«Ta'limda raqamli texnologiyalarni  tadbiq etishning zamonaviy tendensiyalari va rivojlanish omillari »  mavzusidagi  Respublika miqyosidagi ilmiy-amaliy konferensiya materiallari (27 yanvar 2022 yil) – T.: Rishton XTB 2022

 

 

Ilmiy-amaliy  konferensiyasi  materiallari  tо‘plamida  Respublikamiz  o’qituvchilari, soha mutaxasislari, ilmiy tadqiqotchilar, magistrlar, talabalarning ilmiy maqolalari о‘rin olgan.

 

Taqrizchilar:

     M.J.Saidova – Pedagogika fanlari bo’yicha falsafa doktori (PhD),           dotsent

I.S.Mirzarahimova – Farg’ona viloyati xalq ta’limi boshqarmasi Rishton tumani         XTB mudiri

 

Muharrir:

A.B.Vahobov – “Ustozlar uchun” respublika pedagoglar jurnali tahririyati rahbari

 

 

Tashkilotchilar:

Inobatxot Mirzaraximova – Rishton tuman XTB mudiri

Umida Barzieva – Farg’ona viloyat xalq ta’limi boshqarma metodisti

Tursunxo’ja Abduraxmonov  – Rishton tumani Faxriylar kengashi Raisi

Erkinjon Abdullaev – Rishton tumani Kasaba uyushmasi raisi

Mohinur Saidova – Pedagogika fanlari bo’yicha falsafa doktori (PhD),  dotsent

Sharifaxon Xakimova – Farg’ona tumani 4-maktab matematika fani o’qituvchisi

Adxamjon Vahobov – “Ustozlar uchun” respublika pedagoglar jurnali rahbari

 

 

 

Tо‘plamda nashr etilgan maqola va tezislardagi ma’lumotlarning haqqoniyligiga mualliflar mas’uldirlar.

 

Ushbu  tо‘plam  Farg’ona viloyati xalq ta’limi boshqarmasi Rishton tumani XTB kengashining 2022 yil 27 yanvardagi  12-sonli qarori bilan nashrga tavsiya etilgan.

FEATURES OF REGIONAL INTEGRATION OF THE NATIONAL ECONOMY

Scientific adviser: Sodikov Zokir Rustamovich, docent, PhD. 

Mahmudov Zohidjon Muzaffar o’g’li

International Islamic Academy of Uzbekistan,

The faculty of “Islamic economy and international relations”

The study field of “The economy of foreign countries and country study”   3^rd year student. Annotation: Theoritical bases of regional economic integration, methodological aspects and practical features are analyzed and concluded regarding national economy and its benefits

 

Keywords: National economy, economic integration, international economy, economy, Regional market, foreign trade, foreign market, foreign investment, regional integration.

 

Like international economic relations of countries, forming their economic integration firstly at the regional level is natural. Socio-economic and geographic factors have a considerable impact on this situation to happen. However, as many processes, in integration an economic interest takes the priority as well. The others have auxiliary features. Because the primary goal of any economic activity is economic progress and improvement of social well-being. One of them is to develop foreign economic relations and to deepen integration into the world market. For this reason, a system of liberalization of economic integration between countries at the regional level such as integration structures are established. Currently, Uzbekistan, based on its geographic, cultural and social conditions, is joining in organizing a number of regional economic integration processes and developing their actions. 

The integration of regional markets and its scale play a special role in the sustainable development of participation countries. Current actions being taken to improve national production structurally in the countries of region encourage the development of bilateral trade. It is natural that newly structural formation and modernization expand the amount of goods and services. As a result of this, it causes the need to expand market demand. The supply of some raw materials and investment goods also requires the activation of trade and economic relations with the countries of the region. These conditions show that the integration of the economies of the region takes the priority. Therefore, it is necessary to study the specific aspects of trade relations and growth trends of our country with regional structures. Our country is currently participating in several regional economic integrations to organize and develop their actions including Commonwealth of Independent States, Economic Cooperation

Organization, Shanghai Cooperation Organization. There are important indicators of the deepening of economic integration in a particular region, the intensity of economic relations between countries, which can comprise the foreign trade turnover of countries and its ratio to GDP and industrial production. Among these indicators, the ratio of foreign trade turnover to GDP is more important since it shows the degree of mutual openness of national markets which means the interdependence of countries regarding production and consumption. 

Priorities for the development of our coutry’s foreign trade, foreign investment and integration with regional markets should be identified and long-term strategic programs should be developed and consistently implemented. In the process of deepening market relations, not only economic intersts but also social opportunities should be taken into consideration. Economic reforms will lead to the modernization of the production system and the shutdown of some enterprises. Therefore, it is necessary to make a job creation and develop the processing industry using the country’s resources efficiently. 

Since economic development and people’s well-being is a priority, the factors and causes must be addressed in time. In particular, the import of high-demand goods should not be restricted and the activities of those who offer goods for export should be encouraged through market support. In this case, the development of competition in the national market, the improvement of production and efficient use of resources will create the basis for economic growth. It is difficult to say that the foreign economic actions of the national economy and its integration into the world market is at the level of today's requirements. 

We can see many problems in the world regarding regional integration. It is precisely within the framework of regional structures that economic relations with countries should be well developed. This is due to the fact that in addition to economic interests, socio-geographical factors also have a positive impact on their relations. Given the need for each country to use all opportunities for economic development, it is necessary to develop economic relations with the countries within each structure. These comprise geographical factors, common national and historical development, the fact that transport and communication costs do not increase, the level of development of countries does not differ much, the existence of organizational structures, and so on. Of course, the establishment of certain structures and the creation of a legal base are not enough for the active integration of national economies. The economic integration of the countries within the structures is negatively affected by imperfect production, mainly laborintensive agricultural production with low technology, low productivity and limited income opportunities, limited purchasing power of the population, and the production of more similar competitive goods. Insufficient development of modern infrastructure, such as communication and transport systems, banking and finance, also has a negative impact on the process. 

In the world, the countries in the process of economic integration are required to coordinate their economic policies in areas of strategic importance. Particularly, competition, transport and communications, trade, agriculture, especially food, need to be balanced. It is difficult to say that the specific aspects of the integration of the national economy into the world market and the development trends are at the level of national market potential. Therefore, in order to strengthen the integration into the world economy, the activities of business structures should be further liberalized. It is also beneficial to establish investment banks to effectively absorb foreign investment and place it in the necessary sectors. In order to develop and improve regional economic integration between countries, it is necessary to expand the powers of organizational structures operating at the level of structures and ensure the implementation of assigned tasks. Furthermore, an information system has been established between the countries of the integration structure, which includes the production potential of national markets, consumption and marketing activities, resource opportunities and needs, investment situation and conditions, banking, insurance and other financial infrastructure, as well as provide information on transport and communications, future trends in national economies and other similar issues. Wide range of the market of consumption goods is needed to further increase productivity in domestic production, expand foreign trade and strengthen integration by accelerating the development of foreign investment. 

References

1.       Vaxabov A.V., Tadjibayeva D.A., Xadjibakiyev Sh.X. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar: Textbook. – T.: Baktria, 2015. – 584 pages.

2.       To’xliyev N. Mintaqaviy iqtisodiy integratsiya: rivojlanish, qonuniyatlari, xususiyatlari. Monograph. – T.: “Ilm-Ziyo-Zakovat”, 2020. – 116 pages.

3.       To’xliyev N. Osiyo taraqqiyot modeli. – T.: “O‘zbekiston”, 2015. – 176 pages.

4.       To‘xliyev N., Xolmatov N.B., Ermamatov Sh.J., Haqberdiev Q.Q. O’zbekiston iqtisodiyoti. T.: «O’zME», 2018. - 478 pages.

5.       Sodiqov Z.R. Xalqaro iqtisodiy integratsiya. Textbook.– T.:“Сomplex print”, 2020.

200 pages. 

 

 

 

 

O`SMIRLIK DAVRIDAGI DEVIANT XULQ-ATVORNI PSIXOLOGIK

TASHXIS QILISH

Navoiy viloyati Karmana tumani 

31- umumiy o`rta ta`lim maktabi psixologi 

Sultonova Muqaddas Nurboyevna Anotatsiya:Ushbu maqolada o`smirlik davrida yuzaga keladigan deviant xulq-atvorni tashxis qilish masalalarida so`z yuritilgan.

Kalit so`zlar: Deviant,xulq-atvor,o`smirlik davri, meyor, og`ishish, individ, shaxs, yosh davrlari, tarbiyasi qiyin, fenomenologiya, dezadaptatsiya, frustratsion, psixoanalitik, bexivioristik tadqiqotlar.

   Tarbiya uzluksiz jarayon bo`lib,inson dunyoga kelishidan boshlab to umrining oxirigacha davom etib boradi.Bu jarayon davomida atrof-muhitdagi voqea-hodisalarning shaxsga salbiy yoki ijobiy aks ta`sir etishi uning insoniy fazilatlari qay darajada shakllanganligini belgilaydi.Bugungi kunda ta`lim sohasi oldida turgan eng dolzarb muammolardan biri ham aynan,shu maqsadga qaratilgan bo`lib,kelajak avlodni komil shaxs sifatida shakllanishini ta`minlashdan iboratdir.

        Insonning xul-atvori o`zgaruvchan va rang-barang bo`lib,uning individual xususiyatlari,o`ziga xos “uslublari”ning mavjudligi hech qachon va hech kimda hech qanday shubha tug`dirmaydi.Biroq bu xulq-atvorning xilma-xilligi uning cheksiz degani emas,zero insonlarning o`zaro muloqoti,o`zaro munosabati,ularni saqlanishi zaruratdir. Ma`lumki,har bir jamiyat o`zining qatiy belgilangan ijtimoiy xulq-atvor dasturlari tizimiga va jamoatchilik fikri,odatlar,axloqiy tamoyillar,an`analar kuchiga tayanuvchi xulq-atvor qoidalariga ega.Qabul qilingan meyorlar xulq-atvorning tarixan shakllangan qoidalari sifatida talqin qilinadi,shu bilan birga u baholovchi vazifaga ham ega.Respublikamizda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohatlar jarayonida jamiyatda turli ijtimoiy o`zgarishlar,yangilanishlar yuz bermoqda.Mazkur yangilanishlar jarayoni jamiyatning qadriyatlar tizimiga hamda u orqali shaxslarning hatti-harakatlari va xulq-atvoriga turlicha, ayrim hollarda salbiy ta`sir ko`rsatmoqda.Bu holatga ayniqsa,ruhiy-fiziologik jihatdan ham murakkab o`zgarishlar davrini boshidan kechirayotgan 14-17 yoshlardagi o`smirlarda yaqqolroq namoyon bo`lmoqda.Ushbu muammolarning nazariy asoslarini tadqiq etish hamda ijtimoiy-iqtisodiy o`zgarishlarning o`smir yoshlar xulq-atvoriga salbiy ta`sir qilish mumkin bo`lgan jihatlarini,ayniqsa ularda kuzatiladigan ijtimoiy deviantlik holatlarining psixologik xususiyatlarini o`rganish asosiy  maqsadni tashkil etadi.Rivojlanib borayotgan jamiyatimizda sog`lom avlodni,komil insonlarni voyaga yetkazish masalasiga katta e`tabor berilmoqda.Insonning xulq-atvori o`zgaruvchan va rang-barang bo`lib,uning individual xususiyatlari,o`ziga xos “uslublari”ning mavjudligi hech qachon va hech kimda,hech qanday shubha tug`dirmaydi.Biroq bu xulq-atvorning xilma-xilligi uning cheksiz degani emas,zero insonlarning o`zaro munosabati,ularni turli ijtimoiy guruhlarga birikuvi,yashashi uchun iliq psixologik muhitning saqlanishi zaruratdir.Ma`lumki,har bir jamiyat o`zining qat`iy belgilangan ijtimoiy xulq-atvor dasturlari tizimiga va jamoatchilik fikri,odatlar ,axloqiy tamoyillar,an`analar kuchiga tayanuvchi xulq-atvor qoidalariga ega.Qabul qilingan meyorlar xulq-atvorning tarixan shakllangan qoidalari sifatida talqin qilinadi,shu bilan birga u baholovchi vazifaga ham ega.Unga muvofiq ravishda har qanday harakat “to`g`ri

”yoki “noto`g`ri” ”yaxshi” yoki “yomon” deb tavsiflanadi.Bunday tushunishda me`yorning tabiiy bog`lanishi,yani unga aloqador tushuncha “buzulish”atamasi bo`lib hisoblanadi.

    Odatda “buzulish” atamasi har qanday “kasal” va “kasallik” xususida mulohaza yuritilganda ham ishlatiladi.Chunki buzulish aniq termin bo`lmasdan, balki bu tushuncha orqali xulq-atvor yoki uning simptomlari bilan bog`liq belgilar tushuniladi.Lekin psixik buzulishlar guruhiga alohida ijtimoiy og`ishlar yoki shaxsiyatsiz vazifalar kirmaydi.Har bir shaxs o`z yosh davriga xos muayyan ijtimoiy munosabatlar egasi hamda unga jamiyat tomonidan ko`rsatiladigan ko`plab iqtisodiy siyosiy,huquqiy,axloqiy ta`sirlarning obyekti hisoblanadi.Shaxsning xarateri,temperamenti,qobiliyati ruhiy jarayonlarni boshdan kechirganda,mehnat faoliyatida,turmushda o`zini namoyon etadi.Demak,psixik jarayonlar,psixik holatlar va psixik xususiyatlarning o`rtasidagi o`zaro bog`liqlik hamda aloqadorlik shaxsning psixologik tuzulishini tashkil etadi.Afsuski,biz ba`zan inson haqida fikr yuritganimizda sog`liq,kasallik va uchinchisi sog`liqqa ham,kasallikkka ham qo`shilmaydigan bir holat haqida fikr yuritishimizga to`g`ri keladi.

    Jahon fani,xususan tabobat ilmu taraqqiyotiga ulkan hissa qo`shgan Abu Ali ibn Sino o`zining “Tib qonunlari” kitobida sabablar to`rt xil bo`ladi: moddiy, faol (ta`sir qiluvchi),shakily va tugallovchi sabablarni ko`rsatib o`tadi.Moddiy sabablar sog`liq va kasallik negizlarida paydo bo`ladi.Eng yaqin negiz a`zo ruhdir.Ta`sir qiluvchi sabablar odam gavdasining holatlarini o`zgartiruvchi yoki o`zgarmagan holda saqlovchi sabablardir.Jumladan uyqu va uyg`oqlik ham sabablardan biridir.Bir yoshdan boshqa bir yoshga o`tish,yosh,jins e`tabor bilan farqlash ham ta`sir qiluvchi sabablardandir.Shakliy sabablar mijozlar ulardan keyin paydo bo`ladigan quvvatlar va tarbiyalardir.Tugallovchi sabablar faoliyat (ishlar)dir.O`smirlik davriga xos deviant xulq-atvor va ularni ijtimoiy moslasha olmaslik(dezadaptatsiya) muammosi kuchayib boorish xususiyatiga ega ekanligi bois ham juda dolzarbdir.Bunday o`smirlarning umum qabul qilingan ijtimoiy va ma`naviy axloqiy meyorlarni tanolmasligi ta`lim-tarbiya bilan shug`ullanuvchi oila,maktab,mahalla va boshqa ijtimoiy institutlar oldiga muhim vazifalarni yuklaydi.Mazkur muammoning tadqiqi bilan shug`ullangan bir qator olimlarning fikricha,sodir etilgan har o`nta jinoyatdan olti-sakkiztasini ijtimoiy dezadaptatsiyani bartaraf qilish orqali samarali amalga oshirish mumkin.Hozirgi zamonda turli yosh davrlariga xos deviant xulqining psixologik korreksiyasi va uni bartaraf qilishga oid yangi texnologiyalar yaratish xususidagi masalaga oydinlik kiritishga e`tabor haddan ziyod ortgan.Zamonaviy  psixologiya fanlarida ushbu muammoga bag`ishlangan psixoanalitik,frustratsion,hamda bexivioristik tadqiqotlarning o`rni hamsalmoqlidir.Ammo, bizningcha,tarbiyasi qiyin o`smirlarning patalogik xulq mexanizmlari,mazkur “qiyin”lik tasnifiga asoslangan tipologiyaning modelini yaratish dolzarb muammoligicha qolmoqda.

   Deviant xulqning fenomenologiyasi,ya`ni deviant xulqning tasnifi,bu o`zgarishlar nafaqat o`smir uchun,balki ijtimoiy guruh va jamiyat uchun ham salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.Insonning deviant axloqini jamiyatda qabul qilingan meyorlarga zidligi va ruhiy jarayonlarining muvozanatsizligi moslashuvchan emasligi ko`rinishida yoki uning shaxsiy axloqi ustidan axloqiy va estetik nazoratdan bo`yin tovlash ko`rinishidagi o`zini faollashtirish jarayonining buzulishida namoyon bo`luvchi alohida qilmishlar yoki qilmishlar tizimi sifatida belgilash mumkin.Og`uvchi xulq(deviant,lot.deviatio-og`ish) deb,kishining qilmishlari,faoliyati turi odatiy,umum e`tirof etilgan meyorlardan farq qiladigan yoki u o`zi a`zosi bo`lgan jamiyat tomonidan qabul qilingan meyorlarga mos kelmay,barqaror ravishda ularning ijtimoiy meyorlaridan og`ishida namoyon bo`ladigan axloqqa aytiladi.Demak,deviant xulqli shaxs deb,birinchi navbatda, axloqiy jihatdan qarindosh urug`lari va do`stlarining kunglini og`ritadigan va atrofdagilarning hayoti uchun xavf tug`diradigan shaxslarga(individlarga)aytiladi.Katta yoshdagi individ avval boshdanoq ichki maqsadga intilish kuchiga ega bo`lib,shunga ko`ra faolligining barchako`rinishlari yuzaga chiqadi.

                         Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati:

1.Davletshin M.G.Yosh psixologiyasi va pedagogic psixologiya T.2002 y 105-b.

2.Kamilova N.G. Xulqi og`ishgan bolalar psixologiyasi T.2012.244-b.

3.E.G`oziyev.Xulq-atvor motivatsiyasi va faoliyat 1994 y.178-b.

 

“TA`LIMDA RAQAMLI TEXNOLOGIYALARNI JORIY QILISH”

Jumayev Mansur Shokir o`gli. I.Karimov nomidagi  TDTU OF 2-kurs talabasi Madusmanova Nazira Kuchkarboyevna.  I.Karimov nomidagi TDTU OF o`qituvchisi Annotatsiya: Bugungi kunda mamlakatimizda ta`limda raqamli texnologiyalarni tadbiq etish bo`yicha ko`plab ishlar olib borish, ta`lim sohasini keng ko`lamda rivojlantirish va chet-elning ta`limdagi raqamli texnologiyalarini  ta`lim sohalarimizda qo`llash.

Kalit so`zlar: texnologik ta`lim,raqamli texnologiya,chet-el texnologiyasi, ta`limda o`zgarishlar, texnologik rejalar

Texnologiya hayotimizning deyarli barcha jabhalariga kuchli ta'sir ko'rsatdi va ta'lim ham bundan mustasno emas. Ko'p jihatdan, ta'lim yillar davomida deyarli o'zgarmagan deb o'ylash mumkin. Agar siz bir necha o'n yillar oldingi sinf fotosuratlarini ko'rsangiz, sahna tanish ko'rinishi mumkin, chunki u zamonaviy sinfga juda o'xshaydi. O‘qituvchi minbardan ma’ruza o‘qiydi, talabalar esa kitoblarini ochib o‘tirishadi. Ba'zilar o'qituvchiga qaragan bo'lishi mumkin, kimdir bir-biri bilan gaplashmoqda va kimdir uxlab yotgandir. Zamonaviy sinf xonalari bir xil. Biroq, farqlardan biri shundaki, endi qattiq muqovali kitoblar texnologik qurilmalar ekranlari bilan almashtirildi. Bu texnologiya o'z izlarini qoldirgan yagona jihat emas.

Texnologik davrdan oldingi davrda o'qituvchilarda o'qitish jarayonini yaxshilash uchun ko'plab vositalar yo'q edi. O'quvchilar uchun o'quv jarayonini oson va qiziqarli qilish uchun ular asosan doska va bo'rga bog'liq edi. Ma'lumotlarning asosiy manbai bo'lgan o'qituvchilar xonaning markazida turib, ma'ruzalar o'qidilar, talabalar esa uni passiv qabul qilishdi. Biroq, texnologik davrda sinflar o'qituvchiga yo'naltirilgandan talabalarga yo'naltirilganga aylandi. Raqamli transformatsiya insoniyat hayotining barcha sohalariga ta'sir ko'rsatdi. Ta'lim esa ilg'orlardan biridir. Ilg'or texnologiyalar ta'lim sohasi bo'ylab super tovush tezligida tarqalmoqda. Maktablar va universitetlarda raqamli texnologiyalardan keng foydalanish, bugungi  kun talabalari uchun tom ma'noda yangi dunyoni ochadi. Albatta, bu ta'lim berish va qabul qilish usulini ba'zan keskin o'zgartirdi.. Hozirgi kunda siz bitta ham kompyuteri bo'lmagan maktabni deyarli topa olmaysiz, bu esa ta'limda raqamli texnologiyalardan foydalanishning eng keng tarqalgan misollaridan biridir. Bundan tashqari, maktablar va universitetlar o'z ishlarining barcha segmentlariga texnologiyani joriy qilmoqdalar onlayn darslar va uy vazifalarini yuklashdan talabalar suhbatlari va forumlari va raqamli boshqaruvgacha. Hozirgi kunda o'quvchilar virtual sinflarda ta'lim olishadi, o'qituvchilar maktab veb-saytlarida uy vazifalarini joylashtiradilar, darslar onlayn manbalardan videolar va jonli demolar bilan to'ldirilgan. Talabalar va o'qituvchilarning fayllari, shuningdek, ularning profillari, baholari, reytinglari va baholashlari elektron shaklda saqlanadi.

Ta'lim raqamli texnologiyalardan foydalanishda uzoq vaqt davomida ishlab chiqarish, moliya va sog'liqni saqlash kabi ko'plab sohalarni orqada qoldirdi. Biroq, uning qabul qilinishi sezilarli sur'atlarda o'sib bormoqda.

Boshqa tomondan, ta'limni raqamli asrga o'tkazishda umumiy amaliyotlar va rejalashtirish to'plami mavjud emas, bu esa uning samaradorligini bir-biriga zid qiladi. So'nggi bir necha yil ichida texnologiya sezilarli taraqqiyot ko'rsatdi: 

Hozirda AQShdagi davlat maktablari har besh o‘quvchiga kamida bitta kompyuter beradi

Maktablar raqamli kontentga yiliga 3 milliard dollardan ortiq mablag‘ sarflamoqda

Raqamli transformatsiyaning ta'limga ta'siridan biri shundaki, u talabalar muvaffaqiyatini kuzatishning yanada real usulini ta'minlaydi. Talabalar ishidagi ma'lumotlarni yozib olishda texnologiya o'qituvchilar va ota-onalarga ularning rivojlanishini kuzatish imkonini beradigan muhim rol o'ynashi mumkin. Misol uchun, qo'llanmalar yoki ijodiy ishlarni vaqt oralig'ida allaqachon raqamli yozib olingan material bilan taqqoslash mumkin, bu kim yaxshiroq va e'tiborga muhtojligini aniqroq tushunishga olib keladi.

O'tgan rejalar texnologiyaning qo'llanilishi va afzalliklarini baholash uchun undan foydalanishning aniq yo'nalishini belgilashdan ko'ra ko'proq narsani qildi. So'nggi rejaga ko'ra, suhbat o'rganishda texnologiyadan foydalanish kerakmi, u barcha talabalarga yuqori sifatli ta'lim tajribasidan foydalanish imkoniyatini ta'minlash uchun o'rganishni qanday yaxshilashi mumkinligiga o'tgan

Bilamizki prezidentimiz tomonidan 2017 - yilda maktablarimizdagi majburiy ta`limni “9 + 3” tizimidan “11” yillik ta`lim tizimiga o`tkazishni muhokamaga qo`ydilar. Hech kimga sir emaski ko`plab  o`quvchilar 11 yillik talim tizimini tanlashdi. Bu esa mamlakatimiz yoshlarining kelajak uchun oldinga qo`yilgan yana bir qadam edi. Hozirga kelib deyarli barcha maktab o`quvchilari 11 yillik majburiy ta`lim tizimiga o`tdilar. Shundan kelib chiqqan holda maktablarimizni yanada rivojlantirishimiz, yoshlarimizni o`qishi uchun yangi texnologiyalar yaratishimiz lozim.  Bilamizki maktablarimizda darsliklar juda ham ko`p. Ular sonini kamaytirish orqali biz majburiy 9 yillik ta`limni bitirganidan so`ng yoshlarni  kelajakda qaysi oliy o`quv yurtiga hujjatlarini topshirmoqchi bo`lsa, o`quvchilarning xohishiga ko`ra o`sha soha fanlarini o`qitishni yo`lga qo`yishimiz va o`quvchilarni oliy o`quv yurtiga mukammal tayyorlashimiz  kerak. Oliy o`quv yurtlariga kirish imtihonlarini nisbatan osonlashtirish  chet davlat o`quv yurtlaridagi kabi o`quv jarayonlarini qiyinlashtirish  kerak. Bakalavriat ta`limini bitirguniga qadar har bir talaba o`z yo`lini topishi, o`qishni bitirgandan keyin hech qanday qiyinchiliklarsiz  davlat ishlariga qabul qilinishi kerak. Texnika universiteti talabalari  chet davlat universitetlari talabalari kabi bakalavr bitiruv ishida yangi innovatsiya yaratishi  va innovatsiya yaratish uchun ularga shart sharoitlar qilib berilishi shart.

Texnologiya rejasi ta'limdagi raqamli transformatsiya muvaffaqiyatining quyidagi besh asosiy yo'nalishiga bo'lib uni oliy uquv yurtlariga tadbiq qilishimiz kerak.

1.                   O'rganish: texnologiya orqali o'rganishni jalb qilish va kuchaytirish.

2.                   O'qitish: texnologiya bilan o'qitish.

3.                   Yetakchilik: madaniyat va innovatsiyalar va o'zgarishlar uchun sharoit yaratish.

4.                   Baholash: o'rganish uchun o'lchash.

5.                   Infratuzilma: kirish va samarali foydalanish imkonini beradi

Xulosa: Bugungi zamonda raqamli bilimlar va zamonaviy axborot texnologiyalari taraqqiyotga erishishning muhim shartlaridan biridir. Raqamli texnologiyalar nafaqat davlat balki jamiyat boshqaruvini ham takomillashtiradi va ijtimoiy sohada odamlarga katta qulayliklar yaratadi. Bundan tashqari raqamli texnologiyalar ijobiy iqtisodiy o‘sishiga zamin yaratadi, mahsulot va xizmatlar sifatini oshiradi va ortiqcha xarajatlarni kamaytiradi. Davlatimiz rahbarining Oliy Majlisga Murojaatnomasida iqtisodiy-ijtimoiy hayotning barcha sohalariga raqamli texnologiyalarni keng joriy etish eng ustuvor vazifa sifatida ham ko‘rsatilgan. Shunday ekan hozirgi raqamli texnologiyalarni rivojlantirish mamlakatimizdagi barcha yoshlarga keng imkoniyatlar ochib berishiga ishonamiz. Raqamli texnologiyalarni rivojlantirmas ekanmiz  ta`lim tizimida zamonaviy sifatli ta`lim haqida gapira olmaymiz. Xususan, axborot olish va foydalanish tezligi juda yiriklashgan hozirgi davrda, fikrimizcha, ta’lim tizimiga raqamli texnologiyalarni jalb etmasdan ta’lim sifatini oshirish va ijtimoiy faol yoshlarni tarbiyalash oson emas.Hozirgi kunda biz bularni faqat qog`oz varintlarda emas, balki amalda ham bularni bajarsak mamlakatimizda ancha yuksalish buladi.

Foydalanilgan adbiyotlar:

1.chronicles.com

2.edsys.com  

3.ktaboo.com

4.forbes.com

5.https://www.institutefordigitaltransformation.org/digital-strategy-in-education/ “TEXNOLOGIYA FANINI O’QITISHDA INTERFAOL USULLARNI

QO’LLASH  METODIKASINING AYRIM JIHATLARI”

Xorazm viloyati Xonqa tumani

34-umumiy oʻrta taʼlim maktabi texnologiya fani oʻqituvchisi

Abdolova Bahor Baxtiyorovna

Annotatsiya: Ushbu maqolada texnologiya darslari haqida umumiy tushunchalar haqida fikr yuritiladi. Bundan tashqari, texnologiya darslarini hayotimiz tutgan o'rni va texnologiya darslarida zamonaviy texnologiylardan foydalanish maqolaning asosiy mazmunini tashkil qiladi. Texnologiya fani darslarida interfaol metodlardan biri grafikli organayzerlardan foydalanish metodikasi “Klaster”, “Venna diagrammasi”, “Konseptual jadval” misolida ishlab chiqilgan. Ushbu metodlarning afzallik va kamchiliklari ham yoritilgan.  Kalit so‘zlar: grafikli organayzerlar, “Klaster”, metod, pedagogik innovatsiya.       Ta’lim jarayonida metodlarning pedagogik mohiyati“Maktab voyaga yetayotgan avlod tafakkurini shakllantirish ustaxonasidir, agar kelajakni qo’ldan chiqarishni istamasang, maktabni qo’lda mustahkam degan edi fransuz yozuvchisi Anri Barbyus. Darhaqiqat, kelajagimiz davomchilari bo’lmish yosh avlodni har tomonlama mukammal etib tarbiyalash, ularga bilim berish, xaqiqiy fidoyilik va mustahkam iroda talab etadi. Ta’lim jarayonining muvaffaqiyati uning shakligagina emas, balki qo’llanilayotgan metodlar samaradorligiga ham bog’liqdir. Ta’lim nazariyasida o’qitish (ta’lim) metodlari markaziy o’rin egallaydi. “Metod” yunoncha metodos so’z bo’lib, «yo’l», tatbiq qilish kabi ma’nolarni anglatadi. Ta’lim metodi ta’lim jarayonida o’qituvchi va o’quvchilarning aniq maqsadga erishishiga qaratilgan birgalikdagi faoliyatlaridir. Bugungi kunda pedagogika sohasida yangi ilmiy yo’nalish - pedagogik  innovatsiya va ta’lim jarayonini yangilash g’oyalarining paydo bo’lishi natijasida o’qituvchining pedagogik faoliyatida ham yangi yo’nalish “o’qituvchining innovatsion faoliyati” tushunchasi paydo bo’ldi.  Innovatsion texnologiyalarning assosiy negizi - bu o’qituvchi va o’quvchining  belgilangan maqsaddan kafolatlangan natijaga hamkorlikda erishishlari uchun oldindan ta’lim jarayonini loyihalashdir. Texnologiya fanidan darslarni innovatsion pedagogic texnologiyalar asosida tashkil etishda grafikli organayzerlardan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu  esa o`quvchilarni darslarda faol ishtirok etishini, talim mazmuniga oid o`rganilayotgan tushunchalarni, murakkablik darajalari turlicha bolgan mavzularni, fanlararo amalga oshirilayotgan aloqadorlik va o`zaro bog’liqlik o`rnatishni, tahlil qilish, solishtirish va taqqoslash, topshiriqli muammolarni aniqlash, ularni hal etish va berilgan amaliy topshiriqlarni rejalashtirish, tafakkur qilish va ijodkorlik qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Grafikli organayzerlar (tashkil etuvchi) - fikriy jarayonlarni ko`rgazmali taqdim etish vositasi hisoblanadi. 

     Texnologiya fanidan darslarda grafikli organayzerlardan foydalanish muhim ahamiyatga ega bolib, mavzuga oid ma`lumotlarni og’zaki ravishda o`zlashtirish ko`rsatkichi 10% bolgan sharoitda dars otish samarasiz boladi. Darslar davomida o`quvchilarga o`quv materialni ko`rgazmali shaklda taqdim etish lozim. O`quv materialini korgazmali taqdim etish orqali o`qitish samaradorligi natijaviyligiga erishish mumkin. Chunki, xalqimizda bir naql bor «Ming marta eshitgandan ko`ra, bir marta ko`rgan yaxshi». Shunday ekan, yuqorida keltirilgan fikrlardan foydalanib, grafikli organayzerlardan “Tikuvchilik materialshunosligi” darslarida qo’llanilishini “Tabiiy tollalar” mavzusida ko’rib chiqamiz:  Klaster - (tutam, bog’lam) - axborot xaritasini tuzish yo’li – barcha tuzilmaning mohiyatini markazlashtirish va aniqlash uchun qandaydir biror asosiy omil atrofida g’oyalarni yig’ish. Bilimlarni faollashtirishni tezlashtiradi, fikrlash jarayoniga mavzu bo’yicha  yangi o’zaro bog’lanishli tasavvurlarni erkin va ochiq jalb qilishga yordam beradi. Klaster interfaol metodi - ta’lim oluvchini mantiqiy fikrlashga, umumiy fikr doirasini kengaytirishga, mustaqil ravishda adabiyotlardan foydalanishni o‘rgatishga  asoslangan. Fikrlashning tarmoqlanishi pedagogik strategiya bo‘lib, u ta’lim oluvchilarning bir mavzuni chuqur o‘rganishlariga yordam berib, ularni mavzuga  taalluqli tushuncha yoki aniq fikrni erkin va aniq ravishda ma’lum ketma-ketlik bilan uzviy bog‘langan holda tarmoqlanishlariga o‘rgatadi. Mazkur interfaol metod bir mavzuni chuqur o‘rganishdan avval ta’lim oluvchilarning fikrlash faoliyatini jadallashtirish hamda kengaytirish uchun xizmat qiladi.

Shuningdek, o‘tilgan mavzuni mustahkamlash, yaxshi o‘zlashtirish, umumlashtirish hamda ta’lim oluvchilarning ushbu mavzu bo‘yicha tasavvurlarini chizma shaklida ifodalashga  undaydi.  «Klaster» metodi yordamida o‘zlashtirilgan bilimlarni mustahkamlash quyidagicha amalga oshiriladi: ta’lim oluvchilar guruhlarga bo‘linadilar va ularga  belgilangan vaqt ichida mavzu bo‘yicha qanday tushunchalarni o‘zlashtirgan bo‘lsalar, ularni qog‘ozga yozish vazifasi topshiriladi. Vazifani bajarish jarayonida  fikrlarning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligiga ahamiyat bermaslik, nimani o‘ylagan bo‘lsa,  shuni yozib berish talab etiladi. YOzuvning texnik (orfografik, mantiqiy va h.k.)  jihatlariga e’tibor berilmaydi. Fikrlar tugagandan keyin guruh a’zolari tushunchalarni mantiqiy jihatdan bir-birlariga bog‘lab chiqadilar. Venna diagrammasi - 2 va 3 jihatlarni hamda umumiy tomonlarini solishtirish, taqqoslash yoki qarama-qarshi qo’yish uchun faoliyatni tashkil etish jarayonida qo’llaniladi. 

«Venn» diagrammasini tuzish uchun ikkita kesishuvchi aylana chiziladi (agar  mavzuning ikki qismi solishtirilayotgan bo‘lsa ikkita aylana, uchta qismi 

solishtirilayotgan bo‘lsa uchta kesishuvchi aylana chiziladi).  Har bir aylanaga mavzuning alohida bir qismi haqidagi asosiy ma’lumotlar 

kiritiladi. Doiralarning kesishuvchi joyida, ikki yoki uch doiralardagi mavzular 

solishtiriladi va umumiy bo‘lgan ma’lumotlar ro‘yxati yoziladi.  Paxta va zig’ir tolalarini Venna diagrammasida taqqoslash. Venn» diagrammasining afzalliklari: grafik organayzer sifatida tizimli fikrlash,  solishtirish, taqqoslash, tahlil qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Uning yordamida o‘tilgan mavzu yana bir bor takrorlanib, o‘zlashtirilgan bilimlar talabalar yodida saqlanib qoladi. Uning yana bir afzalligi sifatida kam vaqt talab qilinishini aytib o‘tish mumkin. U kichik guruhlarni shakllantirish asosida aniq sxema bo‘yicha amalga oshiriladi.  «Venn» diagrammasining kamchiligi: diagrammaning kamchiligi shundaki,  belgilangan aylana ichiga katta sig‘imdagi ma’lumotni joylashtirishda qiyinchilik yuzaga keladi. Agar har bir keltirilgan ma’lumotning tartib raqami ko‘rsatilmasa,  o‘xshash jihatlarni aylanalarning kesishgan qismida to‘liq yozish shart. Ajratilgan joy esa (aylanalarning kesishidan hosil bo‘lgan qismi) barcha ma’lumotlarni sig‘dirish imkonini bermaydi. Ta’lim jarayonida interfaol metod (strategiya, grafikr organayzer)lar bilan ishlash talabalar tomonidan o‘quv axborotlarini tizimli, yaxlit holda o‘zlashtirish imkoniyatini yaratadi. Qolaversa, interfaol metodlar yordamida talabalar o‘quv axborotlari bilan ishlashda bilimlarni tahlil qilish, sintezlash, muhim tushunchalarni tizimlashtirish, ob’ekt, jarayon, faoliyat, voqea, hodisalarning umumiy mohiyatini aniq ifodalash kabi ko‘nikma, malakalarni o‘zlashtirishga muvaffaq bo‘ladi. Ta’kidlash joizki, bugungi kun ta’limida eng dolzarb bo’lgan texnologiya fani  darslarida interfaol usullarni qo’llash o’quvchilarda bilimlarni faollashtirishni  tezlashtiradi, fikrlash jarayoniga mavzu bo’yicha yangi o’zaro bog’lanishli  tasavvurlarni erkin va ochiq jalb qilishga yordam beradi. Shuningdek, kasbiy bilim,  ko’nikma va malakalarni rivojlantirib, kasbiy sifatlar hamda ma’naviy dunyoqarashni  rivojlantiradi.  

 

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.   Muhidova, O. N. Methods and tools used in the teaching of technology to   children // ISJ Theoretical & Applied Science, 04 (84), (2020), 957-960. 

2.   О.Н. Мухидова Компетентностный подход к развитию  профессиональной деятельности учителя // Вестник науки и образования 97 (№  19 (97).Часть 2), С 8891 

3.   О.Н. Мухидова Электронное обучение в высшем образовании // Вестник  магистратуры, 1-5 (100) 2020 C 43-44 

4.   Halimovna, K. S., Nurilloevna, M. O., Radzhabovna, K. D., Shavkatovna, R.  

G., Hamidovna The role of modern pedagogical technologies in the formation of students’ communicative competence. // Religación. Revista De Ciencias Sociales Y Humanidades 4 No. 15 (2019): Special Issue May 261-265. 

5.   Uzokov O.Kh., Muhidova O.N. Factor determining the efficiency of  innovative activities of a teacher // INTERNATIONAL JOURNAL OF DISCOURSE  

ON INNOVATION, INTEGRATION AND EDUCATION. Vol. 2 No. 1 (2021), 81- 84 DINIY TASHKILOTLAR XIZMATCHILARINING MEHNATINI

HUQUQIY TARTIBGA SOLISHDA ROSSIYA FEDERATSIYASI TAJRIBASI.

Umurzoqov Muhammad Alisher o’g’li

Muhammadfotih9898@gmail.com

Toshkent davlat yuridik universiteti

Mehnat huquqi magistranti

Xatamov Jahongir Ungarovich

O’zbekiston musulmonlar idorasi yuridik bo’lim boshlig’i  v.v.b

Bugungi kunda  qonunchiligimizda diniy tashkilotlar xodimlarining mehnatini tartibga solish masalasida bir qator muammolar mavjuddir. Ushbu masalalarni huquqiy jihatdan tartibga solish masalasida bir qator davlatlarning mehnat qonunchiligi o’rganib chiqildi. Rosssiya, Qozog’iston, Ukraina, Belorussiya, Qirg’iziston davlatlarining Mehnat kodekslari hamda diniy tashkilotlar to’g’risidagi qonunlari o’rganib chiqildi. Ushbu davlatlar orasidan faqat Rossiya Federatsiyasidagina diniy tashkilotlar xizmatchilarining mehnati hququiy jihatdan atroflicha tartibga solinganligi aniqlandi. Shuning uchun diniy tashkilotlar xodimlarining mehnatini huquqiy tartibga solish masalasida  aynan Rossiya

Federatsiyasining qonunchiligi qiyosiy o’rganildi.

Diniy tashkilotlar xizmatchilarining mehnatini huquqiy jihatdan tartibga solishda Rossiya Federatsiyasida bir qator normativ huquqiy hujjatlar qabul qilingan. Jumladan, Rossiya Federatsiyasi Mehnat kodeksida ham ushbu masala alohida belgilab berilgan. Masalan, Rossiya Federatsiyasi Mehnat kodeksining 342-moddasiga muvofiq, xodim bilan mehnat shartnomasi ro'yxatdan o'tgan diniy tashkilot tomonidan tuziladi.  Diniy tashkilotlarni ro’yxatga olish 1997-yil  26-sentyabrda qabul qilingan "Vijdon erkinligi va diniy birlashmalar to'g'risida"gi 125-sonli Federal qonunda belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Mehnat  munosabatlarida diniy tashkilotlar boshqa yuridik shaxslarga qaraganda ancha avtonomiyaga ega. Bu Rossiya Federatsiyasi Mehnat kodeksining          54-bobida o'zining ifodasini topgan. Kodeksda diniy tashkilotlarning bir qator masalalarini hal qilishi ularning ichki qoidalari sifatida belgilangan. Masalan, Rossiya Federatsiyasi Mehnat kodeksining 346-moddasi diniy tashkilotlarga moliyaviy javobgar shaxslar ro'yxatini mustaqil ravishda ishlab chiqish huquqini beradi. Shuningdek, diniy tashkilotlarga agar bunday asoslar mehnat shartnomasiga kiritilgan bo'lsa, Rossiya Federatsiyasi Mehnat kodeksining    347-moddasida nazarda tutilmagan asoslar bo'yicha xodimlar bilan mehnat shartnomasini bekor qilish imkoniyatini beradi. 

Shu o’rinda diniy tashkilot qanday talablarga javob berishi kerak degan savol tug’iladi. Diniy tashkilot - bu Rossiya Federatsiyasi fuqarolari, Rossiya hududida doimiy va qonuniy yashovchi boshqa shaxslarning birgalikda e'tiqod qilish va e'tiqodni tarqatish maqsadida tuzilgan ixtiyoriy birlashmasi.

Diniy tashkilot ish beruvchi sifatida faoliyat ko‘rsatishi, ya’ni xodim bilan mehnat munosabatlarida bo‘lishi uchun u yuridik shaxs bo‘lishi kerak. 

Diniy tashkilotlar o‘z faoliyatining hududiy ko‘lamiga ko‘ra mahalliy va markazlashgan tashkilotlarga bo‘linadi. Mahalliy diniy tashkilot - 18 yoshga toʻlgan va ayni shu aholi punktida yoki bir xil shahar yoki qishloq aholi punktida doimiy yashovchi kamida 10 nafar aʼzodan iborat diniy tashkilot.

Markazlashtirilgan diniy tashkilot o‘z ustaviga muvofiq kamida 3 ta mahalliy diniy tashkilotdan iborat bo‘lgan diniy tashkilotdir.

Markazlashtirilgan diniy tashkilot ro'yxatga olish organiga davlat ro'yxatidan o'tkazish to'g'risidagi ariza bilan murojaat qilgan paytga qadar,  tashkilot tarkibiy tuzilmalari Rossiya Federatsiyasi hududida kamida 50 yil davomida qonuniy asosda faoliyat yuritayotgan bo’lishi kerak. 

Diniy tashkilotning nomi uning dini to'g'risidagi ma'lumotlarni o'z ichiga olishi kerak. Mehnat shartnomalarida u o'zining to'liq ismini ko'rsatishi shart. Ya’ni diniy tashkilotga nom qo’yilayotganda ushbu diniy tashkilot qaysi dinga oid ekanligi aniq ko’rsatilishi shart. Masalan : “Rus provaslav cherkovi” kabi.

Markazlashtirilgan tashkilot va uning tarkibiga kiruvchi mahalliy diniy tashkilotlar o‘rtasidagi munosabatlar ushbu tashkilotning ustavi bilan tartibga solinadi. 

Diniy tashkilot har yili yuridik shaxslarning yagona davlat reyestriga kiritilgan ma’lumotlarni ko‘rsatgan holda, o‘zini ro‘yxatdan o‘tkazgan organga o‘z faoliyatini davom ettirayotganligi to‘g‘risida xabar berishi shart. Rossiya Federatsiyasi Federal ro'yxatga olish xizmatining 2007-yil 10-maydagi 77-son buyrug'i bilan Federal ro'yxatga olish xizmati va uning hududiy idoralariga taqdim etilgan diniy tashkilotning faoliyati to'g'risidagi hisobot, boshqaruv organlarining rahbari va tarkibi to'g'risidagi ma'lumotlarni o'z ichiga olgan hujjatlar shakllarini to'ldirish bo'yicha uslubiy tavsiyalar tasdiqlangan. Diniy tashkilotning faoliyati, shuningdek, diniy tashkilotning pul mablag'larini sarflashi va boshqa mol-mulkdan foydalanishi, shu jumladan xalqaro va xorijiy tashkilotlardan, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo'lmagan shaxslardan olingan mol-mulkdan foydalanish haqida 3 yil mobaynida ma’lumot taqdim etilmaganligi ro‘yxatga oluvchi organning diniy tashkilotni o‘z faoliyatini to‘xtatgan deb e’tirof etish to‘g‘risidagi da’vo bilan sudga murojaat qilishiga asos bo‘ladi.

Rossiya Federatsiyasi Mehnat kodeksining 342-moddasiga muvofiq, diniy tashkilotning xodimi 18 yoshga to'lgan shaxs bo'lishi mumkin. Diniy tashkilot 18 yoshga to'lmagan shaxs bilan mehnat shartnomasi tuza olmaydi. Bu voyaga yetgan shaxsning vijdon erkinligi, diniy e'tiqod erkinligi, shu jumladan yakka tartibda yoki boshqalar bilan birgalikda har qanday dinga e'tiqod qilish yoki hech qanday dinga e'tiqod qilmaslik, diniy

va boshqa e'tiqodlarni erkin tanlash, unga amala qilish va tarqatish huquqini amalga oshirish bilan bog'liq.                                                        (RF Konstitutsiyasining 28moddasi).

Yuqorida belgilangan yoshdan tashqari, qonunda diniy tashkilotda ishlash uchun cheklovlar belgilanmagan. Biroq, bunday cheklovlar diniy tashkilotning ichki qoidalari bilan belgilanishi mumkin. Bularga ma'lum bir dinga e’tiqod qilish  yoki cherkov a'zosi bo'lish uchun belgilangan yoshga to’lish  kabi  talablar kiradi.  Bularni Rossiya Federatsiyasi Mehnat kodeksining 3-moddasi 2-qismini buzish, ya'ni dinga bo’lgan munosabati tufayli mehnat huquqlarini cheklash deb hisoblash mumkin emas. 

Shunday qilib, amaldagi mehnat qonunchiligi diniy tashkilotdagi mehnat munosabatlari sub'ektlari doirasini belgilaydi. Ish beruvchi federal qonun bilan belgilangan tartibda ro'yxatdan o'tgan va xodim bilan yozma ravishda mehnat shartnomasi tuzgan diniy tashkilotdir. O‘n sakkiz yoshga to‘lgan, diniy tashkilot bilan mehnat shartnomasi tuzgan, muayyan ishlarni shaxsan o‘zi bajaruvchi va diniy tashkilotning ichki tartib-qoidalariga amal  qiladigan shaxs xodim hisoblanadi.

Diniy tashkilotlar faoliyatining o'ziga xosligi  ish beruvchilar hamda  xodimlar bilan tuzilgan mehnat shartnomasining mazmunida namoyon bo'ladi. Rossiya Federatsiyasi Mehnat kodeksining 344-moddasiga muvofiq  diniy tashkilot hamda xodim o’rtasida mehnat shartnomasini tuzish va o'zgartirish xususiyatlari quyidagilardan iborat: 

diniy tashkilot bilan mehnat shartnomasi muayyan muddatga tuzilishi mumkin;  xodim mehnat shartnomasida belgilangan qonun hujjatlarida taqiqlanmagan har

qanday ishni bajarish majburiyatini oladi;  mehnat shartnomasining mazmuni uning tomonlari uchun muhim bo'lgan shartlarni

o'z ichiga oladi.

 Diniy tashkilot mehnat shartnomasi shartlarini bir taraflama o’zgartirmoqchi bo’lsa xodimni  o'zgartirishlar to'g'risida kamida 7 kalendar kun oldin yozma ravishda xabardor qilishi shart.

Diniy tashkilot bilan mehnat shartnomasi tuzgan xodim qonun hujjatlarida taqiqlanmagan har qanday ishni bajarish majburiyatini oladi. Bunday xodimning mehnat funktsiyasi ishchilar ishlari va kasblarining tarif-malaka ma'lumotnomasi va rahbarlar, mutaxassislar va boshqa xodimlar lavozimlarining malaka ma'lumotnomasi talablari hisobga olinmagan holda, mehnat shartnomasining o'zida belgilanadi.

Mehnat shartnomasida belgilangan ish qonun bilan taqiqlanmasligi kerak. Xususan, mehnatni muhofaza qilish bo'yicha davlat me'yoriy talablariga javob bermaydigan ish, ayollar mehnatidan foydalanishni cheklovchi yoki taqiqlovchi ish bo'lishi mumkin emas. Mehnat shartnomasida xodimning mehnat majburiyatlari doirasi (masalan, ibodatxona va hovlini tozalash, duradgorlik va boshqalar) ro'yxati yoki tavsifi yoki ichki tartib qoidalariga muvofiq lavozim ko'rsatilgan bo'lishi kerak. 

Rossiya Federatsiyasi Mehnat kodeksining 344-moddasi 2-qismida sanab o'tilgan majburiy shartlar bilan bir qatorda mehnat shartnomasiga xodim va diniy tashkilot uchun zarur bo'lgan qo’shimcha shartlar ham kiritilishi mumkin. Rossiya Federatsiyasi Mehnat kodeksining 57-moddasiga binoan tomonlar mehnat shartnomasiga kiritish zarur deb hisoblagan boshqa shartlarni ham kiritishi mumkin. Bunday shartlar orasida quyidagilar bo'lishi mumkin: 

ibodat vaqti bilan bog'liq maxsus ish tartibi; 

ish joyini aniqlashning maxsus tartibi (bu nafaqat diniy bino yoki inshoot, balki

boshqa joy ham bo'lishi mumkin);  xizmat vazifalarini bajarishda olingan ma'lumotlarning maxfiyligi to'g'risidagi

shartlar;  kasblarni birlashtirish sharti va hokazo. 

Ko'pincha diniy tashkilotlarda shartnoma bo'yicha ishlaydigan shaxslar tomonidan ayrim marosimlar haqidagi ma'lumotlar oshkor etilmasligi haqidagi band mehnat shartnomasida belgilangan  holatlari mavjud. Shuning uchun bunday xodimlar bilan tuzilgan mehnat shartnomalarida maxfiy ma'lumotlarni oshkor qilmaslik shartlari haqidagi band bo'lishi mumkin.

 Ba'zi hollarda mehnat shartnomasiga ishdan bo’shatish haqidagi  ma'lum shartlarni kiritish qonun  bilan belgilanadi. Masalan, mehnat shartnomasida mehnat shartnomasini bekor qilishning qo'shimcha asoslar belgilanishi va xodimni ushbu asoslar bo'yicha ishdan bo'shatish to'g'risida ogohlantirish shartlari belgilanishi mumkin (Mehnat kodeksining 347-moddasi). Diniy birlashmalarning ichki tartib qoidalari va ustavlarida xodim bilan tuzilgan mehnat shartnomasiga kiritilishi mumkin bo’lgan boshqa shartlar ham bo‘lishi mumkin.

