «Дидед ч1ал» шиирдай къачунвай цвараралди тестикьариз к1анзава:

«Эгер зи ч1ал вуна пака рекьиз хьайит1а,

Гьазур я зун рекьиз къе вун паталди».

          ЮНЕСКО-ди кьунвай делилралди дуьньядал алай ругуд агьзурдав агакьна ч1аларин са пай терг хьун мумкин я. Гьа и кар фикирда къуна суални кьвезва: «Куьне гьик1 фикир ийизва: чавай, лезгийривай, жуван ч1ал хуьз жедани?»

Дуьньядал ругуд агьзурдае агакьна алай ч1аларикай сад лезги ч1ал я. Миллет садзавайди, шаксуз, ч1ал я. Ам чаз ата-бубайрилай атанвай, са зат1унивни гекъигиз тежедай аманат я.

Лезги ч1ал лезгияр сад садахь галаз алакьалу ийизвай, сад-садан гьавурда гьатзаеай, Дагъустанда ва Азербайдэюанда дибдин миллетрикай сад тир лезги халкьдин ч1ал я. Ч1ал амай кьван халкьни амукьда. Ам чи халкьди дегь заманайрилай, гзаф дуьшуьшра гъиле яракь кьуна хвена. Чи ч1ал иранрин шагьривай, туьркверин султанривай, арабрин халифривай бамишиз хьайиди туш. За умудзава, идалай кьулухьни гьак1 жеда, чи халкьди вичин ч1ал вичин нике хьиз хуьда, ам мадни девлетлу жеда.

Ч1ал халкьдин хазина я. Адак гзаф хуькуьрун веже кьведач. Ч1ал кьабулнавай тегьерда к1елна, ишлемишна к1анда. Лезки ч1ал маналу ва къиметлу эсерралди, ц1ийи гафаралди, ибарайралди, илимдин к1валахралди девлетлу хьанва ва и к1валах давам жезва. Литературадин ч1ални ц1алц1ам ва девлетлу хьанва и кар давам жезва.

Лезги ч1алан диб сифтегьан классра эцигзава. Эгер диб бегьемди тахьайт1а, цла свар гуда. Ч1ал сифтени — сифте к 1вале, хизанда чирна к1анда. Гьа важиблу месэла аялрин бахчайрин хивени ава. Амма анра шиирар урус ч1алалди чирзава. Тербиячийри себеб лезги ч1алал аялрин ктабар тахуьникай кьазва. Ч1алан тайин тир месэлайриз ч1ехибуруни бегьем фикир гузвай хьтинди туш.

Лезги ч1ала куьре нугьат литературадин ч1ал яз гьисабзава. Гьавиляй вирида, виринра гьадал амал авуна рахана, кхъена к1анда. Гьайиф хьи, и месэладив виринра, вири жавабдарвал гьисс авуна эгеч1завай хьтинди туш. Ахьтинбуру ч1ални харчи ийизва.

Заз кьейд ийиз к1анзава: вири лезгияр лезги ч1алал сад хьиз рахазвач. Лезги ч1алаз са шумуд нугъват ава. Абурун арада бязи тафаватлувилерни ава. Лезги литературный ч1ал девлетлу авуник, ам вилик тухуник ч1алан устадри ч1ехи пай кутазва. Килиг садра шаир Алирза Саидава вуч лагьанайт1а:

«Ч1ала, зихва, къени женгер тухузва,

Солдатди хъиз, марифатдин сергьатрал.

Уълкведи ваз, бубади ваз лугъуьзва:

- Жуван ч1ал хуьх: ам ви халкьдин девлет я!»

Лезги ч1ал - дидед ч1ал! И къве гафуна ажайиб чимивал, экуьвал ва михьивал ава! Амма и кар миллетдин вири викилри кьат1ун тавун гьайиф ч1угвадай кар я. Дидед ч1ал, адан тарих, эдебият чирун патал зегъмет ч1угвазвай кьагъриманарни чахъ т1имил авач.

Дидед ч1ал чирун ва машгьурун вилик тухун — ибур кьуру гафар туш. Ана лап ч1ехи мана ва к1 валах ава. Несилрин ирс ва кьаст ава.