Rossiya Federatsiyasi Mehnat kodeksi mehnat shartnomasini o'zgartirishning maxsus tartibini belgilaydi. Birinchidan, diniy tashkilot har qanday sababga ko'ra bir tomonlama ravishda mehnat shartnomasi shartlarini o'zgartirish huquqiga ega. Ikkinchidan, ish beruvchining mehnat shartnomasi shartlarini o'zgartirish to'g'risida xodimni kamida 2 oy oldin yozma ravishda xabardor qilish majburiyati to'g'risidagi umumiy qoidadan istisno sifatida Rossiya Federatsiyasi Mehnat kodeksining 344moddasiga muvofiq  majburiy ogohlantirish muddati 7 kalendar kunga qisqartiriladi. 

Diniy tashkilotlarda xodimlarining ish vaqti, ibodat marosimlarini o'tkazish, diniy marosimlarni bajarish va diniy tashkilotlarning boshqa faoliyatini amalga oshirishning muayyan rejimi belgilangan. Ko'pgina diniy tashkilotlarda  vazifalar asosan  ertalab va kechqurun bajariladi.   Ular orasida uzoq tanaffus mavjud, shuning uchun ish kunini qismlarga bo'lish amaliyoti joriy etilgan. Diniy tashkilotlardagi ko'plab ishchilar uchun odatdagi ish vaqtidan tashqari kundalik  ishlarga jalb qilinishi mumkin.

Mehnat shartnomasini bekor qilish uchun qo'shimcha asoslar unga faqat xodimning roziligi bilan kiritilishi mumkin. Aks holda, mehnat shartnomasi tuzilmaydi yoki unga qo'shimcha shartlar kiritilmaydi.

Qoida tariqasida, mehnat shartnomasida belgilangan mehnat shartnomasini bekor qilishdagi  asoslarni qo'llash ish beruvchining tashabbusi bilan amalga oshiriladi. Bunday shartlar  xodimning mehnat funktsiyalaring o'ziga xos xususiyatlari va ish beruvchining talablari  bilan belgilanadi. Ko'pincha bunday qo'shimcha asoslar diniy tashkilotlar xodimlari tomonidan ichki tartib qoidalarini buzish bilan bog'liq bo’ladi. 

 Diniy tashkilotning ichki qoidalaridan kelib chiqadigan ushbu shartlar mehnat shartnomasida belgilanadi.

Ishi ibodat qilish bilan bog'liq bo'lgan diniy tashkilotlarning xodimlari uchun yakshanba kunida dam olish kuni ta'minlanmaydi. Bunday hollarda diniy tashkilotlar xodimlari ish vaqtining o'ziga xos xususiyatlari ibodat va marosimlar rejimi bilan belgilanadi.

Diniy tashkilotlar xodimlari, shuningdek, ishlamaydigan bayram kunlarida  ishni to'xtatib turolmaydilar. Diniy tashkilotlar xodimlarini ushbu kunlarda ishlashga jalb qilish Mehnat kodeksining 113- va 153-qoidalariga muvofiq amalga oshirilishi kerak.

Xotin-qizlar va oilaviy majburiyatlari bo‘lgan shaxslar dam olish va ishlamaydigan bayram kunlarida, tungi vaqtda, ish vaqtidan tashqari ishlarga jalb qilinganda, shuningdek xizmat safariga jo‘natilganda belgilangan cheklovlar diniy tashkilotlar xodimlariga ham taalluqlidir.

Qonun ish beruvchiga - diniy tashkilotga mehnat shartnomalariga uni bekor  qilish uchun qo'shimcha asoslarni kiritish huquqini beradi (Rossiya Federatsiyasi Mehnat kodeksining 347-moddasi). Bunday asoslarning belgilanishi ish beruvchi sifatida diniy tashkilotning o'ziga xos xususiyatlari, xodimning mehnat funktsiyasini bajarishining o'ziga xos xususiyatlari bilan izohlanadi

Agar xodimni mehnat shartnomasida nazarda tutilgan qo'shimcha asoslar bo'yicha ishdan bo'shatish xodim tomonidan intizomiy huquqbuzarlik sodir etishi bilan bog'liq bo'lsa, ishdan bo'shatish tartibi Mehnat kodeksi  talablariga muvofiq bo'lishi kerak. Rossiya Federatsiyasi Mehnat kodeksining 192- va 193-moddalariga muvofiq aybli harakat (harakatsizlik) sodir etganlik uchun ishdan bo'shatish xodimning noqonuniy xattiharakatlarini, uning aybini ko'rsatuvchi aniq faktlarni ko'rsatmasdan, mehnat nizosi yuzaga kelgan taqdirda qonunda belgilangan javobgarlik chorasini qo'llash tartibiga rioya qilmasdan amalga oshirilishi mumkin emas. Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyaviy sudi tomonidan qabul qilingan 2005-yil 15-martdagi 3-P sonli qarorida ta'kidlanganidek, ushbu harakatlar agar nizo yuzaga keladigan bo’lsa sud tomonidan tekshirilishi shart. Aksi taqdirda Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasining 1-, 19- va                    55moddalarining  umumiy tamoyillari bilan ziddiyat kelib chiqishi mumkin.

Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, Rossiay Federatsiyasida diniy tashkilotlar xizmatchilarining mehnatini tartibga solish amaliyoti muvaffaqiyatli tatbiq etilgan. Rossiya Federatsiyasi Konsrtitutsiaysi, Mehnat kodeksi, Konstitutsiyaviy Sud qarorlari bilan diniy tashkilotlar va ularning xizmatchilari o’rtasidagi mehnat munosabatlari tartibga solingan. Aynan diniy tashkilotlar xizmatchilarining mehnatini tartibga solish masalasi Rossiya Federatsiyasida boshqa MDH davlatlariga nisbatan ancha mukammmalroq tashkil qilingan.

NORASMIY ANTROPONIMIK SHAKLLAR – SHAXSNING

QO'SHIMCHA IDENTIFIKATORLARI 

Hamroyeva Maftuna Rasulovna Buxoro davlat universiteti, 

Boshlang`ich ta`lim metodikasi  kafedrasi o`qituvchisi.

Annotatsiya. Ushbu tezisda norasmiy antroponimik shakllarning tildagi o`rni, vazifa va maqsadi badiiy matn nuqtayi nazardan tahlilga tortilgan. Norasmiy  antroponimik shakllarning semantic-stilistik ma`nolari, ularning lingvistik ahamiyati haqida fikr-mulohazalar bayon etilgan.

 Kalit so`zlar: antroponimlar, antropotsentrik, kontseptual, lingvistik, dinamik kontseptual, paradigma, identifikator, kommunikativ, taxallus, laqab, Tohir Malik,

“Devona”.

So'nggi vaqtlarda zamonaviy ilm-fan manfaatlari sohasida har qanday hodisani o'rganishga antropotsentrik yondashish birinchi o'ringa chiqdi. Agar XX asrning birinchi yarmida gumanitar bilimlarning statistik paradigmasi mavjud bo'lsa, unda asrning ikkinchi yarmi va XXI asrning boshlari paradigmalar o'zgarishi bilan ajralib turadi: antropotsentrik va dinamik paradigma kabi. Tadqiqot markazida inson, uning shaxsiy parametrlari va ko'rsatmalari turadi. Shu nuqtayi nazardan, albatta, antroponimika insonga ism berish, uni katta va kichik jamiyatda identifikatsiya qilish fani sifatidagi yo'nalish hisoblanadi. Tilshunoslik shaxsini va dunyoning lingvistik rasmini o'rganish bilan bog'liq holda, dunyodagi insoniy tasavvurni tashkil etuvchi eng muhim tarkibiy qismlardan biri bo'lgan, shubhasiz, dunyoning lisoniy va kontseptual rasmining bir qismi bo'lgan shaxs ismlarini, xususan - antroponimlarni o'rganishning o'rni ortadi. Rasmiy antroponimik (antroponimik) formulaga bugungi kunda familiyalar, ismlar, otasining ismlari (ism formulasi deb nomlangan) kiradi. Ammo norasmiy aloqa sohasini tashkil etadigan, shaxsning kundalik hayotida muhim o'rin tutadigan kundalik aloqadagi nomlar muhim rol o'ynaydi - shaxsning qo'shimcha, norasmiy ismlari, ismlari aniq, shaxsiy, baholovchi xususiyatlar uchun ishlatiladi va uni jamoada ajratib turadi. Antroponimlar orasida eng kam o'rganilgan taxalluslar, ehtimol bu norasmiy ismlar, shaxsning qo'shimcha identifikatorlari. Shu bilan birga, taxalluslar toifasi bir necha jihatdan o'rganish uchun qiziqarli va istiqbolli: 1. Taxalluslarning lingvistik va ijtimoiy mohiyati. 2. Taxalluslarning tarixi. 3. Shaxsiy va guruh taxalluslari. 4. Kommunikativ identifikatsiyalash tizimidagi taxalluslar toifasining turg'unligi odamga ism berish vositasi. 5. Laqablarning antroponimik vositalar tizimidagi o'rni, ularning boshqa bir qator antroponimlardagi funksional parametrlari. 6. Taxalluslarning shakllanish sabablari. 7. Taxalluslarni shakllantirish usullari. 8. Taxalluslar va nutq madaniyati. Taxalluslarni o'rganishning ahamiyatini rus inqilobidan keyingi onomastikaning asoschilaridan biri

V.K.Chichagov ta'kidlagan. Olim til tarixida ism va taxalluslarni farqlash masalasini ishlab chiqishga katta hissa qo'shdi. Ammo u zamonaviy taxalluslar bilan shug'ullanmagan. Va hozirgi kungacha taxalluslarning genezisi, ularning kommunikativ holati, tarkibiy va semantik modellari haqidagi savollar antroponimistlarni jalb qilsa-da, funksionallikni hisobga olgan holda laqablar haqida maxsus antroponimik kategoriya sifatida gapirish mumkin bo'lgan darajada batafsil ishlab chiqilmagan va umumlashtirilmagan. Har qanday lingvistik materialni, xususan, o'zgacha ismlar sohasini ko'rib chiqish aniq lokalizatsiya qilingan hududda chuqur va har tomonlama amalga oshirilishi kerak. 

Laqab so‘zi “Navoiy asarlari lug‘ati”da izohlanmagan. “Navoiy asarlari tilining izohli lug‘atida “laqab – laqab, nom” deyilgan sodda izoh mavjud, “alqob” – 1) nomlar, taxalluslar; 2) sifatlash, maqtash so‘zlari” deb izoh berilgan.

Laqablar funksional-nominativ vazifadan tashqari, uslubiy vazifa ham bajara oladi.

Shunga ko‘ra, o‘zbek tilida mavjud bo‘lgan laqablar badiiy adabiyot tilida uslubiy badiiy vosita sifatida qo‘llanadi. Badiiy adabiyot tiliga kirgan laqablar asarda ishtirok etuvchi asar qahramonlari, personajlarining xarakterini ochishda, ularni satirik, yumoristik vaziyatlarda tasvirlashda, asar tiliga emotsional-ekspressiv ruh bag‘ishlashda muhim rol o‘ynaydi. Laqablarning uslubiy xususiyatlari badiiy tilda, ayniqsa, shaxslarning salbiy xususiyatlarini tasvirlash, asar qahramonlarining, qolaversa, yozuvchining laqab egasiga munosabatini ifodalashda juda qo‘l keladi. Quyida Tohir Malikning “Devona” qissasidagi laqablarning qo‘llanilishi sababini ifoda etuvchi o‘rinlarini tahlilga tortamiz.

Adib Lukn deb nomlangan o‘zga sayyoralikni “Shakkok” deb ataydi: “Kemaning uchburchak shaklidagi asosiy xonasida Buxoro xalqini sarosimaga solgan “Shakkok” – Tang sayyorasining elchisi Lukn boshini egib o‘tirardi”. Ijodkor qahramonga uning yer haqidagi nojoiz fikrlari sababli shu laqabni qo‘ygan.

Rhaq obrazi esa Tabib afandi va Mirzavoy deb tilga olinadi: Burni anchayin beo‘xshov, qulog‘i esa, aksincha, kichik, ko‘zlari botiqroq, rangi oq-sariqqa moyil, dam haddan ziyod sekin, dam sakraguday bo‘lib yuradigan Rhaq “Tabib afandi” degan nom bilan tez orada el og‘ziga tushdi.

Bu obraz yerga ikkinchi bor kelganida “Tabib afandi” nomidan voz kechib, shifokor sifatida kasalxonaga ishga kiradi. Shunda ismini Mirzaqayum To‘xtamirzayev deb o‘zgartiradi: Rhaq bir necha kun Buxoroda bo‘lib, o‘zgarishlarning barchasini fahmlab oldi. Endi u “Tabib afandi”ning “kuni tugaganini” bilardi. SHuning uchun kiyimlarini o‘zgartirib oldi.  –  Ha, bor. Ismim Mirzaqayum. Mirzaqayum To‘xtamirzaev. – Bo‘pti, qishloqchasiga Mirzavoy, deyaveramiz. Ma’qulmi, ketdik”.

Qo‘llangan Mirzavoy ismini laqab yoki taxallus deb emas, qisqartma ism sifatida uchinchi hodisa deb atash mumkin.

  Xulosa qilib, adabiy tilidagi taxalluslar ijtimoiy-siyosiy, adabiyotshunoslik, tilshunoslik   maqsadida   to‘planishi   va

o‘rganilishi, badiiy matn nuqtayi nazardan tahlil qilinishi maqsadga muvofiq deyish mumkin.       Taxallusni   ijtimoiy-siyosiy     maqsadda

o‘rganish orqali esa taxallus egasining siyosiy maqsadini bilish, uning qanday g‘oyaviy guruhga mansub ekanini aniqlash mumkin.

 

ADABIYOTLAR RO`YXATI

1.   Бегматов Э.А. Номлар ва одамлар. – Т.: Фан, 1966. – бет 12. 

2.   Бегматов Э.A. Ўзбек исмлари. 2-нашри. – Т.: «O`zME», 2007. Б. 604.

3.   Бегматов Э., Улуқов Н. Ўзбек ономастикаси (Библиографик кўрсаткич). – Н.: 2008. –  бет 134-145.

4.   Бегматов Э.А. Ўзбек тили антропонимикаси. – Тошкент: Фан, 2013. –264 б. –Б.

176.

5.   Қиличев Э.Ўзбек тили ономастикаси. – Т.: «Бухоро», 2004. 

6.   Tohir Malik. Devona. – T.: “Adabiyot uchqunlari”, 2018.

7.   Ўзбек тилининиг изоҳли луғати. I-II том. – Тошкент: «ЎзMЭ», 1989.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

   

O‘ZBEK TILI  SO‘ZLASHUVIDA SO‘Z TARTIBINING AHAMIYATI

Ulug‘murodov Oybek

Samarqand davlat universiteti Filologiya  fakulteti “O‘zbek tili va adabiyoti”  yo‘nalishi  II-kurs magistranti Улугмуродов Ойбек

  Самаркандский государственный университет Филология   факультет «Узбекский язык и литература»

  II год магистра исполнительского мастерства

Ulugmurodov Oybek

  Samarkand state university Philology   faculty "Uzbek language and literature"

 II-year master's degree in performance Annotatsiya. Maqola jonli nutning turli ko‘rinishlari va bunda so‘z tartibi haqida ma’lumot beradi. Dialoglarda so‘zlarning kommunikativ vazifasi, qo‘llanilish darajasi ko‘rsatib o‘tilgan. Nasr va jonli nutning farqlari keltirilgan. Inversiya, Jonli nutqda inversiyadan qay darajada foydalanilishi aytib o‘tilgan. Insonlar o‘rtasidagi jonli suhbatlar so‘z tartibi jihatidan tahlil qilingan.

Annotation.  The article created conditions for different forms of live speech and word order.  In dialogues the communicative functions of words are shown at the level of application.  The differences between prose and live speech are given.  Inversion is mentioned in the Live Speech on the extent to which inversion is used.  Live conversations between people are analyzed in terms of word order

Аннотация.  В статье созданы условия для различных форм живой речи и порядка слов.  В диалогах коммуникативные функции слов проявляются на уровне приложения.  Приведены отличия прозы от живой речи.  Инверсия упоминается в Живой речи о степени использования инверсии.  Живые разговоры между людьми анализируются с точки зрения порядка слов

Kalit so‘zlar: Jonli nutq,erkin gapirish, nutq moment,  dialog, so‘z tartibi, to‘g‘ri va o‘zgargan so‘z tartibi (inversiya), to ‘g ‘ri tartib, o ‘zgargan tartib,  gap bo‘laklari.

Ключевые слова: живая речь, диалог, порядок слов, правильный и измененный порядок слов (инверсия), части речи.

Keywords: Live speech, dialogue, word order, correct and changed word order

(inversion), parts of speech.

So‘zlashuv nutqida suhbatdoshlarning erkin fikr almashishi amalga oshiriladi. Bu erkin holat inversiya uchun imkon tug‘diradi. Inversiya to‘g‘ri tartibning o‘zgarishi bilan yuzaga keladi.Inversiya mantiqiy urg‘u bilan mustahkam bog‘liqdir. Mantiqiy urg‘u gapdagi so‘zlardan yo so‘z birikmalaridan birining boshqalariga nisbatan alohida aytilishidir. Hozirgi o‘zbek tilida mantiqiy urg‘u gapning umumiy yo‘nalishiga ta’sir etadi.Bunda intonatsiya va inversiyaning o‘rni katta. O‘zaro nutqiy aloqada intonatsiya muhim rol o‘ynaydi. So‘zlashuv nutqida intonatsiya har xil imotsanal-ikspressiv ottenkalarni berish vositasi bo‘lib xizmat qilish bilan birga ifoda maqsadiga ko‘ra gaplarni farqlash, Grammatik ma’nolarni chegaralash maqsadida ishlatiladi. Ma’lumki, so‘zlashuv nutqida til taraqqiyotining umumiy tendensiyasi aks etadi. Ko‘pgina gaplarda, ayniqsa, so‘roq, inkor gaplarda so‘zlashuvlarning to‘g‘ri tartibini saqlashga intilish seziladi. Bu holni so‘roq yuklamasi vositasida tuzilgan so‘roq gaplarda ko‘ramiz. So‘roq gaplar so‘zlashuv nutqining dialog shakli uchun xarakterlidir. Shunday ekan, dialogdagi so‘roq gaplar mantiqiy tuzilishi va undagi so‘z tartibi nuqtayi nazaridan baland yoki tinch aytiladi. Bunday holat sof so‘roq gaplar ishtirok etgan dialoglarda bo‘ladi. Zokir: Sizga kitob kerakmi?

Azizbek: Yo‘q. So‘roq gaplar turli intanatsion xususiyatlarga egadir. So‘roq gapda so‘roqni ifodalovchi liksik, Grammatik vositalar bo‘lmaganda, intanatsiya asosiy rol o‘ynaydi. Alibek: Yomg‘ir yog‘yapti.

Obid: Bugun ham yomg‘ir yog‘yapti? So‘zlashuv nutqidagi so‘roq gaplar ba’zan imotsional yuk tashiydi. Bunday so‘roq gaplarda suhbatdoshlar uvun muhim bo‘lgan fikr elementi ajratib ko‘rsatiladi va gap ritorik so‘roq gap xarakterida bo‘ladi. Ko‘pincha so‘zlashuvchining o‘zi javob qaytaradi. 

Men nega shaharda yuribman? Olimbek(o‘zi yolg‘iz): Ota-onamning yuzini yerga qaratishgami?

So‘zlashuv nutqida buyruq gaplarning mazmun turlari intonatsiya orqali farqlanadi. Tez temp bilan aytuvchilar buyruq gaplar nutqida qat’iy buyruq, man etish kabi ma’nolarni bildiradi. 

--Voy, aka, nega jo‘natar ekanman.

--Jo‘nat, dedim, jo‘nat! O‘rtacha temp bilan aytiluvchi buyruq gaplar iltimas, nasihat, maslahat, ruhsat, taklif ottenkalarini ifodalaydi.

--Ey, Nima qilasan shuncha kitoblarni!  Yarmini qoldir shu yerda. Ana joy, shu, xo‘p?

So‘zlashuv nutqidagi talaffuz etishning kuchi yozuvda undov belgisi bilan ifodalab bo‘lmaydi, lekin intonatsiyaning xarakteri so‘zlar tartibi va muallifning izohlari bilan gapning balandroq talaffuz etilishi orqali ifodalanadi.

Aziz, hech bo‘lmasa yegulik tayyorla.Qanaqa noshudsan.

Keltirgan misollarda so‘zlashuvchining xabar berayotgan faktlarga va real voqelikka munosabati ifodalangan. Diologlardagi javob darak gaplarda ham, so‘roq gaplarda ham, undov gaplarda ham fikrning harakatini yangidan boshlang‘ich holatga qaytarishdan iboratdir. Ana shu jarayonda kuchli intonatsiya ta’siri so‘zlashuv nutqida inversiya vujudga keladi. Inversiyada gap tarkibidagi so‘z yoki birikmaning odatdagi o‘rni almashadi. Chunonchi, gapning kesimi ega yoki ikkinchi darajali bo‘laklar o‘rniga o‘tib qoladi. So‘zlashuv nutqida adabiy tildagiga nisbatan inversiya hodisasi kuchlidir.

Bo‘laklari inversiyaga uchragan gaplar to‘g‘ri tartibdagiga qaraganda ko‘proq ajralib turadi. Va diqqatni ko‘proq o‘ziga jalb etadi. 

So‘zlashuv nutqining diologik xarakteri gapda so‘zlarning to‘g‘ri tartibini o‘zgartirishga olib keladi, Shu yo‘l bilan suhbatdoshning harakat holatiga diqqat tortiladi. Shu jarayonda asosiy reaksiyani qo‘zg‘ovchi bo‘laklar bosh qismiga o‘tkaziladi. Umuman so‘zlashuv nutqidan so‘zlovchi suhbatdosh uchun eng zarur deb bilgan ma’lumotni, muhim narsa, hodisani oldin unga zarur bo‘lmagan ma’lumotlarni qo‘shimcha izohlarni , daf’atan esga kelib qolgan gapini keyin aytadi. 

Ajoyib tadbir bo‘ldi bugun stadionda.

Tushunmadi qancha tushuntirsam ham unga.

Rosa ishladik Vohidlarning uyida.

Qayta imtihon ekan ertaga sakkizda.

Turkolog N.A.Baskakov ta’kidlaganidek, suzlashuv jarayonida actual bo‘lmagan  bo‘laklar kesimdan keyinga, aktual bo‘laklar kesimdan oldinga o‘tkaziladi. Bu narsa so‘zlashuv nutqi uchun xarakterli holdir. So‘zlashuv nutqiga xos so‘zlar tartibi haqida tilshunos V. I. Vakurov shunday yozadi: “So‘zlashuv nutqida inversiya gapning ma’nosiga emas, imotsianal  tomonini ham kuchaytiradi. Inversiya turkey tillar, jumladan, o‘zbek tili so‘zlashuv nutqida sezilarli darajada  qo‘llanilmoqda. Bu narsa adabiy tilimizda turli xil janr uslublarining ruvojlanishi bilan bog‘liq. Demak, jonli so‘zlashuv nutqida adabiy tildagi kabi gap bo‘laklarining to‘g‘ri tartibini va inversiyani uchratamiz. Gapni uyushtirishda so‘z tartibi turli funksiya bajaradi. So‘zlar tartibi Grammatik rol o‘ynaydi va gapning sintaktik tuzilishini belgilaydi.Gapda so‘zlarning to‘g‘ri tartibi mantiqiy Grammatik bo‘lak va nutqiy talabga binoan buziladi. So‘zlar tartibining o‘zgarishi natijasi so‘zlarning Grammatik munasabati o‘zgarsa, tartib

Grammatik funksiyasini bajargan bo‘ladi. Qiyoslaymiz:

Yoshlar o‘qir kitobni .

O‘qir yoshlar kitobni.

Agar so‘zlar tartibining o‘zgarishi gapga qo‘shimcha ma’no ottenkalarini yuklasa, bunda tartib uslubiy vazifani bajargan bo‘ladi. Gapdagi biror so‘zga mantiqiy urg‘u tushib, so‘z birinchi rejaga o‘tkazilsa, ma’no ahamiyati oshadi.  Biz hozircha tayyormiz, Akmal nima derkan.

So‘zlashun nutqida inversiya ko‘p uchraydi. Bu hol so‘zlashuv nutqida erkin tartib ustun ekanini ko‘rsatadi. 

Bosh bo‘laklar tartibi. So‘zlashuv nutqida ham ega va kesimning odatdagi tartibini ko‘ramiz. Odatdagi tartibga ko‘ra ikki sastabli soda gaplarda, shuningdek, qo‘shma gaplarda avval ega, so‘ng kesim keladi.

Sodiqning o‘zi shu topshiriqni bajardimi?

Kim boradi deysiz?

Asrora oshpaz qizga qichqirdi. Lekin so‘zlashuv nutqida diologlarda ba’zi gaplarning ega va kesim inversiyaga uchraydi. Natijada avval kesim, keyin ega keladi.

Yo‘qolmasin elda diyonat.

Tugadi barcha tashvishlar

Eganing  postpozitiv holatida kelishi orqasida ba’zan tushib qoladi. Lekin shunda ham ma’noga putur yetmaydi. 

Ishonsam shunday qilardim. Ishonmasam…

Kesimning egadan oldin kelishi bilan gapdagi  so‘zlarning to‘g‘ri tartibi keskin o‘zgaradi. Natijada suhbatdoshning harakat va holatiga diqqati tortiladi. Ega va kesimning inversiyasi diolog ishtirokchilarining imotsional nutqida suhbatdoshlarning ichki ruhiyati va ichki kechilmalariga bog‘liq holda yuz  beradi.

Do‘stimga  oson, boshqalarga oson tuyiladi bu savollar.

Buyruq va undov gaplarda kesim odatda egadan oldin keladi.

Ikkinchi darajali bo‘laklar tartibi

So‘zlashuv nutqida ikkinchi darajali bo‘laklar ham yozma nutqdagi nutqdagi kabi xususiyatlarga egadir. Ikkinchi darajali bo‘laklar so‘zlashuv nutqida ham yozma nutqda ham ikki sostavli gaplardagi bosh  bo‘laklardagiga nisbatan kelish o‘rni har xil bo‘ladi.

1. Ikkinchi darajali bo‘laklar bilan ega sostavini tashkil qilsa, bunda egadan avval kesim keladi. Bizning shahar—chiroyli oila

2.Ikkinchi darajali bo‘laklar bosh bo‘laklar bilan birga kesim sastavini  tashkil qilsa, ega va kesim orasida keladi. 

Sen oxirgi paytlarda judayam kuchli tayyorlanyapsan.

3. Shaxsi noaniq, shaxsi umumlashgan bir sastovli gaplarda ikkinchi darajali bo‘laklar kesim oldidan keladi. Va u bilan kesim sostavini tashkil qiladi.  Rasmni ruchka bilan chizib bo‘lmas.

Lekin suhbatdoshlarning o‘zaro fikr almashunuvi  jarayonida imotsional moment kuchli bo‘lsa, yuqorida ko‘rganimiz ikkinchi darajali bo‘laklarning to‘g‘ri tartibi buzilib, inversiya ro‘y beradi. So‘zlovchi biror obyektni aniqlamoqchi bo‘lsa, to‘ldiruvchini  o‘zi tobe bo‘lgan so‘zdan keyin keltirishga harakat qiladi. Natijada to‘ldiruvchi kesimdan keyingi o‘rinni egallaydi. Otsang-chi menga shu koptokni. 

Yo‘q, yo‘q,  bormaydi  hech qayerga. Bormayman hech qayerga.

Nima bo‘lardi bugina pul? Kim aytdi bu gaplarni?

So‘zlashuv nutqida so‘zlovchi o‘rin-payt, sabab, maqsad kabi holler bilan bog‘liq bo‘lgan tushunchalarni ma’ni jihatdan ta’kidlab ajratib ko‘rsatish maqsadida holni o‘zi tobe bo‘lgan kesimdan keyin keltiradi.  Topadi bu savolga javobni bugunoq.

Qoshiqni yashirdi menga ko‘rsatmay.

Hol inversiyasi qo‘yidagi holatlarda yuz beradi:

A) Holni fe’l kesimdan keyin keltirish bilan; Boramiz  darsga tushdan so‘ng.

B)Holli gap oxirida boshqa gap bo‘laklaridan ajratgan holda keltirish bilan; Daftarlarimning barchasi kecha bor edi xonada.

Agar gap tarkibida bir necha hol ishtirok etgan bo‘lsa, ularning hammasini ham kesimdan keyin keltirib ajratib ko‘rsatish mumkin. 

U gapirib berdi, yig‘lab, dodlab bugun.

Holni  fe’l kesimdan keyin ajratib berish orqali so‘z ma’nosi  bo‘rttirib ko‘rsatiladi. Gap bo‘laklarining odatdagi tartibiga asosan aniqlovchi aniqlanmishdan oldin keladi. Bunday holatni yozma nutqda ham, so‘zlashuv nutqida ham uchratamiz.

Jonli nutq gaplashuvchilarning bevosida diologik shaklda so‘zlangan betakalluf, erkin nutqidir.Ushbu nutq til materiallariga ko‘ra, adabiy, dialektal, yoki qorishiq ko‘rinishlarga ham ega bo‘lishi mumkin. Insonlar o‘rtasidagi jonli so‘zlashuv stili tarkibida sodda tilga xos elementlarni, yani u yoki bu darajada tilning adabiy normalariga mos kelmaydigan fonetik, leksik, grammatik hodisalarni kuzatishimiz mumkin. Jonli nutqda meyor ongli ravishda belgilanmaydi, gapirish meyori haqida har bir so‘zlovchi oldindan o‘ylab o‘tirmaydi. Odatda, qanday gapirilsa, shunday qabul qilinadi. Kundalik aloqa aralashuv jarayonida kishilar o‘zlariga tushinarli bo‘lgan voqea -hodisa haqida to‘liq shaklda suhbatlashishmaydi. Masalan, xaridor liboslar sotuvchisiga murojaat qilib,

“paxtalisidan bormi” deb so‘rasa, albatta, sotuvchi xaridor talabini tushinadi. Xaridoning “liboslaringizning takibi paxta matosidan bo‘lgani bormi” deya so‘rashiga xojat yo‘q. Ko‘rinib turganidek, jonli nutq adabiy til meyorlariga bo‘ysunmaydigan erkin muloqot shaklidir. Nutqning  yozma  shakllarida  yoki  yozib  o‘qib  berilgan  holatlarda so‘zlovchi yoki yozuvchi shaxs ma’lum tayyorgarlik ko‘rishga, o‘ylashga, gap so‘zlarni qayta o‘ylab ko‘rish va o‘zgartirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Buning uchun  unda  vaqt  ham,  imkoniyat  ham  mavjuddir.  Bunday  nutqlarni  hatto so‘zlovchi va yozuvchidan tashqaridagi kishilar ham qarab chiqishi, qayta ko‘rishi, lozim bo‘lgan o‘rinlarni to‘g‘irlashi mumkin. Ammo jonli so‘zlashuv nutqi esa  maxsus  tayyorgarliksiz,  ma’lum  sharoit va situatsiyada, so‘zlovchi yoki so‘zlovchilar ixtiyoridagi nutqdir. Nutqdagi so‘z va iboralar, gapning  tuzilishi,  tanlanishi  yuzasidan  o‘ylab  o‘tirishning  imkoniyati  yo‘q. Fikrimizni isboti uchun quyidagi parchani keltiramiz. So‘zlashuv nutqini ana shu odatiy so‘zlashuv tashkil etadi. Shu sababli ham betakalluflik, erkinlik, bemalol suhbatlashish so‘zlashuv nutqi uchun xos bo‘lgan belgilardan biri hisoblanadi. Suhbatdoshlar so‘zlarni tanlab o‘tirmasdan, o‘z so‘z boyliklari asosida suhbatlashishadi. Biz jonli nutqdagi gaplarning  so‘z tartibini o‘rganib, tahlil qilib ko‘ramiz. So‘z tartibi gap bo‘laklarining o‘zaro ma’lum grammatik qonuniyatlar asosida, ma’lum sintaktik , mazmuniy, uslubiy qiymat bilan bog‘liq holda joylashuvidir. O‘zbek  tilida  gap  bo‘laklarining  tartibi,  asosan,  erkin, lekin unda so‘zlarning bog‘liq tartibi ham uchraydi. Bu hol o‘zbek tili gap qurilishing o‘ziga xos xususiyatini ko‘rsatadi. Ba`zi bo‘laklar gapdagi turli bo‘lakarda kela olsa, ayrim bo‘laklar faqat muayyan o‘rinda keladi. So‘zlarning sintaktik vaziyati, funksiyasi maxsusu gramatik vositalar ( to‘ldiruvchi, tuslanuvchi, ko‘makchilar) kabi asosi deb belgilanganda, so‘zlar tartibi erkin bo‘ladi. So‘zlarning sintaktik vaziyati, funksiyasi maxsusu gramatik vositalar asosida emas, balki gapdagi o‘rniga ko‘ra belgilanda so‘zlar tartibi bo‘gliq bo‘ladi (1.178). 

Ammo bu nazariya nasrga xos, jonli nutqda insonlar hech qanday qonun-qoida asosida aloqa qilishmaydi.  Jonli nutqda so‘zlovchilarning suhbat chog‘ida xabar va fikrni ifodalash uchun nolingvistik vaziyatlarning bo‘lishi, imo-ishoralar, mimika turlaridan foydalanish, turli vaziyatlarni yuzaga keltirishni va ulardan foydalanishni taqozo etadi.

Bu esa jonli nutqda so‘z tartibining ham turli ko‘rinishlarini vujudga keltiradi.

Tilshunos A.Shomaqsudov o‘zbek tilining nutqiy stillarini tahlil qilar ekan “So‘zlashuv stili, asosan bevosita kundalik (og‘zaki) muomala uchun xizmat qiladi”-,deb takidlaydi (2). U hozirgi zamon o‘zbek tilining so‘zlashuv stilini ikki turga: adabiy-so‘zlashuv stili va oddiy so‘zlashuv stiliga bo‘ladi. Adabiy so‘zlashuv stili tilning adabiy normalariga mos bo‘lib, tartibga solingan va puxta ishlangan bo‘lishi bilan farqlanadi. U grammatik noaniqliklardan hamda sodda til, jargon va sheva elementlaridan xolidir. Bunday stilda davlat tashkilotida, televideniyada ishlovchi soho vakillari ko‘proq foydalanishadi. Ular nutqini tahlil qilamiz.

O‘qituvchilar orasidagi suhbat:

                          Umida: O‘qituvchilarimiz kechagi majlisdan xulosa chiqarib olishdi, menimcha.

Mavlonbek, gapimga qo‘shilasizmi?

                      Mavlonbek: Albatta, bugundan boshlab barcha darslar tahlil ostiga olinadi. 

Birinchi gapda so‘z tartibi quyidagicha: Ega, hol, to‘ldiruvchi, kesim, kirish so‘z. Undalma, to‘ldiruvchi, kesim. To‘g‘ri so‘z tartibiga amal qilingan bo‘lib, so‘zlar to‘liq shaklda keltirilgan. Ikkinchi gapda kirish so‘z, hol, aniqlovchi, ega, kesim. Demak tartib o‘zgargan, lekin so‘zlar to‘liq shaklga ega.

                      Shifokor va bemor nutqini oladigan bo‘lsak:

                      Bemor: Doktor, dori ichsam, sog‘ayib ketamanmi?

 Shifokor: Aytgan dorilarimni qoldirmay ichib, ovqatlanish tartibiga amal qiling, doimiy sport bilan shug‘ullaning (jonli nutqdan). Birinchi gapda undalma, to‘ldiruvchi, kesim, kesim gap bo‘laklari mavjud. Ikkinchi gapda esa to‘ldiruvchi, hol, kesim, aniqlovchi, to‘ldiruvchi, kesim, hol, to‘ldiruvchi, kesim bo‘laklari mavjud. Gapimizning tahlili jarayonida eganing mavjud emasligini ko‘rdik, chunki suhbtlashuvchilar bir-biriga ma`lum shaxslar.

 So‘z tartibi gap tuzilishining bir vaqtning o‘zida ikki sathida sintaktik tuzilish va aktual tuzilish sathida funksiyalashadi. I.I.Kovtunova takidlaganidek, so‘z tartibining roli gap tuzilishining yuqoridagi ikki sathida bir xil emas. Sintaktik tuzilishdagi so‘z tartibi aktual tuzilish uchun ham xizmat qiladi. 

 Uzoq vaqtlardan buyon so‘z tartibi sintaktik tuzilishga nisbatan o‘rganib kelingan. Ya’ni qolipga solingan so‘z tartibi. Nazariya mavjud va shu nazariya asosida so‘z tartiblash va gap tuzish qolipi. Bu holat badiiy adabiyotlarda ham yaqol seziladi.  Natijada uning haqiqiy vazifasi tadqiqotchilar nazaridan chetta qoladi. Ba'zi tillarda nisbatan qat’iy so‘z tartibi qo‘llaniladi, ko‘pincha grammatik ma'lumotni yetkazishda tarkibiy qismlarning tartibiga tayanadi. Bu esa tilshunosligimizda kuzatilgan holat bo‘lib, grammatik ma’lumot emas, jonli nutqning ko‘rinishlarini ham nazariy bilimlarga taynib tahlil qilingan. Bu noto‘g‘ri, albatta. Jonli nutq qanday holatda bo‘lsa shunday talqin va tahlil qilinishi kerak va bu badiiy asarlardan ham shu holicha joy olishi zarur. 

 Turkiy tillarda ham gap bo‘laklarining tartibi erkindir. Tartibning grammatik vazifa bajarishi juda cheklangan. Chunki har bir gap bo‘lagining grammatik shakli uning grammatik vazifasini ko‘rsatib turadi. Masalan. Men kecha Moskvadan keldim – Kecha men Moskvadan keldim – Moskvadan men kecha keldim – Moskvadan kecha men keldim. Gap bo‘laklari tartibi erkin bo‘lgan tillarda tartibning haqiqiy vazifasi shu jumla tartibidagi bo‘laklardan birining yoki bo‘laklar kompleksining mazmuniy ahamiyatini ajratib ko‘rsatishdir (3.106).

 O‘zbek tilida so‘zlar tartibi erkin bo‘lsa ham, soda gapda har bir gap        bo‘lagining odatda qo‘llanadigan o‘z o‘rni bor. Bu gapning srukturasi, gap bo‘lagining sintaktik ifodalanish usuli, u bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa so‘zlarning o‘rni kabi hodisalar bilan belgilanadi. Shu asosda so‘zlarning to‘g‘ri (odatdagi) va teskari (odatdagidan chekinish) tartibi farq qilinadi (3).Tog‘ri tartib asosan adabiy tilga xos bo‘lib, jonli nutqda ma’lum soha vakillari shu tartibda kommunikatsiya qilishadi. Teskari tartibda suhbat quruvchilar ko‘pchilikni tashkil qiladi.  Teskari tartib inversiya deb ham yuritiladi.  Inversiya (lot. unversio — oʻrnini almashtirish) (tilshunoslikda) — ran boʻlaklari odatdagi tartibining oʻzgarishi. Tilda inversiya ikki xil vazifa bajaradi: semantik va asemantik. Inversiyaning semantik vazifasi gapning biror boʻlagini alohida taʼkidlash yoʻli bilan nutqqa emotsional-ekspressiv ruh baxsh etishda (masalan, Bu chol shu ahvolda qayoqqa boradi? — Shu ahvolda qayoqqa boradi bu chol?!), asemantik vazifasi esa surok, ran  (ayniqsa, roman va german tillarida), sheʼriyatda kompozitsiya, ritm, vazn, qofiya hosil qilishda namoyon boʻladi (masalan, ketdimi u?; ilk bor rozilik soʻrashim mening). Inversiya, faqat uslubiy emas, balki sintaktik-uslubiy (sintaktikpoetik) hodisadir. Badiiy adabiyotda, sheʼriyatda koʻp uchraydi. Bugunga kelib esa jonli tilning asosi bo‘lib xizmat qilmoqda. 

  Jonli nutqda suhbatdoshlar  o‘zlarini  erkin  kundalik  odatiy  tillarida  fikrlashadilar, mushohada yuritadilar. Quyidagi parchaga e’tibor beraylik.

Boy. Ko‘zlaring qizargan? 

Gulbahor. Shunday, o‘zim. Boy. Yig‘ladingmi? Gulbahor. Yo‘q (ko‘ziga jiqqa yosh oldi) Xonzoda. Xojionam biroz koyib berdilar. Boy. Nima deb, koyadi onam.

Gulbahor. Yo‘q! Xojionam koyisalar axir, onam haqlari bor.

-Men nima qilay?! –dedi Bashirjon dag‘g‘-dag‘ titrab, o‘zini eshik pardasi bilan to‘sar ekan. E xudoyim –ey!

-Kiraveraymi?

-Uyda singlim bor! Deb pichirladi Qirmizxon -Yolg‘on, kiray...

-Rasvo bo‘lasiz, keting!

Keltirilganlardan ko‘rinadiki, so‘zlashuv nutqini ana shu odatiy so‘zlashuv tashkil  etadi, ammo bu ham jonli insonlar nutqining yaqqol namunasi emas, muallif tomonidan sayqallangan shakli.  

Sarvinoz: Kecha darsga kelmading?    

(hol, hol, kesim)

Dilbar: Uyda onam dugonalari bilan gap qildilar. Ish qildim. 

(hol, ega, to‘ldiruvchi,  ega, kesim. to‘ldiruvchi,kesim).                     Sarvinoz: Dars qildingmi? Imtixonchi? 

(to‘ldiruvchi, kesim. ega).

Dilbar: Yo‘q, Bir amallab o‘tarman. Qo‘ymasa o‘zi biladi.  (hol, kesim. kesim, ega, kesim).

Sarvinoz: Yuraging kattayeeee!!!  (ega, aniqlovchi). Dilbar: Boshimni og‘ritma. Yur choy ichamiz (jonli nutqdan). 

(to‘ldiruvchi, kesim, kesim,to‘ldiruvchi, kesim) . 

 Jumlalarni o‘qigan o‘quvchi so‘zlarning bir - birga mos tushmaganligini, g‘alizligini anglaydi. Ammo bu - haqiqat. Insonlar orasiga kirib, ularning suhbarlarini eshitsangiz, shevaga xos so‘zlari-u, ma`lum guruhlarga oid bo‘lgan jumlalarni eshitasiz. Shuning o‘zi tilshunosligimning materiali emasmi? Biz shu kunga kelib jonli nutqni tinglab, tahlil qilib,  shu asosda grammatik qoidalar yozishimiz kerak emasmi?

Adabiyotlar:

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.O‘rta maxsus va oily ta’lim “O‘zbek tili” darsliklari;

2. Paryadok slov v ruskom yazike”;

3.Bozorboy O‘rinboyevning doktorlik dissertatsiyasi. 4. Bozorboy O‘rinboyev “Hozirgi o‘zbek nutqi va uni takomillashtirish omillari”. Samarqand -2003

5.   Bozorboy O‘rinboyev “Hozirgi o‘zbek tilining so‘zlashuv uslubi” .Toshkent- 1991

6.   Bozorboy O‘rinboyev  “Hozirgi o‘zbek so‘zlashuv nutqi”. Samarqand-2006

7.Abdurahmonov G ‘. O‘zbek tili grammatikasi. II tom. Sintaksis. - Toshkent: O‘qituvchi, 1976. – 178-179 -betlar.

8.  Shomaqsudov   A.   So‘zlashuv   stili.   VKN:   O‘zbek   tili   stilistikasi masalalari. (VKN), № 427, Toshkent, 1972.

9.Nurmonov A., Mahmudov N.,Ahmedov A., Solixo‘jayeva S. O‘zbek tilining mazmuniy sintaksisi. – Toshkent: Fan,1992.-106-b.

10.Xayitmetov K. Hozirgi zamon o‘zbek tilida inversiya. КD. – Тоshkent, 1967. 154-b.

САНОАТ  КОРХОНАЛАРИДА  МЕҲНАТНИ  МУҲОФАЗА  ҚИЛИШ

Илмий раҳбар: тфн.доцент Арипов Х.Х.

Тошкент давлат транспорт унверситети   

 Сайфуллаев Н.А.  Талаба

Тошкент автомобил йўллари техникуми 

 Аннотатсия:  Мақолада меҳнатни муҳофаза қилиш хизматини уюштириш, мехнатни муҳофаза қилиш бўлимининг вазифалари, мехнат мухофзасига масьул муҳандис ходимлар ва уларнинг хуқуқлари.

Калит          сўзлар:      Меҳнат      муҳофазаси,        техника      хавфсизлиги,   лаборатория, стандартлар,

Мехнатни муҳофаза қилиш хизматини уюштириш мавжуд бўлган ягона "Низом" тузумига асосланади. Ишлаб  чиқаришда техника хавфсизлиги, санитаргигеник ҳолат бўйича жавобгарлик  лаборатория  директор ва бош муҳандисга юклатилган. Сех, бўлим, участка лабораторияларида – уларнинг бошлиқлари жавобгардирлар. Корхона бошлиғи ажратилган маблағ ва воситаларни режали кўлланиши, хавфсизлик техникаси конун-қоидалари ва нормаларига риоя қилиниши, меҳнат қонунчилигига амал қилиниши, вазирликдан, давлат назорати инспекциясидан бериладиган фармойиш, кўрсатмаларни бажарилиши устидан назорат ўрнатади. Меҳнат хавфсизлигини стандартлар тизимини тадбиқ килинишини таъминлайди. 

Меҳнат шароитини яхшилаш, санитар-соғломлаштириш тадбирлари ҳақида тузилган режаларини кўриб чиқади, юқори ташкилотга тасдиқлашга тақдим этади, касаба уюшмаси ташкилоти билан келишади. Номенклатура чора-тадбирлари бажарилишига маблағ ажратади, бажарилишини текширади. Ҳар йили муҳандистехник ходимлар билан кенгаш ўтқазади. Статистик ҳисобот, бахтсиз ходисалар ахбороти ўз вақтида тавсия этилишини таъминлайди. Бош муҳандис корхонада барча ташкилий-техникавий ишларни бажаради, бунинг учун меҳнат муҳофазаси ва хавфсизлик техникаси бўйича бош муҳандисга ўринбосар лавозими бўлиши мумкин. Катта корхоналарда ишлаб чиқариш қуввати хавфлилиги жиҳатидан меҳнат муҳофазаси бўлими ташкил этилади. Кичик корхоналарда эса хавфсизлик муҳандиси иш юритади, бош муҳандисга бўйсунади. 

Бош муҳандис, корхона бўйича меҳнат муҳофазаси хизмати ишларига раҳбарлик қилади, тузилган режани кўриб чиқади ва тасдиқлайди. 

Касаба уюшмаси қўмитаси билан бирга хавфсизлик режалари, йўриқномаларини кўриб чиқади ва тасдиқлайди. Малака ошириш, хавфсизлик техникасидан синов, текшириш ва ўқитишни уюштиради. Корхона бўлимларини хавфсизлик ҳолатини шахсан кўриб чиқади, қонун-қоидаларга амал қилиш жараёнлари бажарилишини текширади, суҳбатлар ўтказади. Камчиликлар ҳақида жавобгар шахсларга айтиб, дафтарда ёзма равишда кўрсатиб ўтади. 

Меҳнатни муҳофаза қилиш бўлими ўз фаолиятини корхонани бошқа бўлимлари, касаба уюшма қўмитаси, меҳнат бўйича техник инспектор, маҳаллий давлат назорат органлари билан узвий боғланиб, тасдиқланган режа асосида иш олиб боради. 

Бўлим қуйидаги вазифаларни бажаради:

-хавфсиз, соғлом меҳнат шароитини яратиш учун ишларни такомиллаштириш;

 -шикастланиш, кассаликдан огоҳлантириш; 

-илғор, самарали тажриба, илмий усулларни тадбиқ қилиш,

 -корхонада назоратни ўрнатиш, шикастланиш ва касалланишни текшириш

(сабабларини); 

-шароитни яхшилаш борасида чора-тадбирлар ишлаб чиқиш;

 -қайта таъмирланган, янги қурилган бинолар, ўрнатилаган ускуна-аппаратларни қабул қилиш коммисиясида иштирок этиш; 

-йўриқнома ўтказиш, ишчиларни билимини текшириш;

 -бахтсиз ҳодисаларни текширишда иштирок этиш, ҳисобот тузиш ва бошқалар.

 Меҳнатни муҳофаза қилиш бўлими, хавфсизлик муҳандислари қуйидаги ҳуқуқларга эга:

1.     Корхонани барча бўлимларини ҳолатини текшириш, камчиликлар ҳамда уни бартараф этиш муддатини кўрсатиб, ёзма равишда буйруқ бериш

2.     Ишлаётганлар ҳаётига, саломатлигига хавфли бўлган машина, аппарат, мосламаларни қўллашни тақиқлаш, бу ҳақида бош муҳандисни огоҳлантириш;

3.     Хавфсизлик бўйича бўлимлардан ёзма равишда ҳужжат-маълумотлар талаб қилиш;

4.     Меҳнат муҳофазаси бўйича қонун-қоида, йўриқномаларни бузувчи айбдор шахсларни ишдан четлатиш;

5.     Корхона рахбарлигига бўлим ходимларини намунали хизматини тақдирлашга, айбдор шахсларни аҳлоқий жавобгарликка тортиш хақида тавсия бериш ва хакозо. Хулоса: Инсоннинг меҳнат жараёнидаги хафсизлиги, сихат-саломатлиги ва иш қобилятини сақланиши, соғлом мехнат шароитинтни яратиш, иш берувчи корхона томонидан белгилаб берилади. Ходимларни иш фаолияти жараёнида асбобускуналар,техник қурилмалар,электр енергияси манбааларида эҳтиёткорлик билан ишлашлари тавсия этилади. Фойдаланилган  адабиёт:

1   У. Йўлдошева  Мехнатни мухофаза қилиш. –Т. Мехнат. 2005.

2   Ёрматов. Ғ. Ҳаёт фаолияти хафсизлиги. Ўқув қўлланма. –Т.   2005   3 w w w/@ru/legprom./uz/.

 

 

BOSHLANG'ICH SINFLARDA SAVOD O'RGATISH METODIKASI.

Xorazm viloyati Gurlan tumani 19-son 

                                                              maktabining boshlang'ich ta'lim fani                                        o'qituvchisi.Yuldasheva Matluba Hajiboyevna

Annotatsiya: Ushbu maqolada savod o’rgatish, uning maqsad va vazifalari, savod o’rgatish metodlari, o’qish va yozish nutq faoliyatining turi, o’zbek tiliningtovush tuzilishi va grafikasi, o’qish va yozish jarayoniga psixo-fiziologik tavsif, o’qish va yozishga o’rgatishning o’ziga xos xususiyatlari ahamiyati haqida fikrlar bildirilgan. Kalit so`zlar: o’qish malakasi, bo’g’in-tovush tahlili, tovush-harf tahlili, bo’g’inlab o’qish tamoyili, bo’g’inga bo’lish, fonematik eshitish qobiliyati, imloviy malaka, o’qish, yozish, savod o’rgatish, metod, alifbe, bo’g’in, hijo usuli (hijjai qadimiy), harfiy metod, abjad, haftiyak, tovush metodi, mufradot(sarhad), abjad yozuvchi, madrasa, analitik-sintetik tovush metodi.

Maktabda o’qitish elementar o’qish va yozishga o’rgatishdan boshlanadi. “Alifbe”ga asoslangan holda qisqa muddatda o’quvchilar o’qish, yozishga o’rgatiladi, so’ng o’qish va yozish ko’nikmasi takomillashtiriladi, bora-bora malakaga aylantiriladi. O’qish va yozish malakasi nutqqa oid malaka. O’qish va yozish malakasi nutq faoliyatining boshqa turlari bilan ham bog’liq. Malakaning shakllanishi uchun bir faoliyat bir necha marta takrorlanishi mumkin.O’zbek tili yozuvi - tovush yozuvi. Yozuvda o’quvchi tovushni harfga, o’qishda esa harfni tovushga aylantirishdek murakkab aqliy faoliyatni bajaradi. Bu faoliyat doimiy ravishda yuz berishini nazarda tutib, o’qish va yozish parallel olib boriladi. O’zbek tili yozuvi - fonematik yozuv. O’zbek tili yozuvi uchun 1993-yil lotin grafikasi asos qilib olindi. Nutqning har tovushi uchun yozuv unga mos shakl qabul qilindi.O’qituvchi savod o’rgatish jarayonida o’quvchilarga tovushlar haqida ma’lumot berishda o’zbek tilining fonetik xususiyatlarini hisobga olishi zarur.Savod o’rgatish analitik-sintetik tovush metodida olib boriladi. So’z bo’g’inga ajratiladi, bo’g’indan kerakli - o’rganilayotgan tovush ajratilib olinadi, tahlil qilinadi, o’rganilgan harf bilan sintezlanadi. Hozirgi o’zbek tili unlilar sistemasi: a) o, u, o’, e, i, a. Savod o’rgatishda tovush-harf bilan tanishtirish unlilardan boshlanadi.

E - harfi so’z va bo’g’in boshida o’rta keng lablanmagan unli o’rnida va undoshdan keyin yoziladi:Savod o’rgatishda oldin so’z boshida keladigan e, so’ng undoshdan keyin keladigan e o’rgatiladi. O harfi o’zbekcha, umumturkiy so’zlarda quyi keng, lablangan o tovushini ifodalaydi. Ruscha - internatsional so’zlarda urg’usiz bo’g’inda a tarzida (kalxoz), o’ tovushi kabi (to’nna), qisqa i tarzida (rektir) talaffuz qilinadi. Shuning uchun bu unlili so’zlar savod o’rgatish davridan so’ng o’quv jarayoniga kiritiladi.O’zbek tilida 24 undosh tovush bor. SHulardan 3 tasi harf birikmasi. 24 undosh tovush 23 undosh harf bilan belgilanadi. Undoshlarni o’rgatishda ham muayyan tartibga, talabga asoslanadi.Alifbo davri sonor - ovozli (ovozdor) tovushlarni o’rgatishdan boshlanadi. Lekin ng sonor undoshi n va g undoshi tovush harfi bilan tanishtirilgach o’rgatiladi. Harf birikmalarini o’rgatishdagi qiyinchilik hisobga olingan holda ular alifbe davrining oxirrog’ida o’rganiladi.J harfi ikki tovushni ifodalaydi, shuni hisobga olib, unga alohida darslar ajratiladi. Savod o’rgatish jarayonidayoq harfning 4 xil varianti (bosma, yozma, bosh va kichik)ning ishlatilishi o’rgatiladi.O’quvchilarni o’qishga o’rgatish bo’g’in asosida olib boriladi. O’qishning dastlabki bosqichida orfografik o’qishdan foydalanilsa sekin-asta orfoepik o’qish ko’nikmalari shakllantiriladi. Bo’g’inlab o’qishga o’rgatish uchun so’zni bo’g’inga bo’lish, bo’g’in hosil qiluvchi tovushni aniqlash, ochiq-yopiq bo’g’inlarni farqlashga o’rgatish muhim sanaladi.O’qish ham yozish ham murakkab nutq faoliyati. U kichik yoshdagi o’quvchidan iroda, aql, hatto jismoniy harakatni ham talab qiladi.Kichik yoshdagi o’quvchini o’qishga o’rgatishda quyidagilar kuzatiladi:

1.Bola o’qish paytida bitta harfni ko’radi, uni bilish uchun oldingi ko’z oldiga keltirilgan rasmlarni yo boshqa harflarni eslaydi, esga tushirgach, uni aytishga oshiqadi, biroq o’qituvchi aytishga yo’l qo’ymaydi, ikkinchi harfni eslab qo’shguncha birinchisi esdan ko’tariladi, yoki ularni qo’shib bo’g’in, bo’g’indan so’z hosil qilguncha o’qish jarayoni sustlashadi.

2.Ko’pincha bola o’qiyotgan qatorni yo’qotib qo’yadi, harfni, bo’g’inni, so’zni qayta o’qishga to’g’ri keladi. O’quvchining diqqati kengaygan sari bo’g’in va so’zni butunicha idrok eta boshlaydi.

3.O’qishni endi o’rganayotgan bola o’qiyotgan matn mazmunini o’zlashtirmaydi, chunki so’zni qanday o’qishga kuch beradi-da, so’z ma’nosiga e’tibor bermaydi. Darslikdagi rasmlar, o’qituvchining savollari, ko’rgazmali qurollar ongli o’qishlarini ta’minlaydi.

4.Tajribasiz kitobxon so’zni birinchi bo’g’iniga yoki rasmga qarab topadi. Bu xato o’qishga olib keladi. Bu xatoning oldini olish uchun so’z bo’g’inlab o’qitiladi, so’zni bo’g’in-tovush tomondan tahlil qilishga, tovush-harf tomondan analiz va sintez qilishga diqqat qaratiladi.

O’qishni muvaffaqiyatli egallashlari uchun o’quvchilarning idroki, xotirasi, tafakkurini va nutqini o’stirishga katta e’tibor berish kerak.Savod o’rgatishda fonematik eshitish qobiliyatlarini o’stirish, to’g’ri va aniq talaffuz qilishga o’rgatish, tovushni ajratish ko’nikmasini o’stirish muhim sanaladi.Yozuvga o’rgatish o’quvchilar ruchkani to’g’ri ushlash, daftarni to’g’ri qo’yish, harfni yozishda yozuv chiziqlari e’tibor bilan boshlanadi. Ular bo’ylab qo’lni harakatlantirishni esda saqlashi, harfni harfga ulashi, qatorga sig’ish-sig’masligi mo’ljallanishi lozim. Bular o’quvchini aqliy va jismonan charchatadi, ayniqsa, barmoq va yelka muskullari charchaydi, bular darsda ikki-uch marta fizkultura mashqlarini o’tkazishni taqozo qiladi. Eski maktabda o’qish bilan yozish bir vaqtda o’rgatilmagan, avval faqat o’qish o’rgatilgan. O’qish hijo (bo’g’in) usuli bilan o’rgatilgan. O’qishga o’rgatishning -“hijjai qadimiy” deb atalgan usuli asarlar davomida hech qanday o’zgarishsiz davom etib kelgan.Hijo usulida o’qishga o’rgatishni 3 bosqichga bo’lish mumkin.1-bosqich.Harflarning nomini yodlatish (harfiy metod). Bu metodning mohiyati asosan quyidagilardan iborat: bir necha yildan beri o’qiyotgan bolalar maktab xonaga yangi kelgan bolaga bir necha kichik-kichik surani og’zaki yodlatgan. Bola aytayotgan suradagi so’zlarining ma’nosini tushunmay, ularni birin-ketin yodlab olgan, bu orada taxminan bir yilga yaqin vaqt o’tgan. Shundan keyin arab alfaviti yodlatila boshlagan; bola uyida har ikki tomoni randalanib silliqlangan maxsus taxta olib kelgan. Maktabdor taxtaning bir tomoniga qora siyoh bilan 28 ta arabcha harfning yolg’iz shaklini alfavit tartibida bandlarga bo’lib yozib bergan.Maktabdor birinchi banddagi harflarning nomini alif, be, te, se deb aytgan; bola domlaga ergashib takrorlagan; ayta olmasa, domla Yana aytgan va shuni yaxshilab o’rganishni vazifa qilib topshirgan. Bola birinchi bandni yodlab olgach, ikkinchi bandni shu tariqa yodlagan va h. Bolalar 26 harf nomini 5-6 oyda zo’rg’a bilib olganlar. Ular harflarning nomini yodlab olsalar ham, qaysisi be, qaysisi se ekanini ko’rsatib bera olmaganlar. Ayrim domlalar, otinoyilar yosh bolalarning eslab qolishiga yordam berish maqsadida har bir harf uchun shartli iboralar o’ylab topganlar (- uzunchoqqina alif, bittagina be, - ikkitagina te, uchtagina se kabi).2bosqich.Bo’g’in hosil qilish. Harflar nomi yodlab bo’lingach, bo’g’in hosil qilishga, ya’ni - “zeru-zabar”ni o’rgatishga o’tilgan. Eski maktabda - “zeru-zabar” (zabar, zer, pesh) har xil o’rgatilgan. Masalan, ba’zi domlalar (be, zabar-be), (be-zer-bi), (be-pesh-bu), (tezabar-ta), h. kabi o’rgatsalar, boshqa ba’zilari be, ba, te, zabar, ta,...kabi Yana boshqalari: be, zabar-a; zer-i, pesh-u; te-zabar-a; zer-i, pesh-u... deb o’rgatadilar va h.Maktabxonada - “zeru-zabar” quruq yodlatilgan, nimaga xizmat qilishi aytilmagan. Aslida esa bu belgilarni ma’lum xizmati bor: zabar (fatha)-undosh harf ustidagi urg’u belgisiga o’xshash chiziqcha bo’lib, undoshga a unli tovushini qo’shib aytish zarurligini ko’rsatadi. Zer (kasra) undosh harf ostidagi chiziqcha bo’lib, shu undoshga i unli tovushini qo’shib aytish kerakligini bildiradi. Pesh (zamma) esa undosh harf ustiga qo’yiladigan belgi bo’lib, shu undosh tovushga u unlisini qo’shib aytish zarurligini ko’rsatadi. Demak, arabcha matnlarni o’qish uchun - “zeru zabar”ni bilish juda zarur bo’lgan, ammo o’qishga o’rgatish anglab o’qishga asoslanmagani uchun, bolalar mim zabar ma, mim, zer mi, mim pesh, mu deb yodlaganlar. - “zeru-zabar”ning mohiyatini anglamaganlar.3bosqich. Bo’g’inlarni qo’shish. Eski maktabda bo’g’inlarni qo’shish - “abjad” bilan boshlangan. Maktabdor taxtaning ikkinchi tomoniga arab tili alfavitidagi 28 ta harf nomlangan 8 so’zni -“zeru-zabar” bilan yozib bergan. Bolalar bu 8 ta so’zni birin- ketin hijo usulida o’qib yodlab olganlar. Masalan, abjad o’zi alifbega zabar qo’yib, be ga urishtirilsa, ab; jim ga zabar qo’yib, dolga urishtirilsa, jad: bularning ikkisidan abjad hosil bo’lgan kabi.Abjaddan keyin eski maktab o’quv kitobi bo’lgan. - “Haftiyak” ka o’tilgan. -“Haftiyak” dagi suralar ham - “Abjad”dagi kabi hijo usulida o’qitilgan. Bolalar “Haftiyak”ning bir betini hijo usulida o’qish uchun juda ko’p vaqt va kuch sarflaganlar.So’zni hijo usulida o’qishda avval so’zdagi birinchi undosh harfning nomini, keyin ikkinchi undosh harfning nomini aytib, unga zarur harakatni qo’yib, hijo hosil qilingan; shu usulda navbatdagi harflardan ham hijo hosil qilinib, keyin hijolarni birbiriga qo’shib, bu so’z bir butunicha aytilgan. So’zni hijo usulida o’qishda tovush emas, balki shu tovushni ifodalovchi harfning nomi asos qilib olingan; so’zni tovush jixatidan tahlil qilishga oid hech qanday ish qilinmagan, tovushlarning qo’shilishi bolalarga tushunarli bo’lmagan, bolalar so’zidagi har bir harf ma’lum bir tovushni bildirishini mutloqo anglamaganlar. Hijo usulida o’qishga o’rgatish, birinchidan, mexanik ravishda bo’lib, ayni bir narsani qayta-qayta aytishga majbur qilingan, ikkinchidan, bola o’zi aytgan so’zining ma’nosini tushunmay, maktabdordan eshitganini takrorlay bergan. -“Haftiyak”ning keyingi ayrim suralari so’zni yaxlit -“o’qish” usulida olib borilgan, aniqrog’i bola o’qimagan, eshitganini to’tiqush kabi yodlagan. Natijada bolalar maktabxonada o’qiganlarini o’zi o’qib yurgan kitobidan -o’qib bergan”, ammo ularning qo’liga maktabda o’qilmagan boshqa bir kitob berilsa, uni o’qiy olmagan; eski maktabda 6-10 yil muntazam o’qigan bolalarning juda ko’p deganda 4-5 foizigina o’qish va yozish ko’nikmasini hosil qilgan.Turkistonda ochilgan rus-tuzem maktablari savod o’rgatishda ma’lum darajada ijobiy rol o’ynadi. Rus-tuzem maktablarining o’zbekcha sinflarida o’zbekcha xat-savod o’rgatish metodi 1900-yildan boshlab asta-sekin isloh qilindi. Hijo metodidan tovush metodiga o’tildi. 1900-yillardan rus-tuzem maktabi o’zbekcha sinflarining peshqadam muallimlari tovush metodi asosida tuzilgan tatarcha alifbedan foydalanganlar. Bu kitobning tili va mazmuni o’zbekcha sinflarga mos kelmasdi. 1902yilda Saidrasul Saidazizovning tovush metodi talabiga muvofiq tuzilgan ona tili alifbesi -

“Ustodi avval” nashr etildi. -“Ustodi avval” nashr qilingandan keyin o’zbekcha xat savod o’ragatishda Yangi davr boshlandi. Tovush metodi savod o’rgatishning eski usulidan tamomila farq qilib, o’qitishni osonlashtirdi, ta’limni bola tushunadigan, anglaydigan ta’limga, aktiv ta’limga aylantirdi.

-“Ustodi avval” 3 bo’limdan iborat: 1- bo’lim, hozirgi atama bilan ataganimizda, alifbe davridir. Muallif bu bo’limda arab alfavitidagi harflarni alfavit tartibida emas, balki harf orqali ifodalangan tovushning talaffuzi oson-qiyinligini harflarning yozilishi sodda yoki murakkabligini e’tiborga olgan. Muallif har bir harfning yozuvda bir necha xil shaklda kelishi xat savod o’rgatishni qiyinlashtirishini hisobga olgan; alifbe davrining boshida deyarli har doim bir xil shaklda qo’llanadigan harflarni bergan. Shakli, yozilish o’rniga qarab turlicha bo’ladigan harflarning so’z boshida, so’z o’rtasida, so’z oxirida va alohida yozilish shaklini berib, ularga mos misollar keltirgan. Masalan, q harfini tanitish uchun qor, uyqu, oq so’zlarini, g’ harfini tanitish uchun g’or, uyg’oq, tog’ so’zlarini tanlagan. Avtor soddadan murakkabga tamoyiliga amal qilib, alifbe davrini asta-sekin murakkablashtira borgan. Kitobning alifbe qismiga asosan, o’zbek tilining lug’at sostavidagi harflardan tanlab olgan.“Ustodi avval”ning 2-bo’limi alifbedan keyingi davrdir. Bu bo’limda hikoya, masal va 50 maqola berilgan. Ularning ayrimlarida bilim targ’ib qilinsa, boshqalari tarbiyaviy mazmunda.S.Saidazizov kitobining 3-bo’limini -

“Alifboi qur’on” deb atagan va o’z oldiga bolalarga -“Qur’on”ni tushunib olishga o’rgatishni maqsad qilib qo’ygan.Umuman tovush metodi Markaziy Osiyoga ikki manbadan kelgan. Rus-tuzem maktablari ruscha sinflarida xat-savod tovush metodi bilan o’rgatilar edi. O’zbekcha sinf muallimlari tovush metodi oson va qulayligini amalda o’z ko’zlari bilan ko’rdilar va ular rus o’qituvchilariga taqlid qilib, asta-sekin tovush metodini o’z sinflariga tatbiq eta boshladilar.

2. XIX asrning oxiridan boshlab ichki Rossiyadan Markaziy maktabga kelgan tatar muallimlari tovush metodida xat-savod o’rgata boshlagan edilar, oradan ko’p o’tmay, bir qancha mahalliy muallimlar ham tatar muallimlariga taqlid qilib, Yangi maktablar ochdida, bolalarga xat-savodni tovush metodida o’rgata boshladi. Shunday qilib, O’rta Osiyoda tovush metodi asta-sekin hijo metodining o’rnini ola boshladi. Ma’lumki, tovush metodi bilan xat-savod o’rgatishga Rossiyada K.D.Ushinskiy asos solib, u sintetik tovush metodini qat’iy himoya qilgan edi.Tovush metodi bilan savod o’rgatilganda, so’zning eng kichik bo’lagi, ya’ni nutq tovushlari asos qilib olinadi. So’zning ma’nosi o’zgartira oluvchi har bir tovush yozuvda harf orqali ifodalanishi: so’zda tovushlar almashishi, ortishi yoki kamayishi natijasida boshqa bir Yangi so’z hosil bo’lishi mumkinligi bolalar ongiga etkaziladi. Keyingi yillarda ham xat-savod tovush metodida o’rgatilmoqda. Atoqli metodistlar (S.P.Redazubov, A.I.Voskresenskaya, K.Qosimova, Y.Abdullayev, O.Sharafiddinov) tovush metodida xat-savod o’rgatishni takomillashtirdilar.Arab alfavitida yozuvni o’rgatish qiyin edi. Arab alfavitidagi harflar so’zda qo’llanish o’rniga qarab, har xil shaklda yozilgan, bu yozishni o’rganishni qiyinlashtirgan. Shuning uchun ko’p maktablarda bolalarga o’qish o’rgatilib, yozuv o’rgatilmagan, chunki domla va otinoyilarning ko’pchiligi o’qishni bilgan, lekin yozishni bilmagan.Eski maktabda yozish chiziqsiz, tekis oq qog’ozga dastlab yo’g’onroq savag’ich qalamda o’rgatilgan; bolalar yozishni ozroq o’rganganlaridan keyin qamish qalamda ham yozishgan. Ularga ruchkada yozishga ruxsat etilmagan.Yozishni o’rgatish alfavit tartibida harflarning alohida-alohida shaklini yozdirishdan boshlangan. Avval alifni yozish o’rgatilgan, keyin o’xshash shaklli harflar bandlarga bo’linib, o’xshash unsuri bo’lmaganlari esa ayrim-ayrim yozdirilgan. Ayrim domlalar ba’zi harflarning elementlarini yozishni ham alohida mashq qildirganlar.

Ayrim-ayrim harflarni nusxaga qarab alfavit tartibida katta-katta qilib yozish, mufradot

(salhad) deyilgan; bunday yozish bir ikki yilga cho’zilgan. Shundan keyin harflarni birbiriga qo’shib yozish mashqi boshlangan. Bu mashqni murakkabbot deyilgan. Harflarni bir-biriga qo’shib yozish mashqi bir necha bosqichga bo’linib, harf birikmalarining ma’no anglatish anglatmasligi umuman, e’tiborga olinmagan. Qanday qo’shilishi mashq qilinavergan. Ko’pgina eski maktablarda bunday mashq -“abjad yozish” bilan tugallangan.Murakkabbotdan keyin bayt, qit’a va ruboiylarni ko’chirib yozish mashqi boshlangan. Bu mashqni muqattaot deyilgan.Bu mashqqa ham juda ko’p vaqt sarflangan: u ma’noli so’zlarni yozish bilan boshlanib, duoyi salom (insho) yozish bilan tugallangan.Yozuvni o’rgatish va xusnixat mashq qildirishda -“Mufradot” kitobidan foydalanilgan. Bu kitobchada har uchala mashq turi, ba’zi nashrlarda esa insho namunalari berilgan.Eski maktablarda yozuvga o’rgatishning birdan bir yo’li ko’chirib yozuv-nusxa ko’chirish bo’lgan. Natijada bolada yozma nutq ko’nikmasi hosil qilinmagan. Bu mashq bolani juda zeriktirgan. Hech o’ylamasdan yozishga odatlantirilgan. Maktabxonada ijodiy ko’chirib yozuv mashqlarining, shuningdek, boshqa usullarning qo’llanmaganligi orqasida bola chiroyli ko’chirib yozish ko’nikmasini hosil qilgan bo’lsa ham, ammo o’z fikrini yozma ifoda qila olmagan, eng oddiy jumlalarni ham juda ko’p xato qilib zo’r-bazo’r yozgan.Eski maktablarda, madrasalarda o’zbek tili o’qitilmagan, natijada eski maktab bolalarigina emas, hatto madrasada bir necha yil umr o’tkazgan ba’zi bolalar ham o’z ismini to’g’ri yozishni bilmaganlar.Arabchada to’g’ri, chiroyli yozuvga o’rgatish uchun xivalik shoir Shermuhamad Avazbey o’g’li Munisning (1778-1829) - “Savodi ta’lim” kitobidan foydalanildi. Xulosa:

Rus-tuzem maktablarida o’qish va yozishga o’rgatish, odatda, bir vaqtda boshlanib, birbiriga bog’lab olib borilgan; har kuni avval o’qish, keyin yozuv darsi bo’lgan; o’qish va yozish onglilik tamoyili asosida o’rgatilgan; bolalar qaysi tovush bo’g’in, so’z yoki gapni o’qiyotgan yoki yozayotganini aniq tasavvur qilgan, ma’nosiga tushungan, arabcha harfning yolg’iz shaklini yoki so’zda qo’llanish o’rniga qarab kasb qiladigan shaklini, yoxud biror harfning elementini yozayotganligini ongli ravishda bilgan.Rus-tuzem maktablarining o’zbekcha sinfida ko’chirib yozishga va diktantga ko’p vaqt sarf etilgan. Ulardan tashqari, insho (turli tilxat, duoi salom va savdo ishiga oid har xil xatlar) yozishga o’rgatilgan.

 

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.   O’zbekiston Respublikasi Davlat ta'lim standartlari. O’zbekiston Respublikasi uzluksiz ta'lim standartlarining davlat tizimi. Oliy ta'lim. 5141600 - Boshlang’ich ta'lim va sporttarbiyaviy ish yunalishi. - Toshkent: 2006

2.   «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» G'.G'. Oliy ta'lim (me'yoriy huquqiy va uslubiy xujjatlar to’plami). - Toshkent: 2004.

3.   «Ta'lim to’g’risida»gi qonun G'.G'. «Barkamol avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori». - Toshkent: O’zbekiston, 1997.

4.   G`oziev E. Va b. Psixologiya muammolari. T., O’qituvchi, 1996.

5.   G`oziev E. Psixologiya. T., O’qituvchi, 1994.

6.   Karimova V. Psixologiya. Toshkent 2000 y.

7.   X.Ibragimov, U.Yo’ldoshev, X.Bobomirzayev. Pedagogik psixologiya T-2007.

 

 

 

 

 

 

THE COMPARISON OF LINGUOCULTURAL CONCEPTS IN UZBEK AND

ENGLISH

Kayumova Ziyoda

UZSWLU Master Department Student

                      Annotation

 This article discusses about theComparison of  Linguocultural features of concepts in English and Uzbek. It concludes, as a demand, annotation, keywords, introduction, main part, conclusion and references. 

 Keywords: lunguoculture, family concept, interlanguage, semantics, features, conceptual, comparison

                      Аннотация

В данной статье речь идет о сравнении лингвокультурных особенностей концептов в английском и узбекском языках. Он завершается в виде требования, аннотации, ключевых слов, введения, основной части, заключения и списка литературы.

Ключевые слова: лунгокультура, концепт семьи, межъязык, семантика, признаки, концепт, сравнение.

Idiomatic expressions differ from common word combinations by their fixed structure and stability of the components. Idiomatic expressions or idioms are often called “phraseological units” or “phraseologisms” in linguistic issues. Such units directly reflect people’s culture, way of their life, they are so called “national spirit” of a definite nation. Phraseology, which is the branch of linguistics that studies idiomatic expressions or phraseological units, always deals with national-cultural content of a language system. It is connected with history of the nation and reveals national mentality of native language speakers. Phraseological units are considered as rich sources of social-historical information [Mamatov A.E., 1999; 53]. That’s why their formation closely deals with extra-linguistic factors. Such units are able to reflect nature of any place, economic and social conditions and culture of a definite nation, history, way of living, folk art, literature, art, science, traditions, customs which are passed from generation to generation. 

The semantic or meaningful essence of idioms is a huge store of knowledge, which turns to be topical and is disclosed in the process of communication thus giving a chance to a reader/listener to comprehend the meaning of this or that phraseological unit. 

For example, let’s analyze the English idiom Damon and Pythias, which means “very close friends”, “good friends”. When we call two friends by this expression we mean that they are very close and faithful to each other. In the Uzbek language such friends are called by a similar expression: иккаласи бир тешикка тупуради. But this idiom belongs to a colloquial style and can’t be used in literary or official style. In the meaning of idiomatic expressions different aspects of language can be disclosed: religious-moral, social, mythological, historical, etc. Such language units convey significant knowledge about the world picture and people [Kubryakova E.S., 10].

 Awareness of the special national and cultural identity of phraseological units, initially intuitive and a priori, accompanied phraseology from the very beginning of this linguistic discipline at all stages of its development. Thus, the development of various approaches to the identification of national-cultural feature in phraseology corresponded to the stages of development of the language image in linguistics. The interests of linguistics are focused on the background knowledge of native speakers and on nonequivalent vocabulary. Background knowledge is defined as "knowledge of the realities of speakers and listeners, which is the basis of language communication". When studying phraseology in linguo-regional studies, extralinguistic factors reflected in the component composition of phraseological units are identified and classified. 

Special attention to the plan of expression of phraseological units highlights the meaning of historical and etymological interpretation of elements or prototype of phraseological units. Within the framework of the linguistic-cultural approach, the national-cultural originality of phraseological units is expressed in the mention of certain extralinguistic realities that are characteristic of this culture and belong to the background knowledge of native speakers. The history is especially clearly revealed in phraseological phrases with a proper name. The history can be most clearly traced on the example of phraseological units with the "proper name" component [Artyomova A.F., Leonovich O.A., 2003; 191]. In English, phraseological units with proper names make up about 2% of the total number [Kuchesheva I.L., 2008; 81]. 

Proper names in the structure of phraseological units are an important source of information that allows us to get into the secret treasury of the language we are learning. A proper name or an onym – a word (phrase) that serves to distinguish the named object from a number of similar ones. Unlike ordinary words, proper names belong to a vocabulary that does not require translation [Ermolovich D.I., 2001; 43]. There are various classifications of phraseological units with the "proper name" component: by gender (I. V. Zykova), by semantic features (A. F. Artyomova, O. A. Leonovich). 

According to the classification compiled by A. F. Artyomova and O. A. Leonovich, there are 4 semantic groups of phraseological units (PhUs): 1) PhUs with the component "proper name" of biblical origin; 2) PhUs with the component "proper name" of mythological origin; 3) PhUs with the component "proper name" associated with the geography, history, literature and life of the English; 4) phraseological units with the component "proper name" of American origin [A.F. Artyomova, O.A. Leonovich, 2003;

73]. 

In the present article English and Uzbek phraseological units are classified due to: 

1)                    Idioms with the structure of religious knowledge; 

2)                    Idioms with the structure of mythological knowledge; 

3)                    Idioms with the structure of historical knowledge; 

4)                    Idioms with the structure of literary knowledge; 

5)                    Idioms with the structure of geographic knowledge;

6)                    Idioms with the structure of national-specific knowledge (on the example of idioms of American origin).

 Idioms with the structure of religious knowledge These are idioms which are originated from religion. Thus, most English idiomatic expressions are connected with Bible. They reflect rich and cultural-historical information [Melikyan A.A., 1998; 11]. Biblical proper names are found in many languages of the world, the carriers of which are associated with the Christian faith. English is no exception. 

The English language, unlike other languages of the world, experienced a significant influence of the Bible. Biblical expressions and phrases have enriched English phraseology. There are a lot of biblical phraseological units in English phraseology: Job`s comforter – a person who tries to comfort people but occasionally makes their misfortune even harder; Judas kiss – betraying kiss; Jacob’s ladder – slanted staircase, staircase made of rope; a man of blood – person who killed a person; as poor as Job – an extremely poor person; a man of Belial – immoral, indecent person; Benjamin’s mess – very big part, huge portion; a doubting Thomas – skeptic, a person who hardly believes in something; the curse of Cain – the guilt in somebody’s death or misfortune. These idioms are very popular in literary texts: “And why has he never married? Because he was so madly in love with that absurd mother of his, who clung to him like an octopus.

Talk about the curse of Cain, she went on, though nobody had, ‘the curse of Oedipus is ninety thousand times worse” (Pamela Hansford Johnson, “The Unspeakable Skipton”). ‘And I didn’t believe in those flying saucers till I saw one with my own eyes’. ‘You’re a bit of a Doubting Thomas, what?’ (Compton Mackenzie, “The Rival Monster”). Not knowing a story about a wise king Solomon, one can’t properly interpret the meaning of Biblical phraseologisms (as) wise as a serpent (or Solomon) – a very wise person (like Solomon). The direct analogue of this idiom is Uzbek expression ақли Салим – a sane, healthy-minded, clever person. The peculiarity of Biblical idioms is their formation on the basis of Biblical texts: Job’s post – a person who brings bad news; his horn is exalted

– he is proud and happy; be gathered to one’s fathers – to die. 

The Uzbek expression бандаси ғофил (or ғофил банда) – a God’s slave, who doesn’t know his future, is registered in dictionary as “religious” [Sadikova М., 1989; 28]. In characterizing goodness and evil there are antonymous Biblical expressions: The

Father of Lights – God; the father of lies – devil. Biblical expression the king of terrors means «death» [Kunin А., 1967; 516]. The majority of Biblical idioms characterize people: David and Jonathan – close friends. (Jonatan who was the King Saul’s son and David’s (future king of Israel) friend, had hidden his friend from his father’s anger for many times. Biblical expressions define various life-related phenomena [Melikyan А.А., 1998; 15]: Jonah’s (or prophet’s) gourd – something which quickly grows and is quickly ruined; the Fall of Man – great sin of humanity; proud as Lucifer – very proud; as old as

Methuselah – very old, ancient (according to Biblical text, Methuselah was Nay’s grandfather and lived for 969 years). The Uzbek analogues of the last example: Almisoqdan qolgan – very ancient; Doqiyunusdan qolgan – very old. The image in these idioms appears thanks to the Biblical name which became a symbol with peculiar qualities. 

A number of English idioms are connected with the name of the father of all people – Adam: (as) old as Adam – very old; Adam’s ale (Adam’s wine) – water; not to know a man from Adam – not to know a person at all. The  biblical names of the progenitors of mankind are used in the expression when Adam delved and Eve span who was then a gentleman. This expression was the slogan of the peasants ' war of 1381. In modern language, it is used with irony and is said to a person who boasts of his aristocratic origin. Imagery in such expressions occurs thanks to the fact that the biblical proper name becomes a symbol that represents the qualities that are indicated by another component of this phraseological expression. Religious semantic is revealed in the idiomatic expression Our Lady – Saint Maria. The proverb If the mountain does not come to Mahomet, Mahomet must go to the mountain also relates to Islam religion and is connected with the name of the last prophet Mukhammad (in European issues Mahomet). As the examples have shown, religious knowledge is presented in the semantics of idiomatic expressions and plays an important role in their interpretation.            

To conclude with, the character of a proper name is determined by many factors:

the geographical environment, culture, history, and religion of the people. These are just some examples which describe and disclose history and culture of people. In the modern English and Uzbek languages there are hundreds of similar examples of idiomatic expressions which are closely connected with history, geography, literature, myths and legends, religion and culture. They are very interesting for both lingual-cultural investigations and self-learning and broadening one’s outlook as well. 

REFERENCES: 

1.                      Artyomova A.F., Leonovich О.А. Proper names in phraseological units // Foreign languages at school. – 2003. – № 4. – P.73-78.

2.                      Ermolovich D.I. Proper names in the language style. – Moscow: R. Valent, 2001. – 200 p.  3. “Woman in myths and legends” // Encyclopedic dictionary. The author: O.P. Valyanskaya and others. – Tashkent, 1992. – 302 p.

4.                      Кubryakova Е.S. Language and knowledge. On the path of acquiring knowledge of language: parts of speech from a cognitive point of view. The role of language in the knowledge of the world. Moscow: Languages of Slavic culture, 2004. – 560 p. 

5.                      Kunin A.V. English-Russian phraseological dictionary. In three books. –Moscow: SE,

1967. – Book 1. – 738 p.; Book 2. – 739-1264 p. 15 2020 Vol. 33 No. 3 Series: LING CHARACTERISTIC FEATURES OF NEGOTIATION IN DISCOURSE

ANALYSIS

Xalberdiyev Ziyodilla Ma’rip o’g’li

UZSWLU Master Department Student

Supervisor: Jalilov Ma’ruf Mirtemirovich

Senior Teacher of UZSWLU

                      Annotation

 This article discusses the characteristic features of negotiation in discourse analysis. It includes annotation, keywords, introduction, main part, conclusion and references.

 Keywords: characteristics, features, negotiation, discourse, analysis, approach, discourse-based approach

                      Аннотация

В данной статье рассматриваются характерные черты переговоров в дискурсанализе. Он включает аннотацию, ключевые слова, введение, основную часть, заключение и список литературы.

Ключевые слова: характеристики, особенности, переговоры, дискурс, анализ, подход, дискурсивный подход.

 Negotiation was initially the process of haggling in the barter or sale of various goods in the marketplace. The restricted term – bargaining – is the one that best defines this early stage of ‘In its broadest sense negotiation can be viewed as a subset of institutional discourse which has as its key features: conflict, cooperation and talk’ Teaching negotiation in a globalised world: Benefits of a genre approach by Otilia Hutiu Training, Language and Culture 41 concept. In the early modern period (late 16th century), negotiation broadened its meaning to encompass the sphere of politics, referring to the interchange between rulers and princes. Beginning with modernism and postmodernism, when traditional values and ways of life were questioned and discredited, the concept of negotiation acquired a significance never encountered before. 

The frequency of negotiation in modern societies can be explained by the fact that today negotiation is seen as the main response to the crisis in the traditional ways of making social adjustments, the most efficient means of solving conflicts. Thus, modern society considers negotiation as a way of life, a modus operandi for the ever-growing number of conflicts in social life. ‘Ours is an age of negotiation. The fixed positions and solid values of the past seem to be giving way, and new rules, roles and relations have to be worked out. The easy cognitive recognition systems of the Cold War have first multiplied and then melted, revealing the necessity of talking things over and out.

Negotiation becomes a way of life’ (Putnam & Roloff, 1992, p. 1 Globalisation, understood as the spread of manufacturing, distribution, financial and capital movements enhanced by ICT (information communication technologies), has brought different styles of negotiation together as never before. The globalisation trend has brought together opposing tendencies. Due to the tensions brought about by two opposite tendencies in modern societies, the tendency towards individualism and the tendency towards collectivism, manifest in all fields of social life, heighten the need for dialogue to accommodate sometimes highly divergent points of view. The intricate connections of social life generate relationships of dependency between individuals and social institutions, relations that are no longer imposed but are freely consented to. Sociologists today see negotiation as one of the most efficient procedures of decision-making. Due to this new and enriched meaning of negotiation, it has become a defining feature of democratic societies, where individual needs and rights are correlated in a non-conflictual way with larger collective interests. 

The evolution of negotiation has influenced also the place where it originally appeared, the market. This is witnessed even in the sphere of economic relations where bargaining – in its restricted meaning – was predominant, a change towards the more general meaning of the concept, with a stress on principled, reasonable settlements and outcomes (Fisher et al., 1991). Considering negotiation as a communicative event, one cannot ignore the national dimension, the fact that each culture has its own particularities that make themselves manifest in the respective event. Cultural differences are important for the evolution of the negotiation process, and this is more obvious today, when globalisation phenomena bring together people with different cultural backgrounds. It is, however, difficult to establish whether the differences encountered in negotiation are due to differences in culture, the character of negotiators, or even the differences in the political systems. Research work in cross-cultural negotiations has been conducted mainly in the field of sociology or discourse analysis and has stemmed from the growing interrelationships among nations due to the phenomenon of globalisation. 

People from different countries have different opinions about what is correct or normal behaviour. Sociologists and anthropologists such as Hall (1966), Hofstede (1994), Trompenaars and Hampden-Turner (1993) and others have tried to explain these differences in cultural and behavioural patterns through some aspects of key cultural patterns such as power distance, masculine vs feminine behaviour, individualism vs collectivism, avoidance of uncertainty, etc. (Hofstede, 1994). In analysing intercultural discourse, the researcher must try to give a balanced cultural description, taking into account the full complexity of cultural topics. The tendency to single out one topic or to give a negative or positive value to it may bring about what is called ‘ideological statement’ or ‘stereotyping’. As Scollon and Scollon (1995) define it, ‘Ideological statement or stereotyping often arises when someone comes to believe that any two cultures or social groups, or, as we prefer to call them, two discourse systems, can be treated as if they were polar opposites’ (Scollon & Scollon, 1995, p. 155). These general cultural ideological statements may bring about oversimplified descriptions of cultural groups by focusing on individual members of cultural groups whose characteristics are then attributed to the whole group. Cross-cultural communication is a wide domain which interests different categories of researchers ranging from anthropologists and sociolinguists to speech communication analysts and teachers of foreign languages. 

While their theoretical interests are often quite different, Scollon and Scollon (1995) argue that they have to share at least a basic set of assumptions in order to avoid stereotyping or over generalisation, including the following: 

(1)      humans are not all the same;

(2)      at least some of the differences among them show culturally or socially predictable patterns,

(3)      at least some of those patterns are reflected in patterns of discourse,

(4)      some of those differences in discourse patterns lead directly to unwanted social problems such as intergroup hostility, stereotyping, preferential treatment and discrimination (Scollon & Scollon, 1995, p. 156).

 Genres are different ways of using language to achieve socially and culturally established aims. Therefore, one of their most important characteristic features that has to be taught is that they are communicative activities with a well defined purpose. They are targeted as well as produced by a particular community. The study of genres is indebted to literary criticism, sociolinguistics, discourse analysis, cultural anthropology and rhetorical studies (Swales, 1990). An important concept is the idea that the process of institutionalisation renders genres as expressions of the epoch’s dominant ideology (Duff, 2000). ‘Each epoch has its own system of genres, which stands in some relation to the dominant ideology, and so on. Like any other institution, genres bring to light the constitutive features of the society to which they belong ... a society chooses and codifies the acts that correspond most closely to its ideology; that is why the existence of certain genres in one society, their absence in another, are revelatory of the ideology, and allow us to establish it more or less confidently’ (Duff, 2000, p. 200). 

The various ways in which the concept of genre has been studied in literature and linguistics reinforces Swales’s (1990) claim that genre analysis cannot be equated with text analysis. If literary studies are concerned mainly with issues pertaining to the formal and content levels, the linguistic approaches are focused also on the communicative functions of the genre, on its social implications (settings, participants) and on the cognitive models underlying them. All these aspects are highlighted by the definition of the genre as a non-literary text type.

                                    Teaching various genres within the framework of Language for Academic

Purposes has been one of the author’s constant preoccupations as a language teacher for quite a long time. The genre-based approach implies teaching and analysing texts from three perspectives: understanding, decoding and, finally, production. One of the most important achievements of teaching genres would be to foster genre awareness among students. Studies on genre teaching indicate that genres differ widely depending on the academic disciplines (Hyland, 2006). Thus, genres belonging to the field of humanities, such as essays, letters, and dissertations, have a looser structure, contain more stance items (hedges, explicit markers of evaluation and attitude) than those in the field of science and engineering. As far as Romania is concerned, before 1989 the use of negotiation as a means of conflict settlement was rare, mainly because in totalitarian societies the idea of individuals or groups with conflicting interests is not accepted and the social dialogue is non-existent. However, the restricted term bargaining, was in use and courses on international bargaining were part of the curricula in the Economics faculties. These courses drew on American references such as, William Scott’s The Skills of Negotiating (1981) which was translated into Romanian. There were also diplomatic negotiations conducted before 1989, but due to the lack of information in this field, one cannot arrive at consistent, well-documented conclusions regarding negotiation in that period. Since 1989, however, negotiations have seen a rapid development in Romania together with the introduction of democratic institutions. As far as training in negotiation is concerned, once again the main source is American books on negotiation, which have been translated into Romanian and are widely used in academic training. The need to teach genres which are part of students’ professional background has become a priority. In LAP (Language for Academic Purposes) classes, the author has tried not only to introduce the genres that helped students improve their knowledge, (in this case, of English) but also to enable students to understand, analyse and produce professional genres in the target language. The reason for this is twofold: firstly, to enable Romanian graduates to obtain jobs in the international market where knowledge of English is a necessity, and secondly, to contribute to the general effort of internationalisation that Romanian universities are making internally at present. More BA and MA programmes in Economics, ‘Studies on genre teaching indicate that genres differ widely depending on the academic disciplines’ Teaching negotiation in a globalised world: Benefits of a genre approach by Otilia Hutiu Training, Language and Culture 45 Management, Science and Engineering are being offered in English not only for Romanian, but also international student.

 To sum up, the concepts of the Pragma-dialectical theory supplemented with a generic perspective can provide a suitable methodology for the study and teaching of negotiation as it offers both a critical, evaluative approach and a descriptive one. It can be included in LAP (Language for Academic Purposes) courses helping students not only to master a genre relevant for their degree (management, economics, business administration, etc.) but also to improve their linguistic abilities. Among the practical consequences of genre studies, an important place is held by the influence of the findings on the process of teaching the respective genres.

                      References:

1.     Feteris, E. T. (2009). Strategic maneuvering in the justification of judicial decisions. In F. H. Van Eemeren (Ed.), Examining argumentation in context: Fifteen studies on strategic maneuvering (pp. 93-114). John Benjamins Publishing. 

2.     Firth, A. (Ed.). (1995). The discourse of negotiation. Studies of language in the workplace. Oxford: Pergamon. 

3.     Fisher, R., Ury, W., & Patton, B. (Eds.). (1991). Getting to yes. Negotiating agreement without giving in (2nd ed.). Boston and New York: Houghton

Mifflin. 

4.     Goffman, E. (1974). Frame analysis. North-Eastern University Press. Grice, H. P. (1981). Presupposition and conversational implicatures. In P. Cole (Ed.), Radical pragmatics (pp.183-198). New York, NY: Academic Press.

5.     Habermas, J. (1983). Moralbewusstsein und kommunicatives handeln [Moral awareness and communicative action]. Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

AВТОМОБИЛ ЙЎЛЛАРИДА СЕМЕНТБЕТОН ҚОПЛАМАЛАРИНИ

МУСТАҲКАМЛИГИНИ ОШИРИШ ТЕХНАЛОГИЯСИНИ

ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

 Тошкент Автомобил йўллари Техникуми уктучиси: Усмонова. Д Тошкент Автомобил йўллари Техникуми Талабаси: Рўзийев. З

 

AННОТAЦИЙA

Ушбу мақолада Aвтомобил йўлларини таъмирлаш ва сақлашнинг замонавий техналогиялари, механизимлари ва техникалари ва уларни қўллаш ,Сементбетон таёрлаш техналогияси, микрокирмизён, битум, портанд семеннт, семеннт, қум, чақиқтош, бетон, сементбетон, охактош, сементбетоннинг маркаси, сементбетоннинг еластиклиги, қопламанинг ҳарорат чоки, сементбетонни такомиллаштириш ва ундан фойдаланиш ҳамда сементбетон қопламаларини афзаллиги техналогияси каби масалалар ёритилган. 

 Калит сўзлар; еластик, фоиз, екиспорт, чақиқтош, бетон, сементбетон, қоплама, асфалтбетон, охактош, қум, битум.

КИРИШ

 Aвтомобил йўллари мамлакатнинг муҳим бойлиги бўлиб, иқтисодиётнинг ўсишида асосий омилларидан ҳисобланади. Бунинг учун автомобил йўлларини таъмирлаш ва сақлаш техналогияларини такомиллаштириш ва соҳада илғор хорижий техналогияларни қўллаш талаб етилади. Бугунги кунда республикамизда йўл битумларини йетишмаганлиги сабабли қўшни Россия, Қозоғистон, Туркманистон, Тожикистон республикаларидан битум импорт қилинмоқда ҳамда йўллардаги ҳолатларга ўз таъсирини кўрсатмоқда. Мамлакатимиз қурилиш сементи ишлаб чиқаришда дунёда йетакчи ўринларда туради. Юртимизда чақиқтош, қум, шағал маҳсулотлари маҳаллий ресурслар бўлганлигини инобатга олсак сементбетон қопламали йўлларимиз иқтисодий тежалиади ҳамда ўзимизда ишлаб чиқилган сементдан ишлатамиз. Шунингдек Президентимиз Ш.М.Мирзиёйев 2019 йил 2 октябрда йўл хўжалигини ривожлантириш ва ушбу соҳага инвестицияларни кенг жалб қилиш масалаларига бағишланган йиғилиш селекторида автомобил йўллари қуришда босқичма-босқич сементбетон қопламали йўлларга ўтиш кераклиги, халқаро стандартлар асосида инновацион технологияларни жорий етган ҳолда автомобил йўлларини қуриш, реконструксия қилиш ва капитал таъмирлаш ҳақида топшириқ белгилаб берилган.

МAТЕРИAЛЛAР ВA МЕТОДЛAР

Мақолани тайёрлашда қиёсий таҳлил, чет давлатлар тажрибаларини ўрганиш ва миллийлаштириш, технологоялар имкониятларини ўрганиш ва соҳага йўналтириш, мантиқийлик ва умумлаштириш методлари қўлланилди.Маълумки сементбетон қопламали йўлларни қуришда асосий масала уларнинг қурилиш харажатларининг кўплигидир: сементбетон қопламали йўлларни қуриш нархи 1520 фоизга қиммат бўлсада, експлуатация муддати 2-3 баравар кўпроқ ва сақлаш харажатлари 3 баравар кам. Бунинг сабаби сементбетонни тайёрлаш технологиясини мурракаблиги, портлант сементнинг қимматлиги ҳисобланади. Тадқиқотларига кўра, тахминан 5 йилдан сўнг сементбетон ва асфалтбетон йўлларнинг експлуатацион харажатлари мувозанатлашади. Сементбетон ўз мустаҳкамлигини 100 йил ичида ошириб боради бундан келиб чиқиб сементбетонли йўлларимиз 50 йил яхши ҳолатда хизмат қилиши мумкин.Ўзбекистонда йўл қурилиш ишларида сементбетон қопламаларга ўтиш бошланган даврда, йўл қурилиш материалларига, айниқса замонавий талабларга жавоб берувчи иқтисодий самарадорлиги юқори бўлган маҳсулотларни ишлаб чиқариш портланд сементга бўлган талаб кўпайиб бормоқда. Сементбетонли йўллармизнинг бугунги кундаги ҳолати яхши емаслиги сабаблари қуйдагича: портланд семент импорти, қурилиш технологияси қийинлиги, мутахассис йетишмаслиги, об-ҳаво таъсирида бузилишлари, сементбетон еластиклигининг яхши емаслиги ҳамда қурилган йўлларимиз ёрилиб, титлиб кетаётганлиги сабабўлмоқда . Бугунги кунда бетон қопламасидан таъмирлаш жараёнида қуйидаги ишлар бажарилади ва сметасида кўрсатиб қўйилади. Бунга назар солодиган бўлсак олиб борилган илмий изланишларимиз натижаси шуни ко"рсатадики сементбетон қопламасига нисбатан асфалатбетон қопламасидан қурилган йўлларимизни та"мирлаш жараёни мураккаб еканлигини гувоҳи бўлишимиз мумкин, буни ўзига яраша илмий-амалий сабабларини кўришимиз мумкин бўлади.

 

 

НAТИЖAЛAР

Сементбетон йўлларимиздаги мавжуд муаммони бартараф етишда микрокирмизёндан фойдаландим. Хусусан екологик, еластик ва ҳароратга, технологик талабларга жавоб берадиган, юқори маркали сементбетон қопламаларни қуришда микрокирмизёндан фойдаланишни такидлаш жоиздир. Бу қоришмани тайёрлашда ишлаб чиқариш учун асосий хомашё манбалари (95%) чақиқтош, қум, шағал, оҳактош мамлакатимизда мавжуд. Aммо буларни боғловчи компонент портланд семенемт чет еллардан (Россия, Германия ва Хитой) олиб келинмоқда. Aйни шу муаммони ҳал қилиш учун юртимизда ишлаб чиқилаётган сементга микрокирмизён кукунини қўшиб йўлбоп бетон қоришма иқтисодий самара беради. Микрокирмизён қўшилиши натижасида сементбетон қопламали йўлларнинг еластиклиги ошади, ҳарорат бардошлиги ошади, сувга чидамлилиги ошади. Шуни таъкидлаш керакки микрокирмизён қўшиб тайёрланган қоплама портланд сементдан тайёрланган қоплама билан бирхил натижа бермоқда.

Номланиши Конуснинг чўкиши, см 3 сут. 7 сут. 28 сут.

Aсосий (семент -360 кг, микрокремнизем - 10%) совуққа чидамлилиги 3,5 184,118 14,4 266 26,1 20,8 381, 637,4 29,9

Aсосий (семент -320 кг, микрокремнизем - 10%)2,0 180,0 17,7 14,1 253,9 24,9 19,9 372, 2 36,5 29,2

Микрокирмизён қўшиб маҳалий сементдан сементбетон қоришмани ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш, иқтисодиётимиз учун салмоқли валюта тежамига, йўл қурилиш тармоғи учун импорт ҳажмини камайишига олиб келади. Бугунги кунда йўл соҳасида олиб борилаётган ишларни амалга ошириш ҳамда сарфланаётган харажатларни камайтиришга имкониятларни очиб беради.

Диаграммада портландсементнинг қотиши тезлиги юқорилигини кўриниб турубди, лекин микрокирмизён қўшилган маҳаллий сементдан тайёрланган сементбетонимиз 28 суткадаёқ мустаҳкамлиги юқори бўлиб кетганини кўришимиз мумкин.

ХУЛОСA

Демак, республикамизда ишлаб чиқарилаётган сементга микрокирмизён қўшиб автомобил йўли учун сифатли қоришма тайёрлаш портланд семент импортини камайтиришдан иборат. Бу қоришмани тайёрлашда ишлаб чиқариш учун асосий хомашё манбалари (95%) чақиқтош, қум, шағал, оҳактош мамлакатимизда мавжудлиги иқтисодий самарадорлик гаровидир. Микрокирмизён кукунидан файдаланиш юртимиз иқтисодиётига салмоқли фойда берибгина қолмасдан екеспорт

қилиш ҳамда чет давлатларида сементбетон қопламали йўллар қуриш имкониятларини очиб беради. Шу жумладан, микрокирмизёндан фойдаланиб сементбетон қопламалар қурсак қуйдаги самарадорлиларга еришамиз:

-   Сментбетон қопламанинг елестиклиги ошиши;

-   Совуққа чидамлигини ошиши;

-   Сув ўтказувчанлиги 50% га, сулфатга чидамлилиги 100% га кўтарилади;

-   Сементнинг 40 фоизигача тежаш имконини беради;

-   Сементбетон қопламали йўлларни хизмат мудатининг ошиши;

-   Иқтисодий самарадорлигини ошиши.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

UMUMIY O‘RTA TA’LIM MAKTABLARIDA FIZIKA FANINI

O‘QITISH METODIKASI

                                           Abdimaymova Gulnaz Gaybullaevna

Qoraqalpog’iston Respublikasi, Kegayli tumani, 

1-son kasb-hunar maktabi fizika fani o’qituvchisi  Annotasiya: Ushbu maqolada hozirgi davrda ta’lim tizimi oldiga qo’yilgan talablarga javoban umumiy o’rta ta’lim maktablarida fizika darslarini o’tishda metodikadan foydalanish haqida fikr bildirilgan.

Kalit so’zlar: ta’lim, metod, maktab, fizika, o’qituvchi, o’quvchi, fan, 

 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 19-martdagi “Fizika sohasidagi ta’lim sifatini oshirish va ilmiy tadqiqotlarni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi PQ-5032-son qaror bilan 2021−2023 yillarda fizika fanlari bo‘yicha ta’lim sifatini oshirish va fizika sohasidagi ilmiy tadqiqot ishlarining natijadorligini ta’minlash bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi tasdiqlandi [1].

Bu qarorining qabul qilinishi va unda fizika sohasida ta’lim sifatini tubdan oshirishga alohida e’tibor berilgani haqqida aytilgan, albatta bu barcha fizika fani o’qituvchilari uchun katta va  quvonarli yangilik bo’ldi. 

Hozirgi kunda fizika fani umumiy o‘rta ta’lim maktablarida muhim va asosiy fanlardan biri hisoblanadi. Shunday bo‘lsa-da, umumiy o‘rta ta’lim makablarida fizika ta’limini rivojlantirish va uni o‘rganish bilan bog‘liq bir qator muammolar mavjud [2].

Fizika-eng qadimiy fanlardan biri bo‘lib, modda tuzilishi, jismlarning harakat turlari, energiyalari va o‘zaro ta’sirlarini o‘rganadi. Fizika tabiat qonunlarini o‘rganadigan asosiy tabiiy fanlaridan biridir. Olam doimiy o‘zaro ta’sirda va uzluksiz harakatda bo‘lgan moddiy jismlar majmuasidan iborat. Tabiatda sodir bo‘ladigan barcha hodisalar va protsesslar muayyan qonunlar bo‘yicha yuz beradi. Fizikada o‘rganiladigan hodisalar doirasini yoki bu fanning shartli chegaralarini aniqlash juda qiyin: Yangi kashfiyotlar, texnikaviy tatbiqlarning yangi-yangi sohalari bu chegaralarni yildan-yilga kengaytirib bormoqda.

Fizika o’qitishning metodlari, shakllari, manbalari o’qituvchi mehnatini ilmiy asosda tashkil etish, fizika o’qitish nazariyasining eng muhim bo’limlari sanaladi. O’qitish metodi falsafiy nuqtai - nazardan ta’lim jarayonida ta’lim mazmunini harakatlantirish shakli bo’lib hisoblanadi. Agar predmetning mazmuni fanning didaktik ekvivalenti bo’lib hisoblansa, o’qitish metodlari o’rganilayotgan fan yoki bilish lozim bo’lgan narsalar metodlarining didaktik ekvivalentidir.  O’qituvchining asosiy vazifasi o’quvchilarga ta’lim, tarbiya beruvchi ularni rivojlantiruvchi metodlarni optimal tanlashdan iborat. O’qitish metodi – o’qituvchi rahnamoligida o’quvchilarning maqsadga qaratilgan birgalikdagi faoliyati bo’lib hisoblanadi. Fizika o’qitish metodikasining o’ziga xos alohida xususiyatlari mavjud. Har bir metod ta’limiy, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi funksiyalarni qaerda samarali amalga oshirsa o’sha jarayonda qo’llanilishi maqsadga muvofiq. Metodlar o’zining qo’llanilishi bilan ham o’quvchilarni tarbiyalaydi. Shu sababli o’qituvchi har bir metodni tanlaganda uchala funksiyani samarali amalga oshirishiga e’tibor berishi kerak. Metodlarni optimal tanlash muammolari mavjud [3].  

O’qitish metodlarining tuzilishi har xil bo’lib, ular ma’lum jarayonning takomillashuvi bilan to’xtovsiz ravishda o’sib boradi. Bu o’sish jamiyatda madaniyat darajasini o’sishiga bog’liq.  Maktablarda bilim asoslarini berish lozim. Mustaqil O’zbekistonimiz maktabi tarbiyalovchi ta’limni amalga oshiradi. Fizika o’qitishning metodlari turli usullarda olib boriladi.  Metod–bu «yo’l» demakdir. U dogmatik, illyustrativ, evristik bo’lishi mumkin.

O’qitishning dogmatik metodi– o’qituvchining materialni og’zaki, ko’rsazma vositalardan foydalanmay, dalil isbotsiz va faqat talabalarni bu materialni takrorlashga va yod olishgagina jalb etish bilan bayon qilishdan iborat. O’qitishning ilyustrativ metodi– o’qituvchi o’quvchiga tayyor bilimlarni tushintirib, har xil xususiy metodlarni qo’llaydi [4]. O’qituvchining tushuntirishi, darslik bilan ishlash, kompyuter va hakozolar bilan ishlash. Bunday ko’rgazmalar eksperiment, modellar, ekran qo’llanmalari tablisalardan foydalaniladi. O’qituvchi laboratoriya tajribalarini ko’rsatib tushuntirib beradi. Ilyustrativ metodda o’qituvchi ayrim amaliy mashg’ulotlarni bajarish texnikasi va metodikasini bajarish tartibini qo’llaganda ham foydalanadi. Bu metod o’quvchilarda minimum bilimlar zapasi yig’ilgach kengroq qo’llaniladi. O’qitishning illyustrativ metodi – fizika kursining boshlang’ich qismida ko’p qo’llanadi. Bu davrda o’quvchilarda ko’nikma va malakalar etarli bo’lmaydi. Shu davrda o’qituvchi tajribalarni o’zi ko’rsatib tushintirib beradi. Bu metoddan o’quvchilar tajribalarni mustaqil bajarib izohlab berishda ham keng foydalaniladilar[5].  

Xulosa qilib aytganda, metodlarhar bir darsning maqsadini, har bir mashqning maqsadi va vazifalarini yaxshiroq tushinib olishga yordam beradi. Metodika ta’limning ko'rgazmaliligi, o'qituvchining nutqini va bolalar harakatini o'z ichiga oladi. Bu esa o'qituvchining aytganlarini bolalarning o'ylab olishiga va aytilganlarni ifodalab berishlariga, mavzu qoidalarini o'zlari bajarishlariga undaydi.   Foydalanilgan adabiyotlar 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 19-martdagi “Fizika sohasidagi ta’lim sifatini oshirish va ilmiy tadqiqotlarni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi PQ-5032-son qarori.

2.   Tolipov O’.Q, Usmonboyeva M, Pedagogik texnologiya asoslari // “Maktab va hayot” jurnaliga ilova T:2003 yil 

3.   Ro’ziyeva D.I, Usmonboyeva M.H, Holiqova Z. Interfaol metodlar mohiyati va qo’llanilishi. Metodik qo’llanma. T: Nizomiy nomidagi TDPU nashriyoti, 2013 yil.

4.   M. Djo’rayev. Fizika o‘qitish metodikasi. Toshkent.TDPU. 2013-yil. M.Toxirova

“Maktabda fizika qonunlariga doir fanlararo tatbiqiy grafik masalalarni yechish metodikasi”

5.   N.Sadriddinov, A.Rahimov. “Fizika o‘qitish uslubi asoslari” Toshkent- “O‘zbekiston”-2006.

ПСИХОЛОГИЯДА САНОГЕН ТАФАККУР

ШАКЛЛАНГАНЛИГИНИНГ ИЛМИЙ  ЖИҲАТДАН ТАДҚИҚ ЭТИШ

МАСАЛАЛАРИ

 

Абдураҳмонова Зуҳра

Низомий номидаги ТДПУ Психология кафедраси доцент в.б. PhD

 

Аннотация: ушбу мақолада тафаккур ва саноген тафаккурнинг аҳамияти, шахснинг сифатида тараққий этишида соғлом фикрлашнинг ижтимоий психологик хусусиятларининг олимлар томонидан берилган илмий қарашлари келтирилган.

Калит сўзлар: шахс, фикр, тафаккур, саноген тафаккур, мотив, фаолият, хулқ-атвор, фаоллик, комиллик, билим, кўникма. 

 

 Дунёда содир бўлаётган ижтимоий - иқтисодий муносабатлар ривожида инсон ақл заковати ва маънавияти асосий мувофиқлаштирувчи, ривожлантирувчи омил ва восита эканлиги тобора намоён бўлмоқда. Глобаллашув жараёнларида иштирок этаётган давлатларнинг ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва маънавий соҳаларда давлат ҳамда жамият олдига ҳал қилиниши лозим бўлган бир қатор вазифаларни қўймоқда. 

Маънавий-ахлоқий қадриятларнинг ўзгараётганлиги, деструктив ахборот оқимининг шиддатли тус олиши фуқароларнинг ижтимоий-психологик хавфсизлигини таъминлашда муҳим аҳамият касб этиб, индивидуал, гуруҳий ва жамият даражасида тегишли ишлар олиб борилишини тақозо этмоқда.

Инсон саломатлиги, соғлом турмуш тарзи унинг ҳам жисмонан, ҳам руҳан бақувват, ҳам тафаккурининг соғлом бўлишига, маънавий  ва ахлоқий етук бўлишига хизмат қилади. Эътироф этиш лозимки, инсон саломатлиги унинг оқилона турмуш тарзи билан чамбарчас боғлик. Шундай экан, энг аввало, саломатликнинг ўзи нимани англатишини тушуниб олиш максадга мувофиқ. Саломатлик – одам организмининг биологик -жисмоний, руҳий-маънавий ҳолат билан меҳнат фаолиятининг мувозанатлашган бирлиги ҳисобланади. Сиҳатсаломатлик ҳар бир киши учун бахт-саодат, унинг меҳнат унумдорлигини, мамлакатнинг маънавий-маърифий, ижтимоий-иқтисодий қудратини, халқ фаровонлигини ривожлантиришнинг зарур шарти саналади [14;40-б.] 

Рус академиги И.П.Павлов таъбири билан айтганда - фикрлаш туфайли инсон «борлиқнинг ҳокимига» айланган бўлса, хайвонлар абадий «табиат қули» бўлиб қолавердилар. Шунинг учун тафаккур воқеликни бавосита, сўз ёрдами билан умумлашган тарзда акс эттириш жараёни ҳисобланади. Атроф-муҳитдаги ҳодисанинг ташқи ифодаси сезги, идрок, тасаввур процессларида ёрқин, образли тарзда, турли аломатлари, фазовий жойлашиши ва ҳаракатида акс этади. Тафаккурда эса инсон уларнинг мураккаб боғланишларини англаб етади [7;8-б.]. Тафаккур – инсон психик фаолиятининг юксак формаси бўлиб, инсон тажрибасида, сезги, идрок ва тасаввур асосида вужудга келган ва тараққий қилиб боради.

Ж.Пиаженинг қарашларига кўра, шахснинг ривожланиш даврларидан 3-давр яъни расман операция даври(11-15 ёшни) айнан ўсмир ёшли ўқувчининг комилликка, мустақилликка, кенг тафаккур юритишга ўтиш босқичидир. Комилликни шакллантиришда аввало, саноген тафаккурни ривожлантириш масаласи қўйилади. Комиллик- ўқувчини ўз саломатлигини асраш ва ўз фаолиятини жамият равнақи, эзгулик сари йўналтириш, шунингдек замонавий ҳаётда мавжуд бўлган турли тиббий, экологик, ижтимоий, иқтисодий таҳдидлардан ўзини муҳофаза қилиш билими ва малакалари мажмуасидан иборатдир[8;30-б.].

“Инсон ҳаётининг асосий қонуни сифатида шахснинг устунлик ва афзалликка интилишини кўрсатиш мумкин. Бу интилишнинг конструктив йўналишда қўлланиши фаолиятни умумжамоа манфаатидан келиб чиқиб, амалга оширишга хизмат қиладиган шахслар фаолиятида намоён бўлади” деб таъкидлаган эди инглиз олими А.Адлер [1;23-б.].

К.Роджерснинг таъкидлашича, инсоннинг барча ҳаракатлари қандайдир бир умумлаштирувчи мотив асосида юзага келади ва амалга оширилади. Мазкур мотивни у фаоллашувга мойиллик ва рағбат- деб атайди [12].

Рус психолог олими П.Я.Гальпериннинг фикрига кўра, тафаккур бу ориентирлаш - тадқиқот фаолияти, ориентировка жараёни, яъни ориентировка — бу жараён, ориентировка — фаолиятидир. Олим психология фани интеллектуал масалаларни ечишда субъектнинг тафаккурга ориентировка қилиш жараёнини ўрганишдан иборат деб тушунтиради [4;145-б.].

Немис психиатри К.Леонгарднинг (1903-1988) шахс типологиясига кўра саноген тафаккури ривожланмаган инсонлар - ўзини-ўзи бошқара олмаслик, тафаккур қилмаслик хоҳиш ва интилишлари юзасидан назоратнинг сустлиги, физиологик майлларнинг устуворлиги бу типдаги шахсларда уйғунлашиб кетиши ҳақида фикр юритади. Уларга инстинктивлик, импульсивлик, қўполлик, мижғовлик, бадқовоқлик, беадаблик, орсизлик, қўпол муносабатларга мойиллик хосдир. Бундай кишилар турли низо ва мунозараларни келтириб чиқариб, уларнинг фаол иштирокчиси бўлишади. Сержаҳл, серзарда, жиззаки бўлиб тез-тез иш жойларини ўзгартириб туришади, жамоадагилар билан чиқиша олишмайди”- деб уларга таъриф беради[6;54-б.].

Америка профессори Т.Шибутани (1920-2004) “Ижтимоий психология” дарслигида: шахс тафаккурини назарда тутиб - “Агар одам оз бўлсада ўзини-ўзи англай олса, демак, у ўз-ўзига кўрсатмалар бера олади” - деб таъкидлаган. Демак инсон аввало ўзини англаши, ўз хулқ-атворини назорат қила олиши, шахлараро муносабатларда ўзини тўғри бошқара олиши зарур. Бундай шахсий вазифани саноген тафаккурни ривожлантириш орқали амалга ошириш мумкин бўлади[11;51б.].

П.И.Ивановнинг фикрича, «тафаккур инсоннинг шундай ақлий фаолиятидирки, бу фаолият воқеликни энг аниқ (тўғри), тўлиқ, чуқур ва умумийлаштириб акс эттиришга (билишга), инсоннинг тағин ҳам оқилона амалий фаолият билан шуғулланишига имкон беради»- деб таърифланади[7;261-б.].

A.В.Петровский “Тафаккур - ижтимоий муҳит асосида вужудга келган, ижтимоий-муносабат бўлиб, нутқ билан чамбарчас боғлиқ, муҳим бир янгилик қидириш ва очишдан иборат психик жараёндир, бошқача қилиб айтганда, тафаккур вокеликни анализ ва синтез қилишда уни бевосита ва умумлаштириб акс эттириш жараёнидир»,-деган фикрни илгари сурган. 

A.В.Петровскийнинг қарашларидан маълумки, шахснинг тараққий этиши, соғлом бўлиши, саноген тафаккурининг ривожланишида интериндивид (фаолиятда шахсларнинг субъектив муносабатлари) шахслараро муносабатларнинг таъсири муҳим аҳамиятга эга бўлиб,  унда метаиндивид яъни (атрофдаги кишиларнинг “ҳиссаси”) ижтимоий муҳит катта таъсир кўрсатади [8;13-14-б.].  

Л.C.Выготский шахснинг ижтимоий ҳаётида тафаккурнинг аҳамиятини: “Тафаккур ҳиссий билиш энди етарли бўлмай қолган ёки ҳатто ожизлик қилиб қолган жойда бошланади. Тафаккур сезги, идрок ва тасаввурларнинг билиш билан боғлиқ бўлган ишларини давом эттиради ва ривожлантиради” – деган қарашлар билан изоҳлаган [3;15-б.].

 Рус психологи О.К.Тихомиров “Тафаккур,-деб ёзади психолог олим, ўз дунёқараши билан воқеликни умумлаштириб, бавосита акс эттиришни характерлайдиган, умумлаштириш даражасига ва фойдаланадиган воситаларига ҳамда ўша умумлашмалар янгилигига боғлиқ равишда турларга ажратишдан иборат бўлган жараён, яъни билиш фаолиятидир” [10;26-б.]

Ю.М.Антонян тадқиқотларида инсондаги патоген ғоялар муайян воқеаҳодиса, нарса-буюмлар ёки ижтимоий тузилмаларга йўналтирилиши, субъектнинг фрустрацияси оқибатида алкоголизм, гиёҳвандлик ёки суицид каби вайронкор ҳаракатлар қилишга ундашини кўрсатиб беради[1]. Бинобарин, шахс ўз саломатлигини (жисмоний, руҳий, маънавий) сақлаши, соғлом турмуш тарзини қўллаб-қувватлаши зарурлиги шубҳасиз. Бунда саноген тафаккурни ривожлантириш учун ўсмир ёшидаги ўқувчиларда учраши мумкин бўлган патоген тафаккур хусусиятларини ривожланишини олдини олиш лозим.

Тафаккурнинг аҳамияти тўғрисида Ўзбекистонда психология фанининг илк асосчиларидан бўлган устозимиз М.Давлетшин қуйидаги фикрни билдиради: “...Одам кўзининг алоҳида суратда тузилганлиги одамнинг оламни билиш имконияти учун мутлақ чегара эмас. Бизнинг кўзимизга бошқа сезгиларгина қўшилиб қолмай, балки шу билан бирга, тафаккуримизнинг фаолияти хам қўшилади”[5;43-б.].

Э.Ғозиевнинг фикрига кўра: - “Тафаккурнинг мазмундорлиги кўп жиҳатдан эмоционал кечинмаларга — ҳайратда қолиш, таажжубланиш, янгиликни ҳис қилиш кабиларга боғлиқ. Мазкур ҳисларнинг пайдо бўлиши туфаккурнинг кўтаринки руҳда кечишини таъминлайди, кишига завқ-шавқ, мароқ бағишлайди. Мулоҳазалар, фикрлар, тушунчалар, ҳукм ва хулоса чиқаришларнинг чинлиги (ёлғонлиги), тўғрилиги (нотўғрилиги), адекватлиги (ноадекватлиги) инсонда ишонч ва шубҳаланиш хисларининг мавжудлиги билан белгиланади. Кишилар учун қувончли, ёқимли, мароқли кайфият ва кечинмалар фикр юритиш жараёнларини тезлаштиради, фикрлаш суръатини кучайтиради. Аксинча, нохуш кечинмалар, хафахонлик, қўрқинч, зўр беришлик (стресс) сингари эмоционал ҳолатлар мулоҳаза юритишни сусайтириши, унинг маҳсулдорлигини камайтириши мумкин. Эмоционал ҳолатлар фикрнинг йўналишига бевосита ижобий ва салбий таъсирини ўтказиб туради”[13]. 

Ўқув фаолиятида хавотирланиш намоён бўлишининг психологик хусусиятларини ўрганган олима Ш.Алимбаеванинг фикрига кўра: “Эмоцияларнинг ташқи ифодаси турли кўринишларда рўй берадики, унда асосан кўргазмали жиҳатлар асосий ўрин эгаллайди”[2].

Биринчидан, эмоциялар нафас олиш аъзоларининг ишларида ўзгариш ясайди. Масалан, ёқимли ҳис-туйғулар ишга тушганда нафас олишнинг тезлиги ва ампилитудаси ортади, ёқимсиз ҳис-туйғулар устун келганда камаяди, қўзғалган вақтида нафас ҳаракатлари тезлашади ҳамда чуқурлашади, зўр бериш вақтидасекинлашади ва юзакилашади, ҳаяжон вақтида тезлашади, ҳамда кучсизлашади, кутилмаган ҳолатда, ҳайрон қолишда зудлик билан тезлашади, қўрқувда секинлашади ва ҳоказолар. 

Турли эмоционал ҳолатларда нафас олишнинг ўзгариши  а) хурсандликда нафас олиш бир минутига 17 марта;

б) фаол хафаликда 9 марта; 

в) қўрқишда 64 марта; 

д) жаҳл чиққанда 40 марта. 

Иккинчидан, эмоция имо – ишораларда, мимикада, яъни кишининг юзида бўладиган ҳаракатларда ҳамда бутун баданнинг маънодор ҳаракатларида кўринади.

Учинчидан, гуморал ҳаракатлардаги, яъни организмнинг қон таркибидаги ва бошқа суюқликлардаги кимёвий ўзгаришларни ва шунинг билан бирга модда алмашишида бўладиган янада чуқур ўзгаришларни ўз таркибига олади.

Шахснинг ички ва ташқи тана аъзолари фавқулоддаги ҳодисалар ва

вазиятларга мослашган эмас (стихия, ҳалокат, тасодиф, стресс, аффект, хавф-хатарриск). Агар шахсда саноген тафаккур ривожланмас экан, унда турли вазиятлардан қўрқиш билан боғлиқ ҳис-туйғуларни олдиндан сезиш, пайқаш, курашиш, енгиш каби шахсий имкониятлар мавжуд бўлмайди. Шунинг учун ҳаётга энди қадам қўяётган ўсмир ёшдаги ўқувчиларда саноген тафаккурни ривожлантириш ҳар қачонгиданда долзарб аҳамият касб этади. Мактаб амалиётчи психологлари, ўқитувчилар, ота-оналар ва кенг жамоатчилик бу масалага илмий-психологик нуқтаи назардан ёндашишлари шарт.

Соғлом тафаккурда намоён бўладиган тафаккурнинг тезлиги хусусан фавқулодда вазиятларда керак бўлади, бирор қарорни жуда қисқа муддат ичида қабул қилиш талаб қилинади. Фикрнинг тезлиги мактабда ўқувчиларга кўпроқ зарур бўлади. Масалан, айрим ўқувчиларни доскага чиқариб янги масалани ечиш сўралганда, ҳаяжонланиб, бутун синф олдида ўзларини йўқотиб қўядилар. Бу салбий эмоциялар гўё уларнинг тафаккурини тормозлаб қўяди. Фикр жуда секин ва тез-тез муваффақиятсиз ишлай бошлайди. Айрим ўқувчиларнинг ана шу индивидуал хусусиятларини, уларнинг ақлий қобилиятларини тўғри баҳолаш билан махсус ҳисобга олиш зарурдир.

Хулоса ўрнида таъкидлаш мумкингки, саноген тафаккур самараси - у илм, вазият ва амаллардан иборат. Лекин фикрнинг хос самараси илм бўлиб, ундан бошқа нарса эмас.  Агар қалбда илм ҳосил бўлса, қалб ҳолати ўзгаради. Қалб ҳолати ўзгарса, аъзолар фаолияти ҳам ўзгаради. Саноген тафаккур барча яхшиликлар учун асос ва калитдир. Инсоният хавфсизлиги, давлатларнинг миллий манфаатлари, келгуси авлодларнинг барқарор келажагини таъминлаш йўлидаги жиддий хатарга айланганлиги ҳам, жамият келажаги бўлган ўсмир ёшидаги ўқувчиларнинг саноген тафаккурини ривожлантиришнинг ижтимоий-психологик хусусиятларини тадқиқ қилиш ижтимоий талаб ҳисобланади.  Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:

1.     Адлер А. Практика и теория индивидуальной психологии. СПб., 2003 – Б-23.

2.     Алимбаева Ш “Ўсмирлар ўқув фаолиятида хавотирланиш намаён бўлишининг психологик хусусиятлари” ном дис Т.: 2012,- Б.149.

3.     Выготский Л.С. Психология развития человека. – М.: Изд-во Смыссл;  Изд-во Эксмо, 2005. –С.665. 4. Гальперин П.Я., психологии творческого мышления// Вопросы психологии. Г.1982 – № 5

5.            Давлетшин М.Г., Абдурахмонов Ф.Р. “Қадимги Шарқ мамлакатларида психологик фикр тараққиёти”. – Т.: 1995. –Б.26.

6.            Леонгард К. Акцентуированные личности (сборник). Киев. 1981.-Б.23.

7.            Общая психология / Под ред. А.В.Петровского. - М., Павлов И.П. Мозг и психика 1986. - С. 201-202.

8.            Петровский В.А.  Психология неадаптивной активности. – М.: Российский открытый университет, 1992. – С.222.

9.            Пиаже Ж. Аффективное бессознательное и когнитивное бессознательное. Вопросы психологии. № 6., 1996. –С.25 - 31.

10.        Тихомиров, О. К. Психология мышления / О.К.Тихомиров. – М., 1984. –Б.134.

11.        Шибутани Т. Социальная психология. М.: Феникс, 2002. – С.544 

12.        Эллис А. Гуманистическая психотерапия:рационально-эмоциональный подход/Пер.с англ.-СПб.:Изд-во Сова; М.: Изд-во ЭКСМО-.Пресс, 2002. – Б.272.

13.        Ғозиев Э.Ғ.“Тафаккур психологияси”Т.:“Ўқитувчи»нашриёти, 1990.-Б.15.

14.        Моросанова В.И. Индивидуальная саморегуляция и характер человека // Вопр.

психол. –М, 2007,- С 59-68.

DARS JARAYONIDA YANGI PEDAGOGIK TEXNALOGIYALARDAN FOYDALANISH.

                                                   Termiz davlat universitetining  Pedagogika                                     instituti asistenti Haqberdiyeva Shoira Tursunaliyevna

 

Annotatsiya.Ta’lim jarayonida kompetensiyaviy yondashuvning mohiyati - o‘quvchilarda turmushda vujudga keladigan muammolarni avval o‘zlashtirgan bilim, ko‘nikmalari va tajribalari asosida hal qilish layoqatlarini rivojlantirishdan iborat bo‘ladi.  Boshqacha qilib aytganda, kompetensiyalar davlat va jamiyatning ta’lim tizimi oldiga qo‘ygan ijtimoiy buyurtmasi hisoblanadi. Demak, kompetensiyaviy yondashuv ta’lim tizimi oldida turgan dolzarb masaladir. 

Kalit so‘zlar: Kompetensiya, fan tushunchalari, kreativlik, texnologiya, kommunikativ, samaradorlik, an’anviy, mantiq, bilim, ko‘nikma  malaka va h.k.

 Kirish: Biologiya o‘quv fanining mazmuni dialektik-materialistik nuqtai nazardan yoritilishi, o‘quvchilar tоmоnidan оrganik оlam va unda sоdir bo‘ladigan o‘zgarishlarni tushunibgina qоlmasdan, balki tirik оrganizmlarda bоradigan hayotiy jarayonlarning mоhiyati, mazkur jarayonlarga ta‘sir ko‘rsatadigan оmillar, tirik оrganizmlarning yashash muhitiga mоslashishi va xilma-xilligining sabablarini anglaydilar. O‘qitishning bu shaklda tashkil etilishi o‘quvchilarning faktlar, hоdisalarning o‘zarо bоg‘liqligi ustida mulоhaza yuritishiga yordam beradi. Hozirgi paytda jamiyatning maktab oldiga qo’yayotgan talablari kun sayin ortib bormoqda va bu talablarga to’g’ri yondashgan holda ularni amalda bajarish o’qituvchining vazifasidir.

Asosiy qism:  Biologiyani o‘qitishda, o‘quvchilarning barkamоlligini ta‘minlash, tabiat va ijtimоiy muhitga nisbatan оngli munоsabatini namоyon etishi, falsafiy, ilmiy, siyosiy, iqtisоdiy, xuquqiy, axlоqiy, estetik ideallar va e‘tiqоdlar yig‘indisi, shuningdek, mоddiy bоrliq haqidagi qarashlariga muayyan o‘zgartirishlar kiritish va ularning tutgan o‘rni biоlоgik bilimlarni o‘zlashtirishning ahamiyati bilan tanishtirish nazarda tutiladi va shu оrqali ularda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish va rivоjlantirish, insоnning tabiat va jamiyatga оngli munоsabatini tarkib tоptirish, shuningdek kelgusidagi kasbiy faоliyati bilan uzviy bоg‘langan xоlda ta‘lim tarbiyaviy tizim vujudga keltiriladi.            

 Kreativlik tushunchasi (lot., ing. ”create”-yaratish, ”creative”yaratuvchi, ijodkor) ingliz tilidan tarjima qilinganda ijod ma’nosini anglatadi. Kreativlikni ijodga intilish, hayotga ijodiy yondashish, o’ziga doimiy tanqidiy nazar solish va tahlil etish deyish mumkun. Hozirgi zamon psixologiya va pedagogika lug’atlariga asoslanib o’qituvchining kreativligi deb uning fikirlaridagi sezgilaridagi, muloqotdagi, alohida faoliyat turidagi, ijodiy yondashish, bilish darajasi deb ta’riflash mumkun. Kreativlik insonda mavjud ma’lumotlarni qayta ishlab chiqarish va ularni cheksiz yangi modelini yaratishga javob

beradi.                                                                                  “Kreativlik otasi”  nomi  bilan 

mashhur  Pol  Torrans  to’rtta  kreativlik konikmasini aniqlagan. Uning olib borgan tadqiqotlari shundan dalolat beradiki, mazkur kreativ ko’nikmalarni shakllantirish va ularni baholash mumkun: 

•  Ravonlik. Ko’plab g’oyalarni o’ylab topish ko’nikmasi ko’p degan so’zga asoslanadi. 

•  Moslashuvchanlik. Turli g’oyalarni o’ylab topish ko’nikmasi o’zgartirish degan so’zga asoslanadi. 

•  O’ziga xoslik. Boshqalarga o’xshamagan, ajralib turuvchi g’oyani o’ylab topish ko'nikmasi noyob degan so'zga asoslanadi. 

•  Yaratuvchanlik. G’oyalarni kengaytirish ko’nikmasi qo’shish degan so’zga asoslanadi. 

 O’quvchilarga  qiziqarli, murakkab vazifalar, aniq maqsad va vaqt bilan ta’minlash kreativlik ,  muvozanatsizlik   xissini   yuzaga   keltirishini anglatish, bezovtalik va qo’rquv hissidan xalos bo’lishga yordam berish, kreativ fikirlash ko’nikmalarini boshqa ko’nikmalar bilan rivojlantirishga yordam berish,  “qutqarib” qolish emas, balki yo’l yo’riq ko’rsatish suhbatlar orqali rag’batlantirish, konstruktiv sharhlar bilan ta’minlash, yangi ko’rsatmalar bilan tanishtirib borish  o’zlarida kreativlikning boshqa turlarini ham rivojlantira olishlariga, 

guruhda ishlay olishlariga, hissiy jihatdan erkin va ijobiy fikirlarga ega bo’lishlari uchun poydevor bo’ladigan muhitni yaratish kerak. Qariyib hozirgacha ta’lim tizimida ko’plab yondashuv va metodlar ijodiy fikirlash emas berilgan ma’lumotni tushunib, to’g’ri yetkazishga ko’pi bilan bir necha axborotni umumiylashtirib, xulosa chiqara olishga yo’naltirilgan.                                                                                                                         

  Kerakli amaliy ishlar olib borilayotganiga qaramay, ko’pchilik o’qituvchilar hali hanuz shaxs o’zlarida hamda o’quvchilarda kreativlik sifatlarini qanday qilib samarali shakllantirish tajribasini o’zlashtira olmayaptilar.                                                                              

 Bunga sabab darslarni avvaldan o’ylab, rejalashtirib o’tilishi o’quvchilar uchun qiziq bo’lmayotgandir,balki ta’lim mazmunining muayyan qolipga solinganligi o’quvchilar uchun hech qanday turtki bermayotgandir, rag’bat bildirmayotgandir. 

Ta’limda hususan biologiya fanini o’qitishda   ijodiy faoliyatni tashkil etishda muammoli masalalarni yechish, muammoli vaziyatlarni tahlil qilish, shuningdek, virtual labaratoriyalardan foydalanish har bir mavzuni ochiq tabiyat qo’ynida olib borish,  o’quvchilarni mavzuga nazariy jihatdan emas real tarzda qarashga o’rgatib borish kerak. Bu esa o’quvchini fanga nisbatan qiziqishni yanada ortirib yangi fikrlarga yangi dunyoqarash, yangi olamshumul kashfiyotlarga sabab bo’lsa yangilishmagan bo’lamiz. Biologiya darslarida kompyuter texnologiyalaridan yangi mavzuni tushuntirish, egallangan ko’nikma va malakalarni qayta ishlash, o’zlashtirilgan bilimlarni nazorat qilish hamda eng asosiysi biologiya fanidan amaliy mahg’ulotlarni o’tkazishda foydalanish maqsadga muvofiqdir.  7- sinf zoologiya fanida dars jarayonini bevosita tabiat qo’ynida olib borish, o’quvchilar tassavurini kengaytirish hamda amaliy ko’nikmalarni o’zlashtrishga va bu fanga qiziqishni yanada ortishiga sabab bo’ladi. Masalan , yomg’ir chuvalchanglarni o’rganish jarayonida ularni yerdan o’quvchilarni o’zlari topsa bu ularga o’zgacha zavq bag’ishlaydi, o’quvchilar bu hodisani nazariy jihatdan emas balkim amaliy jihatdan o’rganib hayotda qo’llay oladi.  Ayniqsa, 8 sinf  Biologiya fanini o'qtishda labaratoriya jihozlarini yetishmasligi  hamda odam a'zolarni real ko'rishning iloji yo'qligini inobatga olib bu fanda Vertual labaratoriyalardan foydalanib yangicha yo'nalishda ta'lim sohasida ish olib borish maqsadga muofiq boladi. Bunda o'quvchilarni diqqatini jamlash ularni fangga qiziqishini yanada ortishi fanga

o'zgacha mehr va ruxda kirib kelishi uchun turtki bo'lsa ajab emas.                                                  

 9 sinf biologiya fanidan (sitologiya va genetika asoslari) kursining o’zlashtirilishi qiyin hisoblangan hujayra mikrodunyosi, oqsil biosintezi jarayonlari, o’simliklardagi fotosintez reaksiyalari, hujayralarning bo’linishi: mitoz va meyoz bosqichlari kabi mavzularni o’quvchilarga tushuntirishda videoroliklardan foydalanilganda ushbu mavzularni o’zlashtirish oson kechadi. Chunki o’quvchilar maktab sharoitida yaqindan tanishish imkonini bermaydigan mavzularni ularning videoraliklardagi modeli orqali o’rganishi qulay. Harakatlanadigan animatsion modellar esa tasavvur qilish oson bo’lmagan mavzularni o’zlashtirishning yagona yechimidir.   Shuningdek, biologiya darslarida muammoli vaziyatlarni shaklantirishda ham kompyuter texnikasidan foydalanish mumkin. Masalan: Videorolik taqdimoti jarayonida uning ovozi o’chiriladi va o’quvchilardan bu jarayonlarni sharhlash so’raladi (Nuklein kislotalarning tuzilishi, hujayrada oqsil biosintezi, fotosintez kabi mavzularda); Videorolik taqdimotini vaqtinchalik to’xtatib o’quvchidan keyingi jarayonlarning ketmaketligini so’rash mumkin: Sodir bo’layotgan jarayonni videoda ko’rsatib o’quvchilardan jarayonning nega aynan shunday kechayotganligini so’rash mumkin. Biologiyadan laboratoriya va amaliy mashg’ulotlarni o’tkazishda, shuningdek o’quvchilarning bilimini nazorat qilishda ham foydalaniladi. Masalan, kompyuter dasturlaridan Ispring, MyTest dasturlari yordamida o’quvchilarning bilimini nostandart test topshiriqlari orqali  baholash mumkin.

                            Bunda       bir       qancha       muhim       vazifalarning       yechimiga      erishiladi.             

Ta’lim vositalari oʻquvchilarda bilim, koʻnikma va malakalarini rivojlantirish hamda fanga oid kompetentsiyalarni egallanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Chunonchi, biologik ta’lim jarayonida zamonaviy ta’lim yondashuvlari asosida o’quvchilarda kreativlikni rivojlantirish jarayonida samarali natijaga erishishni oldindan reja asosida olib borish kerak.

Xulosa qilib,demak umumiy o‘rta ta’lim maktablari zimmasiga ta’lim-tarbiya jarayoni orqali o‘quvchilarda tayanch kompetensiyalar, jumladan, kommunikativ, axborot bilan ishlay olish, shaxs sifatidi o‘z-o‘zini rivojlantirish kompetensiyasi, ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi, umummadaniy kompetensiyalar, matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda foydalanish kompetensiyalarini tarkib toptirish vazifasi yuklatilgan.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.          Tolipova J.O. Biologiyani o'itishda innovqatsion texnologiyalar. Pedagogika oily ta`lim muassasalari talabalari uchun darslik. Toshkent-2014 y.

2.          Niyozov Q. Biologik taъlim jarayonida o'quvchilar kompetentligini rivojlantirish asoslari. – Namangan: Namangan VXTXQTMOI, 2017.

3.          Tolipova J., G'ofurov A., Umaralieva M., Abdurahmonova I., Abdukarimov A.,

Eshonqulov O. «Biologiya». O'rta taъlim muassasalarining 10-sinfi va kasb-hunar ta`limi muassasalarining o'quvchilari uchun darslik. -T.: «Sharq», 2017. 

4.          Tursunaliyevna X. S. NEW INNOVATIVE IDEAS IN TEACHING BIOLOGY

//Journal of Ethics and Diversity in International Communication. – 2021. – Т. 1. – №.

1. – С. 31-32.

5.          Niyozov Q. Biologiya ta’limi jarayonida o‘quvchilarda kompetensiyalarning shakllanishida innovason texnologiyalarning o‘rni. – Toshkent shahar XTXQTMOIda tashkil etilgan «Xalq ta’limi tizimidagi «Mahorat maktablari» faoliyatini tashkil qilishning ilmiy-nazariy va metodologik asoslari» mavzusidagi Respublika ilmiy- amaliy anjumani materiallar to‘plami. – T.: «Fan va texnologiyalar», 2017. 

6.          Quronov M. Yoshlar tarbiyasi - strategik masala. // «Ma`rifat» gazetasi, 2017 yil 1 mart, 17-son.

7.          Tursunov Q.SH. Toshpo`latov Ch.X, Qorjovov M.J ”Fizika ta`limi texnologiyasi”. Toshkent 2013. Niyozov Q. Biologiya ta`limi jarayonida o'quvchilarda kompetentsiyalarning shakllanishida innovatsion texnologiyalarning o'rni. – Toshkent shahar XTXQTMOIda tashkil etilgan «Xalq ta`limi tizimidagi «Mahorat maktablari» faoliyatini tashkil qilishning ilmiy-nazariy va metodologik asoslari» mavzusidagi Respublika ilmiy- amaliy anjumani materiallar to'plami. – T.: «Fan va texnologiyalar», 2017.

8.          Abdullaev M., Rasulov M., Fayozova S, Umaraliyev  hayvonlar zoologiyasidan dala praktikasi. Pedagogika oliy o`quv yurtlari tabiiyot-geografiya fakulteti talabalari uchun o`quv qo`llanma. T.: ≪O`qituvchi≫. 1987, 80 b.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

UMUMIY O`RTA TA`LIM MAKTABLARIDA BIOLOGIYA FANINI O`QITISHDAGI MUAMMOLI  TA`LIMNING  O`RNI.

                                                    Termiz davlat universitetining Pedagogika                                     instituti asistenti Haqberdiyeva Shoira Tursunaliyevna

 

Annotatsiya. Muammoli ta'limning asosiy g'oyasi shundan iboratki, bilim ko'pincha o`quvchilarga tugallangan shaklda berilmaydi, balki ular tomonidan muammoli vaziyatda mustaqil kognitiv faoliyat jarayonida o'zlashtiriladi. Muammoli ta’lim nazariyasi o‘quvchining aqliy kuchini rivojlantiruvchi ta’limni tashkil etishning psixologik-pedagogik yo‘llari va usullarini tushuntiradi. Har tomonlama rivojlangan shaxsning eng muhim ko'rsatkichi yuqori darajadagi aqliy qobiliyatlarning mavjudligidir. 

Kalit so`zlar: Muammo, psixologiya, pedagogika, optimal, fikrlash, ta'limot, stereotip, texnologiya, kognitiv, eritrotsitlar va h.k.

 Muammoli ta'lim - bu o'qitish, unda o'qituvchi tizimli ravishda muammoli vaziyatlarni yaratib, o'quv muammolarini hal qilishda o'quvchilarning faoliyatini tashkil etib, fanning tayyor xulosalarini o'zlashtirish bilan ularning mustaqil  faoliyatining optimal uyg'unligini ta'minlaydi.  Muammoli ta'lim masalalari bo'yicha qizg'in munozaralar hali ham davom etmoqda: ba'zi mualliflar uni keng ko'lamda ko'rib, uni yangi ta'lim turi sifatida belgilaydilar (M.N Skatkin, I. Ya. Lerner, M.I. Maxmutov), boshqalari o'qitish usuli (V. Okon), boshqalar muammoli ta’limni printsip sifatida tasniflaydilar (T.V. Kudryavtsev), boshqalari uni ta’lim turi deb ataydilar. Ayrimlar (metodist-geograflar) muammoli ta’limni shaxsning mustaqil psixik faoliyatining psixologik qonuniyatlarini hisobga oluvchi didaktik yondashuv sifatida qaraydilar. Ta'limni texnologiyalashtirish bilan bog'liq holda muammoli ta'lim muammoli texnologiya sifatida belgilanadi.

Muammoli o'qitish bo'yicha turli nuqtai nazarlarga qaramasdan, barcha tadqiqotchilar uchun quyidagilar umumiydir: asosiy ma'lumot manbasidan o'quvchi tomonidan shakllantiriladigan ta'lim muammoli vaziyatlarni yaratuvchisiga aylanadigan o'qituvchining rolini tubdan o'zgartirish. ijodiy fikrlash.

Muammoli ta'limning asosiy g'oyasi shundan iboratki, bilim ko'pincha o`quvchilarga tugallangan shaklda berilmaydi, balki ular tomonidan muammoli vaziyatda mustaqil kognitiv faoliyat jarayonida o'zlashtiriladi.

Rivojlantiruvchi ta'limni faqat o'qituvchining tafakkur rivojlanishining qonuniyatlari haqidagi bilimlarga tayangan holda, maxsus pedagogik vositalar yordamida o'rganish jarayonida o'quvchilarning aqliy qobiliyatlari va kognitiv ehtiyojlarini shakllantirish bo'yicha maqsadli ish olib borishi mumkin. Bunday mashg'ulotlar muammoli vaziyatlarni keltirib chiqaradi.

Psixologlar "faol fikrlash", "mustaqil fikrlash", "ijodiy fikrlash" tushunchalarini aniq ajratib turadilar. Fikrlash har doim faol va turli darajalarga ega. Har qanday o'quv jarayoni faoldir. Ammo faol fikrlash mustaqil yoki ijodiy bo'lmasligi mumkin.

O`quvchilarga aqliy faoliyatning tayyor usullarini o'rgatish ijodiy emas, balki oddiy faoliyatga erishish yo'lidir. Muammoli ta’limda faoliyat shundan iboratki, o‘quvchi haqiqiy materialni tahlil qilib, taqqoslab, umumlashtirib, konkretlashtirib, o‘zi undan yangi ma’lumot oladi. Muammoli ta'limda fikrlashni faollashtirishdan maqsad - stereotip bo'lmagan vazifalarni hal qilish uchun aqliy harakatlar tizimini o'rgatishdan iboratdir. O'quvchilarning haqiqiy faolligi muammolarni hal qilish yo'llarini topish bilan tavsiflanadi. Agar izlanish nazariy yoki amaliy muammoni hal qilishga qaratilgan bo'lsa, u muammoli ta'limotga aylanadi.

Muammoli ta’limning maqsadi nafaqat ilmiy bilimlar natijalarini, bilimlar tizimini, balki o‘z yo‘lini, bu natijalarni olish jarayonini o‘zlashtirish, o‘quvchining bilim mustaqilligini shakllantirish va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishdan iborat. 

Muammoli ta’lim o‘quvchilarning kognitiv mustaqilligini shakllantirishga, ularning mantiqiy, oqilona, tanqidiy va ijodiy fikrlash hamda kognitiv qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan. Tafakkur psixologiyasi qonuniyatlari, ilmiy izlanishlar mantig’iga tayangan holda muammoli ta’lim o’quvchi intellektini, uning hissiy sohasini rivojlantirishga va shu asosda dunyoqarashini shakllantirishga xizmat qiladi. Bu muammoli ta’lim va an’anaviy tushuntirish-illyustrativ ta’limning asosiy farqidir. Muammoli ta'lim nafaqat ilmiy bilimlar natijalarini o'zlashtirishni, balki bilim yo'lini, ijodiy faoliyat usullarini ham o'z ichiga olib o`rganiladi.

Muammoli ta'limda o'qituvchining tushuntirishlari va o'quvchilarning reproduktiv  faoliyati tamoyili ustunlik qiladi.

Muammoli ta’limda o‘qituvchi faoliyati shundan iboratki, eng murakkab tushunchalar mazmunini tushuntirib, zarurat tug‘ilganda tizimli ravishda muammoli vaziyatlar yaratadi, o‘quvchilarga faktlar haqida ma’lumot beradi va ularning o‘quv va bilish faoliyatini tashkil etadi. Shunday qilib, faktlarni tahlil qilish asosida o`quvchilar mustaqil ravishda xulosalar va umumlashtirishlar asosida chiqaradilar, tushunchalar, qoidalar, teoremalarning ta'riflarini (o'qituvchi yordamida) tuzadilar, ma'lum bilimlarni yangi vaziyatda mustaqil ravishda qo'llaydilar.

Muammoli ta'lim o'qituvchiga o'quv materialini va o'qitish usullarini o'zgartirishga imkon beradi. Har xil turdagi ta'lim muammolarining mavjudligi qidiruv, qisman qidiruv, dizayn va ixtirochilik, badiiy o'quv va kognitiv faoliyatni yoki ularning kombinatsiyasini ta'minlaydi.

Ushbu texnologiyaning eng muhim elementi o'quvchining qo'yilgan ta'lim muammosini samarali hal qilish uchun yetishmayotgan o'quv ma'lumotlarini mustaqil ravishda izlashidir. Muhim texnologik  muammoli savollar va muammoli vazifalardir, Finlyandiya o'qituvchilari muammoli masalaning yorqin misolini taklif qiladilar: tasavvur qiling-a, qo'shnilaringiz ta'tilga chiqdi va sizga ko'rsatmalar berishni unutib, sevimli timsohiga g'amxo'rlik qilishingizni so'radi. Buni qanday qilasiz?

Umumiy o`rta ta`lim maktablarida ishlaydigan amerikalik o'qituvchilar tajribasidan muammoli vazifaga misol keltiraylik: o'quvchilarga kuzatish ob'ektining batafsil tavsifini tuzishda uy hayvonlarini boqish va uning rivojlanishini bir necha oy davomida kuzatib borish buyuriladi. Buga o`xshash misollar juda ko`pdir.

8-sinf darsligidagi "Skelet-muskullar tizimining ahamiyati. Inson skeleti haqida umumiy ma’lumot” mavzu bo'yicha;

Nima uchun cherkov o'rta asrlarda murdalar va skeletlarni o'rganishdan tashvishlangan deb o'ylaysiz?

8-sinf darsligi bo`yicha  “Suyaklarning tarkibi va tuzilishi” mavzusida 

O'qituvchi muammoli vaziyat yaratadi. U ba'zi suyaklarning yuqori mustahkamligini qayd etib, diqqatni chizishga qaratadi. O'qituvchining iltimosiga ko'ra, o`quvchilar o'rtacha konfiguratsiyadagi odamning skeletining massasini aniqlashga harakat qilmoqdalar. Qoida tariqasida, ular bu raqamni ortiqcha baholaydilar. O'qituvchining ma'lum qilishicha, vazni 70 kg bo'lgan odamning o'rtacha skelet massasi 8-9 kg. Muammoli vazifa tug'iladi: skeletning yuqori kuchini nisbatan yengilligi bilan qanday tushuntirish mumkin?

“Eritrotsitlar va leykotsitlar” mavzusidagi dars.

`O'qituvchi quyidagi qoida orqali muammoli vaziyat yaratadi. Qonda, suyuqlikda bo'lgani kabi, tananing ehtiyojlarini qondirish uchun zarur bo'lganidan ko'ra kamroq kislorod  eriydi. Organizmni yetarli miqdorda kislorod bilan ta`minlash qanday kechadi?

Evolyutsiya jarayonida hayvonlarning qaysi guruhlari odamlarning paydo bo'lishiga olib kelishi mumkin? “Organizmlarning yaroqliligi va uning nisbiyligi” mavzusidagi dars.

Kapalak turlaridan birining t ikki turdagi barglarda uchraydi - och yashil va kulrang. Yashil tırtıllar yashil barglarda, kulrang tırtıllar esa kul rangda ko'proq uchraydi. Ushbu fakt uchun mumkin bo'lgan tushuntirishlarni taklif qiling.

Shuni yodda saqlash kerak-ki, har bir muammoli vaziyat muammoga aylanmaydi. O'qitish amaliyotida ko'pincha o'qituvchilar tomonidan o`quvchilar uchun intellektual qiyinchiliklar tug'diradigan savollar mavjud, ammo javob izlash o`quvchilar uchun mavjud emas, chunki ular zarur boshlang'ich bilim va ko'nikmalarga ega emaslar. Bunday holda muammoga aylanmaydigan muammoli vaziyat yaratiladi. Agar maktab o'quvchilarida mulohaza yuritish uchun muammoli dastlabki bilimlar mavjud bo'lsa, muammoli vaziyat maktab o'quvchilari tomonidan hal qilish uchun qabul qilingan muammoga aylanadi.

Muammoli ta'limning asosiy tushunchalari:

Muammoli o'qitish - o'qituvchining muammoli vaziyatlar tizimini yaratish, o'quv materialini (to'liq yoki qisman) tushuntirish bilan taqdim etish va an'anaviy usulda  mustaqil ravishda o'quv muammolarini qo'yish orqali yangi bilimlarni olishga qaratilgan o'quvchilar faoliyatini boshqarishdagi faoliyati. va ularni hal qilish.

Muammoli o'qitish - muammoli vaziyatda o'qituvchining tushuntirishlarini idrok etish, muammolarni shakllantirish va ularni (mantiqiy va intuitiv) takliflar, farazlar, ularni asoslash va isbotlash orqali hal qilish orqali bilim va faoliyat usullarini egallash bo'yicha o`quvchilarning o'quv va kognitiv faoliyati. shuningdek, yechimlarning to'g'riligini tekshirish orqali.

Muammoli o'qitish - muammoli vaziyatda o'qituvchining tushuntirishlarini idrok etish, muammolarni shakllantirish va ularni (mantiqiy va intuitiv) takliflar, farazlar, ularni asoslash va isbotlash orqali hal qilish orqali bilim va faoliyat usullarini egallash bo'yicha o`quvchilarning o'quv va kognitiv faoliyati, shuningdek, yechimlarning to'g'riligini tekshirish orqali boradi.

  Muammoli savol, muammoli vaziyat yoki muammoli topshiriq muammoni ifodalash shakli sifatida amalga oshiriladi.

Muammoli ta'limni amalga oshirish uchun uning tuzilishiga qat'iy rioya qilish kerak. Muammoli ta'lim strukturasining tarkibiy qismlari rasmda ko'rsatilgan. 18.2.

Muammoli ta’limning tuzilishi

O'qituvchi oldida turgan birinchi savol - muammolarni aniqlash va muammoli vazifalarni shakllantirishdan iborat.

Ta'lim muammolarini shakllantirish manbalari.

1. Fan.

•  Fanning asosiy masalalari, ularni asosiy uslubiy qoidalar nuqtai nazaridan izohlash;

•  nazariya va amaliyotni solishtirish;

•  voqelikning ziddiyatlari;

•  Ilmiy muammolarning aspekti;

•  u yoki bu hodisani turlicha talqin qilish, turli ilmiy maktablar pozitsiyalaridan turli ilmiy qarashlar;

•  fandagi tushuncha va kundalik g'oyalar;

•  ilmiy kashfiyotlar tarixi;

•  nazariy va empirik bilimlarning o‘zaro bog‘liqligi, fanning hayot bilan aloqasi.

 2.O‘quv materiali.

 3. O`quvchilar.

Ta'lim muammolarini ilgari surishning asosiy didaktik manbai - ma'lum va noma'lum o'rtasidagi farq; bilganlari va olishlari kerak bo'lgan narsalar o'rtasidagi ziddiyat. Qarama-qarshilik o'quvchilarning aqliy faoliyatini faollashtirishning asosiy vositasidir.

Muammo darajalari: 1) muammo bayoni,

2)  qisman qidiruv;

3)  tadqiqot usuli.

Muammoni hal qilish bosqichlari.

•  Muammoni bayon qilish, muammoli vaziyat yaratish.

•  Muammoli vaziyatdan xabardorlik.

•  Muammoni shakllantirish.

•  Ma'lum harakat usullarini qo'llash.

•  Gipotezani shakllantirish.

•  Gipotezani tekshirish (o‘quvchilarni masalalarni yechishda tashkil etish).

•  Muammoni yechish (bu davrda yangi bilimlar olinadi va yechimlar o‘rganiladi).

•  Umumiy xulosalar.

Muammoli ta’limning umumiy xususiyatlari:

•  O'quvchilar tomonidan bilimlar tizimi va aqliy va amaliy faoliyat usullarini o'zlashtirish.

•  O‘quvchilarning kognitiv mustaqilligi va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish.

•  Dialektik-moddiy tafakkurni shakllantirish.

Muammoli o'rganishning o'ziga xos xususiyatlari:

•  - bilimlarni ijodiy o'zlashtirish ko'nikmalarini tarbiyalash (mantiqiy usullarni yoki ijodiy faoliyatning alohida usullarini qo'llash);

•  - bilimlarni ijodiy qo'llash ko'nikmalarini tarbiyalash (o'zlashtirilgan bilimlarni yangi vaziyatda qo'llash);

•  - ijodiy faoliyatda tajribani shakllantirish va to'plash (ilmiy tadqiqot usullarini o'zlashtirish, amaliy muammolarni hal qilish).

Zamonaviy darslar muammoli va muammoli bo'lmaganlarga bo'linadi. Ularning birbiridan farqi o‘qitishning tuzilishi, usullari va vositalarida. Muammoli darsda tashqi va ichki tuzilish ajratiladi. U rasmda aks ettirilgan. 18.3.

Muammoli darsning tuzilishi

Skeletning bir vaqtning o'zida mustahkamligi bilan engillikni nima tushuntiradi?

Ehtimol, bu qarama-qarshilikni suyaklarning qandaydir maxsus tuzilishi va tarkibi bilan izohlash mumkin.

Ehtimol, bu qarama-qarshilikni suyaklarning qandaydir maxsus tuzilishi va tarkibi bilan izohlash mumkin.

    Darsda muammoli masalani yechish misoli “Suyaklarning  tarkib, tuzilishi va o'sishi”

Suyaklarning mustahkamligi zich sirt, maksimal yuklanish chiziqlariga qarshi turadigan suyak to'siqlarining maxsus joylashuvi bilan beriladi. Naysimon suyaklarning  tuzilishi va suyaklardagi bo'shliqlarning mavjudligi kuchni yo'qotmasdan vaznni engillashtiradi. Organik va mineral moddalarning kombinatsiyasi suyakni etarlicha kuchli va ayni paytda engil qiladi.

Muammoli ta’lim o‘quvchilarda faollik, tashabbuskorlik, mustaqillik va ijodkorlikning namoyon bo‘lishini rag‘batlantiradi, ularning tafakkurini rivojlantiradi, turli ko‘rinishdagi ilmiy va amaliy masalalarni yechishning murakkab san’atiga o‘rgatadi. Biologiya darslarida muammoli ta’lim ko‘pincha qo‘llaniladi. Biroq, bir qator olimlar (N. M. Verzilin, L. V. Rebrova, G. F. Fedorets, V. N. Maksimova) tomonidan olib borilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, biologiya darslarida bu turdagi ta'lim har doim ham mumkin emas. Masalan, organizmlarning tuzilishi, hujayra tuzilishi, nuklein kislotalarning xossalari kabi mavzular ko'rib chiqilayotgan ob'ektlar haqida aniq bilimlarni talab qiladi.

Bundan tashqari, muammoli ta’limni tashkil etish ko‘p vaqt talab etadi, bu esa uning keng qo‘llanilishini cheklaydi.

Xulosa qilib aytganda muammoli ta'lim reproduktiv xususiyatga ega texnologiyalarga nisbatan beqiyos yuqori mehnat zichligiga ega, maktab o'quvchilarini o'quv ishlari bilan ortiqcha yuklashga olib keladi va mustaqil ravishda metodik jihozlarni yaratadigan o'qituvchidan malaka talab qiladi, ya'ni texnolog vazifasini bajaradi. Bizning fikrimizcha, maktablarda juda eskirgan, lekin hali ham hukm surayotgan tushuntirishillyustrativ o‘qitish turi bilan raqobatlashish uchun biologiya o‘qituvchilari muammoli o‘qitishni yanada kengroq qo‘llashlari kerak. Bu esa o`z navbatida o‘quvchilarda faollik, tashabbuskorlik, mustaqillik va ijodkorlikning namoyon bo‘lishini rag‘batlantiradi, ularning tafakkurini rivojlantiradi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.       Tolipova J.O. Biologiyani o'itishda innovqatsion texnologiyalar. Pedagogika oily ta`lim muassasalari o`quvchilari uchun darslik. Toshkent-2014 y.

2.       Niyozov Q. Biologik taъlim jarayonida o'quvchilar kompetentligini rivojlantirish asoslari. – Namangan: Namangan VXTXQTMOI, 2017.

3.       Tolipova J., G'ofurov A., Umaralieva M., Abdurahmonova I., Abdukarimov A.,

Eshonqulov O. «Biologiya». O'rta taъlim muassasalarining 10-sinfi va kasb-hunar ta`limi muassasalarining o'quvchilari uchun darslik. -T.: «Sharq», 2017. 

4.       Tursunaliyevna X. S. NEW INNOVATIVE IDEAS IN TEACHING BIOLOGY //Journal of Ethics and Diversity in International Communication. – 2021. – Т. 1. – №. 1. – С. 31-32.

5.       Niyozov Q. Biologiya ta’limi jarayonida o‘quvchilarda kompetensiyalarning shakllanishida innovason texnologiyalarning o‘rni. – Toshkent shahar XTXQTMOIda tashkil etilgan «Xalq ta’limi tizimidagi «Mahorat maktablari» faoliyatini tashkil qilishning ilmiy-nazariy va metodologik asoslari» mavzusidagi Respublika ilmiy- amaliy anjumani materiallar to‘plami. – T.: «Fan va texnologiyalar», 2017. 

6.       Quronov M. Yoshlar tarbiyasi - strategik masala. // «Ma`rifat» gazetasi, 2017 yil 1 mart, 17-son.

7.       Tursunov Q.SH. Toshpo`latov Ch.X, Qorjovov M.J ”Fizika ta`limi texnologiyasi”. Toshkent 2013. Niyozov Q. Biologiya ta`limi jarayonida o'quvchilarda kompetentsiyalarning shakllanishida innovatsion texnologiyalarning o'rni. –

Toshkent shahar XTXQTMOIda tashkil etilgan «Xalq ta`limi tizimidagi «Mahorat maktablari» faoliyatini tashkil qilishning ilmiy-nazariy va metodologik asoslari» mavzusidagi Respublika ilmiy- amaliy anjumani materiallar to'plami. – T.: «Fan va texnologiyalar», 2017.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КЎҲИТАНГ ТИЗМАСИ ФЛОРАСИДАГИ ASTRAGALUS L. ТУРКУМИНИНГ “ЎЗБЕКИСТОН ҚИЗИЛ КИТОБИГА” КИРИТИЛГАН ТУРЛАРИ

К.Атоев, Б.Боймаматов

Термиз давлат университети 

Аннотация

Astragalus L. туркуми Тоғли Ўрта Осиё ва Эрон-Турон флораларида етакчи ўринни эгаллайди ҳамда мазкур флораларни турларга бойлиги жиҳатидан ўзаро боғлаб туради.

Астрагал туркумининг Ўрта Осиёда 600 дан ортиқ, Ўзбекистонда эса 254 дан ортиқ турлари  тарқалган [1]. Охирги йилларда олиб борилган илмий изланишлар ва Марказий гербарий (TASH) фондида сақланаётган намуналарни таҳлил қилиш натижасида мазкур флорада туркумнинг 268 та тури учраши маълум бўлди.  Калит сўзлар: Astragalus, оила, эндем,флора, тоғ, адир, туркум , тур             Кириш. Кўҳтанг тизмасининг флораси таркибида Astragalus L. туркумининг 30 дан ортиқ тури учрайди ва флорада энг йирик туркумл ҳисобланади [2]. Олиб борилган изланишлар натижасида тизма флораси таркибидаги Astragalus L. туркумига мансуб 4 тур “Ўзбекистон Республикасининг Қизил китоби” таркибига киритилган [3].

1.                      Astragalus plumbeus (Nevski) Gontsch.  in Fl.URSS. 12 (1946) 868. – V.V. Nikit. Et Vass. in Фл. Туркм. 4 (1949) 277. Gontsch. in Fl. Uzbek. 3 (1955) 671. – Қўрғошин астрагали (Fabaceae). Laguropsis Bunge секциясига мансуб. Бу тур ҳаётий шаклига кўра – кўп йиллик (гемикриптофит) ўсимлик бўлиб, Кўҳитанг тизмасининг эндем тури ҳисобланади. Асосан тизманинг шарқий ёнбағридаги Хўжанқо қишлоғининг юқорисида, денгиз сатҳидан 1100-1500 м баландликдаги оҳак тошли ва майда жинс тупроқли ёнбағирларда учрайди. Ҳозирги вақтда Марказий гербарий (TASH) фондида сақланмоқда.

2.                      Astragalus subschachimardanus Popov in Not. Syst. Herb. Inst. Bot. Acad. Sci. URSS. 10 (1947) 28. -Gontsch. et M.Pop. in Fl. URSS. 12 (1946) 866, ross. –

Gontsch. In Fl. Uzbek. 3 (1955) 669.– V.V. Nikit. et Vass. in Фл. Туркм. 4 (1949) 277 - Юмолоқ тўпгулли астрагал. Laguropsis Bunge секциясига мансуб бўлиб, Кўҳитанг тизмасининг ҳақиқий эндемларидан бири ҳисобланади.. Ҳаётий шаклига кўра – кўп йиллик ўт. Тизманинг Қизилолма ҳудудида д.с. 1500-2800 м баландликда тошли, шағал-тошли ёнбағирларда ўсишга мослашган. Ҳозирги вақтда Марказий гербарий (TASH) фондида сақланмоқда.

3.                      Astragalus terrae-rubrae Butkov in Not. Syst. Herb.Inst. Bot. Acad. Sci. Uzbek. 6 (1941) 6. – Gontsch. In Fl.URSS. 12 (1946) 382. -Gontsch. In Fl. Uzbek. 3 (1955) 572. - Қизилер астрагали. Alopecioides Gontsch секциясида якка тур бўлиб, асосан Жануби-ғарбий Помир Олойда тарқалган камёб, эндем ўсимлик. Ҳаётий шаклига кўра – кўп йиллик ўт. Кўҳитанг тизмаси ҳудудида Кампиртепа бўлимининг Қоратолсой ёнбағирларида майда тошли, ола жинсли ёнбағирларда д.с. 1400-1700 м баландликда ўсади. 100 м² майдонга 25-35 дона ўсимлик тўғри келади. Ушбу тур ареалогик тахлилига кўра, Ҳисор тизмасининг Хўжагургур-Ота,

Қизилсув, Оқсув дарёларининг ҳавзаларида ҳам тарқалган.

Astragalus willisii Popov in Not. Syst. Herb. Horti. Bot. Petrop. 4 (1923) 155. - Gontsch. in Fl.URSS. 12 (1946) 420. – V.V. Nikit.et Vass. in Фл. Туркм. 4 (1949) 237. Gontsch. in Fl. Uzbek. 3 (1955) 584. – Виллис астрагали. Бу тур Halicacabus Bunge секциясига мансуб бўлиб, Сурхон қўриқхонасидаги камёб ўсимлик турларидан бири. Тизманинг Тангидара ва Қизилолма ҳудудларида кичик ареали тарқалган. Асосан, шағал-тошли ёнбағирларда ҳамда арчазорлар ичида д.с. 1200-1600 м баландликда, якка-якка ҳолда (8-10 дона) тарқалган. Турнинг ареали Катта Қурчуқ тоғига ҳам чиқади.

Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, Тоғли Ўрта Осиё провинциясининг локал флоралари, жумладан Тиён-Шон ва Помир-Олой флоралари Astragalus турларига бойлиги билан ажралиб туради. Бу эса туркумга мансуб бўлган турларнинг янги популяцияларини ўрганиш муҳимлигини кўрсатади.

Фойдаланилган адабиётлар

1.     Флора Узбекистана. В 3-и т. – Ташкент: Изд. АН УзССР, 1955.

2.     Ибрагимов А.Ж. Флора Сурханского государственного заповедника: Автореф. дис…канд. биол. наук. – Ташкент, 2010.  22 с.

3.     Ўзбекистон Республикасининг Қизил китоби.  Тошкент: Chinor ENK,

2009. Т.1. – 335 б.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LOMBARDLARNING FUQAROLIK-HUQUQIY MUNOSABATLAR SUB'EKTI

SIFATIDAGI O‘RNI VA AHAMIYATI

Safarov Sanjarbek Abdullaevich 

“Navoiy lombard”MCHJ  rahbari, huquqshunos Annotatsiya. Maqolada lombardlarning fuqarolik-huquqiy munosabatlar sub'ekti sifatidagi o‘rni va ahamiyati yoritilgan. Shuningdek lombardlar tijoratchi yuridik shaxs sifatidagi maqomi ochib berilgan. 

Tayanch tushunchalar: lombard, ashyolar, mol-mulk, garov, yuridik shaxs, tijoratchi yuridik shaxs, omonat saqlash.

Ma'lumki lombardlar ixtisoslashgan moliya institutlari sifatida jismoniy shaxslarga kredit operatsiyalari toifasiga oid xizmatlarni taqdim etadilar, bu yesa bank muassasalariga muqobildir, chunki mijoz va lombard o‘rtasidagi munosabatlar nisbatan sodda va har ikki tomondan ham qo‘shimcha xarajatlarni talab qilmaydi. Shu sababli, bank va lombard o‘rtasida mijozlarni jalb qilish uchun qandaydir raqobat haqida gapirish mumkin.

Ayni paytda ilmiy-texnik inqilob boshlanishi bilan lombard biznesi so‘nggi 10 yil ichida o‘zining mavjud bo‘lgan barcha asrlariga qaraganda ko‘proq o‘zgardi. Zamonaviy sharoitda lombard sanoati iste'molning boshqa sohalarida yuqori darajadagi xizmat ko‘rsatishga allaqachon o‘rganib qolgan mijozning xilma-xil ehtiyojlarini maksimal darajada qondirishga qaratilgan[1].

 So‘nggi yillarda butun dunyoda, jumladan, AQSh, Germaniya, Buyuk Britaniya, Shvetsiya, Yaponiya kabi iqtisodiy         rivojlangan mamlakatlarda   lombardlarning mashhurligi ortib bormoqda. 

Bozor iqtisodiyotining shiddat bilan rivojlanib borayotganligi aholining keng qatlamlarining to‘lov qobiliyatini saqlash va oshirish, iqtisodiyotda yalpi talabni faollashtirish hamda mamlakatimiz iqtisodiy o‘sishiga qo‘shimcha turtki bo‘lib xizmat qilish maqsadida lombardlarning yetakchi kreditorlar sifatidagi roli ayniqsa ortib bormoqda. Aholi bilan kredit munosabatlarini jadal rivojlantirish uchun respublikada lombardlarning keng tarmog‘i va lombard infratuzilmasini yaratish zarur. Kredit munosabatlarining ushbu o‘ziga xos segmentida aholi bilan o‘zaro munosabatlarning amalga oshirilmagan salohiyati va zamonaviy kredit kapital bozorida talab qilinadigan rivojlangan kredit vositalari mavjud.

Biroq, bugungi kunda mamlakatimizda lombard tizimi doirasida aholini kreditlashning markaziy masalalari bo‘yicha har tomonlama yakunlangan tadqiqotlar mavjud yemas. Lombard faoliyati tamoyillarini tizimlashtirish, lombard kredit mexanizmi mazmunini va uning faoliyatini belgilovchi omillarni ochib berish muammolari shular jumlasidandir. Lombardning iste'mol krediti munosabatlarining samarali faoliyat yuritishi faoliyatini kengaytirish uchun kreditlash vositalarini modellashtirish va yanada takomillashtirish zarur.

O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 894 moddasida lombardda omonat saqlash to‘g‘risidagi qoidalar mustahkamlangan bo‘lib, unga ko‘ra:

Lombardda omonat saqlash uchun fuqarolardan shaxsiy iste'molga mo‘ljallangan ko‘char ashyolar qabul qilinishi mumkinligi e'tirof etiladi. Shuningdek ashyoni lombardda omonat saqlash shartnomasi lombard tomonidan yuk topshiruvchiga (mijozga) uning nomi yozilgan saqlov pattasi beriladi va bu shartnoma rasmiylashtirilganligi belgilab beradi. Fuqarolar o‘zlariga tegishli bo‘lgan iste'mol qilinmaydigan ashyolarni haq evaziga kelgusida mazkur ashyo yoki mulkni qaytarib olish sharti bilan shartnoma tuzadilar. Lombard shartnomasidan hamma fuqarolar foydalanishini inobatgan olgan holda aytish mumkinki, bu shartnoma ommaviy harakterga ega.

Lombardlar maxsus ruxsatlar asosida faoliyat ko‘rsatadilar, ularni tashkil qilish hamda bekor qilish tegishli organlar va qonun-qoidalar asosida amalga oshiriladi. Ayrim turdagi ashyolarni lombardlarga qabul qilishda maxsus qoidalar tatbiq qilish asosida rasmiylashtiriladi. Lombardlarga fuqarolar tomonidan ashyolarni topshirish ular o‘rtasida tuziladigan shartnomalarga asosan amalga oshiriladi, ashyoni topshirish vaqtida tegishli kvitansiya (patta) ashyoni topshirgan tarafga beriladi. Lombardga ashyoni topshirish vaqtida topshirilayotgan narsani baholash asosida qabul qilinadi. Topshirilayotgan ashyoni baholash qabul qilish vaqtidagi narxlar asosida amalga oshiriladi[2].

Boshqa tijorat tashkilotlari singari, lombardlar ham o‘z faoliyatida xavf-xatarlarga duch kelishadi. Garovning eng mashhur turi zargarlik buyumlari bo‘lib, ular vazni, nozikligi va umumiy holati bilan baholanishi kerak. Soxta narsani garov, yuqori sifatli soxta narsa sifatida qabul qilish xavfi mavjud, chunki haqiqiyligini aniqlashda qiyinchilik va qimmat tahlillarga ehtiyoj bor. Maishiy texnikani garov sifatida qabul qilishda ushbu turdagi jihozlarning ishdan chiqishi, shuningdek, qalbaki va sifatsiz bo‘lishi xavfi mavjud.  Yana bir xavf o‘g‘irlangan tovarlarni garov sifatida qabul qilish bilan bog‘liq.

Garov ta'minotini noto‘g‘ri baholash lombardlar tomonidan kreditlashda ham dolzarbdir.

Mazkur muammolarni oldini olish uchun lombardlarning banklar va sug‘urta kompaniyalari bilan iste'mol krediti berish sohasida hamkorligi orqali hal yetish mumkin. Lombardlarning jadal rivojlanishining asosiy sababi kreditlash xizmatlariga talabning ortishi, tijorat banklari tomonidan iste'mol kreditlari ajratilishining qisqarishidir. Yana bir sabab, korxonalar tomonidan ishlab chiqarish faolligining pasayishi, xodimlarning qisqarishi, ish haqining kamayishi, aholi daromadlarining yetarli emasligidir. Kredit munosabatlarini yaxshilaydigan lombard infratuzilmasini yaratish zarur.

Lombard yuridik shaxs - ixtisoslashtirilgan tijorat tashkiloti bo‘lib, uning asosiy faoliyati fuqarolarga qisqa muddatli kreditlar berish va narsalarni saqlashdir. Bular. Qonun chiqaruvchi huquqiy maqomning ikkita asosiy mezonini belgilaydi - bu tijorat yuridik shaxsini yaratish (fuqarolar - jismoniy shaxslar, yakka tartibdagi tadbirkorlarning fuqarolari, shuningdek notijorat tashkilotlari lombard bo‘lishi mumkin yemas) va faoliyatning o‘ziga xos maqsadi. fuqarolarga qisqa muddatli kreditlar berish va narsalarni saqlash[3].

Shu bilan birga, lombard tijorat tashkiloti bo‘lishiga qaramay, “lombardga fuqarolarga qisqa muddatli kreditlar berish, ashyolarni saqlash, shuningdek, maslahat va axborot xizmatlari ko‘rsatishdan tashqari boshqa tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanish taqiqlanadi.

Yuqoridagilarni umumlashtirib, xulosa qilishimiz mumkinki, lombard - bu fuqarolarga qisqa muddatli kreditlar berish va ashyolarni saqlash maqsadida tashkil etilgan maxsus huquqiy layoqatli ixtisoslashtirilgan tijorat yuridik shaxsidir. Fuqarolik qonunchiligida tijoratning yeng ideal tashkiliy-huquqiy shakli sifatida e'tirof etish mumkin.

Lombard tashkil etish va faoliyat yuritish uchun yuridik shaxsning lombardni tashkil etishi va uning faoliyati uchun yuridik shaxsning alohida huquqiy layoqati va alohida maqomiga ega bo‘lgan yuridik shaxsning maxsus tashkiliy-huquqiy shaklini nafaqat tashkilot, balki u tomonidan belgilanadigan kredit tashkiloti tashkil yetish zarurligini belgilaydi. asosiy maqsad - qisqa muddatli kreditlar berish[4].

Zero, lombard aholini kreditlash sohasidagi fuqarolik huquqiy munosabatlar subektlari orasida alohida ajralib turadi

Buni quyidagi dalillar tasdiqlaydi.

“Birinchidan, ushbu muassasaning rivojlanish tarixi shuni ko‘rsatadiki, lombardning qisqa muddatli iste'mol kreditiga bo‘lgan ehtiyoji uning ko‘p asrlik aholi kreditorlari orasida mavjudligini belgilab berdi.

Ikkinchidan, lombard aholiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri garovga qo‘yilgan kreditlar berishga ixtisoslashgan, unga tegishli ko‘char mulk, qoida tariqasida, qimmatbaho toshlar va metallardan yasalgan buyumlar. "Oltin" ipoteka uy xo‘jaliklari uchun eng keng tarqalgan investitsion ob'ektdir, chunki u kapitalni ko‘p talab qiladi, hajm birligi katta qiymatga ega va saqlash uchun qulaydir.

Uchinchidan, ushbu muassasaning faoliyati lombard mijozlari uchun muhimroq bo‘lgan kreditni texnik bajarishning soddaligi va tezligi ma'nosida ko‘proq yoki kamroq mukammal usulni o‘z ichiga oladi. Qarz oluvchi uchun lombardda kutish uchun yo‘qotadigan vaqt, ko‘pincha kam qiymatli ipoteka uchun to‘laydigan foizlardan ancha qimmatga tushadi.

 To‘rtinchidan, lombard ssudasini tashkil etishda jismoniy shaxs uchun qarzga olingan qiymatning mavjudligi yelementi mavjud bo‘lib, ikkinchisi tomonidan yuqori baholanadi.

Beshinchidan, lombard kreditlash operatsiyalari bilan bir qatorda potentsial mijozlarni jalb qiluvchi, qarz oluvchilarga qo‘yiladigan talablarni minimallashtiradigan va ularga xizmat ko‘rsatishni osonlashtiradigan mashhur qo‘shimcha xizmatlar to‘plamini taqdim etadi.

Oltinchidan, lombard ssudalari iste'molchining qisqa muddatda xabardor qilinmagan holda foydalanishi bilan tavsiflanadi, bu esa ulardan foydalanishga nisbatan ma'lum bir nisbiy erkinlik vaziyatini vujudga keltiradi.

 

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Реферат – Деятельность ломбардов как специфических кредитных учреждений;   [Электронный     ресурс]       /        Режим        доступа:

http://hoope.ru/dlyashkolnika/deyatelnost-lombardov-kak-spetsificheskih-kreditnyhuchrezhdenii

2.                      Фуқаролик ҳуқуқи. (II-қисм) Дарслик .Муаллифлар жамоаси. –Т.: ТДЮИ, 2008. –

Б.542

3.                      Шор И.А. Российский Ломбард в инфраструктуре кредитных отношений. Дисс…канд. экон. наук. – Волгоград, 2003

4.                      Ю.В. Соколов Понятие и правовое положение ломбарда как субъекта гражданского права. Право и политика..Вестник Университета № 20, 2013. С.135

 

 

TURIZM SOHASIDA TURISTIK KLASTERLARNI SHAKLLANTIRISH

ASOSIDA DAVLAT-XUSUSIY SHERIKCHILIK MEXANIZMINI

TAKOMILLASHTIRISH

 

Samarqand davlat universiteti

tayanch doktoranti Maxmudova Moxinur Ravshanbekovna

E-mail:mohinurmahmudova288@gmail.com

 

Докторант Самаркандского государственного университета

 Махмудова Мохинур Равшанбековна  E-mail:mohinurmahmudova288@gmail.com

 

Makhmudova Mokhinur Ravshanbekovna, researcher of the Samarkand

 State University. E-mail:mohinurmahmudova288@gmail.com

 

Annotatsiya: Ushbu maqolada turizmni davlat tomonidan tartibga solishning mazmuni, turizm sohasida davlat siyosatini amalga oshirishning ustuvor yoʻnalishlari, vositalari va usullari, sohani samarali rivojlantirishning asosiy tamoyillari va qulay raqobatchilik muhitni shakllantirish yoʻnalishlari, turizmni davlat tomonidan tartibga solish vositalari va bosqichlar hamda turizm industriyasi rivojlanishini qoʻllab-quvvatlash darajalari boʻyicha omillari tadqiq qilingan.

Kalit soʻzlar: turizm, tartibga solish, tartibga solish vositalari, usullari, davlat siyosati, turizm industriyasi, raqobat, turistik mahsulot, turistik xizmatlar. 

 

Аннотация: В статье исследованы сущность государственного регулирования туризма, приоритеты, инструменты и методы государственной политики в сфере туризма, основные принципы эффективного развития отрасли и формирования благоприятной конкурентной среды, инструменты и этапы государственного регулирования туризма, а также изучены факторы степени поддержки развития туристической индустрии.

Ключевые слова: туризм, регулирование, инструменты регулирования, методы, государственная политика, индустрия туризма, конкуренция, туристические продукты, туристические услуги.

 

Abstract: The article discovers the essence of state regulation of tourism, priorities, tools and methods of tourism policy, the basic principles of effective development of the industry and the formation of a favorable competitive environment, tools and stages of state regulation of tourism, and the factors of the degree of support for the development of the tourism industry.

Keywords: tourism, regulation, regulatory instruments, methods, public policy, tourism industry, competition, tourism products, tourism services.

Davlat-xususiy sherikchilik (DXSH) mexanizmlari davlat va biznes oʻrtasidagi oʻzaro manfaatli boʻlgan oʻrta va uzoq muddatli hamkorlikning turli shakllari asosida ijtimoiy ahamiyatga ega muammolarni hal etishga qaratilgan. DXSH faqat iqtisodiy sheriklik bilan chegaralanmaydi, u mulkchilik munosabatlari va hamkorlikda moliyalashtirish tamoyillariga asoslanib, qonun ijodkorligi, axborot almashinuvi, taʼlim va ilmiy-tadqiqot dasturlarini tayyorlash va amalga oshirish sohasidagi maslahatlar asosida realizatsiya qilinadi.

Davlat organlarining katta koʻmagi hududlarni va tarmoqlarni kompleks rivojlantirish boʻyicha loyihalarni amalga oshirish uchun samarali DXSH vositalarini shakllantirishga yoʻnaltirilgan real shart-sharoitlarni yaratishga yordam beradi. DXSH mexanizmlaridan foydalanish innovatsion loyihalarni ragʻbatlantirish va moliyalashtirish uchun aniq qarorlarni qabul qilish jarayonini oʻzgartirishga imkon beradi.

Ishtirokchilarning maqsadlariga muvofiq turli xil loyihalarda qoʻllaniladigan davlat-xususiy sheriklik vositalarini quyidagicha tasniflash mumkin:

operatsion model (shartnoma, ijara shakli);

konsessiya modeli (imtiyozlardan foydalanadigan loyihalar); kooperatsiya (hamkorlik) modeli (davlat bilan qoʻshma korxonalar yaratish,

investitsiya shartnomalari tuzish).

Kooperativ modelda («ijtimoiy model») qoʻshma korxonaga yuklatilgan ochiq funktsiyalar mavjud boʻlib, ular bir yoki bir nechta xususiy kompaniyalar bilan davlat sherikligi orqali shakllanadi. Ushbu model innovatsiya va bilim talab qiladigan loyihalarni (texnoparklar, klasterlar) amalga oshirish uchun koʻproq mos keladi.

Loyiha oldidan tayyorgarlik oʻz mablagʻlari hisobidan yakunlangandan soʻng, klaster yaratiladi, loyiha tanlovga taqdim etiladi, uning natijalari loyiha investorlari tomonidan belgilanadi va DXShda ishtiroki boʻyicha rozilik beriladi hamda shartnoma imzolandi. Shakllangan loyiha boshqaruv kompaniyasining kiritilishiga oʻtkaziladi. Ijara shartnomasi muddati tugagandan soʻng, mol-mulk klaster sheriklarining mulkiga oʻtkaziladi va boshqaruv kompaniyasi shartnomaviy bitimlarning mulk kompleksi ustida ishlashni davom ettiradi.

1-rasm. Klaster tuzilmasi doirasida davlat-xususiy sherikchilik modeli

 

Davlat tomonidan tadbirkorlikni qoʻllab-quvvatlash siyosati jadal ijtimoiyiqtisodiy oʻsishga erishishga qaratilgan mamlakatlarda kichik, oʻrta va yirik korxonalarning oʻzaro aloqalari jarayoni samarali yoʻlga qoʻyilgan boʻladi. Kichik va oʻrta biznes yirik yetakchi kompaniyalar atrofida toʻplanib, geografik jihatdan cheklangan hududda ishlab chiqarish-texnologik, ilmiy-texnik va tijorat aloqalaridan foydalanadi.

1-rasmda klaster doirasida davlat-xususiy sheriklik modelini taqdim etilgan. Xizmat koʻrsatish sohasining oʻzi yuqori klasterlash salohiyatiga ega. Buning sababi shundaki, xizmatlarni yaratish uchun turli xil resurslardan foydalaniladi, xizmat koʻrsatish sohasiga iqtisodiyotning koʻplab tegishli sohalari xizmat qiladi va bozorda juda koʻp miqdordagi funksional jihatdan bir-biriga bogʻliq boʻlgan korxonalar mavjud. Taʼkidlash mumkinki, xizmat koʻrsatish sohasidagi klaster tuzilmalarini yanada rivojlantirish gibrid klasterlarni, shu jumladan madaniyat va turizm kabi sohalarni yaratish va rivojlantirish bilan bogʻliq. Shu bilan birga, xizmat koʻrsatish sohasining ushbu segmentlarini oʻzaro aloqasi kooperatsiya aloqalarini rivojlanish darajasining yetarli emasligi hamda tarmoq va hududlararo umumiy imkoniyatlarni amalga oshirishda mavjud salohiyatdan foydalanish darajasi pastligi bilan tavsiflanadi.

Madaniy-turistik klaster – bu yagona dastur va loyihalarni shakllantirish asosida madaniyat va turizm sohasida xizmatlarni shakllantirish, targʻib qilish va amalga oshirish bilan shugʻullanadigan tijorat subʼektlari, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari va boshqa manfaatdor shaxslarning koʻp funksiyali tarmoqlararo sherikligi, maʼlum bir manzil yoki hududda infratuzilma va resurslar bazasidan birgalikda foydalanishdir.

Klasterlar hayotiy siklining keyingi bosqichlari – «rivojlanayotgan klaster» va «yetuk klaster»ga oʻtish bilan tavsiflangan madaniy va turistik klasterni rivojlantirish, uning ishtirokchilari oʻrtasidagi kooperatsiya aloqalarini mustahkamlash, ularning sonini koʻpaytirish, qoʻshma klaster loyihalari, ishlab chiqarish hajmi va ishtirok etuvchi tashkilotlarda band boʻlganlar soni, innovatsion xizmatlar ulushining oshishi va boshqalardan iborat boʻladi.

Bundan kelib chiqib, madaniy va turistik klasterni rivojlantirishning maqsadi tijorat tashkilotlari hamda madaniyat va turizm sohasidagi davlat hokimiyati organlari oʻrtasidagi tarmoqlararo oʻzaro aloqalarni va hamkorlik aloqalarini uygʻunlashtirish, amalga oshirilayotgan madaniy loyihalar va tadbirlar doirasida tegishli infratuzilma va madaniy-tarixiy meros obʼektlaridan foydalanish jarayonini optimallashtirish imkoniyatlarini hisobga olishni anglatadi.

Klaster yondashuvining qabul qilinishi mahalliy hokimiyatlar, biznes, nodavlatnotijorat birlashmalarning madaniy salohiyati va madaniy-tarixiy merosi obʼektlaridan maksimal darajada foydalanish asosida maqsadli boʻlgan ham davlat, ham xususiy investitsiyalarni jalb qilish, tadbirlarni oʻtkazish amaliyotini kengaytirish maqsadida hududning turistik va madaniy jozibadorligini oshirishga qaratilgan raqobatdosh turistik mahsulot yaratish boʻyicha ishlarini uygʻunlashtirish zaruriyatidan kelib chiqadi.

Taklif etilayotgan klaster strategiyasi turizmni hududiy madaniyat sohasidagi ijtimoiy-iqtisodiy va uning infratuzilmasini rivojlantirishning ustuvor yoʻnalishlaridan biri, madaniy tadbirlar va loyihalarni rivojlantirish katalizatori sifatida eʼtirof etishga asoslangan.

Strategiya hududdagi madaniyat va turizm sohasidagi xizmatlar bozorining hozirgi holatini tahlil qilishni, turistik va tegishli infratuzilma obʼektlarining tavsifini, hududning madaniy va turistik resurslarini tahlil qilish takliflarni qamrab olishi kerak viloyat yoki belgilangan manzil boʻylab xizmat koʻrsatish sohasida kompleks taklifni shakllantirish uchun asos boʻlgan hududning shahar tumanlarida kichik klasterlarni yaratishni inobatga olishi lozim.

Ushbu turdagi klasterni rivojlantirishning umumiy maqsadi bir qator global muammolarning mavjudligini nazarda tutadi, ularning yechimi ishtirokchilarning kooperativ oʼzaro taʼsiriga asoslangan yaxlit yondashuvdan foydalanishni nazarda tutadi. Ushbu vazifalar quyidagilardan iborat:

 tashkilotlar – klaster aʼzolari, hukumat va mahalliy hokimiyat organlari, ilmiy va taʼlim tashkilotlari, klasterning potentsial aʼzolari va investorlar, kichik va oʼrta biznesni rivojlantirishning ustuvor yoʼnalishi boʼlgan boshqa subʼektlar oʼrtasida oʼzaro aloqalar potentsialini roʼyobga chiqarish, shu jumladan, turizm sohasida qoʼshma madaniy loyihalarni boshlash va amalga oshirish;  hududiy, milliy va xalqaro darajada klaster xizmatlarini targʼib etishni tashkil etish, shu jumladan, klasterning soyabon brendlarini shakllantirish va targʼib qilish, klaster korxonalarining hududiy, respublika va xalqaro tadbirlarda (koʼrgazmalar, yarmarkalar, konferentsiyalar, aktsiyalar, biznes oʼchrashuvlar va boshqalar) ishtirokini taʼminlash;  klaster ishtirokchilari va ishlab chiqarish kuchlarining moddiy-texnik bazasini rivojlantirishga yondashuvni tizimlashtirish, shu jumladan, asosiy ishlab chiqarish fondlarini yangilash, yangi madaniy obʼektlar va saytlar yaratish, qoʼshma madaniy loyihalarni ishlab chiqish, investorlarni jalb qilish, taklif etilayotgan xizmatlar turini kengaytirishni taʼminlash;  resurslardan samarali foydalanishni taʼminlash, shu jumladan, madaniyat tashkilotlarining xarajatlarini minimallashtirish boʼyicha loyihalarni ishlab chiqish;  klaster aʼzolarining mehnat resurslariga boʼlgan ehtiyojini qondirish

boʼyicha kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash, kadrlar salohiyatini rivojlantirish sohasida tadbirlarni tashkil etish.

Hududda turizmni rivojlantirish boʼyicha klasterni yaratish hudud potentsialidan foydalanish, turizm bozorida talab va taklif nomuvofiqligi muammosini hal qilish, anʼanaviy mahsulotlar bilan bir qatorda, oʼrganilayotgan hududning madaniy merosidan foydalanishga asoslangan turistik xizmatlarning yangi koʼrinishlarini tashkil etish imkonini beradi.

Madaniy-turistik klasterni yaratishning yakuniy natijasi maʼlum bir mintaqada ushbu xizmatlar isteʼmolini koʼpaytirishga yoʼnaltirilgan turistik sanoat va madaniyat obʼektlarini rivojlantirish va yangi obʼektlarni yaratishga hissa qoʼshadigan noyob tarkibiy taklifni shakllantirishdan iboratdir.

Bizning fikrimizcha, madaniy va turistik klasterlarning maqsadiga erishishga qaratilgan muayyan vazifalarga quyidagilar kiradi:  kechiktirilgan turistik talabni qondirish hisobiga ichki va kiruvchi turistik

oqimlar hajmining oʼsishi;  turistlarga va mahalliy aholiga koʼrsatiladigan xizmatlar turini kengaytirish

va sifatini yaxshilash, aholiga koʼrsatiladigan xizmatlarning raqobatbardoshligini oshirish; turizm sohasida ham, madaniyat sohasida ham va unga aloqador tarmoqlarda

qoʼshimcha ish oʼrinlari yaratish;   muhandislik,         yoʼl-transport   infratuzilmasini     rivojlantirish         va      yangi

koʼrgazma obʼektlarini yaratish, madaniyat sohasida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish;

                                   madaniy obʼektlarning moddiy bazasi va infratuzilmasini rivojlantirish, shu

jumladan byudjetdan tashqari mablagʼlarni jalb qilish (xayriya faoliyati, homiylik, homiylik va boshqalar).

Bizningcha, madaniy va turistik klaster faoliyatini taʼminlashda quyidagi tuzilmalar ishtirok etishi kerak: klasterni tashkil etishni muvofiqlashtirish; klasterning umumiy yigʼilishi; klaster kengashi; klaster aʼzolari ichidan ishchi guruhlarni tashkil etish.

Muvofiqlashtiruvchi tashkilot 2-rasmda taqdim etilgan tadbirlar majmuini amalga oshiradi.

Klasterning umumiy yigʼilishi madaniy va turistik klasterni rivojlantirish bilan bogʼliq boʼlgan eng muhim masalalar boʼyicha qarorlar qabul qiladi, shu jumladan:

klaster kengashini saylash;

klasterni muvofiqlashtiruvchi tashkilotni almashtirish; ishtirokchilarni klasterdan chetlashtirish.

Madaniy va sayyohlik klasterining davlat boshqaruvi organi – bu tuzulma faoliyatini strategik boshqarishni taʼminlaydigan klaster kengashi hisoblanadi. Klaster kengashining asosiy vazifalari rivojlanishning asosiy yoʼnalishlarini aniqlash va ishtirokchilar manfaatlarini uygʼunlashtirishni oʼz ichiga oladi.

Klaster kengashi rivojlanishning asosiy masalalari boʼyicha qarorlarni birgalikda ishlab chiqish uchun ishchi guruhlarni tuzish uchun ishtirokchilarning umumiy yigʼilishini chaqirishga haqlidir. 

 

  

 

                                      2-rasm. Madaniy va turistik klasterni           muvofiqlashtiruvchi tashkilot

masʼuliyati doirasi 

   

Ishchi guruhlar darajasida ishlab chiqishni talab qiladigan ustuvor faoliyat sifatida quyidagilarni belgilash mumkin:

                                               hududda madaniyat va turizm sohasini rivojlantirish, infratuzilmani

rivojlantirish va klasterli ekotizimni shakllantirish uchun qulay muhit yaratish ;

                                         innovatsion, texnologik va taʼlim sohasidagi hamkorlikni rivojlantirish,

oʼquv dasturlari va amaliyotlarni ishlab chiqish va tashkil etish;   klaster faoliyati va innovatsion loyihalarni amalga oshirish uchun resurslarni

jalb qilish ;        axborotni qoʼllab-quvvatlashni oshirish (tashqi va ichki aloqalarni

rivojlantirish, marketing tadqiqotlari, huquqiy tartibga solish, qoʼllab-quvvatlash choralari va boshqalar), shu jumladan klasterning aloqa platformasidan samarali foydalanish orqali ;     xorijiy va mintaqalararo ishbilarmonlik missiyalarini tashkil etish, madaniy

tashkilotlarning koʼrgazmalar, yarmarkalar, kongresslar va boshqa tadbirlarda klaster

aʼzolari manfaatlari, shu jumladan klaster xizmatlarini ilgari surish;   madaniy va turistik klasterning strategik va dasturiy hujjatlarini ishlab

chiqish va yangilash.

Klaster kengashini quyidagi vazifalarni bajaruvchi rais boshqaradi:

klaster kengashi ishini tashkil qiladi;

klaster kengashi yigʼilishlari sanasi va mavzusini belgilaydi, ularning

oʼtkazilishini boshqaradi;

                                 klaster kengashi yigʼilishlari bayonnomalarini imzolaydi.

Yuqoridagilarga asoslanib, 3-rasmdagi muallif tomonidan madaniy va turistik klasterning tashkiliy tuzilmasi taqdim etilgan.

Madaniy-turistik klaster faoliyatini quyidagi yoʼnalishlarda olib borish maqsadga muvofiq: ishlab chiqaruvchi kuchlarni rivojlantirish va klaster infratuzilmasini qoʼllabquvvatlash; klaster faoliyati doirasida innovatsion mahsulotlar va xizmatlarni ishlab chiqish; klasterning marketing strategiyasini takomillashtirish; klasterni innovatsion va texnologik rivojlantirish; klasterning tashkiliy tuzilishini rivojlantirish.

Ushbu yoʼnalishlarni muntazam strategik jihatdan takomillashtirish, strategik rejalashtirish, rejalashtirilgan tadbirlarni amalga oshirish, ularning samaradorligini baholash kabi strategik boshqaruv vositalari yordamida rivojlantirish maqsadga muvofiqdir. Shu bilan birga, faoliyatni boshlashdan, klaster tashabbusini, klaster loyihasini yoki klaster aʼzosi darajasidagi loyihani ishlab chiqishdan boshlab, madaniy loyihalar va tadbirlarni amalga oshirish jarayonining tartibi Deming sikli doirasida yagona universal mexanizmning asosida shakllantirilishi mumkin (PDCA) (4-rasm).

 

 

                                                    3-rasm. Madaniy-turistik klasterning tashkiliy tuzilishi 

 

Madaniy va turistik klasterni rivojlantirish dasturini ishlab chiqish va amalga oshirish mahalliy byudjetdan dasturiy tadbirlarni amalga oshirish uchun mablagʼ jalb qilish, hududning madaniy va turistik-rekreativ salohiyatini rivojlantirish imkoniyatlarini kengaytirishga imkon beradi.

Madaniy va sayyohlik klasteri ishtirokchilarining strategiyasi sheriklik tizimini yaratish va rivojlantirishga asoslangan boʼlib, bozorda ishtirokchilar sonini oshirish, taqdim etilayotgan xizmatlarni diversifikatsiyalash, xarajatlarni kamaytirish, yangi gʼoyalar va isteʼmolchilarni izlashga qaratilgan. Ushbu yondashuv barcha klaster aʼzolarining raqobatbardoshligi va investitsiya jozibadorligini oshirishga yordam beradi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4-rasm. Klaster tarkibidagi madaniy loyihalarni amalga oshirish shartlariga nisbatan Deming sikli (PDCА) doirasidagi universal mexanizm

 

 

FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR RO'YXATI

 

1.                      Alimova M.T. Hududiy turizm bozorining rivojlanish xususiyatlari va tendentsiyalari // Monografiya. – T.: Iqtisodiyot, 2015, - 300 b.

 

2.                      Safarov B.Sh. Milliy turizm bozorini innovatsion rivojlantirishning metodologik asoslari // Monografiya – T.: Fan va texnologiya, 2016. – 184.

 

3.                      Tuxliyev N., Abdullayeva T. Osnovы bezopasnosti v turizme. – T.: Gos.nauch.izd-vo O'zbekiston milliy entsiklopediyasi,  2008. – 367 s. 

 

4.                      Tuxliyev I.S., Qudratov G'.X., Pardayev M.Q. Turizmni rejalashtirish. Darslik.  – T.: «Iqtisod-moliya» nashriyoti. 2010. – 238 b. 

 

5.                      Tuxliyev I.S., Hayitboyev R., Safarov B.Sh., Tursunova G. Turizm asoslari. Darslik. – T.: Fan va texnologiyalar, 2014. –332 b.

 

 

 

 

 

 

 

 

МИЛЛИЙ МАЪНАВИЯТ – МИЛЛАТ  ТАРАҚҚИЁТИ

                    Оллаёрова Зулфия Ҳойитбаевна

Ўзбекистон ва Қорақалпоғистон Ёзувчилар уюшмаси аъзосиб, Амударё туманиХТБга қарашли 1 – сонли мактабнинг тжодий маданий масалалар бўйича тарғиботчиси Аннатация;         Ушбу мақолада миллий жамиятимизда бугунги кунда, ахбарот технологиялар асрининг маънавият майдонидаги рақобатлар, айниқса ёшларнинг қамраб олиниши, замонавий ахборот – коммуникациялар тизимидаги хатти ҳаракатлар, Давлат тилининг бугунги кундаги қўлланилиши, миллат маънавияти, телеканаллардаги кўрсатувларнинг маънавиятга ва маданиятга таъсири, ўзликни, қадриятни,маънавиятни асраш ҳар бир халқнинг муқаддас бурчи эканлиги тарғиб қилинади.

Калит сўзлар:     жамият, инсон, ёшлар, интернет, ахборот – коммуникациялар,

Давлат тили, миллат ва миллийлик, қадрият, садоқат

                                            Тил - миллат мулки ва қадри

Бугунги кунда интернет ҳайратомуз даражада кенг турдаги ахборот майдонига айланган. Тармоқларга жойланган хабар ва ахборотларингиз яум ўтмай, саноқли сония ва дақиқаларда бутун ер юзини айланиб чиқади. Жамиятдаги барча инсонлар мана шу интернет майдонига ёппасига ёпирилиб кирган ва кирмоқда. Албатта бугунги кунда Блогерларимиз кундан – кунга кўпайгандан – кўпаймоқда. Маълумки бугунги ахборот асрида мобил телефон ҳар бир одам, жумладан, ёшлар учун муҳим аълоқа воситаси бўлиб, авраб – авраб хизмат қилмоқда. Ёшлар ўта қизиқувчан, янгиликка интилувчан, дунёда содир бўлаётган воқеа –ҳодисаларни тезкорлик билан билиб олишга ва, ўз билганларини яқинларига шунингдек, бутун омманинг орасида тарқатишга мойил бўладилар. Буни яхши билган замонавий ахборот – коммуникациялар тизимидаги айрим нопок йўл билан иш кўрадиган ва шу йўл билан бойлик орттиришга интиладиган ходимлар, аввало ёшлар қалбини нишонга олиб, уларнинг қалбидаги тўлиб – тошаётган ҳиссиётларини ўлдириб, мўмай даромад топишга ҳаракат қиладилар. Бундай нопок кимсалар ёшларни қизиқтирадаган маълумотлар, воқеъа – ҳодисалар ва муаммолар ўрнига ҳар хил порнографик фильм ва расмлар, таниқли шахсларнинг интим ҳаёти, зўравонлик усулларини зўр бериб тарқатади, ҳали миллий маънавиятни, миллийлик ва ўзлигини билмайдиган суяги қотмаган ўсмирларни зарарли ёт ғоялар гирдобига узлуксиз тортади.

Бошимиздан дўппимизни олиб, дум – думалоқ ер шарига ўхшаган калламизни бир оз қийнаб, ўз – ўзимизга савол бериб кўрсак. Мустақиллигимизга кўз тегмасин, ўттиз йилдан ошаяпти. Ўттиз йил мустақил яшадик. ХЎШ,  ўттиз йиллик мустақиллик Ўзбек халқига, миллий маданиятига, маънавиятига, миллий Ўзбек тилига, Давлат тилига, соф тилда гапиришга, миллий кийинишга, миллий маданиятни, маънавиятни ривожлантиришга ҳамда ёш авлодда шакллантиришга камлик қиляптими?   

-Менга тинчлик бермаётган, ўйлантираётган саволлар талайгина: “ Биз ўзи киммиз?  Ота – боболаримиз ким?  Қандай яшаяпмиз?  Кимга эргашаяпмиз?  Қайси йўлдан ва қаерга кетаяпмиз?   Олдингами?    Қанча силжидик?    Ёки бир жойда тўхтаб, депсиниб турибмизми?   Қандай бўлмоғимиз даркор?   Нима қилмоқ керак?    Уйғонишимиз, ўзгаришимиз, ўзимизни, ўзлигимизни англашимиз учун  нима қилишимиз шарт?” – бу саволларни ўйлаётган,  ва жавоб излаётган, ёки аниқ жавобини аллақачон топиб бўлган кўплаб зиёлилар  бордир. Аммо лекин , мана шу саволларни , Ўзбек тили – она тилим, дегучи ҳар бир миллатдошларимиз ўз – ўзларига  бот – бот беришлари керак.  Қани азиз юртдошларим айтингларчи, қай биримиз тилимиз  ривожланди, софлашди, барча ватандошларимиз тилимизни бузмай сўзлашадилар, афишаларни соф ўзбек тилимизда дўконларнинг, маҳкамаларнинг, оақатланиш шахобчаларининг пештоқларига, автобусларнинг, таксиларнинг ва йўлларнинг чееккаларига осиб қўйибди деб баралла айта оламиз?  Минг афсуслар бўлсинки, мамлакат мустақил бўлди – ю, она тилимиз тўлақонли мустақил бўла олмаяпти. Ўз она тилимизнинг  мустақиллагини Сиз билин Биз таъминлай олмаяпмиз. Тилимизнинг равонлиги, софлиги ва ривожи учун ҳаракат қилмаяпмиз, курашмаяпмиз. Мана, уйда кабелли телевидение орқали қандайдир кўрсатувни мазза қилиб томоша қилиб ўтирганлар, кўрсатувларда Шахслар, уларни қандай тарбиялаш кераклиги ҳақида тўлиб – тошиб гапирамиз. Негаки. Буюк ишларни шахслар бажаради, тарихни шахслар яратади, миллатни халқни шахслар уйғотади. 

                   Маънавият ва маърифат тарқалишида ТВнинг таъсири

Танқидий фикрлаш ҳам биз кўзда тутаётган Шахснинг фазилати. Ёшларга танқидий фикрлашни ўргатиб – уқдириш, сингдириш лозимдир. Танқидий фикрлаган инсонлар ҳаётда камроқ адашади, мезонларни тўғри аниқлаб олади. Дарҳақиқат, бугунги кунда яхшилик ва ёмонлик ўртасидаги зиддият билан кураш фақат салтанатлар, халқлар ва шахслар ўртасида эмас, балки ҳар – биримизнинг қалбимизда, онгимизда, шъууримизда, дилимизда  тилимиз билан кечмоқда. Яъни, бу муаммолар фақат ёш авлодга тааллуқли эмас. Душман, очиқ – ойдин ўзини кўрсатмайди. Улар кўпинча турли ниқоблар, жозибали шиорлар ва ғоялар пардаси остида иш кўрадилар. Гўёки ҳеч ким бизга тажовуз қилгани йўқ, мажбур ҳам этгани йўқ, ўз ихтиёримиз билан “мустақил” равишда шу “хулоса”га келдик. Бу ҳолатларда таъсир ўтказишнинг шундай маккарона усуллари қўлланмоқдаки, унча – мунча одам алданиб қолиши ҳеч гап эмас. Аслида имонли,  эътиқодли одам бундай макру – ҳийлаларни осонгина билиб олишлари мумкин, одамлар онгининг туб – тубида жойлашган  биологик (ҳайвоний)  инстинктларни қўзғашга қаратилган фильмларда энг эзгу ниятлар ҳам “қўлда автомат” билан амалга оширилади, энг ижобий қаҳрамонлар ҳам шаҳватга берилади, оддий ҳазиллар ҳам ўзини ҳурмат қилган инсон учун ҳақоратли ҳолатлар шаклида ёки ҳаёсиз иборалар воситасида ифодаланади.

Глобаллашув жараёнида ёшлар маънавиятига таҳдид солаётган ҳолатлар уяли телефон, Интернет, аудио – видео дисклар, китоблар, плакатлар, оддий футболка ва кийимлардаги беҳаё расмлар, ёзув ва даъватлар орқали кириб келмоқда. Маълумки, зўравонлик, бузғунчилик тарғиботи бизнинг Конститутциямиз ва қонунларимиз асосида тақиқланган. Маълумки, бугунги ахборот асрида мобил телефон ҳар бир одам, жумладан, ёшлар учун муҳим алоқа воситаси бўлиб хизмат қилдмоқда.  Кейинги йилларда компьютер ўйинлари орқали бизнес қилиш оммалишиб кетти. Айниқса, телевидениеда бир соат маънавият ҳақида кўрсатув бўлади, ундан кейин эса ўша гапларимизга зид бўлган телемаҳсулот эфирга узатилади.  Хўш, шу мантиққа тўғри келадими?    Йўқ. Албатта,  тўғри келмайди .Ўзбек телемаҳсулотларини бошқа давлат ёки бошқа сайёрадан келганлар тайёрлаб эфирга узаттирмайдиларку. Ахир бошчиларимиз, муаллиф ёки режиссёрларимиз ҳам ўзимизнинг Ўзбекистонимизнинг, ўз миллатимизнинг бир бўлаги эмасми?     Қаёққа қараяпти улар?   Телебошловчи қизлар шимда, футболкада ёки шунга ўхшаш ажнавий кийимда, эркаклар эса треко, калта шим ва футболка кийиб кенг оммага маънавият ҳақида сафсата айтса, Ким уларнинг сўзларига, кўрсатувларига  қараб ҳақиқий онгли, маданиятли, маърифатли ёки маънавиятли ўзбек режиссёри, телебошловчиси экан дея олади?   Қани ким, айтинг? Мана қўшни Туркман телеканалларидаги кўрсатувларни олайлик, телебошловчилари миллий кийимларда, ўз миллатига хос кўрсатувлар қўйилади. Тўғри, кўрсатувларининг савиясини бизнинг талабимизга жавоб беради демайман, аммо уларда миллийлик бор. Ўз миллатига,  халқига ва ўз давлатига хослик ҳамда мослик бор.   Хўш, бизнинг теле кўрсатувларимизнинг савияси, маънан ва мантиқан етарлими?    ЎЗБЕКИСТОН,   ЎЗБЕК деган шаънга мос келадими?   Қани, қайси телеканал бошчиси, режиссёри, муаллифи ёки бошловчиси айта олади?  

Мен ижтимоий адолат тарафдориман. Мен ТВдаги дори – дармонлар, клиникалар,  айниқса кечирасиз –у, шу  шахсий гигиена воситаларининг рекламаларига қатъий қаршиман.   Ахир, бу уят эмасми?      Бизнинг    ” МУСУЛМОН”,    “ЎЗБЕК” деган шаънимизга доғ эмасми?    Тўғри, рекламалар пул топиш имконини беради.   Аммо...  бу ўз миллатингнинг, давлатингнинг ва халқингнинг шаънини, ўзлигини, неча минг йиллардан буён келаётган анъаналарини, қадриятларини ва маъавий миллийлигини оёқ ости қилиш ёки бузиш керак дегани эмаску.      Реклама учун шундоқ ҳам имкониятлар кўп –ку: сувлар, техник ускуна воситалари, кино, концерт, маъйиший хизмат воситалари ва ҳакоза....        Деярли ҳамма жойда, ҳатто телевидениеда ҳам, ўзбек тилида бериладиган рекламаларда ё имловий, ё услубий хатоларни учратиш мумкин. Мен тушунмайман, нима учун бутун    ЎЗБЕКИСТОН    юртимизнинг ишонган     МАЪНАВИЯТ   ва   МАЪРИФАТ   тарқатадиган телеканалларимизнинг ахволи мана шунақа?          Бу нима дегани?         Нима учун бундай қилинаяпти?         НИМА УЧУН???              Ахир бу кўрсатувлар .

рекламалар ким учун ; чет элликлар учунми, ёки ўз халқимиз учунми?        Нега ???             Ёинки чет элликларга яхши кўриниш учунми?            Ахир,  ҳаммамиз биламизку,  улар бизнинг телеканалларимизни умуман кўр –май – ди –лар!              Хўп,  кўрақолсин . Бошловчиларимиз миллий кийимларда чиқишса қайтага ўша чет элликлар қизиқиб кўрардилар.    Чунки бизнинг кийимларимизга, санъатимизга, ҳатто қадриятларимизга, тилимизга ҳам қизиқадилар.   Хўш, унда нима учун ўз    “ОНА”  тилимиз, миллийлигимиз қолиб, биз ўзга – ўгай тилларга, ўгай миллийликларига ёпишамиз???       Ахир бекорга айтишмаган аждодларимиз,  “Балиқ бошидан, бола ёшидан”  деб .      Эл учун, юрт учун хизмат қиладиган, ўз навбатида қадр – қимматимизни ўзлигимизни англатадиган, маънавият, маданият ва маърифатни тарғиб қиладиган      ТЕЛЕКАНЛЛАРИМИЗДИР!!!          Бас, шундай экан, келажак учун, ёш авлодни худди аждодларимиз каби буюк ва бузрук қилиш учун сиз кўпроқ қайғуришингиз керак. Чунки телеканаллар орқали тарқалаётган маълумотларни кўраётган ёш авлод; ана телеканалларда, киноларда, телефонларда ҳамма жойда шундай кийинишадилар, гапирадилар, кўрсатаяпти деб ўзлигини йўқотадилар, заҳарланадилар.  Ахир улар ҳали маданият нимаю -  қадрият нима, маънавият нимаю -маърифат нима ва энг асосийси миллат нима эканлигини тушуниб етмаганлар - ку. 

Биз азал - азалдан меҳмондўст, бағрикенг, халқпарвар ва саховатли халқмиз.   Мен ҳеч бир халқнинг, миллатни камситишни ва камситилишини истамайман, бундай  иллатлардан йироқман.    Мен жамиятдаги ҳар бир халқнинг ўз тилининг, маънавиятининг, қадриятининг ва маданиятининг муқаддас ва мўътабар бўлишининг тарафдориман.  Хўш, чор - атрофимиздаги ҳар бир қўшни халқлар  миллийлигини, ўзлигини, маънавиятини, маданиятини, қадриятларини ва биринчи галда она тилларини қадрлаётган, ҳимоя қилаётган ва тарғиб қилаётган бир пайтда, ўша қўшни халқлардан, миллатлардан қаеримиз ва нимамиз кам?      Нега биз, минг йилликлар оша бузилмай, камситилмай, улуғланиб, ардоқланиб келаётган ҳам ўз она тилимизни, маънавиятимизни, маданиятимизни, қадриятларимизни ўзимизда ва бошқа давлатларда тилимизда эмас амалда тарғиб қилмаймиз, амалда сингдирмаймиз, нега???        Ҳар қандай жамиятни ҳалокатга бошловчи ёвуз куч – бу  сохта “оммавий маданият”дир.

Демак, маданиятга, қадриятга, маънавиятга таҳдид – ўзлигимизга, ўз ҳаётимизга таҳдиддир.   Бугунги ахборот ва маънавият оламида курашлар авж олган ўта мураккаб замонда биз ўзимиз учун, халқимиз, авлодимиз учун, порлоқ келажагимиз учун  ўз олдимизга аниқ мақсадлар қўйиб:   она Ватанимизга, бағрикенг халқимизга садоқат билан ишлашда, анъаналаримизни, қадриятларимизни, маънавиятимизни тарғиб қилишда, миллий ўзбекона яшашда ёш авлодга ўрнак ва мактаб бўлайлик!!!      

                          

                         

                               Фойдаланилган  адабиётлар

 

1.”Тафаккур журнали”                       Фарғона Давлат университети талабаси Соҳиба

Одилованинг Маънавиятга таҳдид – ўзлигимизга таҳдид мақоласи  2011 йил

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ALISHER NAVOIY IJODIDA KO`NGIL VA QANOAT TALQINI

 

 Aslanov Asatillo  Ekramovich-NavDPI, Fakultetlararo chet tillari kafedrasi katta o'qituvchisi

Ikromova Zarina Asatillo qizi NavDPI 4-bosqich talabasi    Anotatsiya: Ushbu maqolada insoniy fazilatlarning eng oliysi qanoat haqida fikr yuritilgan. Ulamolar va Alisher Navoiyning qanoat borasidagi qarashlariga to`xtalingan. 

Калит сўзлар: Qanoat, ko`ngil,инсон қадри, ижтимоий гуруҳ, диёнат, одиллик, инсоф, сахийлик, меҳр – шафқат, маърифат, умуминсоний қадрият, ижобий хислатлар.

 Qanoat-  ozga va borga ko`nish, bori bilan kifoyalanish, nafsi tiyiqlik bilan ko`pga ortiqchalikka intilmaslik hissi.

    Ulamolar uni shunday taʼriflaydilar: qanoat – oʻzidagi neʼmatga shukr qilish, boshiga tushgan musibat, qashshoqlik va qiyinchiliklarga sabr-bardoshli boʻlish. Qanoat Alloh taoloning taqdiroti va taqsimotiga rozilikdan paydo boʻluvchi koʻngil boyligi boʻlib, u hasad, tama, ochkoʻzlik, adovat, baxillik kabi illatlarning shifosidir. Abdulla Avloniy aytadi: “Janobi Haqning amriga itoat qanday saodat esa, taqdiriga qanoat ziyoda baxtiyorlikdur”. Demak, qanoat komil moʻminlikning belgilaridan ekan.

     Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam): “Sizlar qanoatni oʻzingizga lozim tuting. Chunki, qanoat tuganmas boylikdir”, dedilar. (Jaloliddin Suyutiy, Al-Jomiʼ as-sagʻir: 2jild, 94-bet).

      Muhammad Husayn aytadi: “Qanoat aqlli odamlarning fazilatidir. Ammo qanoat rizq qidirish va kasb bilan shugʻullanishdan tiyilish degani emas. Balki, kasb tufayli topgan narsasiga shukr qilish va ortiqchasiga intilmaslikdir.

    Qanoatga Hazrat A lisher Navoiy yuksak baho berib:  “ Kimki qanoatni kasb qilsa, bilki, qanoat uni boy qiladi. Oltin, kumush bilan zeb-u ziynatlarni boylik deb bilma, haqiqiy boylik qanoatdir.  Qanoat qilgan kishining joyi izzat taxtidir.”, degan edi.  Darhaqiqat, Hazrat Alisher Navoiyning tarix va bashariyat oldidagi ulug xizmatlari shundaki, u inson qalbining quvonch-u qayg'usini, ezgulik va hayot mazmunini teran ifoda etib, adolat tuyg'usini har bir inson, har qaysi xalq va millat intilib yashaydigan oliy mezon darajasiga ko'tardi. Odamzodni hayotda adolat qaror toptirishga, uni asrab avaylashga sabr –qanoatli bo`lishga chorladi.

     Alisher Navoiyning birinchi devoni "Badoyi ul- bidoya" tarkibiga barcha lirik janrdagi asarlar kiritilgan, ammo asosiy qismi g'azallardir. Devonga qirq oltita qit'a kiritilgan. Shoirning qit'alari mazmunan boy, mavzu jihatdan esa o'ta muhim axloqiy- ta'limiy, ijtimoiy-siyosiy, hayotiy-maishiy va ma'naviy-ma'rifiy masalalarga bag'ishlangan. Buyuk so'z ustasining "Qanoat tarkiga kir, ey ko'ngul..." deb boshlanuvchi qit'asi, go`yo barkamol inson qiyofasini yaratish uchun yozilgandek insonda taasurot qoldiradi. Qit'ada shoir kongilga murojaat etadi:

 

Qanoat tariqig a kir, ey ko'ngul,  Kim xatm o'lg ay oyini izzat sanga.

 

Xo'sh ko'ngil nima? Qanoatchi? Alisher Navoiy ta'rificha, kongil- bu tepib turgan yurak emas. Shu ko'krakda tepib turgan bir parcha go'sht hayvonlarda ham bor, deb yozadi shoir. Kongil -insonni inson qiladigan asosiy belgi, ilohiy ne'mat. ko'zdan yashirin, ammo jahonni o'zida joylagan xazina. Qanoat- ozni tiyilish, boriga shukur qilish. Qanoat  insonni oriflik, odillik, komillik sari yetaklaydi. Bu yuksak sifatlar istiqboli esa ko'ngildir Har qanday yuksak mo'jiza ko'ngil orqali idrok etiladi. Chunki olamni yaratishdan maqsad odam bo`lsa, odamni yaratishdan maqsad, ko`ngil edi..

    Shoir o'zining ushbu go'zal qit'asida komil inson bilan bog'liq qanoat so'ziga urg'u berar ekan, insonni komillikka yetaklovchi bosh mezon- qanoat, nafsni tiyish, dunyo moliga ko'ngil bog'lamay, nafs qutqularidan qutulishni uqtiradi. Qanoat qilgan har bir kishi o'z nafsiga shohdir:

Desang, shoh o'lay, yer-u ko 'k basdur. 

Bu bir taxt-u ul chatri rifat sanga

Uchichi baytda shoir fano vodiysig'a sayr etib:" senga zarbof to'n kerak bo'lsa, jismingni fano sho'lasiga yashiir, - deydi Fano sho lasida yoshur jismni, 

Kerak bo'lsa zarbaft xil at sanga

Qit'aning keyingi baytlarida ko'ngilni qanoatli bo'lishga chorlab, obrazli tasvirlar orqali nasihatlar qiladi. Qanoatli bo'lishni ulug'lab, nafsni tiyish, undan chekinish evaziga inson muyassar bo'ladigan manfaatlarni ham ko'rsatib o'tar ekan,shoir insonni poklikka, sofdillikka, insof-diyonatga, demakki, barkamollikka da'vat etadi:

Etar lola butgan qiyo qullasi.

Murod o'lsa gulgun hashmat sanga  Erur bas arig nuqtavu qon yoshing, Duru laldin zeb-u ziynat sanga. 

Desang,xilvatim anjuman bo`lmasun.  Kerak anjuman ichra xilvat sanga. Vatan ichra sokin bo'lub soyir o'l, Safardin agar yetsa mehnat sanga.

Nazarni qadamdin yiroq solmagin,

Bu yo'l azmi gar bo'lsa rag'bat sanga Damingdin yiroq tutmagil hushni Ki yuzlanmaga'y har dam ofat sang'a. Bu tort ish ish bila rub 'I maskun aro

Cholinmoq, ne tong, ko si davlat sanga,

Bu ohang ila bolg'asen naqshband, Navoiy, agar yetsa navbat sanga.

      Xulosa qilib aytganda, insonnni olam gultoji deb ulug'lagan Hazrat Navoiyning butun ijodi zamirida ko`ngil, sabr- qanoat, ezgulik, adolat. nafosat kabi yuksak tuyg'ular dunyoni obod va munavvar qiladi, bashariyatni ma'naviy halokatdan qutqaradi degan qat'iy ishonch mujassam. Bu tuyg'ularga ega bo'lish uchun Navoiy xazinasidan bahramand bolgan holda, kishi ozining tabiatidagi yomon xislatlarni yo`qotib, ularni yaxshisi bilan almashtirishi lozim.

      Qanoatli inson umri mobaynida doimo baxtiyorlikni his etib yashaydi. Shu bilan birga, boshqalarga ham yaxshi muomalada boʻladi, ularni ham oʻzi kabi shodlik sari yetaklaydi

    Yurtimiz tinch, hayotimiz osuda va farovon boʻlishiga qaramasdan, bugungi kunda jamiyatimizda turli huquqbuzarliklarning sodir boʻlishi, yoshlar orasida jinoyatchilikning ortib borishi, shuningdek, oilaviy kelishmovchiliklar va ajrimlarning koʻpayishi, aksar hollarda, qanoatsizlikdan kelib chiqayotgani bor haqiqat. Demak, ana shunday noxushliklarning muolajasi va oldini olish chorasini qanoat deb atalmish koʻngil boyligini hosil qilishdan izlashimiz zarur.

 

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1.   A. Navoiy Mukammal asarlar toplami. Birinchi tom Badoyi ul- bidoya Toshkent-1987

2.   "Navoiyga armug'on" Ozbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi "Fan" nashriyoti 2004

3.   Alibek Rustamiy "Adiblar odobidan adablar" -T,:"Ma'maviyat" "Fan" nashriyoti 2014.

4.T. R. Xo`jayev, Alisher Navoiy "Xamsa" sini o'rganish. O'zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TAEKVONDO SPORT TURI BILAN SHUG’ULLANUVCHI

SPORTCHILARNING PSIXOLOGIK TAYYORGARLIGINING 

XUSUSIYATLARI

                                                                            Aminova Farangiz Jasurovna 

Chirchiq olimpiya va paraolimpiya  zaxiralari kolleji

                                                                                                              Spor psixologi

                                                                                                               tel:99-3726292

Annotasiya: Ushbu maqolada taekvando sport turi bilan shug’ullanuvchi sportchilarning psixologik tayyorgarligining xususiyatlari  nazariy xamda psixologik yondoshuvlari yoritilgan. 

Kalit so’zlar: psixologik tayyorgarlik, turnir, o’zaro ishonch, iqtidor, qobiliyat, idrok, tafakkur, psixik holat bolalar va yuqori sport mahorati. 

Kirish

Sport psixologiyasi sport faoliyatining psixologik xususiyatlarini o'rganadi. Mashg'ulotlar va musobaqalardagi zamonaviy keskinliklar sharoitida ruhiy tayyorgarlik va psixologik

tayyorgarlik usullarini o'rganish masalalari yuqori toifali sportchilarni tayyorlashda juda muhim bo'g'in hisoblanadi. 

Sport faoliyatining butun psixologik murakkabligini, uni belgilovchi munosabatlarning xilma-xilligini aniq tushunmasdan turib, zamonaviy ilmiy-pedagogik talablarga javob beradigan ratsional tayyorgarlik metodikasini yaratish mumkin emas. 

Jang san'atida psixologik tayyorgarlikning xususiyatlari:

            Shaxsiy            harakatlar            uchun            jamoa            oldidagi           javobgarlik; 

raqobat paytida kuchli taqillatish omillarining ko'pligi; sport mahoratining aniq ifodalangan tarkibiy qismlari va ularning maqsadga erishish uchun o'zaro ta'siri (texnika, taktika, jismoniy va psixologik tayyorgarlik); turnirlarning murakkabligi (janglar orasidagi tanaffuslar tanani to'liq tiklashni imkonsiz qiladi, ko'p sonli turnirlar, tana vaznini nazorat qilish, jarohatlarning oldini olish va boshqalar). 

Taekvondo sport turi sifatida sportchining ruhiyatiga juda yuqori talablar qo'yadi. Turnirga ma'lum darajadagi jismoniy va texnik-taktik tayyorgarlik darajasiga erishish ruhiy tayyorgarlikdan ko'ra ancha oson. Har bir taekvondochining texnikasi, taktikasi va jismoniy tayyorgarligi yuqori bo‘lsa ham, “jangchi” deyish mumkin emas.  Ma’lumki, psixologiyaning predmeti:  a) psixik jarayonlar; 

b) shaxsning psixologik xususiyatlari; 

v) inson faoliyatining psixologik xususiyatlari. 

Psixik jarayonlarga quyidagilar kiradi: sezish, idrok, tasavvur, tafakkur, xotira, diqqat, his-tuyg'ular, istaklar va boshqalar.

Shaxsning psixologik xususiyatlariga shaxsning yo'nalishi, temperamenti, xarakteri, qiziqishlari va qobiliyatlari kiradi. Faoliyatning psixologik xususiyatlariga idrok, tafakkur, mulohazalar va muayyan ish turi (masalan, ijodkorlik) bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa psixik jarayonlarning xususiyatlari kiradi. 

Shaxsning psixik jarayonlari va psixologik xususiyatlari va ularning umumiyligida inson

             faoliyati        ong        yoki        kengroq        ma’noda        psixika        deb        ataladi. 

Psixologik xususiyatlar, aqliy jarayonlar va shaxsiy xususiyatlar kuchli aqliy va jismoniy stressda, doimiy o'zgarib turadigan muhit sharoitida eng to'liq namoyon bo'ladi, bu sportda, xususan, jang san'atlarida kuzatiladi. Psixologik tayyorgarlik holati alohida rol o'ynaydi, ko'pincha jangda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Dayan (ring) ga chiqish arafasida haddan tashqari hayajonga dosh bera olmagan , o'z qobiliyatiga ishonchi komil bo'lmagan sportchi jang davomida tezda harakatga kela olmaydi va oqilona harakat qila olmaydi. Aksincha, agar sportchi psixologik jihatdan puxta tayyorgarlik ko‘rsa, bosiq bo‘lsa, o‘ziga ishonsa, jangda o‘z kayfiyati va harakatini osongina boshqara olsa, u kuchli omillar (kuchli zarba o‘tkazib yuborish, muvaffaqiyatsizliklar) bo‘lsa ham safarbarlikka, vaziyatni to‘g‘ri baholay oladi. hujumlarda va hokazo).o‘zining va dushmanning imkoniyatlarini hisobga olish va taktik-texnik masalalarni muvaffaqiyatli hal etish. Shuni unutmasligimiz kerakki, 

            2-3           kungacha            davom           etadigan           turnirda           qatnashayotgan 

taekvondochi kuniga uch-to'rtta jang o'tkazadi va ularning har biriga psixologik jihatdan tayyor bo'lishi kerak. Sportchining psixologik tayyorgarligida uning individual fazilatlari birinchi o'ringa chiqadi; shuning uchun murabbiy o'z bo'limini puxta o'rganishi va o'z imkoniyatlarini va ularning rivojlanishi uchun sharoitlarni hisobga olgan holda mashg'ulotlarni maksimal darajada individuallashtirishi uchun psixologiya, pedagogika, fiziologiya va tibbiy nazorat sohasida yetarli bilimga ega bo'lishi kerak. Hozirgi vaqtda sportchining psixologik tayyorgarligini ikki bosqichga - umumiy psixologik tayyorgarlik bosqichi va musobaqalarga psixologik tayyorgarlik bosqichiga bo'lish odatiy holdir. Ikkala bosqich ham bir-biri bilan bog'liq, ammo ularning har biri o'ziga xos xususiyatlarga ega, ular sport mashg'ulotlari metodologiyasida hisobga olinishi kerak. Umumiy psixologik tayyorgarlik shaxsning zaruriy xususiyatlarini shakllantirishga qaratilgan: manfaatlar xilma-xilligi, kuchli irodali xarakter xususiyatlari; o'z vazifalarini muvaffaqiyatli bajarishga hissa qo'shadigan aqliy jarayonlarning rivojlanishini rag'batlantirishi kerak: sezgilar, hislar va boshqalar.

Sportchining bo'lajak jangga psixologik tayyorgarligi, albatta, muayyan vaziyatda hal qilinishi kerak bo'lgan vazifalar bilan belgilanadi.

Bularga quyidagilar kiradi: 

bo'lajak musobaqaning sport vazifalarining o'ziga xosligini bilish;  raqiblarning kuchli va zaif tomonlarini o'rganish va shu xususiyatlarga muvofiq harakatlarga tayyorgarlik ko'rish; 

g'alabaga erishish uchun o'z kuchlari va imkoniyatlariga qat'iy ishonchni shakllantirish;  bo'lajak musobaqa tufayli yuzaga keladigan salbiy his-tuyg'ularni engish, jangga psixologik tayyorgarlik holatini yaratish; 

maksimal ixtiyoriy va jismoniy stressga tayyorlikni egallash va ularni musobaqada ko'rsatish qobiliyati;  jangdan keyin imkon qadar ko'proq dam olish va keyingi jangga qayta safarbar qilish qobiliyati. 

Binobarin, sportchining psixologik tayyorgarligining mohiyati uning ongi va harakatlarining mashg'ulot va musobaqa muammolarini hal qilish yo'nalishiga qisqartiriladi. Taekvondochining psixologik tayyorgarligi natijasi sportchining maksimal safarbarligida, musobaqalarda eng yaxshi natijalarga erishish uchun barcha kuchlarni bag'ishlashda o'z ifodasini topadigan ruhiy tayyorgarlik holati bo'lishikerak.   Jangovar fikrlash . Fikrlash voqelikni umumlashtirilgan aks ettirish jarayoni sifatida og'zaki shaklda davom etadi. Shu bilan birga, u ob'ektlar va real hodisalarni aks ettiruvchi aniq tasvirlarga asoslanadi. Sportchining tafakkuri idrok va g’oyalar bilan yaqin munosabatda bo’lishi bilan tavsiflanadi. Taktik vazifalarni (taktik fikrlash) muvaffaqiyatli hal etishning zaruriy sharti - bu kuzatish, vizual xotira va sportchining tasavvuridir. Zero, dayan (ring) da g‘alabaga erishish uchun kurashning eng mos usullarini mohirona qo‘llash, berilgan sharoitda eng yaxshi usul va usullarni topish (dushmanning kutilmagan zarbalari va himoyasi), vaziyatlar yaratish zarur. o'zi uchun foydali va uning uchun noqulay va hokazo. Bu holda ijodiy fikrlash taekvondochining taktik faoliyatida amalga oshiriladi va shuning uchun musobaqada muvaffaqiyatga erishish uchun muhim bo'ladi."Qo'l ostida" mavjud variantlarni tanlash. operativ fikrlash predmeti. Sportchi tafakkurining rivojlanishiga anatomiya, biomexanika, psixologiya, fiziologiyani chuqur bilish, sport mashg`ulotlarini rejalashtirish tamoyillarini bilish yordam beradi. Taekvondo mashg'ulotlaridagi asosiy muammolardan biri bu taktik fikrlashni rivojlantirish muammosidir. Albatta, taktik tafakkurni tarbiyalashning eng yaxshi vositasi erkin va shartli janglarni o‘tkazishga ijodiy munosabatdir, bunda yakkakurashning o‘zi shart-sharoitlari sportchidan “dushman harakatlarini kuzatish va ochish, bir zumda qaror qabul qilish; to'g'ri qarshi kurashni tanlash, o'z rejasini amalga oshirish uchun kurashish; jang paytida yuzaga keladigan qiyinchiliklarni bartaraf etish va agar kerak bo'lsa, qabul qilingan qarorni o'zgartirish. Murabbiyning vazifasi sportchi uchun har xil jang uslubidagi raqiblarni mohirlik bilan tanlash va jangning individual elementlarini ham, umuman jangni ham modellashtirishdir. Shu bilan birga, murabbiy sportchining tafakkurini raqibning harakatlarini hisobga olgan holda o'z harakatlarining taktik variantlarini tahlil qilishga yo'naltirishi kerak. Va nihoyat, sportchining taktik tafakkurini takomillashtirish musobaqalarda davom etadi, ularda muntazam qatnashish sport mahoratini oshirishning juda samarali vositasi hisoblanadi.  Sportchining musobaqalarga psixologik tayyorgarligi  

Psixologik tayyorgarlik natijalari sportchi uchun hal qiluvchi sinov, natijalarni umumlashtiruvchi va shu bilan birga mahoratini yanada oshirish vositasi bo‘lib xizmat qiladigan musobaqalarda ayniqsa yaqqol namoyon bo‘ladi. Musobaqalardagi chiqishlar irodaviy fazilatlarni, jangovar fikrlashni rivojlantirishga yordam beradi, agar sportchi ularda to'liq tayyor bo'lsa, musobaqalar soni uning sport tayyorgarligi darajasiga, individual jismoniy va aqliy imkoniyatlariga mos kelishi, musobaqaning qiyinligi ortib borishi shart. asta-sekin va ishtirokchilar kuch jihatdan ularga teng raqiblar bilan uchrashadilar. Musobaqalarga psixologik tayyorgarlikning vazifasi sportchining jangda saqlanishi kerak bo'lgan harakatga tayyorligini shakllantirishdir.  

Raqobatga tayyorlik - bu sportchining psixologik holati bo'lib, u o'ziga ishonch, oxirigacha kurashish va g'alaba qozonish istagi, sezilarli hissiy barqarorlik, o'z harakatlari, kayfiyati va his-tuyg'ularini nazorat qila olish qobiliyati, maqsadga erishish uchun barcha kuchlarni safarbar qilish. Taekvondochilar uchun turnir musobaqasiga psixologik tayyorgarlik alohida ahamiyat kasb etadi, bunda sportchi har kuni 2-3 kun davomida bir necha jang o‘tkazishi kerak bo‘ladi, bunda ruhiy va jismoniy holatni yuqori darajada ushlab turish, sportchining ruhiy va jismoniy holatini yuqori darajada ushlab turish uchun jangdan to jangga qadar. jangovar vazn (massa) va turnir oxirigacha zarar ko'radi. Tanlovga psixologik tayyorgarlik to'rt bosqichdan iborat: 1) erta psixologik tayyorgarlik (tanlovdan taxminan bir oy oldin va qur'a tashlashdan oldin); 2) jangga psixologik tayyorgarlik (qur’a natijalari e’lon qilinganidan to jang boshlanishigacha); 3) sportchiga psixologik ta'sir ko'rsatish va turnir davomida uning his-tuyg'ularini faol o'zo'zini tartibga solish ; 4) musobaqa tugaganidan keyin psixologik ta'sir ( sportchining ko'rsatkichlari natijalariga qarab). 

Birinchi bosqichda vazifalar qo'yiladi: bo'lajak musobaqada sportchining chiqishining asosiy vazifasini aniqlash; nutqning ijtimoiy ahamiyatga ega motivlarini shakllantirish; musobaqaning kutilayotgan shartlari va bo'lajak raqiblarning xususiyatlari to'g'risidagi ma'lumotlar asosida bo'lajak harakatlarni dasturlash; musobaqadan oldingi tayyorgarlik jarayonida rejalashtirilgan dasturni aniqlashtirish, yig'in sharoitida sport mahoratini oshirish; his-tuyg'ularni o'z-o'zini tartibga solishga moslashish , qulay his-tuyg'ularni rivojlantirish; asabiy va jismoniy "tozalikni" ta'minlash; musobaqa paytida duch kelganlarga o'xshash maksimal asabiy va jismoniy yuklarni olish qobiliyatini rivojlantirish; sport mahoratining orqada qolgan tarkibiy qismlarini (texnika, taktika, jismoniy va jangovar tayyorgarlik) eng yuqori darajaga ko'tarish; mashg'ulotlar, dam olish, ovqatlanish va jangovar vaznni tayyorlash rejimiga rioya qilish; tanani ajoyib holatga          keltirish. 

Ushbu mashg'ulot davridagi sportchining psixologiyasiga asosan murabbiy, shifokor va u shug'ullanayotgan jamoa ta'sir ko'rsatadi. Ular sportchini bo'lajak spektaklda muvaffaqiyatga erishish muhimligiga ishontiradilar. jamoa, shahar yoki butun mamlakat uchun uning g'alaba qozonish qobiliyatiga ishonchni uyg'otadi. 

To'g'ri tashkil etilgan o'quv mashg'ulotlari (sport mahoratini oshirish uchun hamkorlarni maqbul tanlash, yaxshi mashg'ulot sharoitlari, murabbiyning bokschiga e'tibori, qiziqarli va rang-barang mashqlar), mashg'ulot vazifalarini individuallashtirish sportchining kayfiyatini oshiradi, g'alaba qozonish irodasini mustahkamlaydi. Sportchining o'ziga bo'lgan ishonchiga uning bo'lajak raqiblarini ob'ektiv tavsiflash yordam beradi. Psixologik tayyorgarlikning ushbu davridagi vazifalarni amalga oshirish uchun quyidagi vositalar va usullar qo'llaniladi: mashg'ulotlar, dam olish, mehnat qilish uchun tegishli qulay shart-sharoitlarni yaratish; rejimga rioya qilish; og'zaki ta'sir; iroda, qat'iyat, taklif va o'z-o'zini gipnoz qilish usullarini o'z-o'zini tarbiyalashning turli usullari; yaxshi kayfiyatni yaratish uchun musiqa tinglash, yurish, qiziqarli uchrashuvlar va hokazo. Sportchilarga yondashuv individual bo'lishi kerak. Ijobiy his-tuyg'ular, mashg'ulotlar uchun qulay muhit, do'stona jamoa - bu davrda psixologik tayyorgarlik muvaffaqiyatining kalitidir. Qur'adan so'ng sportchi o'z raqiblarini biladi, shuning uchun raqibning mahorati, uning kuchli va zaif tomonlari haqidagi ma'lumotlarga asoslanib, aniq texnik va taktik vazifalar qo'yiladi. Tyuningda asosiy narsa o'z-o'zini gipnoz qilishdir. Sportchi o'zini ma'lum bir sovrinli o'rinni egallashi kerakligiga (ushbu musobaqalarga tayyorgarligini hisobga olgan holda) o'zini ishontiradi, buning uchun u o'zining texnik, taktik va jismoniy imkoniyatlaridan to'liq foydalanishga, "barcha eng yaxshisini berish" zarurligiga so’mzlangan. "kurash paytida. Sportchining xarakterini bilib, salbiy his-tuyg'ularni yo'q qilish usullarini tanlaydigan, harakatlarda ishonch va qat'iyatni uyg'otadigan, o'zining ustunligini isbotlaydigan (uning va raqibning oldingi janglari tajribasiga) ta'siri ham alohida ahamiyatga ega.  uning kelajakdagi harakatlarini va g'alaba qozonish imkoniyatlarini tahlil qilishga yordam beradi. Murabbiy sportchiga qura tashlash va tortishdan keyin va jang oldidan vaqtni qanday o'tkazishni maslahat berishi mumkin. Bir sportchiga chalg'itadigan narsalar (o'yin-kulgi, sayr, kino, o'rtoqlar qurshovida) ijobiy ta'sir ko'rsatadi, ikkinchisi, aksincha, yolg'izlikni, kitob o'qishni va hokazolarni afzal ko'radi. Lekin hamma ham bo'lajak jang haqida o'ylashdan qolmaydi, sportchi boshidan kechiradi, o'ylaydi. kurash haqida, g'oyalar bilan to'la , u his-tuyg'ular va fikrlar bilan to'ldirilgan. U shuhratparast orzular, jismoniy his-tuyg'ularni kutish, qabul qilingan qiyinchiliklar, jamoaning, murabbiyning, yaqinlarining umidlarini yo'qotish va oqlamaslik qo'rquvi, kuchli zarbani o'tkazib yuborish qo'rquvi haqida tashvishlanishi mumkin. Jangdan oldin sportchi kuchli hayajonni yoki aksincha, befarqlikni boshdan kechiradi. Murabbiy haddan tashqari hayajonlangan sportchini tinchlantirishga, passiv sportchi esa olovni yoqish uchun vosita va usullarni topishi kerak. Ikkala holatda ham mashqlar bilan faol isinish yoki sherik bilan simulyatsiya qilingan jangni o'tkazish yaxshiroqdir. Murabbiy ijobiy his-tuyg'ularni yaratish uchun ishontirish usullari va vositalarini tanlashi kerak. Turnirga mag‘lubiyatsiz chiqqan sportchi har bir jangdan so‘ng ruhan va jismonan dam oladi, bo‘shashadi, lekin bir-ikki kundan keyin yoki balki ertasiga yana o‘ziga o‘xshagan kuchliroq raqib bilan to‘qnash keladi. , ilgari g'alaba qozongan. Shuning uchun u ruhiy holatni saqlab turishi va keyingi jangda ishonchni yanada mustahkamlashi kerak. Bunda yo‘l qo‘yilgan xatolar tahlili bilan g‘alaba qozongan jangni tahlil qilish, ularni tuzatish bo‘yicha tavsiyalar, ijobiy rol o‘ynagan ko‘nikmalardan qanday qilib to‘g‘ri foydalanish bo‘yicha tavsiyalar berish ijobiy samara beradi. Agar, masalan, kurash kuchli raqib, sobiq chempion, oltin medal uchun asosiy da'vogarga qarshi g'alaba qozongan bo'lsa, unda murabbiy sportchini tinchlanishdan va undan ham ko'proq takabburlikdan ogohlantirishi kerak. Albatta, kuchli raqib ustidan qozonilgan g‘alaba sportchiga ruh bag‘ishlaydi, ma’naviy quvvat qo‘shadi, ammo keyingi jang unchalik jiddiy bo‘lmaydi, degan fikrni bo‘shashtirmaslik kerak. Amalda, sportchi chempionga qarshi g'alaba qozonib, keyin ehtiyotkorlikni yo'qotib, kuchsiz taekvondochiga yutqazib qo'yish holatlari ko'p . Yaxshi safarbarlik vositasi - bu har kuni, hatto musobaqa kunida ham bajarilishi kerak bo'lgan mashg'ulot. Salomatlik holatiga qarab, musobaqa rejasi, mashqlar va ularning intensivligi tanlanadi. Qoida tariqasida, ular katta jismoniy va ruhiy stresssiz (snaryadlarda mashqlar, sherik bilan engil taqlid jangi, soyali boks va boshqalar) mavhum xarakterga ega bo'lishi kerak. 

Raundlar orasidagi tanaffusda ikkinchi (va bu odatda sportchining murabbiyi) raqibning asosiy kamchiliklarini ko'rsatadi va sportchiga g'alaba qozonish uchun o'z imkoniyatlaridan qanday foydalanish haqida maslahat beradi. Faraz qilaylik, raqib juda faol, jismonan baquvvat va kuchli zarba bilan irodali g'alabaga umid qilmoqda. Ikkinchisi, o'rta va yaqin masofalarda jangga kirmaslikni, faol harakat qilishni, uzoq masofani saqlashni va dushman chap va o'ngga lateral zarba berishga harakat qilganda boshga to'g'ri chiziqlar bilan o'z vaqtida qarshi hujum qilishni tavsiya qilishi kerak. Agar sportchi ikkinchisining ko'rsatmalariga amal qilsa va uning harakatlari samarali bo'lsa, u murabbiyga ishonch bilan sug'oriladi, o'tgan jang tahliliga tanqidiy va xolisona yondashadi va sharhlarni tinglagan holda keyingi jangga ishonch bilan moslashadi. 

Xulosa. Taekvondochi jangga yolg‘iz bormayotganini his qiladi, uning yonida kerakli maslahatlar beradigan, g‘alaba qozonish uchun birga ishlaydigan yordamchisi bor. Albatta, yordamchi vaziyatni to'g'ri va ob'ektiv baholashi, o'z palatasini vazifalarni hal qilishning eng yaxshi usuliga yo'naltirishi kerak.Turnirdan keyin bir muncha vaqt sportchi mashg'ulotlar faolligini pasaytiradi, ular bir hafta dam olishlari mumkin. O'tgan musobaqalardagi chiqish muvaffaqiyatli yoki muvaffaqiyatsiz bo'ladimi, murabbiy va sportchi ringdagi harakatlarni batafsil tushunishlari kerak. Mag'lubiyatga uchragan taqdirda hakamlardan nolimaslik, umidsizlikka tushmaslik, texnik, taktik, jismoniy va irodaviy tayyorgarlikni xolisona tahlil qilish, kamchiliklarni aniqlash, ijobiy tomonlarini qayd etish, keyingi mashg'ulotlar rejasini ko'rib chiqish va aniqlashtirish kerak.

Taekvondochi omadsiz ishtirok etgan turnirdan so‘ng murabbiyning sportchi bilan katta va puxta o‘ylangan mehnati psixologik tayyorgarlikni yanada takomillashtirishga katta hissa qo‘shmoqda. Chempion bilan uning turnirdagi harakatlarini ham sinchiklab tahlil qilishingiz kerak. Murabbiy o'z shogirdi chempion bo'lganidan keyin o'zini yengilmas deb tasavvur qilmasligini ta'minlashi kerak. Murabbiy g'alabani olqishlagan holda, sportchining keyingi ko'rsatkichi yuqori saviyada bo'lishi uchun uning barcha kamchiliklarini tanqidiy ko'rsatishi kerak. Taekvondochining psixologik tayyorgarligi uzoq va murakkab jarayondir. Xarakter xususiyatlari, qarashlari, his-tuyg'ulari, histuyg'ulari, sportchining mehnat qobiliyati, sport mahorati ko'p jihatdan psixologik tayyorgarlik darajasi bilan belgilanadi.

Adabiyotlar ro'yxati

1. Aizman R.I., Lysova N.F. Yosh fiziologiyasi: darslik. nafaqa . -Novosibirsk: Ed. NGPU, 2010. - 202 b. 2. Andreeva G.M. Ijtimoiy psixologiya: darslik. / G.M. Andreeva. - Minsk: Aspect Press, 2001. 3. Gordon S.M. Sport mashg'ulotlari: ilmiy va uslubiy qo'llanma / S.M. Gordon . - M.: Jismoniy madaniyat, 2008. - 256 b. 4. Gorskaya, I. Yu. Sportchilarni muvofiqlashtirish mashg'ulotlari: monografiya . / I. Yu. Gorskaya, I. V.

Averyanov, A. M. Kondakov. - Omsk: SibGUFK , 2014. - 248 p. 5. Dubrovskiy V.I.

Sport fiziologiyasi: fizika bo'yicha o'rta va oliy o'quv yurtlari uchun darslik. madaniyat /

V.I. Dubrovskiy. - M.: Gumanitar . ed. markaz VLADOS, 2005. - 462 p. 6. Yerkomaishvili I.V. Jismoniy madaniyat nazariyasi asoslari: ma'ruzalar kursi. - Yekaterinburg, 2004. - 192 p. 7. Jeleznyak Yu.D. Petrov P.K. Jismoniy tarbiya va sportda ilmiy-uslubiy faoliyat asoslari. - M.: Akademiya, 2002 8. Zatsiorskiy , V.M. Jismoniy fazilatlarni tarbiyalash usullari masalalari / M: Moskva, 2001.- 89s. 9. Ilyin, E. P. Insonning psixomotor tashkiloti / E. P. Ilyin. - Sankt-Peterburg. : Piter, 2003. - 516 p. 10. Karpashevich T. Byasharova . Jismoniy tarbiya amaliyoti m .gazeta "Sport at school" No 16/2002 11. Kovalenko V.A. va boshqalar Jismoniy madaniyat: darslik / ed. V.A.

Kovalenko . - M.: Izd-vo ASV, 2000. - 432 b. 12. Kreyg G. Rivojlanish psixologiyasi. -

Sankt-Peterburg, Ed. Piter. – 2000, 992 b. 13. Kuznetsov, A. S., Mubarakzyanov , R. B. Qoidalardagi o'zgarishlarning yunon-rum kurashi bilan shug'ullanadigan sportchilarning raqobat faoliyatiga ta'siri // Jismoniy tarbiya va sportning pedagogik-psixologik va tibbiy-biologik muammolari. - 2014. - T. 30, 1-son (30). — P. 55 — 61. 14. Kuznetsov, A. S., Zokirov D. R. Psixikaning individual o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olish asosida yunon-rum uslubidagi kurashchilarni tayyorlash usullari // Uchenye zapiski universiteta im . P. F. Lesgaft. - 2013. - No 11 (95). - P. 72 - 79. 15. Lukatskiy, M. A. Psixologiya: darslik. / M. A. Lukatskiy, M. E. Ostenkova . - M.: Eksmo , 2007. -  КОНСТИТУЦИЯ И ВЕРХОВЕНСТВО ЗАКОНА - ЗАЛОГ

БЛАГОПОЛУЧНОЙ ЖИЗНИ

МАТКОМИЛОВ ҒАНИШЕР БАХТИЁРОВИЧ

Чирчикский государственный педагогический институт  Ташкентской области студент 3-курса бакалавра Аннотация: в данной статье рассматриваются наиболее важные и значимые функции Конституции и их роль в жизни каждого гражданина, отмечается ценность этого документа, воплотившего в себе все достоинства исторического и современного периода нашего народа.

Ключевые слова: конституция, свобода, общество, гражданин, закон, права и обязанности.

Abstract: This article examines the most important and significant functions of the Constitution and their role in the life of every citizen, notes the value of this document, which embodies all the advantages of the historical and modern period of our people. Key words: constitution, freedom, society, citizen, law, rights and obligations.

Хотя слово «Конституция» использовалось в разные периоды и в разных смыслах, сегодня оно имеет высокую юридическую силу, составляет основу существующих законов и постановлений, изменений и дополнений, представляет собой основной закон, который строго контролируется.

Конституция - главный символ верховенства закона. Он отражает социальнополитические характеристики общества, основные критерии его развития, основные направления внутренней и внешней политики страны.

Тот факт, что Конституция является правовой основой и критерием социального развития той или иной страны, четко отражается в ее функциях. Одна из основных функций Конституции - обеспечение преемственности в развитии государственности. В этой связи важно обратить внимание на семью, которая закреплена в нашей конституции. Даже если мы возьмем правила обращения с родителями, это будет примером того факта, что наши общепризнанные обычаи, которые стали частью наших многовековых традиций в умах нашего народа, закреплены в нашей Конституции.

Что касается политической функции конституции, то она выражается в регулировании социального строя общества, а также в выявлении определенных правовых рамок политической жизни и борьбы за власть. Суть организационной функции заключается в организации конституционного устройства государства и регулировании основных критериев его деятельности.

Конституция воплощает идеи, способствующие развитию общества. Это отражает его практическую функцию. Конституция, как основной закон, формирует ядро правовой и законодательной системы конкретного государства, определяет приоритеты правовой системы, что находит отражение в другой ее правовой функции.

В то время как Конституция Узбекистана воплощает стремление наших соотечественников оставить свободную и процветающую Родину для будущих поколений, увидеть их счастье и совершенство, глава нашего государства отметил, что величайшее из всех мирских благ - это Человек. Идея была выдвинута и на этой основе было определено разумное правовое решение взаимоотношений: гражданин - общество - государство. Наша Конституция гармонизирует и согласовывает права и обязанности нашего государства, общества и каждого гражданина.

Наша Конституция воплощает образ и форму демократического государства с верховенством закона и справедливым гражданским обществом.

Конституция нашего государства, воплощающая вековые чаяния наших великих предков, наилучшие пожелания и великие мечты о построении свободной жизни, процветающего общества и справедливого государства, служит прочной основой и программой для всех принятых законов и нормативных документов. Наша Конституция признает верховенство человека, его прав и свобод над государством и подчеркивает появление человеческого достоинства, естественных свобод и естественных возможностей для жизни.

В нашей конституции нет ограничений по возрасту, национальности, расе или социальному статусу. Например, в законах о гражданстве других стран нет ограничений на владение языком, а также закреплены равные гражданские права. В нашей Конституции возможности, отвечающие наиболее важным потребностям повседневной жизни - право на жизнь, право на личную неприкосновенность, право на защиту личных интересов в суде, право на неприкосновенность жилища, право на свободу передвижения, свобода мысли, слова и убеждений, свобода совести гарантируются законом.

В целом наша конституция учитывает давние традиции нашей национальной государственности, а также опыт мировых конституций. Таким образом, она стала одной из самых гуманных, демократичных и справедливых энциклопедий, стала крепостью намерений.

С годами мы все больше и больше убеждаемся в важности нашей конституции для нашей жизни и развития и в том, что выбранный нами путь правильный.

Если мы посмотрим на прошлый период действия нашей Конституции, которая провозгласила обеспечение достойной жизни и мира своим гражданам одной из основных целей, мы увидим, что за этот короткий период времени наша страна проделала многовековые работы. Накануне одной из важнейших дат общественнополитической жизни нашей страны - 29-летия принятия Конституции, следует отметить, что со временем наша Конституция укрепляет свой международный престиж. Наша цель - внушить её авторитет и значимость в обществе, её содержание и сущность в сознании граждан, особенно молодого поколения.

В конце концов, ребенок, который следует правилам своей семьи и уважает их, понимает, что у других есть такие же правила, и может их уважать. В этом смысле наша конституция должна быть главным критерием для всех нас, а ее правила должны стать главными правилами и целями нашей жизни.

Ценность Конституции в том, что человек, основательно овладевший ею, на наш взгляд, чувствует себя сильнее, совершеннее и, конечно же, в большей безопасности, укрепляется его уверенность в мирной и благополучной жизни, предусмотренной ее содержанием и сущностью. Мы верим, что каждый гражданин, полностью понимающий Конституцию, сможет выполнять свои обязанности и ответственность ради настоящего и будущего своих близких.

Конечно, без преувеличения можно сказать, что каждый осознавший себя гражданин Республики Узбекистан всеми силами и умениями вносит свой вклад в пропаганду содержания и сути Конституции.

Словом, Конституция - документ огромной исторической значимости. Его нельзя сравнивать ни с одним другим документом в истории нашей государственности, потому что он сочетает в себе историю с современностью и воплощает в себе все достижения в области социального, политического, философского и правового мышления мира.

Использованная литература:

1.     Конституция Республики Узбекистан (в редакции Закона РУ от 24.04.2003 № 470-II). - Ташкент.

2.     А.Саидов, “Ўзбекистон конституциявий давлат сари”, Тошкент, 2013.

3.     Х.Т.Одилқориев, “Давлат ҳокимиятини демократлаштириш ва ҳуқуқни амалга ошириш механизмини такомиллаштириш”, Тошкент, 2015.

4.     Каримов И.А. Наша конечная цель - свободная и процветающая Родина, свободная и благополучная жизнь. Том 8 - Ташкент, 2000.

5.     Каримов И.А. Узбекистан на пороге XXI века: угрозы безопасности, условия стабильности и гарантии развития. - Ташкент, 1997.

6.     Н.М. Умаров, “Узбекистан на пути к устойчивому развитию”.

 

 

 

 

 

 

 

 

ТЕОРЕТИЧЕСКАЯ ЗНАЧИМОСТЬ КАРТОГРАФИЧЕСКОЙ

КОМПЕТЕНЦИИ УЧИТЕЛЕЙ ГЕОГРАФИИ

ТДПУ имени Низами

«География и методы ее преподавания» кафедра мастеров Махмадалиев А.А.

 

Исследования по широкому использованию современных дидактических средств обучения и интерактивных образовательных технологий в формировании картографической компетентности учителей географии средней школы, основанные на положительном влиянии на развитие науки и техники и развитие общества в мире работы по географии. в стадии реализации. Большое значение имеет совершенствование теоретико-методической и методологической базы формирования и развития компетентности учителей географии общеобразовательных школ по демонстрации и изучению природных и социальноэкономических явлений с использованием образно-символических моделей .

Постановление Президента Республики Узбекистан от 27 февраля 2020 года № ПП-4623 « О мерах по дальнейшему развитию сферы педагогического образования » возвысилось до уровня политики [1]. Он включает в себя подготовку профессиональных педагогов, обладающих глубоким знанием методов преподавания и обучения, информационно-коммуникационных технологий и иностранных языков, умением использовать современные педагогические технологии в образовательном процессе, образовании, науке и производстве в сфере. образование, подготовка конкурентоспособных кадров, эффективная организация научной и инновационной деятельности определены как одно из приоритетных направлений развития педагогического образования.

Метод картографического исследования является наиболее эффективным средством наблюдения и предсказания общегеографических закономерностей, а также строения географических объектов и явлений, их взаимосвязей.

Одной из основных задач повышения картографической компетентности учителей географии общеобразовательных школ является обращение внимания на уровень развития картографии, ее достижений, современных идей и концепций, отражение их географическим языком.

Географическая картография представляет собой устойчивую интеграционную ось, охватывающую всю совокупность географических наук. В этом смысле под самой картографией понимается наука об изображении и изучении природных и социально-экономических явлений с помощью образносимволических моделей.

Работа с картами должна стать составной частью массовой картографической грамотности и коммуникативной культуры, развивающей личность. Важность картографической подготовки заключается в специфике диалога, отражающего уровень развития общества, его культуры и мировоззрения. Карта, в отличие от других информационных средств, представляет информацию не как последовательность, а как целостные изображения в виде масштабных графических комбинаций, снятых одновременно.

Для эффективной работы с картами важно знать законы их создания и основные приемы создания карт, их структуру, психологические особенности восприятия картографических изображений. Важно владеть методикой обобщения, считывать и «снимать» с карты необходимую информацию, определять пространственную взаимосвязь природы, хозяйства и населения, а также географические различия между нанесенными на карту объектами.

С.В.Буланов рассматривает проблему совершенствования системы картографических знаний и навыков школьной географии [2]. Определена сущность понятия «картографическая грамотность школьников», цели и задачи картографической подготовки учащихся общеобразовательных учреждений. Разработанная С.В.Булановым система картографических знаний и умений направлена на отработку практических приемов получения пространственносогласованных данных из наиболее часто используемых географических изображений.

В отличие от С.В.Буланова, Т.С.Комиссарова учитывает не только картографическую грамотность школьников (ученик имеет целостную систему знаний о картографическом методе работы с различными географическими изображениями), но и картографическую грамотность учителя географии. [ 3].

Комиссарова выделяет три уровня картографической компетентности:

-  во-первых, будущий учитель хорошо знает карту, умеет работать с образными и графическими данными (как получать, представлять в картографическом виде, соответственно обрабатывать), обладает определенными навыками самообразования;

-  уровень знаний студента на втором уровне методической картографической компетенции достаточен для понимания и решения проблем мировоззрения, исследовательских и творческих задач профессиональной деятельности на репродуктивно-поисковом уровне;

-  Третий уровень называется уровнем профессиональной картографической компетентности. Это завершающий этап итоговой аттестации обучающегося, что более важно, он демонстрирует его способность к повышению картографической грамотности и использование его в работе со школьниками [3].

Также, по мнению географов Х.Вахобова, Н.Р.Алимкулова, Н.Б.Султанова, в обучении географии могут быть использованы следующие работы с использованием электронных карт [4]:

-  Составление естественно-географических и экономико-географических описаний с использованием электронных карт. Например, для создания описания климата отдельного континента или региона с помощью климатических карт или для дачи экономических описаний отдельных стран или регионов с помощью экономикогеографических карт и т. д.;

-  Используя Интернет, вы можете получить новую информацию в различных областях географии. Например, о повседневном климате, о странах, о населении, об экономике и геополитических условиях и т. д.; [5].

Учитывая, что география является частью естественных наук, это еще и наука экспозиционно-насыщенная, а электронные учебники и базы данных играют важную роль в развитии науки. В кабинетах географии должны быть все необходимые наглядные пособия, такие как карты, горные породы и минералы, растения, коллекции почв и метеорологическое оборудование для наблюдения за погодой. [ 5].

Своеобразие работы учителя географии определяется обучением школьников основам картографической компетенции, использованием картографической продукции в познавательных целях. Поэтому при их картографической подготовке следует обратить внимание на школьные карты и атласы и метод картографического исследования.

При картографической подготовке особое внимание следует уделить работе с сельскохозяйственными, агроландшафтными, агроэкологическими, геоморфологическими, геологическими, топографическими, почвенными картами и геодезическими приборами.

 

Список использованной литературы:

1.     Указ Президента Республики Узбекистан от 8 октября 2019 года № ПФ-5847 «Об утверждении Концепции развития системы высшего образования Республики Узбекистан до 2030 года».

2.     Буланов С.В. Проблема совершенствования системы картографических знаний и умений школьной географии // Диссертация на исследование ученой степени кандидата педагогических наук. - М., 2001. - 184 с.

3.     Komissarova T.S. Teoreticheskiye osnovы kartograficheskoy podgotovki uchitelya geografii // Avtoreferat dissertasii na soiskaniye uchenoy stepeni kandidata pedagogicheskix nauk.  – Sankt-Peterburg,  2000. – 26 s.

4.     Vaxobov X., Alimkulov N.R., Sultonova N.B.. Geografiya o‘qitish metodikasi. “Nodirabegim”, T.: 2021.

5.     Yermolayev O.Yu. Matematicheskaya statistika dlya psixologov: Uchebnik /

Pod red. T.M. Maryutinoy. – M.: Moskovskiy psixologo-sosialnыy institut: Flinta, 2002. – 336 s.

6.     Lednev V.S. Nauchnoye obrazovaniye: razvitiye sposobnostey k nauchnomu tvorchestvu. Izdaniye vtoroye, ispravlennoye. – M .: MGAU, 2002. – 120 s.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

UMUMTA’LIM MAKTABLARI GEOGRAFIYA O‘QITUVCHILARINING

KARTOGRAFIK KOMPETENTLIGINI SHAKLLANTIRISHNING

PEDAGOGIK NAZARIY ASOSLARI

Nizomiy nomidagi TDPU

“Geografiya va uni o‘qitish metodikasi” kafedrasi magistranti

A.A.Maxmadaliyev

 

Jahonda geografiya turkumiga kiruvchi fanlarning fan va texnologik rivojlanishi hamda jamiyat taraqqiyotiga ijobiy ta’siridan kelib chiqib, umumta’lim maktablari geografiya o‘qituvchilarining kartografik kompetentligini shakllantirishda zamonaviy didaktik o‘quv vositalarni va interfaol ta’lim texnologiyalarning imkoniyatlaridan keng foydalanish masalalariga oid ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Umumta’lim maktablari geografiya o‘qituvchilarining tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy hodisalarni obrazliramziy modellar yordamida namoyish etish va o‘rganishga oid kompetentligini shakllantirish va rivojlantirishni nazariy-metodologik, uslubiy asoslarini takomillashtirish dolzarb ahamiyat kasb etmoqda.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 27-fevraldagi “Pedagogik ta’lim sohasini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4623-sonli Qarorida Mustaqil taraqqiyot yo‘lidan borayotgan mamlakatimizda ta’lim tizimini rivojlantirish va takomillashtirish davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi [1]. Unda tarbiya va o‘qitish usullari, axborot-kommunikasiya texnologiyalari hamda xorijiy tillarni puxta o‘zlashtirgan, ta’lim jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo‘llash ko‘nikmalariga ega professional pedagog kadrlar tayyorlash, sohada ta’lim, ilm-fan va ishlab chiqarish uyg‘unligini ta’minlash orqali ta’lim sifatini yaxshilash, raqobatbardosh kadrlar tayyorlash, ilmiy va innovasion faoliyatni samarali tashkil etish pedagogika ta’lim sohasini rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlaridan biri etib belgilangan. 

Kartografik tadqiqot usuli umumgeografik qonuniyatlarni, shuningdek, geografik ob’yektlar va hodisalarning tuzilishini, ularning o‘zaro bog‘liqligini tushunishning eng samarali kuzatish hamda bashorat qilish vositasidir.

Umumta’lim maktablari geografiya o‘qituvchilarining kartografik kompetentligini takomillashtirishning asosiy vazifalaridan biri kartografiyaning rivojlanish darajasi, yutuqlari, zamonaviy g‘oyalar va tushunchalarga e’tibor berish, ularni geografik tilda aks ettirishdir.

Geografik kartografiya - bu butun geografiya fanlari majmuasini qamrab olgan barqaror integrasiya o‘qidir. Shu ma’noda kartografiyaning o‘zi tabiiy va ijtimoiyiqtisodiy hodisalarni obrazli-ramziy modellar yordamida namoyish etish hamda o‘rganish fani sifatida tushuniladi.

Kartalar bilan ishlash ommaviy kartografik savodxonlik va shaxsni rivojlantiradigan kommunikativ madaniyatning ajralmas qismiga aylananishi zarur. Kartografik tayyorgarlikning ahamiyati geografik kartaning jamiyatning rivojlanish darajasini, uning madaniyatini va dunyoqarashni aks ettiruvchi muloqotning o‘ziga xosligidadir. Karta, boshqa ma’lumot beruvchi vositalardan farqli o‘laroq, axborotni izchil ravishda emas, balki bir vaqtning o‘zida qabul qilingan keng ko‘lamli grafik kombinasiyalar shaklida yaxlit tasvirlar sifatida taqdim etadi.

Kartalar bilan samarali ishlash uchun ularning yaratilish qonunlarini va kartalarini yaratishning asosiy usullarini, tuzilishini va kartografik tasvirlarni idrok etishning psixologik xususiyatlarini bilish muhimdir. Umumlashtirish metodologiyasiga ega bo‘lish, kartadan kerakli ma’lumotlarni o‘qish va “olib tashlash”, tabiat, xo‘jalik va aholi hamda kartalashtirladigan ob’yektlar o‘rtasidagi geografik farqlarni fazoviy munosabatlarini aniqlash muhim ahamiyatga ega.

S.                      V.Bulanov maktab geografiyasining kartografik bilim va ko‘nikmalar tizimini takomillashtirish muammosini ko‘rib chiqadi [2]. U “maktab o‘quvchilarining kartografik savodxonligi” tushunchasining mohiyatini, ta’lim muassasalari o‘quvchilarini kartografik tayyorlashning maqsad va vazifalarini belgilaydi. S.V.Bulanov tomonidan ishlab chiqilgan kartografik bilim va ko‘nikmalar tizimi eng ko‘p ishlatiladigan geografik tasvirlardan fazoviy muvofiqlashtirilgan ma’lumotlarni olishning amaliy texnikasini ishlab chiqishga qaratilgan.

T.                     S.Komissarova S.V.Bulanovdan farqli o‘laroq, nafaqat maktab o‘quvchilarining kartografik savodxonligini (talaba turli xil geografik tasvirlar bilan ishlashning kartografik usuli to‘g‘risida bilimlarning ajralmas tizimiga ega), balki geografiya o‘qituvchisining kartografik savodxonligini ham hisobga oladi. [3].

T.S.Komissarova uchta darajadagi kartografik kompetensiyani sanab o‘tadi:

-  birinchi darajada kelajakdagi o‘qituvchi kartani yaxshi biladi, obrazli va grafik ma’lumotlar bilan ishlashni biladi (qanday qabul qilishni, kartografik shaklda taqdim etishni, shunga muvofiq ravishda qayta ishlashni), o‘z-o‘zini tarbiyalashning ma’lum ko‘nikmalariga ega bo‘ladi;

-  uslubiy kartografik kompetensiyaning ikkinchi darajasida talabaning bilim darajasi reproduktiv - qidiruv darajasida kasbiy faoliyat uchun dunyoqarash muammolarini, tadqiqot va ijodiy vazifalarni tushunish va kerak bo‘lganda hal qilish uchun yetarli bo‘ladi;

-  uchinchi darajani professional kartografik kompetensiya darajasi deb ataydi. Bu talabaning yakuniy attestasiyasining so‘nggi bosqichi bo‘lib, u tadqiqot faoliyatini olib borish texnikasini o‘zlashtirganligi, geografiyani o‘qitishda o‘z bilimida kartografik usuldan foydalanganligi, bilish tizimini bosqichma-bosqich o‘zlashtirish bo‘yicha shaxsiy tajribasi borligi va eng muhimi, kartografik savodxonlikni ko‘paytira olganligi, maktab o‘quvchilari bilan ishlashda undan foydalanish usullarini o‘zlashtirganligidan dalolat beradi [3].

Shuningdek, geograf olimlar X.Vaxobov, N.R.Alimkulov, N.B.Sultonovalarning fikriga binoan, geografiya ta’limida elektron kartalar orqali quyidagi ishlarni bajarishlari mumkin [4]:

-  elektron karta orqali tabiiy geografik va iqtisodiy geografik tavsiflarlar tuzish.

Masalan, iqlim xaritalaridan foydalanib ma’lum bir materik yoki hudud iqlimi tasifini tuzish yoki iqtisodiy geografik xaritalardan foydalanib ayrim mamlakatlar yoki hududlarga iqtisodiy ta’rif berish va h.k;

-  internet imkoniyatlaridan foydalanib geografiyaning turli sohalari bo‘yicha yangiyangi ma’lumotlar olish mumkin. Masalan kundalik iqlim haqida, mamlakatlar haqida, aholi haqida, xo‘jaligi va geosiysiy sharoit haqida va h.k; [5].

Geografiya tabiiy fanlar tizimiga kirganligini e’tiborga olgan holda ko‘rgazmalilikka boy fan bo‘lganligi sababli ham elektron darslik va ma’lumotlar banki fanning rivojlanishida juda katta o‘rin egallaydi. Geografiya fanidan darslar olib boriladigan o‘quv xonalarida barcha kerakli ko‘rgazmali qurollar, ya’ni kartalar, tog‘ jinslari va minerallar, o‘simlik, tuproq kolleksiyalari, ob-havoni kuzatish uchun kerakli metereologik asbob-uskunalari bo‘lishi zarur. [5].

Geografiya o‘qituvchisi faoliyatining o‘ziga xos xususiyati maktab o‘quvchilariga kartografik kompetensiya asoslarini o‘rgatish, kartografik mahsulotlardan kognitiv maqsadlarda foydalanishi bilan belgilanadi. Binobarin, ularning kartografik tayyorgarligida maktab kartalari va atlaslari va kartografik tadqiqot uslubiga e’tibor qaratish lozim. Kartografik tayyorgarlikda qishloq xo‘jaligi, agrolandshaft, agroekologik, geomorfologik, geologik, topografik, tuproq kartalari va geodeziya asboblari bilan ishlashga alohida e’tibor berilishi kerak.

 

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:

1.     O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 oktyabrdagi «O‘zbekiston

Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida»gi PF-5847-son farmoni.

2.     Bulanov S.V. Problema sovershenstvovaniya sistemы kartograficheskix znaniy i umeniy shkolnoy geografii // Dissertasiya na soiskaniye uchenoy stepeni kandidata pedagogicheskix nauk. – M., 2001. – 184 s.

3.     Komissarova T.S. Teoreticheskiye osnovы kartograficheskoy podgotovki uchitelya geografii // Avtoreferat dissertasii na soiskaniye uchenoy stepeni kandidata pedagogicheskix nauk.  – Sankt-Peterburg,  2000. – 26 s.

4.     Vaxobov X., Alimkulov N.R., Sultonova N.B.. Geografiya o‘qitish metodikasi. “Nodirabegim”, T.: 2021.

5.     Yermolayev O.Yu. Matematicheskaya statistika dlya psixologov: Uchebnik / Pod red. T.M. Maryutinoy. – M.: Moskovskiy psixologo-sosialnыy institut: Flinta, 2002. – 336 s.

6.     Lednev V.S. Nauchnoye obrazovaniye: razvitiye sposobnostey k nauchnomu tvorchestvu. Izdaniye vtoroye, ispravlennoye. – M .: MGAU, 2002. – 120 s.

 

ASSESSMENT OF HEMODYNAMICS OF THE KIDNEYS IN YOUNG PATIENTS WITH ARTERIAL HYPERTENSION

Naimova Sh.A.¹, Mexmanov F.Sh².

^1-  Bukhara State Medical Institute 

^2-  Bukhara Region Multidisciplinary Medical Center   There is no doubt that arterial hypertension (AH) causes progressive kidney damage up to the development of nephrosclerosis and end-stage renal disease (most new cases       of      renal failure         due    to       diabetic      nephropathy          and    hypertensive nephroangiosclerosis). The development of chronic renal failure as a complication of hypertension is associated with both epidemiological and demographic characteristics (age, gender, severity and duration of hypertension, racial and genetic factors, diabetes mellitus - DM, parenchymal kidney disease), and with external influences (diet, ongoing antihypertensive therapy). At the incidence of hypertension-related terminal damage of kidney disease is steadily increasing, and this growth does not tend to slow down in the future. To assess the functional state of the kidneys in clinical practice, more often of all, the determination of glomerular velocity is used filtration (GFR), but its decrease is observed only with a decrease in the number of functioning nephrons and cannot serve as an early marker of kidney damage, which has become a prerequisite for the search for more sensitive methods. Considering the recent increase cases of hypertension in young and even adolescence occurs the question of how early endothelial dysfunction and the first target organ damage develops in AH in young patients. There are practically no studies on this issue.

The purpose of this study is to identify the first signs of kidney damage in young patients < 40 years of age during the development of hypertension.

Material and methods. We examined 60 men aged 18-40 years (mean age

32.7±4.6) with arterial hypertension I-II stage and risk I-III. The duration of hypertension ranged from 1 to 9 years (mean duration 4.6±1.1). Average level of systolic blood pressure (SBP) was 152.23±7.12, diastolic blood pressure (DBP) 97.12±4.13 mm Hg. Verification of the diagnosis of hypertension was carried out according to the data ambulatory blood pressure monitoring (ABPM) and results tests with dosed physical activity (FN), which revealed a hypertonic type of BP response to FN. The exclusion criteria were symptomatic the nature of hypertension, anamnestic data on the presence of chronic diseases of the kidneys and urinary tract, diabetes. General clinical examination of patients included a history, physical examination. All patients underwent a clinical blood test, urinalysis, as well as electrocardiography (ECG) and ultrasound (ultrasound) of the kidneys. BP was measured by the indirect Korotkoff method after 15 minute rest in sitting position, used average value from two consecutive measurements, conducted at 3minute intervals. When assessing hypertension the results of blood pressure measurements taken over several days were taken into account. The criteria for arterial hypertension were the mean value of SBP >140 mm Hg. and/or DBP >90 mmHg before taking antihypertensive drugs.

Results and discussion In the examined group, 47% (n=28) of patients had a family history of hypertension (AH) on the mother's side and 33% (n=20) on the father's side. Both parents had HD in 17% (n=10) of young people. Dynamic examination of the kidneys in 95% (n=57) patients revealed various disorders of renal hemodynamics. The vast majority of 92% (n=55) experienced a decrease in renal blood flow in the left and right kidneys. Differences between the parameters of the right and left kidneys were not statistically significant. MAU was diagnosed in 32% (n=19) of the examined patients. Its average level was 67.6±12.7 mg/l. An analysis was made of the prevalence of varying degrees of kidney damage in patients without and with MAU. When comparing the two groups, it was noted for the first time that patients with MAU significantly more often had a decrease in renal blood flow to grade II-III in the left and right kidneys (<410 ml/min at N 680 ± 50 ml/min). There were no significant differences between the groups in terms of the degree of AH. Interesting results have been obtained when measuring GFR. Despite the expressed decreased renal blood flow in hypertensive patients with MAU in most cases, GFR remained in within the normal range. However, in patients without MAU hyperfiltration was observed in 20% (n=12) of cases, which is probably a compensatory response of the RAAS to the deterioration of the blood supply to the kidneys. Since men with MAU do not have hyperfiltration, it is possible to to assume that they had a progression of the pathological process and GFR decreased. Normal GFR in patients with MAU is most likely the first manifestation of emerging morphological and functional changes in the arterial system and the glomerular apparatus, that is, remodeling of the vessels of the kidneys.

The results obtained allow us to come concluded that vascular remodeling in young men < 40 years of age occurs quite early with a short history increase in blood pressure for 1 to 9 years, even with unstable and moderate increase in blood pressure up to 152.23±7.12/97.12±4.13 mm Hg. If on this stage, the disease is not diagnosed, then, apparently, prerequisites are created for the development of irreversible changes affecting the glomerular apparatus, with a violation of the glomerular filter and the appearance of MAU. This problem requires further research for the early diagnosis of kidney damage and the prevention of the development of MAU, changes in renal blood flow and GFR. Probably, already now we can talk about the advisability of early prescription of antihypertensive therapy, preferably angiotensin-converting enzyme inhibitors.

ПЕДАГОГИК ЖАМОАДАГИ ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИК ИҚЛИМНИ

ОПТИМАЛЛАШТИРИШ МУАММОЛАРИ

                                          Ангрен шаҳар 34-мактаб-интернати  

бошланғич синф             ўқитувчиси   

Н.Т. Ходжиматова   Республикамизда таълим тизими тубдан ўзгариб, таълим жараёнини ўқувчи шахсига йўналтириш давлат сиёсати даражасига кўтарилди. Мана шу сиёсат натижасида шахсга йўналтирилган таълимнинг ҳуқуқий, меъёрий асослари ишлаб чиқилган.       Улар Ўзбекистон          Республикаси   Конституцияси,   Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида” ги ва “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” тўғрисидаги қонунлари,  мактаб таълимини ривожлантириш Давлат умуммиллий дастурлари ва шу кабилар.

 Жамоанинг шахсга таъсири самарадорлиги шахснинг жамоадаги кайфияти билан белгиланади. Бунга қуйидагилар киради: шахснинг фаолият, ўзаро муносабатлар, раҳбарликдан қониқиши, шахснинг мазкур жамоадаги ҳимояланганлиги, унинг ички хотиржамлиги. Буларнинг ҳаммаси ҳиссий эмоционал ҳолат атамаси билан таърифланади ва ижтимоий психологик иқлим тушунчаси билан узвий боғлиқдир. 

Педагоглар жамоасининг руҳий муҳити аввало унинг аъзолари кайфиятида намоён бўлади, уларнинг ишчанлиги, руҳий ва жисмоний ҳолатини белгилайди. Илмий жамоаларни ўрганишга бағишланган ижтимоий – руҳий тадқиқотларнинг далолат беришича, яхши мавқени эгаллаган кишилар бошқалардан унумлироқ ишлайдилар, нисбатан камроқ бахтсиз ҳодисаларнинг қурбонлари  бўладилар, нисбатан камроқ касал бўладилар, камроқ интизомий камчиликларга йўл қўядилар. Бу бир хил даражада педагогик жамоаларга ҳам таалуқлидир.

 Шунинг учун, ўқитувчиларнинг кайфияти ҳар доим мактабда раҳбарликнинг хусусиятлари билан белгиланади.

Мактаб раҳбарларининг ўқитувчилар жамоаси эмоционал муҳитини бошқаришдаги имкониятлари жуда каттадир. Р.Х. Шакуров кўп йиллик тадқиқотлари натижасида ана шундай хулосага келди.

Демак, раҳбарнинг энг муҳим ижтимоий – руҳий вазифаларидан бири – ўқитувчилар жамоасини уюштиришдир. Жамоанинг жипслиги унинг тарбиявий имкониятлари ошишига, кадрлар қўнимсизлигининг камайишига ва ҳакозоларга кўмаклашади.

Уюшган жамоа – ташқи ва ички кучларнинг унинг аъзолари ўртасидаги алоқаларни заифлаштиришга ёки бузишга қаратилган ҳаракатларига қарши туришга қодир бўлган жамоадир.

Шахсга жамоа орқали таъсир кўрсата билиш директор иш услубининг “ўзаги” бўлиб, бу услубни одамлар билан муомала қила олиш билан боғлиқ фазилатлар: “қуйи” дан қилинган танқидга тоқатли бўлиш, одамлар билан маслаҳатлаша олиш кўникмаси ва бошқа нарсалар ташкил этади.

Ўқитувчининг жамоадаги эмоционал ҳолати кўп жиҳатдан маъмуриятнинг ушбу жамоага раҳбарлик услуби билан белгиланади.

Педагогик жамоанинг руҳий муҳити унда ижодий вазиятнинг бор ёки йўқлигига ҳам боғлиқ бўлади. Р.Х.Шакуров тадқиқотининг кўрсатишига ижодий вазият ҳам раҳбарлик усули билан белгиланади. Ўқитувчининг ижодий ўсиши унинг негизини шахснинг ўзини – ўзи такомиллаштиришга асосланган энг самарали иш усулларини излаш ташкил этгандагина бугунги кун талабларига мос бўлиши мумкин.

Ҳозирги тадқиқотларнинг кўрсатишича, жамоа муҳити кўп жиҳатдан тажрибали ёки мутахассисларнинг ҳамкорлиги билан белгиланади. “Бундай ҳолатда ёш ва қобилиятли кишиларга кўрсатиладиган мадад энг муҳим жиҳатлардан биридир. Кўпроқ мустақилликка интилаётган ана шундай кишилардан иборат жамоаларда бундай интилишни қондиришнинг ўзиёқ жамоа куч ғайратининг кўпгина ресурсларини бўшатади ва уларни ижодий изланишларга йўналтиради”.

Шунинг учун болалар жамоасида руҳий муҳит кўп жиҳатдан педагогнинг, яъни жамоа тепасида турган кишининг хулқ – атвор борасида тутган йўли билан белгиланади. Катталар жаомасида руҳий муҳитни раҳбариятнинг хулқ – атвор соҳасидаги йўли ҳам, жамоа барча аъзоларининг куч – ғайрати ҳам белгилайди. Уларнинг барчаси, шу жумладан, раҳбар ҳам, жамоа ичида меҳнат қилади, шу сабабли педагогларнинг рефлексив фазилатлари (яъни вазиятни ва унда ўзини четдан кўра олиш қобилияти) ниҳоятда муҳим ўрин тутади. 

Шундай қилиб, эмоционал муносабатнинг мавжудлиги – жамоадаги яхши руҳий муҳитнинг шартларидан биридир. Ҳар бир одам ҳар қандай ёшда хайрихоҳликка, эътироф этилишига, ҳамжиҳатликка муҳтож бўлади. Ҳиссий муносабатнинг ўзи учун зарурлигини ҳамма тушунади, лекин буни бутун жамоанинг умумий руҳий муҳити билан ќар доим ќам бођламайди. Барча учун ќиссий муносабат зарурлигини ҳамма вақт ҳам тушунавермайди. Демак, ҳиссий муносабатлар аввало, атрофдагилар орасидаги ўзаро бир-бирини ижобий ёки салбий баҳолаш орқали таъминланади. “Жамоанинг тарбиявий кучи ҳар бир киши у ҳақида яхши ўйлашлари ва яхши гапиришларини исташидан иборатдир”, - деб ёзган эди В.А.Сухомлинский. 

АДАБИЁТЛАР :

1.             Н.П.Аникеева “Жамоада руҳий мухит” Т.- Ўқитувчи 1993й.

2.             Р.Х.Шакуров “Директор школы и микроклимат учительского коллектива” –

М., 1979.

3.             Р.Х.Шакуров «Социально – психологические проблемы руководства

педагогическим коллективом» - М. , 198         

РАҚАМЛИ СТОМАТОЛОГИЯ ВА ДИАГНОСТИКА ЙЎНАЛИШИДА

ЗАМОНАВИЙ  ЎҚИТУВЧИНИНГ ИННОВАЦИОН ФАОЛИЯТИ

                                                  Тошкент тиббиёт академияси доценти 

Худоёрова Ойсоат Келдияровна 

“Тиббий профилактика ва жамоат саломатлиги ”факултети 

Рахмонжонова Гулжаҳон Анваржон қизи 101 гурух талабаси 

Турсунқулова Зиёда Абдураим қизи 102 гурух талабаси

Abstract: This article discusses the digitalisation of medicine and examines the features of dentistry and diagnosis. Scientific and practical recommendations in the field of digital dentistry and diagnostics.

Аннотация: В данной статье рассматриваются вопросы цифровизации медицины и рассматриваются особенности стоматологии и диагностики. Научно-практические рекомендации в области цифровой стоматологии и диагностики

Аннотация:  Мазкур мақолада тиббий рақамлаштириш масалалари ёритилган бўлиб, стоматология ва диагностиканинг ўзига хос хусусиятлари ҳақида фикр юритилган. Рақамли стоматология ва диагностика йўналишида илмий -амалий тавсиялар берилган. 

Keywords. Digitalization, development, innovation, opportunities, dentistry, diagnostics, innovation activities, modern digital knowledge, high medical culture, healthy lifestyle.

Ключевые слова. Цифровизация, развитие, инновации, возможности, стоматология, диагностика, инновационная деятельность, современные цифровые знания, высокая медицинская культура, здоровый образ жизни..

Калит сўзлар.  Рақамлаштириш, ривожлантириш, инновация, имконият, стоматология,  диагностика, инновацион фаолият, замонавий рақамли билим, юксак тиббий маданият, соғлом турмуш тарзи.

Маълумки, рақамлаштириш инновацион ривожланиш омили сифатида намоён бўлиб, ҳаётнинг ҳар қандай соҳасининг асосий ажралмас қисмига айланмоқда. Бугунги кунда барча соҳалар фаолиятни электрон компьютер, ва муҳим  автоматлаштирилган технологияларсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, Ўзбекистоннинг келажакдаги тараққиётини замонавий илм фан, технологиялар, рақамли иқтисодиёт асосида бошқариш ташкил этадики, бу мамлакатимиздаги ўзгаришлар, халқимиз ҳаёти ва кундалик турмушида ўз аксини топади. Шиддат билан ривожланиб бораётган ҳозирги даврда юксак тараққиётга эришиш учун рақамли билимлар ва замонавий ахборот технологияларини эгаллаш талаб этилади. Бунинг натижасида эса мамлакатимиз илм фани янада равнақ топади, Энг муҳими ёшларимиз чуқур билим, юксак маънавият ва маданият эгаси сифатида тарбияланади. Рақобатбардош кадрлар тайёрлашга эришилади ва демократик ислоҳотларни жадал давом эттириб, янги замонавий босқичга кўтариш имконияти яратилади. 

Тиббий таълим тизимига ҳар кандай янгиликнинг киритилиши бевосита ўқитувчи фаолиятини янгилаш ва ўзгартириш орқали амалга оширилади. Ўқитувчи инновацион фаолиятининг марказий масаласи ўқув жараёнини самарали ташкил этишдан иборат. Тиббий таълим самарадорлигини таъминлашда ўқитувчининг таълим жараёнига янгиликларни киритишга тайёргарлик даражаси асосий ўрин эгаллайди. Инновацион фаолият – узлуксиз равишда янгиликлар асосида ишлаш бўлиб, у узоқ вақт давомида шаклланади ва такомиллашиб боради. Ўқитувчи инновацион фаолиятининг асосий белгилари  ижодий фаолият фалсафаси ва  педагогик тадқиқот методларини эгаллаш, муаллифлик концепцияларини яратиш, тажриба-синов ишларини режалаштириш ва амалга ошириш, илғор тажрибаларни қўллай олиш, ҳамкасблар билан хамкорлик, фикр алмашиш ва методик ёрдам кўрсата олиш, зиддиятларнинг олдини олиш ва бартараф этиш, янгиликларни излаб топиш ва уларни ўз шароитига мослаштириб боришида намоён бўлади. Инновацион фаолиятнинг тузилишида – ижодий ёндашув, ижодий фаоллик, янгиликни киритишга технологик ва методологик тайёргарлик, янгича фикрлаш, муомала маданияти акс этади. Инновацион фаолиятнинг даражалари эса репродуктив, эвристик, креатив бўлиши мумкин. Инновацион фаолият – бу илмий изланишлар, ишланмалар яратиш, тажриба-синов ишлари олиб бориш ёки бошқа фан-техника ютуқларидан фойдаланган ҳолда янги технологик жараён ёки янги такомиллаштирилган маҳсулот яратишдагина  ҳақиқий ҳисобланади. Инновацион фаолиятнинг асл мазмуни амалда янги технологиянинг шаклланиши бўлиб, унинг натижаси инновация сифатида юзага келган ихтирони лойиҳага, лойиҳани эса технологияга айлантиришга йўналтирилган фаолиятдир. Ўқитувчининг инновацион фаолияти -тайёргарлик, режалаштириш ва жорий этиш босқичларида амалга оширилади. Ўқитувчини инновацион фаолиятга тайёрлашда ижодкорликнинг етарли бўлиши муҳимдир.  Ўқитувчиларда когнитив психологик тўсиқлар янгилик ҳақидаги билимларнинг етишмаслиги янгилик киритувчиларга қарши курашиш каби кўринишларда намоён бўлади. Инновацион фаолият ўқитувчининг ҳамма муваффақиятини белгиловчи асосий фаолият бўлиб, у шахснинг касбий, методик маҳоратини сифатли қайта қуриш демакдир. 

Замонавий билимларни ўзлаштириш, чинакам маърифат ва юксак маданият эгаси бўлиш, ҳар бир инсон учун узлуксиз ҳаётий эҳтиёжга айланиши керак. Тараққиётга эришиш учун эса рақамли билимлар ва замонавий ахборот технологияларини эгаллаш зарурки, бу юксалиш йўлидан бориш имкониятини беради. Ҳозирги кунда таълим муассасаларида ватанпарвар, илм, маърифатли, энг муҳими замонавий билимларни пухта эгаллаган кадрлар камол топмоқда. Келажакка катта қадам ташлаш йўлида  илм олиш бу инсоният учун тафаккур гулшани бўлиб хизмат қилади. Жамият ривожланиши эса янгидан янги билимларга эга бўлишни талаб этаверади.  Янгиланаётган Ўзбекистон жамият ҳаётининг турли соҳаларида амалга оширилаётган кенг қамровли ислоҳотлар натижасида энг кучли давлатлар қаторидан ўрин олишни асосий марра қилиб қўйган.  

Мамлакатимиз Президенти Шавкат Мирзиёев таъкидлаганидек, тараққиётга эришиш учун рақамли билимлар ва замонавий ахборот технологияларини эгаллашимиз зарур ва шарт. Бу бизга юксалишнинг энг қисқа йўлидан бориш имкониятини беради. 

 2019 — 2025 йилларда Ўзбекистон Республикасининг соғлиқни сақлаш тизимини ривожлантириш Концепциясида  “Юртимизда аҳоли саломатлигини сақлаш ва яхшилаш имконини берадиган сифатли соғлиқни сақлаш тизимини ташкил этиш, соғлом авлод тарбияси учун шарт-шароит яратиш давлат сиёсатининг устувор йўналиши ҳисобланади” дейилади.  

Зеро, бугун дунёда барча соҳаларга ахборот технологиялари чуқур кириб бормоқда. Рақамли технологияларни кенг жорий этиш орқали ташаббускорлик ва натижадорлик ошади, одамлар  соглом турмуш тарзини юксалтириш ҳамда сифатли таълим ва хизматларни яхши йўлга қўйиш мумкин бўлади. Рақамли технологияларни кенг жорий этиш,  таълимнинг барча соҳаларини рақамлаштириш бўйича аниқ вазифалар белгилаб  олиш, талабалар учун телевизион дарсларни эфирга узатилишига жиддий эътибор бериш зарур ҳисобланади. Бугунги кунда тиббий таълим тизими рақамли технологияларга сингиб кетмоқда. Хусусан, «Замонавий педагогик технологиялар асосида, ахборот ва мультимедия ускуналаридан фойдаланган ҳолда стоматология бўйича ўқув жараёнини самарали ташкил этишни; стоматология, жағ-юз жарроҳлиги соҳаси ва бошқа тегишли йўналишларда илмий-амалий тадқиқотлар ва ишланмаларни амалга оширишни таъминласин» 1. дейилади. 

1.ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ПРЕЗИДЕНТИНИНГ

ҚАРОРИ

СТОМАТОЛОГИЯ СОҲАСИДА ТИББИЁТ КАДРЛАРИ ТАЙЁРЛАШНИ ЯНАДА ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЧОРА-ТАДБИРЛАРИ ТЎҒРИСИДА

Тошкент ш.,2016 йил 21 ноябрь.

 

 Ҳақиқатан ҳам таълимда рақамли технологияларни ўқитиш сифатини сақлаб қолган ҳолда самарали қўллаш учун мамлакатимизда Интернет инфратузилмасини яхшилашимиз, мобиль операторлар томонидан кўрсатилаётган хизматлар сифатини ошириш, энг муҳики талаба ёшларни замонавий ахборот-коммуникация технологияларининг сўнги  ютуқларини ўзлаштиришга шарт-шароитлар ҳамда имтиёзлар яратиб бериш муҳим аҳамиятга эгадир. Айниқса, ўқув жараёнини ташкил этишда рақамли технологиялардан фойдаланиш кўламини кенгайтириш ва ахборот ресурслари, ўқитиш воситалари ва масофавий ўқитиш технологияларини ривожлантириш, ижодкор талабаларни академиянинг рақамлаштириш лойиҳаларига жалб этиш, юқори самарадорликка эга рақамли қурилмалар билан жиҳозланган тузилмалар, ўқув хоналари, лабораториялар, медиастудиялар ва бошқаларни ўз ичига олган марказларни ташкил этиш ҳамда унда орттирилган тажрибани Ўзбекистоннинг барча олий таълим муассасаларида қўллаш орқали замонавий ахборот-коммуникация технологиялари ва таълим технологияларининг мустаҳкам интеграциясини таъминлаш, бу борада педагог кадрларнинг касбий маҳоратини узлуксиз ривожлантириб бориш зарурдир.

 “Тиббий кадрларни тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва малакасини оширишнинг самарали тизимини шакллантириш, тиббиёт фанини ривожлантириш, шу жумладан, тиббиёт илмий ва таълим муассасаларини халқаро стандартлар бўйича сертификатлаштириш (аккредитациядан ўтказиш) замонавий таълим дастурлари, усул ва технологияларини жорий этиш” 2. асосида «электрон соғлиқни сақлаш» тизимини кенг жорий этиш, ягона миллий стандартлар асосида интеграциялашган ахборот тизимлари ва маълумотлар базаси мажмуасини яратишга эътибор берилди.

2.  Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони Ўзбекистон Республикаси  соғлиқни сақлаш тизимини тубдан такомиллаштириш бўйича комплекс чоратадбирлар тўғрисида Тошкент ш. 2018 йил 7 декабрь, ПФ-5590-сон.

          Рақамли стоматология ва диагностика йўналишида қуйидаги жиҳатларга жиддий эътибор бериш муҳим ақамиятга эгадир: 

-       тиббий таълимда интеграция фаоллиги ва инновацион салоҳиятни таъминлаш, замонавий тиббиёт  ютуқлари ва янги дастурий маълумотларни стоматология ва диагностика жараёнига жорий этишни кучайтириш, ахборот тушунчалари ва технологияларининг кенг йўналишларидан самарали фойдаланишга  эришиш; - тиббиёт ходимлари хизмат сифати ва маълумотларини оширишда энг намунали амалиётнинг жорий этилишини таъминлаш; 

-       тиббий  стоматологиянинг самарадорлиги, сифатини, оммабоплигини ошириш, ташхис қўйиш, даволашнинг юқори технологик усулларини жорий этиш орқали соғлом турмуш тарзига эга бўлиш; 

-       рақамли стоматология ва диагностика йўналишида қулай шарт- шароитларни яратиш ва рақобат муҳитини яхшилаш,

-       стоматология тармоғини янада ривожлантириш ва унинг тараққиёти механизмларини такомиллаштириш,

-       хорижий тиббиёт таълим муассасалари билан ҳамкорлик қилиш, таълим дастурларини амалга оширишда хорижий ресурслардан кенг фойдаланиш орқали таълим имкониятларини кенгайтириш, тиббий таълимнинг электрон  миллий платформаларини ишлаб чиқиш ва электрон таълим муҳитини шакллантириш, 

-       юқори малакали кадрлар тайёрлашда янги илмий ишланмалар ва технологияларни жорий этиш бўйича бошқа тиббиёт  ташкилотлари профессор ўқитувчилар таъсирини кучайтириш, ахборот тизимлари билан интеграциялаш ва ахборот алмашишга эришиш. 

-       жаҳон электрон таълим ресурслари, электрон кутубхоналар, лабораториялар ҳамда     халқаро миқёсда қўлланиладиган замонавий дастурий маҳсулотлардан фойдаланишни ривожлантириш,  тиббий таълим жараёнларини рақамли технологиялар асосида индивидуаллаштириш ва ҳоказо.  

Ҳозирги кунда электрон ҳукумат имкониятларини янада кенгайтириш, ҳамда рақамли технологиялардан кенг фойдаланишни таъминлаш мақсадида “истиқболли инновацион ишланмалар ва стартап-лойиҳаларини амалга ошириш ҳамда уларни тижоратлаштириш” 3. муҳим масалалардан бири эканлиги таъкидланади. 

3.ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ПРЕЗИДЕНТИНИНГ ФАРМОНИ «РАҚАМЛИ ЎЗБЕКИСТОН — 2030» СТРАТЕГИЯСИНИ ТАСДИҚЛАШ ВА УНИ САМАРАЛИ АМАЛГА ОШИРИШ ЧОРА-ТАДБИРЛАРИ ТЎҒРИСИДА Ўзбекистон

Республикаси Президенти Ш. МИРЗИЁЕВТошкент ш.,2020 йил 5 октябрь,ПФ-6079сон.

Айниқса, олий таълим муассасалари педагог кадрларининг касб маҳорати ҳамда инновацион компетентлигини ривожлантириш, соҳага оид илғор хорижий тажрибалар, янги билим ва малакаларни ўзлаштириш ва уларни амалиётга жорий этиш кўникмаларини такомиллаштириш энг муҳим масала сифатида намоён бўлмоқда. Стоматология йўналишида учрайдиган шошилинч ҳолатларда тез тиббий ёрдам кўрсатиш, педагог кадрларнинг касбий билим, кўникма, малакаларини такомиллаштириш ва ривожлантириш, стоматологик касалликларни замонавий усулда ташхислаш ва даволашда замонавий илмий-услубий янгиликларни қўллаш малакаларига эга бўлиш зарур ҳисобланади. Шунингдек, болаларда умумий оғриқсизлантириш шароитида стоматологик ёрдам кўрсатиш усулларидан фойдалана олиш, тишларни даволаш вактида боланинг руҳий ҳолатини коррекция қилиш, стоматолог қабулида боланинг врач билан руҳий-эмоционал алоқасини ўрнатиш, болаларда шошилинч стоматологик ҳолатларда тез тиббий ёрдам кўрсатишнинг асосий боқичларидан фойдалана олиш компетенцияларига эга бўлишни кучайтириш долзарб масаладир. 

          Хулоса шуки, бугунги замонда рақамли билимлар ва замонавий ахборот технологиялари тараққиётга эришишнинг муҳим шартларидан биридир. Рақамли технологиялар нафақат давлат ва жамият бошқарувини такомиллаштиради ва ижтимоий соҳада одамларга катта қулайликлар яратади. Бундан ташқари рақамли технологиялар иқтисодий ўсиш ва тиббий юксалишга замин яратади: маҳсулот ва хизматлар сифатини оширади, ортиқча харажатларни камайтиради. Бугун ривожланишнинг инновацион моделлари ва “ақлли” технологияларни ҳаётга кенг татбиқ этаётган мамлакатларда энг муваффақиятли ва барқарор ривожланишни таъминлайди. Тиббиёт инқилоби интеллектуал соғлиқни сақлашда “аққлли” тиббий ускуналар ривожланишини рағбатлантириш учун электрон соғлиқни  сақлаш соҳасининг энг янги мобил ва рақамли ютуқларидан фойдаланилмоқда. Бу эса тиббий хизмат кўрсатишга янгича ёндашувларни очиб бермоқда. 

 

                                                                   Адабиётлар

1.ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ПРЕЗИДЕНТИНИНГ

ҚАРОРИ

СТОМАТОЛОГИЯ СОҲАСИДА ТИББИЁТ КАДРЛАРИ ТАЙЁРЛАШНИ ЯНАДА

ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЧОРА-ТАДБИРЛАРИ ТЎҒРИСИДА

Тошкент ш.,2016 йил 21 ноябрь.

 

2.  Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони Ўзбекистон Республикаси  соғлиқни сақлаш тизимини тубдан такомиллаштириш бўйича комплекс чоратадбирлар тўғрисида Тошкент ш. 2018 йил 7 декабрь, ПФ-5590-сон.

3.ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ПРЕЗИДЕНТИНИНГ ФАРМОНИ «РАҚАМЛИ ЎЗБЕКИСТОН — 2030» СТРАТЕГИЯСИНИ ТАСДИҚЛАШ ВА УНИ САМАРАЛИ АМАЛГА ОШИРИШ ЧОРА-ТАДБИРЛАРИ ТЎҒРИСИДА Ўзбекистон

Республикаси Президенти Ш. МИРЗИЁЕВТошкент ш.,2020 йил 5 октябрь,ПФ-6079сон.

4.Мирзиёев Ш.М. (2020) Ўзбекистон  Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга  Мурожаатномаси II Халқ сўзи. 2020 йил 25 январь.

5.Ўзбекистон Республикаси Президенти қарори “Рақамли иқтисодиёт ва электрон  ҳукуматни жорий этиш чора тадбирлари тўғрисидаги II ҚҲММБ: 07 /20/ 4699/ 0520 сон 29. 04. 2020 й.

 

 

 

 

 

 

 

«РОЛЬ АВТОМАТИЗИРОВАННОГО ДОКУМЕНТООБОРОТА НА ПРЕДПРИЯТИЯХ В УСЛОВИЯХ ИННОВАЦИОННОЙ ЭКОНОМИКИ»

Профессор А.Ибрагимов

Магистр НИУ "Ташкентский институт инженеров ирригации и механизации сельского хозяйства" Ш.Асфандиёрова

Аннотация. В данной статье речь идет о важности создания автоматизированной системы применения метода документирования на предприятиях, созданных в нашей стране в условиях инновационной экономики.

Ключевые слова: инновации, цифровая экономика, информационные технологии, документация, архивирование, интернет.

Как отметил Президент нашей страны Шавкат Мирзиёев, "Для достижения развития необходимо и необходимо овладевать цифровыми знаниями и современными информационными технологиями. Это позволит нам идти кратчайшим путем к росту". он служит опорой для [1].

Инновационная экономика фокусируется на теории экономического творчества, которая влияет на теорию принятия решений фирмой и организацией. Не будет преувеличением сказать, что цифровая экономика и инновация идут параллельно. Потому что оба направления хотят инноваций. Использование новой системы в работе – залог эффективной работы. Ниже приведены плюсы и минусы входа в цифровую экономику.

Термин «цифровая экономика» был впервые введен в 1995 году американским программистом Николасом Негропонте.

Не будет ошибкой определить термин «цифровая экономика» следующим образом: цифровая экономика – это экономическая деятельность, тесно связанная с электронным бизнесом, основанным на цифровых технологиях, а также совокупность цифровых товаров и услуг, производимых и продаваемых в результате этой деятельности. Это означает, что термин «цифровой» — это область, в которой работает ИТ-индустрия в целом. Но сейчас определения термина «цифровая экономика» разнообразны и многочисленны. В основе всего этого лежит концепция информационных технологий.

Цифровая экономика – это система экономической, социальной и культурной коммуникации, основанная на использовании цифровых технологий. Иногда ее называют интернет-экономикой, новой экономикой или веб-экономикой.

Цифровая экономика имеет следующие преимущества:

-   Снижены затраты на логистику;

-   больше и быстрее информации о созданных продуктах и услугах. Его симптомы:

-   высокий уровень автоматизации;

-   электронный документооборот;

-   электронная интеграция систем учета и управления; - Электронные базы данных.

Тот факт, что государство выбрало путь развития цифровой экономики, открывает новые направления в сфере информационных технологий и электронного документооборота в целом.

Сегодня мы можем объяснить развитие цифровой экономики в нашей стране увеличением онлайн-сервисов. Такие сети, как розничные магазины и рестораны, используют собственную службу доставки. В этом случае потребитель заказывает то, что хочет, и доставляет его вовремя. Это пример движения цифровой экономики.

Из вышеизложенного видно, что цифровая экономика полезна и удобна для отрасли. Потому что в нем мы видим оперативность и качество работы. Если мы будем использовать цифровую деятельность на предприятиях, работающих в нашей стране, мы добьемся таких преимуществ, как ее эффективность производства, простота эксплуатации. Например, если мы внедрим автоматизированную систему документооборота на предприятиях, мы и сэкономим место, и повысим производительность. Сейчас пользуются электронными услугами, да. Но бумажная работа тоже используется параллельно. Спустя годы все собранные документы будут отправлены в архив. Это тоже издержки. Если вам нужна какая-либо информация, архив будет отмечен "галочкой". Это приводит к дополнительному времени.

Вывод. Короче говоря, мы можем добиться эффективности, если применим к бизнесу инновации и цифровую деятельность. Достижение высокой эффективности является одним из важнейших условий деятельности предприятия. Цифровая экономика и инновации — ключ к высокому пику.

Термин «цифровой» означает активное использование информационных технологий во всех сферах. Понятия цифровой экономики, информационных технологий и Интернета представляют собой одно звено, систему, которая движется параллельно. Что касается проблемы в нашей теме, то считается, что сделан определенный шаг к достижению высокой вершины, если мы применим метод документирования информационных технологий. Развитие информационных технологий сейчас является необходимостью. Список использованной литературы.

1.     Послание Президента Республики Узбекистан Шавката Мирзиёева Олий Мажлису 24 января 2020 года.

2.     www.wikipedia.uz

 

 

 

"РОЛЬ ИННОВАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ В РАЗВИТИИ РУССКОГО

ЯЗЫКА"

Andijon viloyati Buloqboshi tumani

  11-sanatoriya maktab-internatining  rus tili va adabiyoti fani o'qituvchisi 

Abduxalilova Zumrad Musurmonxujayevna

Аннотация: В статье исследуются различные инновационные технологии обучения русскому языку и целесообразность их использования с целью повышение качества знаний учащихся, развития их интеллектуальных и речевых способностей.

Ключевые слова: инновационное обучение, технология “Метод проектов”, дидактическая игры, инновационных технологий.

       В настоящее время сложились условия, когда востребованность специалиста на рынке труда, его конкурентоспособность в значительной степени зависят от наличия грамотной речи (устной и письменной), умения эффективно общаться, от знания приемов речевого воздействия, убеждения. По словам К.Д Ушинского, «дитя входит в духовную жизнь окружающих его людей единственно через посредство отечественного языка ...». Русский язык - учебный предмет, познавательная ценность которого чрезвычайно высока: на таких уроках формируется мышление, прививается чувство любви к родному языку, через язык осмысливаются общечеловеческие ценности, воспитывается личность, с помощью языка происходит интеллектуальное развитие ребенка, усвоение всех других учебных дисциплин. Гуманность общества, выражаемая через обучение языку, состоит в стремлении расширить рамки познания, поднять планку интеллектуального развития ученика. Язык связан со многими сферами человеческой жизнедеятельности, что объективно определяет высокую потребность в нем и его высокую ценность. Однако субъективная потребность в языке может быть сильно снижена из-за ограниченности социальной сферы его применения и из-за отсутствия интереса к нему. Поэтому одна из серьезнейших проблем сегодняшней школы - резкое падение интереса у учащихся к урокам русского языка и, как следствие, снижение грамотности, неумение правильно, логично выразить мысль. Как справедливо заметила М.М. Разумовская, «проблема снижения грамотности состоит еще и в том, что правил много и все их удержать в памяти не так просто».

 Современный мир – это мир новейших достижений, технологий, мир больших возможностей для человека. Этот мир стремительно меняется, а следовательно, меняется и система образования. Современное образование, ориентированное на результат, требует от педагогов нового подхода к процессу обучения. На мой взгляд, в жизни ученика становится актуальным применение инновационных технологий в условиях педагогического менеджмента. Что же такое “инновационное обучение” и в чём его особенности? Инновационное обучение (от англ. innovation – нововведение) – новый подход к обучению, включающий в себя личностный подход, фундаментальность образования, творческое начало, профессионализм, использование новейших технологий. Актуальность инновационного обучения состоит в использовании личностно-ориентированного обучения, а также поиске условий для раскрытия творческого потенциала ученика. Основными целями инновационного обучения являются: развитие интеллектуальных, коммуникативных, лингвистических и творческих способностей учащихся;

формирование личностных качеств учащихся;

выработка умений, влияющих на учебно-познавательную деятельность и переход на уровень продуктивного творчества; формирование ключевых компетентностей учащихся.

Данными целями определяются и задачи инновационного обучения:

оптимизация учебно-воспитательного процесса; создание обстановки сотрудничества ученика и учителя; выработка долговременной положительной мотивации к обучению; тщательный отбор материала и способов его подачи.

В основе инновационного обучения лежат следующие технологии: развивающее обучение; проблемное обучение; развитие критического мышления; технология “Метод проектов”; дифференцированный подход к обучению; создание ситуации успеха на уроке; информационные технологии.

Использование данных технологий на уроках имеет большие преимуществана. Учебный процесс становится для учащихся интересным, что повышает активность учащихся, развивает навыки самостоятельно получать знания в процессе взаимодействия и поиска. Повышается качество и прочность полученных знаний. Развиваются исследовательские навыки и умения, формируются аналитические способности учащихся. Параллельно с процессом обучения идет развитие коммуникативных качеств и формирование лидерских качеств личности. При использовании инновационных технологий в обучении русскому языку и литературе я успешно применяю на своих уроках следующие приемы:

1)       ассоциативный ряд;

2)       опорный конспект;

3)       мозговая атака;

4)       групповая дискуссия;

5)       синквейн;

6)       эссе;

7)       ключевые термины;

8)       перепутанные логические цепочки;

9)       дидактическая игры;

10)  лингвистические карты;

11)  лингвистические задачи;

12)  исследование текста;

13)  работа с тестами;

14)  задания поискового характера;

15)  нетрадиционные формы домашнего задания.

Рождение любого урока начинается с осознания правильного и четкого определнная его конечной цели (чего учитель может добиться), затем установления средств (что поможет учителю в достижении цели) и, наконец, определинная способа (как учитель будет действовать, чтобы цель была достигнута).

В связи с этим уроки, ориентированные на развитие у школьников культуры самоуправление учением ставит перед учителем следующие задачи:

         1.Выработать у учащихся умение определять цель своей деятельности и умение ее планировать;

         2.Развивать у учащихся умение осуществлять самоконтроль и самооценку своей учебной деятельности.

         3.Создать условие для работы учащихся умения работать во времени.

         4.Организовать деятельность учеников по самостоятельному примению знаний в разнообразных ситуациях.

         5.Организовать деятельность учащихся по коррекции знаний способов преодаления пробелов.

Опыт показал, что реализация данных целей на уроках русского языка и литературы обеспечивает развитие у учащихся культуры самоуправления учением, ориентирует на развитиеличности  иучащегося, способоствует его творческому мышлению. Приведу пример учебной деятельности учащихся на уроке для формирования основных навыков и умений

1. Творческая работа

Составьте сложные предложения на основе данных простых и сделайте вывод о переходе вопросительных местоимени» в разряд относительных.

Чем я могу помочь? (Бабушка осведомилась, чем она может мне помочь) Где находится Aвстралия? (Учитель спросил, где находится Австралия.) Сколько дней вы находились в пути? (Инструктор поинтересовался, сколько дней мы находились в пути.)

2.Творческий диктант

Замените предложения антонимичными, используя отрицательные местоимения. Объясните правописание приставки ни– и частицы не

У них в руках были цветы. (У них в руках ничего не было) Меня все интересовало.

(Меня ничего не интересовало.)

3.Графический диктант

Графически и объясните правописание местоимений (раздельное и слитное написание не - ни; дефисное написание) Ничего, некоторые, кое с кем, какие –то, не на что, кое-что нечего. где-то ни за что, какой –либо, никому, ни у кого.

                     Игра «Собери фразеологический оборот»

Вставьте слово «свой» в данные сочетания, чтобы получились фразеологизмы и объясните их значение.

Рука владыка,рассказать словами,назвать вещи именами, быть не в тарелке.

                                      Словесный турнир

Замените личные местоимения притяжательными и сделайте вывод о о рли местоимений в речи. Маме приятно получить от тебя цветы. (Маме приятно получать твои цветы.) У вас в окно выпала шляпа (Ваша шляпа выпала  в окно).У тебя глаза редкого оттенка (Твои глаза редкого оттенка.) Таким образом,использование инновационных технологий в преподаваний русского языка и литературы способствует развитию культуры самоуправления учебным процессом и твоческого мышления, а также воспитанию чуткости к красоте и выразительности русского языка и интереса к его изучению.

 

Использованная литературa:

1.        Акишина, А. А. Учимся учить: Для преподавателей русского языка как иностранного / А.А. Акишина, О.Е. Каган. - М.: Рус. яз. Курсы, 2002. - 256 с.

2.        Государственный стандарт по русскому языку как иностранному. Базовый уровень / Нахабина М.М. и др. - М. ; СПб.: Златоуст, 2001. - 32 с.

3.        Лазарев, А. В. Русско-португальский словарь. Полезная книга для переводчика. - М.: АСТ, 2006. - 1248 с

4.        Практическая методика обучения русскому языку как иностранному. Учебное пособие для начинающего преподавателя, для студентовфилологов и лингвистов, специализирующихся по РКИ / Л.С. Крючкова, Н.В. Мощинская. - М., 2009. - 480 с.

 

 

 

 

 

КОНСТИТУЦИЯ – ФУНДАМЕНТ БЛАГОПОЛУЧНОЙ ЖИЗНИ

Серикбаева Малика Шахидиновна

Чирчикский государственный педагогический институт  Ташкентской области студент 3-курса бакалавра Аннотация: в данной статье рассматриваются основные достоинства важного политического документа страны – нашей Конституции и признание её на мировом масштабе. В статье подчеркивается важность и ценность Основного закона нашей страны.

Ключевые слова: государство, народ, конституция, право, общество, закон, развитие.

Abstract: This article examines the main advantages of an important political document of the country - our Constitution and its recognition on a global scale. The article emphasizes the importance and value of the Basic Law of our country. Key words: state, people, constitution, law, society, development.

 

Конституция - важный политический документ, который делает государство государством, нацию - нацией. Другими словами, это опора общества и правовая гарантия развития нашей страны, яркий символ независимости нашего государства, законное выражение воли нашего многонационального народа.

Глядя на сложную и в то же время благородную историю создания нашего Основного Закона, мы убеждены, что Конституция Узбекистана является результатом многолетних поисков нашего народа на пути к независимости. Поэтому все кардинальные реформы и изменения в нашей стране за прошедший период проводятся на основе нашей конституции.

На основе конституционной нормы «Народ - единственный источник государственной власти» в нашей стране формируется эффективная и стабильная система, где не народ служит государственным органам, а государственные органы служат народу. Наша Конституция также продвигает идею величайшего из всех великих благ - «для человека», и отражает его прославление, создание необходимых условий для его свободного развития.

Следовательно, прогресс будет только в стране, где интересы человека превыше всего, гражданин такого государства будет гармоничен во всех отношениях и будет готов пожертвовать своей жизнью за Родину, за свой народ. Наиболее важно то, что в обществе, в котором обеспечены права человека, возникнет конкурентная среда, и темпы позитивных изменений и обновлений будут ускоряться.

В статье 13 Конституции говорится, что демократия в Республике Узбекистан основана на общечеловеческих принципах, согласно которым человек, его жизнь, свобода, честь, достоинство и другие неотъемлемые права являются высшей ценностью, демократические права и свободы охраняются Конституцией и законами.

В связи с этим во всех сферах проводятся глубокие реформы по обеспечению прав и интересов человека, особенно в судебной системе. За последние четыре года оправдано 2600 человек, из зала суда освобождено 2400 человек, 7 судов сокращены до трех, судебная система реорганизуется по принципу «один суд - одна инстанция».

Радует еще то, что люди, давно не имеющие гражданства, теперь чувствуют себя полноправными гражданами Узбекистана. За последние двадцать пять лет 482 человека получили гражданство, а сегодня более 50 тысяч человек имеют это право.

Сегодня в Узбекистане практическая работа, направленная на обеспечение прав и свобод человека, повышение благосостояния народа, широко признана мировым сообществом. 

В октябре, впервые в истории нашей национальной государственности, наша страна была избрана членом Совета по правам человека, одного из основных органов Организации Объединенных Наций. Это практическое проявление открытой и активной внешней политики, проводимой главой нашего государства в Узбекистане.

Наш Президент подчеркивает необходимость принятия законов, которые будут служить интересам нашего народа, либерализации всех сфер жизни. Потому что сегодня сама жизнь требует отмены законодательства, не отвечающего требованиям времени, сужения правовой базы, дальнейшего совершенствования нашей Конституции и законов. Разумеется, при выполнении этих задач политические партии и их фракции в парламенте должны быть более активными. 

Президент нашей страны также подчеркивает необходимость разработки и внедрения эффективных механизмов предотвращения и борьбы с коррупцией, которая является вредителем развития. Он отмечает, что ведется работа над Национальной стратегией борьбы с коррупцией на 2021-2025 годы. В связи с этим, помимо конкретной работы, проводимой правоохранительными органами по борьбе с коррупцией, очень важно формировать к ней бескомпромиссное отношение граждан. Причина в том, что через решительную и последовательную борьбу со злом, подрывающим развитие государства и общества, будет укреплен фундамент развития, укрепится открытость и легитимность во всех сферах. Укрепление мира, межнационального согласия и межрелигиозной терпимости - важнейший вопрос в нашей стране. Подчеркнув необходимость уделять этим вопросам больше внимания, глава государства говорит, что будут мобилизованы правоохранительные органы для обеспечения реализации конституционного принципа «Закон - приоритет, наказание за преступление неминуемо». Потому что хорошо известно, что там, где нет верховенства закона, нет и справедливости. Там, где восторжествует справедливость, восторжествует процветание и сбудутся мечты людей.

Использованная литература:

7.                 Конституция Республики Узбекистан (в редакции Закона РУ от 24.04.2003 № 470-II). - Ташкент.

8.                 А.Саидов, “Ўзбекистон конституциявий давлат сари”, Тошкент, 2013.

9.                 Каримов И.А. Наша конечная цель - свободная и процветающая Родина, свободная и благополучная жизнь. Том 8 - Ташкент, 2000.

10.            Каримов И.А. Узбекистан на пороге XXI века: угрозы безопасности, условия стабильности и гарантии развития. - Ташкент, 1997.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ПЕДАГОГИЧЕСКИХ ТЕХНОЛОГИЙ В ПРЕПОДАВАНИИ ИСТОРИИ.

МАТКОМИЛОВ ҒАНИШЕР БАХТИЁРОВИЧ

Чирчикский государственный педагогический институт 

Ташкентской области студент 3-курса бакалавра

СЕРИКБАЕВА МАЛИКА ШАХИДИНОВНА

Чирчикский государственный педагогический институт  Ташкентской области студент 3-курса бакалавра Аннотация: в данной статье рассматривается использование педагогических технологий в преподавании истории.

Ключевые слова: История, интерактивные методы, образовательная страна, потенциал, современность.

Будущее нашей страны, нашего народа напрямую зависит от интеллектуального потенциала нашей страны, совершенствования национальной системы образования на основе мировых стандартов, организация системы образования на основе новых современных педагогических технологий обучения. Необходимо и важно коренным образом изменить систему образования, поднять ее на уровень современных требований, чтобы иметь всесторонне развитых организатора и передовых кадров с современным мышлением и современными знаниями. Нас связывает общая история и культура, единая священная религия, схожий менталитет. Каждый стремится к прославлению своей истории. Но нигде нет такой богатой истории, как в нашей стране, таких великих ученых, как наши предки. В последнее время актуален вопрос использования педагогических технологий и интерактивных методов во всех учебных заведениях. Это приводит к пониманию содержания педагогических процессов, основанных на интерактивном обучении, и обеспечению их эффективности, интересности и качества. Интерактивные уроки также поощряют учащихся к творческому мышлению, свободному самовыражению при решении проблем, творческому подходу, поиску решений проблем в группах и совместной работе. Такие подходы важны для учителей истории. В настоящее время, когда мы говорим о внедрении новых методов или инноваций в образовательный процесс, мы имеем в виду использование технических средств наряду с интерактивными методами. На втором этапе реализации Национальной программы подготовки кадров Республики Узбекистан (1997 г.) подчеркивалась важность обеспечения учебного процесса передовыми педагогическими технологиями. Именно поэтому в образовательных учреждениях нашей страны растет интерес к педагогическим технологиям.

Следует отметить, что Министерством высшего и среднего специального образования ведется эффективная работа по внедрению передовых педагогических технологий во всех учебных заведениях. В частности, в программе Республиканских научно-практических семинаров, проведенных в апреле-июне 1997 г., нашли отражение внедрение в учебный процесс педагогических технологий. Первые исследования технологического подхода к обучению, т. е. производственного процесса обучения были проведены американскими ученымипедагогами в 1950-х гг. В частности, термин «технология обучения» впервые употребил американский ученый Б. Скиннер.

- Педагогическая технология есть приложение идей систематизации образования или систематизации обучения на уроках к педагогике (Т. Сакомотов).

В последние годы в России и Узбекистане много сделано для изучения педагогических технологий, узбекские ученые сотрудничают со странами СНГ в разработке проектов педагогических технологий, проведены важные исследования по интерактивным методам во всех образовательных учреждениях и не будет преувеличением сказать, что мы добились многого в этой сфере. Например, на основе учебника Н. Саидахмедова «Педагогическое мастерство и педагогическая технология» и других результатов исследований проводятся различные эксперименты. Одним из требований к организации современного образования, особенно организации учебного процесса на основе использования интерактивных методов, является достижение высоких результатов в короткие сроки без чрезмерных умственных и физических усилий. Одним словом, в центре процесса обучения должен быть учитель, и процесс обучения должен быть ориентирован на него.

Личностно-ориентированное обучение является движущей силой обучения учеников. Такое образование позволяет учителю и ученику постоянно заниматься творческим исследованием, непрерывно работать над собой. Использование интерактивных методов на занятиях по своей сути субъективно, то есть каждый педагог должен творчески организовать процесс обучения и воспитания, исходя из своих способностей и профессиональных навыков.

 Интерактивные методы - методы обучения, построенные на активном взаимодействии обучающихся с преподавателем, контентом и между собой в коллаборативном обучении.

Мозговой штурм. Эта стратегия универсальна, и ее задача — генерировать новые идеи. Мозговой штурм побуждает решателей проблем придумывать невероятные и даже фантастические идеи. Чем больше идей, тем больше вероятность, что, хотя бы одна из них окажется актуальной. Используя этот метод, учитель записывает вопрос на доске и записывает ответы, данные учениками. Одно из самых главных правил – может быть высказана абсолютно любая мысль, она должна быть выражена без каких-либо ограничений. Мозговой штурм можно проводить на лекциях - индивидуально или в парах, а также на практике в малых группах по 4-7 человек.

Кластер. Слово означает «узел», «связь». В основном это стратегия пробуждения новых идей, применения существующих знаний и создания нового мнения по определенной теме. Последовательность кластеризации:

В середине доски напишите ключевое слово или фразу:

- Показать связь между понятиями и идеями:

-Запишите все варианты, которые вы помните.

 Диаграмма Венна. Эта форма графической организации информации используется в процессе сравнения двух-трех тем, имеющих схожие и различающиеся аспекты. Левый кружок - видовая сторона одной темы, а правый - видовая сторона второй темы. В области пересечения двух кругов записываются общие черты двух тем.

 Совместная поисковая дискуссия. Педагог подготавливает 4-5 вопросов по содержанию темы и говорит, что хочет услышать комментарии учащихся по этим вопросам. Педагог записывает вопросы на доске. Каждый учащийся записывает их в свою тетрадь. Учащимся дается 2 минуты на обдумывание ответа. Затем студенты отвечают. Во время обсуждения важно наблюдать за мнениями студентов, определять, кто участвовал, а кто нет, и уважать ответы студентов. Этот метод также поощряет обмен идеями между студентами. Если один из учеников отвечает А, а другой отвечает Б, учитель может спросить третьего человека, к кому присоединиться и почему. Попросите учащихся объяснить или доказать свои ответы.

Работа в малых группах. В этом методе учащиеся вместе принимают решения, учатся вместе получать знания из различных источников, развивают навыки творческого объединения идей и информации и вместе работают над решением различных проблем. В этом процессе они способны уважать мнения друг друга и отстаивать свое мнение.

Эссе. Этот тип письменного задания используется, чтобы помочь учащимся сделать выводы об их знаниях по изучаемой теме и дать учителям информацию о том, о чем думают их ученики. От учеников требуется выполнить два задания: 1. записать то, что они узнали по теме, 2. задать один-единственный вопрос, на который они не смогли найти ответ. Учитель сразу же собирает письменные задания и может использовать предложения, содержащиеся в письменных заданиях, для планирования урока.

Синквейн. Слово переводится с французского как пять строк. Синквейн — это игровая форма обучения, суть которой состоит в необходимости написать нерифмованный стих на заданную тему. Обычно предлагают составить синквейн к слову или термину, с которым познакомились на уроке или в быту. Интерактивные уроки организованы таким образом, что ни один ученик не остается в стороне.

Ученики будут иметь возможность узнать о содержании темы в сотрудничестве и внести личный вклад в обучение. 

Идет процесс обмена знаниями, идеями, идеями. Такие процессы обеспечивают взаимную искренность, повышают желание узнавать новое. Это означает, что интерактивные уроки могут быть использованы в процессе обучения как индивидуально, так и в парах, в группах посредством ролевых игр, работы с источниками информации и творческой работы.

Использованная литература:

1. Закон Республики Узбекистан «Об образовании».

2.Н.Саидахмедов «Педагогическое мастерство и педагогическая технология» Т2002

3.   Юлдашев Ю.Г., Юлдашева Ф. «Интерактивное обучение и обеспечение качества» Ташкент 2008 г.

4.   Н. Нарзиев «Методические указания для учителей истории».

5.   Ш. Абдуллаева, А. Содикова «Новые педагогические технологии».

СУРХОН ҚЎРИҚХОНАСИДАГИ КОВРАК ТУРКУМИ ТУРЛАРИНИНГ

БИОЭКОЛОГИЯСИ

К.У.Атоев, Х.Ф.Худойбердиев

ТерДУ   Аннотация

Ferula L. туркуми турлари дориворлик хусусияти билан Шарқ мамлакатларида яъни Эрон, Покистон, Ҳиндистон айниқса бизга қўшни мамлакат бўлган Афғонистон давлатида ниҳоятда қадрланади. 

Калит сўзлар: Ferula, оила, флора, тоғ, адир, туркум , тур.

Кириш. Ferula L. туркуми турларининг тугунагидан олинадиган елим-смола таркибида эфир мойлари, унга саримсоқ ҳиди берувчи органик сульфидлар, пинен, кумаринлар ва бошқа бирикмалар мавжуд. Ковракнинг елим-смоласи ҳалқ табобатида томир тортиши, ўпка сили, ўлат, захм, кўк йўтал, тиш оғриғи, асаб ва бошқа касалликларни даволаш учун, ҳамда қувват берувчи, балғам кўчирувчи ва гижжа ҳайдовчи дори сифатида қўлланилади [2, 3]. Ковракнинг жуда ёш новдаларини янчиб, қатиқга қориб хавфли шишлар ва захмга даво қилинади. Коврак елими ва илдизи кулинарияда зиравор сифатида, косметика саноатида атторлик воситалари ишлаб чиқаришда кенг ишлатилади. 

Олиб борилган тадқиқотлар натижасида Сурхон давлат қўриқхонаси ҳудудидаги юксак ўсимликлар 77 оила, 372 туркум ва 743 турга мансублиги аниқланди [1]. Ушбу флоранинг табиий ҳолда ўсадиган ўсимликлари орасида

Ferula L. туркуми турлари алоҳида ажралиб туради. Қўриқхона флораси таркибида Ferula L. туркумининг 7 тури тарқалган. Бу туркум турлари ўзининг жозибадорлиги, дориворлиги билан дунёга машҳурдир. 

Ferula assa-foetida L. - ҳаётининг 8-9 йилида бир марта мева бериб, кейин нобуд бўлиб кетадиган кўп йиллик ўтсимон ўсимлик. Сурхон давлат қўриқхонасининг асосан барча ҳудудларида кенг тарқалган бўлиб, адир минтақасидаги паст тоғларда, шунингдек қўриқхонага яқин Пошхурт-Келиф текисликларида ҳам учрайди. Бу ўсимлик маҳаллий аҳоли томонидан елим смола олишда, шунингдек чорва молларига ем-хашак сифатида, қисман озиқ-овқат учун ва доривор ўсимлик сифатида кўп териб олинади.

Ferula giganthea В. Fedtsch. - (баъзи адабиётларда Нор коврак деб аталади)

Сурхон давлат қўриқхонасининг фақатгина Боғлидара ҳудудида тарқалган бўлиб, асосан юмшоқ қумли, майда тошли, қисман майда шағал-тошли ва тупроқли ёнбағирларда ўсади. Табиатда якка-якка ҳолда учрайди. Бу тур ҳаётининг 10йилида бир марта мева бериб кейин нобуд бўлиб кетадиган кўп йиллик ўтсимон ўсимлик ҳисобланади. 

Ferula nevskii Korovin- Кўҳитанг тизмасининг эндем тури. Сурхон давлат қўриқхонасида асосан Кампиртепа, Шалқон, Қизилолма ва Боғлидара ҳудудларида кенг тарқалган. Бу тур қўриқхонанинг майда жинс тупроқли, тошли, шағал-тошли ёнбағирларда, д.с. 1500-200 м баландликларида арчазорлар ва бутазорлар ичида якка-якка ҳолда учрайди. Ҳар йили гуллаб, уруғлайдиган кўп йиллик ўтсимон ўсимлик. Чорва молларининг ҳаддан зиёд кўп боқилиши натижасида камайиб кетмоқда. 

Ferula kuhistanica Korovin - Сурхон давлат қўриқхонасида асосан

Шержон, Кампиртепа, Хўжанқо ва Шалқон бўлимларида кўп сонли популяцияларда учрайди. Бу тур асосан денгиз сатҳидан 900-1200-2800 м. баландликкача бўлган минтақаларда майда тошли, шағалли, лесли-қумоқ тупроқли ёнбағирликларда бутазорли-андизли, ҳар-хил ўтли-ковракли ўсимликлар қопламида ўчрайди. Кўҳитанг ковраги кўп марталаб гуллайдиган ва уруғлайдиган, пояси йўғон, мустаҳкам ва бўйи 80-100-120 см келадиган тугунакли қўп йиллик ўсимлик. Турнинг популяцияси асосан маҳаллий аҳоли томонидан елим смола олиш мақсадида камайиб кетмоқда. 

Ferula ovina (Boiss.) Boiss. - Сурхон давлат қўриқхонасининг Боғлидара ва

Шалқон бўлимлари ҳудудларида шағалли, катта-катта тошлар орасидаги қияликларда, майда тошли ёнбағирликларда денгиз сатҳидан 1200-2700 м баландликларда ўсишга мослашган. Ўсимлик популяциясининг сони етарлича миқдорда сақланиб келмоқда. Бунга сабаб чорва молларининг бориши жуда қийин бўлган қия ёнбағирликларда ўсишидир. 

Ferula schtschurowskiana Regel et Schmalh. - Сурхон давлат қўриқхонасида

Вандоб, Шержон қишлоқлари яқинида, шунингдек қўриқхонадан ташқарида Сурхон – Шеробод водийси ҳудудларида денгиз сатҳидан 700-1400 м баландликда кенг тарқалган.  

Ferula tadshikorum Pimenov. – Қўриқхонанинг Шалқон ва Кампиртепа ҳудудларида, денгиз сатҳидан 800-1800 м баландликдаги шағалли, майда қумли ва майда тошли ёнбағирликлар ва текисликларда тарқалган. 

Ferula tuberifera Korovin - Кўҳитанг тизмасида шунингдек, қўриқхона ҳудудининг Шалқон, Қизилолма, Кампиртепа ва Боғлидара ҳудудларида кенг тарқалган ўсимлик бўлиб, тошли ва тош-шағалли ёнбағирларда ҳамда арчазорлар ичида д.с. 1200-2000 м баландлик минтақаларида ўсади. Ўзбекистон Республикаси “Қизил китоби” га киритилган.

Ferula L. туркуми турларининг ўзига хос муҳим хусусиятларидан бири ўн йилда бир марта гуллаб уруғ беради ва ундан кейин нобуд бўлади. Тоғ ва тоғ олди ҳудудларида ҳаддан ташқари кўп чорва молларининг боқилиши ҳамда инсонлар томонидан ўсимлик новдаларининг доривор гиёҳ сифатида териб олиниши ҳам бу туркум турларининг табиий флорада камайиб кетишига сабаб бўлмоқда. 

Хулоса қилиб айтганда, Ўзбекистон Республикасининг “Қизил китоби” га киритилган ва муҳофазага муҳтож бўлган Ferula L. туркуми турлари камайиб кетишининг олдини олиш учун аҳоли ўртасида тушунтириш ишларини олиб бориш, ушбу турларни маданийлаштириш, муҳофаза чоралари ишлаб чиқиш, хом ашё учун йиғиладиган ўсимлик турларига лицензиялар жорий қилиш каби масалалар ҳал этилган тақдирдагина уларни сақлаб қолиш мумкин. 

Фойдаланилган адабиётлар

1.           1. Ибрагимов А.Ж. Флора Сурханского государственного заповедника (хребет Кугитанг): Автореф. дис…канд. биол. наук. – Ташкент, 2010.  22 с.

2.           Холиқов К.Х. Ўзбекистон жанубидаги доривор ўсимликлар. – Тошкент: Меҳнат, 1992.  19 б.

3.           Холматов Х.Х., Қосимов А.И. Доривор ўсимликлар. – Тошкент: Ибн Сино,

1994.  366 б.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

СУРХОН ДАВЛАТ ҚЎРИҚХОНАСИ ФЛОРАСИ ТАРКИБИДАГИ СУБЭНДЕМ ТУРЛАРНИНГ БИОЭКОЛОГИК ТАҲЛИЛИ.

А.Ж.Ибрагимов, К.Атоев, Н.Абсаматов

Термиз давлат университети Аннотация

Субэндем ўсимлик тури деб - тур ареалининг айнан битта жойда эмас, балки атрофдаги бошқа ҳудудларда ҳам учрашига айтилади. Кўҳитанг тизмасининг шарқий ёнбағрида жойлашган Сурхон давлат қўриқхонаси флораси таркибида субэндем мақомига эга бўлган турлар 3 оила, 4 туркумга мансуб 5 турдан иборат эканлиги аниқланди [1].

Калит сўзлар: Аstragalus, Euphorbia, Phlomis, оила, флора, тоғ, адир, туркум , тур. Аstragalus bobrovii B. Fedtsch. – Бобров астрагали (Fabaceae). Кўҳитанг тизмасидаги кам тарқалган субэндем ўсимлик [2]. Тизманинг Қизилолма ҳудуди шимолий қисмида 100 м² майдонда 10-20 тагача учрайди. Бўйи 15 см гача етадиган поясиз, йирик чим ҳосил қилувчи кўп йиллик ўт. Барги мураккаб, 5-7 жуфт баргчали. Гулпояси баргидан бироз узун. Тўпгули шарсимон. Косачаси гуллаган пайтида найсимон бўлиб, меваси етилиши билан кенгая боради ва шар шаклига айланади. Дуккаклари майда, оқ тукли. Июлда гуллаб, мева беради. Бу турнинг ареали Жануби-Ғарбий Ҳисор округининг Хўжа-Гургурота тизмасида ҳам учрайди. 1. Аstragalus willisii Popov – Виллис астрагали. Кўҳитанг тизмасидаги камёб ўсимлик турларидан бири. Бўйи қисқа (4-10 см), пояси йўғон, шохланган, кўп йиллик ўт. Поясининг пастки қисмини ўтган йилдан қолган барг бандлари ўраб туради. Барги 18 см узунликда, баргчалари эллипссимон ёки чўзиқ наштарсимон, 8-18 жуфт, 4-10 мм узунликда, ўткир учли, икки томони майин ипаксимон қалин тукли. Гул пояси баргига тенг. Гуллари бинафша ранг. Дуккаги чўзиқ, узунлиги 8 мм, икки ёнидан сиқилган. Май ойида гуллаб, июнда меваси пишади. Тангидара ҳудудида ва Қизилолма бўлимининг шимолий қисмидагишағал-тошли ёнбағирларда ҳамда арчазорлар ичида д.с. 1200-1600 м баландликда, якка-якка ҳолда (100 м² майдонда 8-10 дона) тарқалган. Турнинг ареали Ҳисор тизмасининг Катта Қурчуқ тоғига ҳам чиқади [3].

2.                 Euphorbia densiuscula Popov – Айришох сутлама (Euphorbiaceae).

Кўҳитанг тизмасининг камёб турларидан бири. Бўйи 5-10 см орасидаги бир йиллик ўт. Пояси қисқа, қалин баргли, шохланган, ҳурпайган қисқа тукли. Барглари этли, тескари тухумсимон, асосига қараб ингичкалашиб боради ва барг бандига айланади. Тўпгули қалқонсимон, кўп марта айри бўлиб шохланган. Кўсаги тухумсимон уч бўлакли, етилмагани қисқа тукли, пишгани деярли туксиз. Майиюн ойларида гуллаб, мевалайди. Тизманинг Боғлидара ҳудудида д.с. 1200-1300 м баландликда тарқалган. Бундан ташқари Бойсун тоғ тизмасининг Каттақамиш қишлоғи атрофларида ҳам бир қанча популяциялари учрайди [4].

3.                 Phlomis spinidens Nevski – Силлиқ қўзиқулоқ (Lamiaceae). Кампиртепа,

Қизилолма ва Хатак бўлимларида д.с. 1200-1500 м баландликда тарқалган камёб тур. Бўйи 30-40 см оралиғидаги кўп йиллик ўт. Пояси бир нечта. Барги тухумсимон, четлари текис ёки ноаниқ аррасимон, устки томони юлдузсимон ва оддий туклар билан қопланган, пастки томони эса қалин юлдузсимон тукли ва йўғон томирли. Гуллари бандсиз, поянинг юқори қисмидаги барглар қўлтиғида 2-6 тадан сийрак ҳалқа ҳосил қилиб жойлашган. Гулолди баргчалари бигизсимон, косача найидан 1,5 баробар узун. Косачаси 10-13 мм узунликда, қалин юлдузсимон туклар билан қопланган. Тожи пушти, узунлиги 23-27 мм. Июлда гуллаб, август ойида меваси етилади. Майда жинс тупроқли, гилли, ола жинсли тупроқларда 100 м² майдонда 30-35 дона ўсади. Бу турни Дарбанд атрофларида ҳам учратиш мумкин.

4.                 Salvia lilacinocaerulea Nevski – Зебо мармарак. Кўҳитанг ва Бойсун тоғ тизмаларида кам тарқалган тур. Пояси 1-3 та, тик, безчали туклар билан қопланган, баландлиги 30-60 см. Барглари лирасимон – патсимон қирқилган, иккала томони оқиш тукли. Гуллари 1-2 тадан 1 см узунликдаги гулбандларда гулолди баргчаларнинг қўлтиғида ўрнашган. Косачаси кенг қўнғироқсимон, қабариқли, узунлиги 15-20 мм, туклари безчали. Гултожи оч пушти-ранг, 35-45 мм узунликдаги қорамтир қайтақили. Ёнғоқчаси ясси - эллипсимон, узунлиги 5 мм.  Қўриқхонанинг Кампиртепа бўлими Заҳарли довони атрофларида д.с. 2500-2700 м баландликда шағалли, майда тошли тупроқли ерда ўсади. 100 м² майдонда 10-20 туп. Бу турнинг ареали қўриқхона ҳудудига қўшни бўлган Бойсунтоғ тизмаси ҳудудларида ҳам тарқалган. Хулоса қилиб айтганда, Кўҳитанг тизмасидаги субэндем таксонлар асосан тоғ минтақаси ҳудудида тарқалган. Ҳаётий шаклларига кўра, субэндем ўсимликларнинг 1 тури эфемер, 4 тури (умумий флоранинг 0,53%) ўқилдизли поликарп ўтларга тўғри келади. Бу турларнинг ареали таҳлил қилинганда қўриқхона эгаллаган майдонлар ва Кўҳитанг тизмаси ареалининг асосий қисми эканлиги маълум бўлди. Шундай қилиб, Сурхон қўриқхонасида субэндем таксонлар 5 турдан (0.67%) иборат. Қўриқхона флораси таркибида эндем ва камёб турлар сонининг бошқа ҳудудларга нисбатан кўплиги, қўриқхона флорасининг Кўҳитанг тизмаси ўсимликлар генофондини ҳамда биохилмахиллигини сақлаб қолишда муҳим аҳамиятга эга эканлигини кўрсатади. Фойдаланилган адабиётлар

4.                      Ибрагимов А.Ж. Флора Сурханского государственного заповедника (хребет Кугитанг): Автореф. дис…канд. биол. наук. – Ташкент, 2010.  22 с.

5.                      Ибрагимов А.Ж. Эндемизм флоры хребта Кугитанг // Биоразнообразие: проблемы и перспективы сохранения: Материалы межд. науч. конф. 13-16 мая 2008. – Пенза, 2008. – С. 217-219.

6.                      Определитель растений Средней Азии. В 10-ти т. – Ташкент: ФАН, 19681993. 7. Ўзбекистон Республикасининг Қизил китоби.  Тошкент: Chinor ENK, 2009.

Т.1. – 335 б.

TURISTIK KLASTERLAR TURIZMNI RIVOJLANTIRISH OMILI

SIFATIDA

Gulnora Gulyamova

O‘zbekiston xalqaro islom  akademiyasi dotsenti, i.f.n.

Annotatsiya

Pandemiyadan keyingi davrda turizmni rivojlantirish omillaridan biri uning hududiy tashkil etilishini optimallashtirishdir. Maqolada turistik klasterlarning shakllanishiga oid nazariy qarashlar, ularni tashkil etish xususiyatlari muhokama qilinadi.

O‘zbekistonda turistik klasterlarni shakllantirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqildi.

Kalit so ‘zlar: turizm, klaster, turizm klasteri, klaster siyosati, turizm institutlari.

 

O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan 2019-2025 yillarda turizm sohasini rivojlantirish Kontseptsiyasida jozibador va raqobatbardosh turistik mahsulotlar, shu jumladan, mamlakat hududlarida tematik turistik zonalar va klasterlarni yaratish vazifasi qo‘yilgan. Klasterlar, jumladan, turistik klasterlar o‘ziga xos innovatsion tizim bo‘lib, butun mintaqa iqtisodiyotining samarali rivojlanishi, uning raqobatbardoshligini oshirish, fan, kadrlar tayyorlash tizimi va biznes o‘rtasida hamkorlikni kuchaytirish uchun asos bo‘lishi mumkin. 

Mamlakat mintaqalarini rivojlantirish, iqtisodiyotining raqobatbardoshligini oshirish uchun klasterlarni shakllantirish va rivojlantirishning turli jihatlari ko‘plab iqtisodchi olimlarning ishlarida tahlil etilgan. Jumladan, M.Porterning ilmiy ishlari mamlakat yoki mintaqaning raqobat ustunligiga erisha olishi bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlarga juda katta hissa bo‘lib qo‘shilgan. M.Porter bo‘yicha klaster - bu «muayyan bir sohada faoliyat ko‘rsatuvchi va faoliyatining umumiyligi bilan tavsiflanuvchi hamda bir-birini to‘ldiruvchi geografik qo‘shni bo‘lgan o‘zaro hamkor kompaniyalar va ular bilan bog‘liq bo‘lgan tashkilotlar guruhi».^[1][2] M.Porterning sanoat klasterlari to‘g‘risidagi fikrlarini rivojlantirib, M.Enrayt «mintaqaviy klaster» nazariyasini yaratdi. Unga ko‘ra «Mintaqaviy klaster - bu shunday sanoat klasteriki, bunda unga a’zo firmalar geografik jihatdan bir-biriga yaqin joylashgan bo‘ladi», yoki «mintaqaviy klaster – bu xo‘jalikning bitta yoki bir nechta o‘zaro bog‘liq tarmoqlarida faoliyat yurituvchi firmalar aglomeratsiyasi»dir.^[3]

O‘zbekistonlik iqtisodchi olimlarning fikriga ko‘ra, «raqobat kurashida klasterlarga alohida o‘rin ajratiladi, sababi ular bozor iqtisodiyotining boshqa institutlari, xususan, hukumat, universitetlar, kompaniyalar va boshqalarning samarasini oshirishga imkon beradi»^[4] .  Sanoat tarmoqlari klasterlari bo‘yicha olib borgan tadqiqotlardan keyin, klaster iqtisodiyotning turli tarmoqlarida, shuningdek, turizm sohasida ham, xususan, Butunjahon turizm tashkiloti (UNWTO) tomonidan o‘tkaziladigan tadqiqotlarning ham asosiy elementi sifatida qarala boshladi. 2010 yilda turizm va rekreatsiya bo‘yicha bo‘lib o‘tgan konferentsiyada turistik klaster “geografik jihatdan qo‘shni bo‘lib, turistlar oqimini shakllantiruvchi va ularga xizmat ko‘rsatuvchi, hududning rekreatsion salohiyatidan foydalanuvchi hamda ijtimoiy tashkilotlar va davlat boshqaruv organlari bilan o‘zaro hamkorlik qiluvchi kompaniyalar” sifatida talqin qilindi .

Mamlakatimizda turizm sohasini rivojlantirish, uning alohida mintaqalar iqtisodiyoti raqobatbardoshligini oshirish, sohaga xorijiy investitsiyalarni jalb etishda klasterli yondashuvdan foydalanish masalalari bo‘yicha bir qancha tadqiqotlar amalga oshirilgan. Jumladan, Ollanazarov B.D.: “turistik klasterda yo‘lga qo ‘yilgan o‘zaro hamkorlik sababli yangi mahsulot va xizmatlarni yaratish uchun sharoit, innovatsion va ishbilarmonlik raqobatchilik muhiti yuzaga keladi. Ko‘pgina turistik klasterlar o‘zlariga yaqin, hamkor sanoat tarmoqlari korxonalari va qo‘llab-quvvatlovchi klasterlar bilan, masalan, sport va turistik buyum-jihozlari, oziq-ovqat mahsulotlari, ichimliklar, OAV sohasi tabiiy va madaniy yodgorliklarni muhofaza etib doimiy ravishda aloqalarni mustahkamlab boradilar” deb hisoblaydi^[5].

Shunday qilib, turistik klaster hududiy jihatdan yaqin joylashgan, faoliyati bevosita yoki bilvosita turizm bilan bog ‘liq bo ‘lgan tadbirkorlik faoliyati sub‘ektlari, davlat muassasalari, jamoatchilik tashkilotlarining yig ‘indisidan iborat bo‘lib, ularning o‘zaro hamkorligi va ta’sirining asosiy maqsadi joylashgan hududning innovatsiya salohiyatidan foydalangan va uni rivojlantirgan holda sifatli, raqobatbardosh turistik mahsulotni ishlab chiqishdan iboratdir.

Ilmiy adabiyotlarda turistik klasterning mohiyati bo‘yicha quyidagi fikrlarni ko‘rish mumkin:

-  turistik klaster turistik korxonalar, asosiy va qo‘shimcha xizmatlarni ko‘rsatuvchi sub‘ektlarning turistik mahsulotni yaratish yuzasidan ishlab chiqarish, texnologik va axborot almashinuvi bo‘yicha o‘zaro munosabatlarda faoliyat yurituvchi tizimidir;  

-  turistik klaster turizm faoliyati bilan shug‘ullanuvchi kompaniya va muassasalarning geografik hududda to‘planishidir. Bu kompaniya va muassasalar

tarkibiga ta’minotchilar, xizmat ko‘rsatuvchilar, davlat muassasalari, universitetlar kiradi;   -  turistik klaster bevosita turizm sektoriga qarashli muassasalardan tashqari qo‘shimcha yordamchi muassasalar, transport infratuzilmasi, ta‘lim va kasbiy tayyorlash tizimlari, konsalting va boshqa xizmatlarni ko‘rsatuvchi tuzilmalarni o‘z ichiga oluvchi hududdir.  

Demak, turistik klasterlarga aniq hududiy chegaraga egaligi, raqobatbardosh turistik mahsulot ishlab chiqishga ixtisoslashganligi, klaster qatnashchilari o‘rtasida turli xil o‘zaro ta‘sirning mavjudligi, qo‘llab-quvvatlovchi tarmoqlarning mavjudligi kabi xususiyatlar xosdir. Shu bilan birga klasterlarning tuzilma sifatida innovatsionlik xususiyatlari hamda mintaqaning iqtisodiy rivojlanishini ta’minlashdagi roliga alohida e’tiborni qaratish zarur.

Turistik klasterlarni tashkil etish va rivojlantirishdan asosiy maqsad mintaqaning tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy resurs va innovatsiya salohiyatidan foydalangan holda sifatli, raqobatbardosh turistik mahsulotlar ishlab chiqishdan iborat. Mintaqalarning turistikrekreatsion klasteri uning tarkibiga kiradigan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyati samaradorligini oshirish uchun qulaylik tug‘diradi. Natijada ular uchun axborot almashinuvi va yangiliklarni joriy etish, hamjihatlikdagi harakatlarni muvofiqlashtirish ishlarini yengillashtirish, turistlarga xizmat ko‘rsatuvchi infratuzilma ob’ektlaridan birgalikda foydalanish imkoniyatlari kengayadi .

Mintaqaning innovatsiya salohiyatidan foydalanish va uni kengaytirishda turizm klasterlarini tashkil etish quyidagi imkoniyatlarni beradi:

-  turizm biznesi, fan va davlat boshqaruv tashkilotlarining birgalikdagi harakatlarining muvofiqlashtirilishi;

-  turistik klaster qatnashchilari faoliyatining resurslarga ega bo‘lish imkoniyatini (axborot, innovatsiya va texnologik) kengaytirish hamda infratuzilma ob‘ektlaridan birgalikda foydalanish yo‘li bilan xarajatlarni, jumladan, transaktsiya xarajatlarini kamaytirish asosida samaradorligini oshirish;

-  turizm xizmatlarini ishlab chiqaruvchilari va iste’molchilari o‘rtasidagi o‘zaro ta ‘sirni kuchaytirish asosida innovatsion mahsulotlarni yaratish va bozorga olib chiqish jarayonini jadallashtirish;

-  klasterni shakllantirishda ishtirok etuvchi investorlar uchun imtiyozlarning mavjudligi sababli mintaqada qulay investitsiya muhitini shakllantirish;

-  yangi biznesni yaratish va rivojlantirish sharoitlari yaxshilanishi tufayli raqobatning rag ‘batlantirilishi;

-  turistik mahsulotni iste’molchilarga yetkazib berishning barcha zarur bo‘g‘inlari bitta hududda to‘planishi natijasida qo‘shilgan qiymat o‘sishining yopiq zanjiri shakllanishi.

Turizmni rivojlantirishda klaster siyosatini qo‘llash, klasterlarni shakllantirish va rivojlantirish jarayonlari klaster sub’ektlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarini tartibga soluvchi rasmiy va norasmiy institutlar yig‘indisidan iborat bo‘lgan qulay institutsional muhit sharoitida yuz beradi. Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida tashkil etilgan turistik klasterlarning rivojlanish xususiyatlarini tahlil etish ularning muvaffaqiyati klaster qatnashchilari o‘rtasida shartnoma munosabatlari shakllanishi uchun maxsus shart-sharoit yaratish muhim ekanligini ko‘rsatdi. Bu jihatdan yetakchi o ‘rin davlat va huquq institutlariga tegishli bo‘lishi kerak, jumladan, davlat klasterga tadbirkorlik sub’ektlari, investorlar, fan va ta’lim vakillarini jalb etish yo‘li bilan ular o‘rtasidagi munosabatlar rivojlanishini rag‘batlantirishi mumkin.

Turistik klasterni shakllantirishda davlat ishtiroki zarurligini inkor qilmasdan, bunday tuzilmalarning shakllanishi va faoliyat yuritishida asosiy o‘rin tadbirkorlik sub’ektlariga tegishli ekanligini ta’kidlash zarur. Tadbirkorlik sub’ektlarining integratsiyalashuvga, samarali va ochiq hamkorlikka tayyorligi, kooperatsiya munosabatlarining yaxshi yo‘lga qo‘yilganligi hamda norasmiy aloqalarning rivojlanganligi hududda klasterlarni shakllantirish va rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega.

Shuni ta’kidlash lozimki, keyingi yillarda mamlakatimizda turistik klasterlarni shakllantirish masalasiga alohida e’tibor berilmoqda. 2019 yil 18 iyulda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining “Turizm to‘g‘risidagi” Qonunida turistik klasterlarga quyidagicha ta’rif berilgan: “Kompleks turistik xizmatlar hamda turistning va ekskursantning ehtiyojlarini qanoatlantirish uchun zarur bo‘lgan boshqa qo‘shimcha xizmatlar ko‘rsatuvchi mustaqil tashkilotlar hamda yakka tartibdagi tadbirkorlar majmui turistik klasterdir. Turistik klasterlar kompleks turistik xizmatlar ko‘rsatish, turistik faoliyatning raqobatbardoshliligi va sifatini oshirish maqsadida turistik mahsulotni shakllantiradi, targ‘ib etadi va realizatsiya qiladi”^[6] 

Shuningdek, mamlakatda maxsus turistik hududlarni, jumladan, klasterlarni tashkil etish masalasiga O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 5 yanvardagi PF5611-son “O‘zbekiston Respublikasida turizmni jadal rivojlantirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Farmonida tasdiqlangan “2019 – 2025 yillarda O‘zbekiston Respublikasida turizm sohasini rivojlantirish Kontseptsiyasi” da alohida o‘rin berilgan, jumladan, mamlakat hududlarida tematik turistik zonalari va klasterlarni yaratish orqali hamda turizmning istiqbolli turlarini (ziyorat, ma’rifiy, ekologik, etnografik, gastronomik, sport, davolovchi-sog‘lomlashtiruvchi, qishloq, sanoat, ishbilarmonlik va boshqalarni) hisobga olgan holda, yangi turizm dasturlarini ishlab chiqish vazifasi qo‘yilgan. Turistik klasterlarga xos bo‘lgan xususiyatlarni tahlil etish mamlakatimizning ko‘plab mintaqalarida turistik klasterlarini shakllantirish uchun imkoniyat mavjudligini ko‘rsatdi. Tabiiy-rekreatsion, tarixiy-madaniy resurs salohiyati, turistik mahsulotlarni ishlab chiqishda kichik korxonalarning faol qatnashuvi, turizm rivojlanishini tartibga solishning hududiy tashkilotlari tizimining mavjudligi turistik klasterni shakllantirishda muhim omil bo‘lib hisoblanadi. Shu bilan birga bu vazifani hal etishda klasterlar rivojlanishi uchun samarali institutsional muhitni shakllantirish kerak. 

Ta‘kidlash lozimki, respublikamiz mintaqalarida turizmni rivojlantirishda klaster yondashuvi imkoniyatlaridan shu kungacha deyarli foydalanilmayapti. Chunki, turizm noyob xususiyatlarga ega bo‘lgani holda turizmni rivojlantirishga klaster yondashuvini tadqiq qilish, uni keng joriy qilish masalasi alohida ahamiyat kasb etadi. Turistik klasterda klaster a’zolari o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarning mohiyati shundaki, ulardan birining yaxshi ishlashi qolgan ishtirokchilar muvaffaqiyatining garovi va o‘zaro jamoaviy bozorni ifodalaydi. Demak, turistik klasterning barcha kompaniyalari hamkorlikdagi faoliyatdan juda keng doiradagi imkoniyatlar va yakuniy umumiy daromadlar ko‘rinishida foyda oladi. 

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

1.                      Porter M.E. Clusters and the New Economics of Competition // Harvard Business Review. November-December. 1988. P. 78.

2.                      Enright M.J. Why Clusters are the Way to Win the Game // World Link. N 5. July / N.4, August, 1990. P. 24-25.

3.                      Алимов Р., Камилова М., Курбанова Д. Кластерная концепция экономического развития: теория и практика. Ташкент. 2005 г. Институт экономики АН РУз. С. 36

4.                      Ollanazarov B.D. Klaster yondashuvi asosida turistik xizmatlar sohasida investitsion faollikni oshirish masalalari. // “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 1, yanvarь-fevral, 2019 yil. www.iqtisodiyot.uz.

5.                      O’zbekiston Respublikasi “Turizm to’g’risidagi” Qonuni. 18.07.2019.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ЎЗБЕКИСТОННИНГ ИЖТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ ЙУКСАЛИШИ ВА БАРҚАРОР РИВОЖИ.

Абдуллажонов Давронжон Шокиржон ўғли, Қўқон Университети, бизнес кафедраси

ўқитувчиси,abdavron94@gmail.com,+998907857557.

Қосимова Гулмира Қахрамон қизи,  Қўқон Университети, Иқтисодиёт йўналиши.

Qosimovagulmira342@gmail.com. +998991119521

Анотатция. Ушбу мақолада Ўзбекистонинг итимоий-иқтисодий юксалиши, турли сохалардаги ўзгаришлар, келгуси йилдаги режалар, олдинга кўйилган мақсадлар, замонавий жахон иқтисодиёти ва рақамли иқтисодиётга боғланиши акс этирилган.

Annotation. This article reflects the socio-economic growth of Uzbekistan, changes in various fields, plans for the coming year, goals, the relationship between the modern world economy and the digital economy.

Таянч сўзлар: Ўзбекистонинг  ижтимоий-иқтисодий юксалиши,  иқтисодиёт, дунё бўйича рейтингдаги ўрни, олдинга қўйилган мақсадлар ва унинг ривожланиш босқичлари.

Keywords: socio-economic growth of Uzbekistan, the economy, its place in the world rankings, goals and stages of its development.

Кириш

Дунё деб аталмиш бу оламда  инсон яшар экан, доимо олдинга харакат қилиб, яьни хар ким қилган амалларини сар хисоб қилиб, ўз режалари томон харакат қилиб яшайди. Яьни ер юзида одамзод пайдо бўлганидан буён, шу кунгача бир назар солсак, яратилган технологиялар деймизми, фан сохасида бўлами, хар бир сохада ўзига яраша ихтиролар яратилмоқда.Бу дегани йилдан йилга инсоният юуксак чўқиларга эришмоқда. Мухтарам биринчи президентимиз И.А.Каримов бобомиз шундай деганлар: “ Кеча ким эдигку,бугун ким бўлдик” деган гаплари хали хамон эсимизда, яьни биз ўзбек миллати хам йилдан йилга юксак чўқиларга эришмоқдамиз. Яьни дунё рейтингида юқори ўринлар томон харакат қилмоқдамиз. 

Хусусан Ўзбекистон Республикаси Марказий Осиё доирасида имкониятлари қулай иқтисодий-географик ўринга эга бўлиб, шу билан бирга, республикамиз кўп тармоқли миллий иқтисодиётнинг шакилланиши ва ривожланиши учун улкан имкониятларни яратадиган табиий бойликларига эга. Энг аввало, давлатимизнинг минерел-ресурс салохиятига алохида эьтиборга сазавор.

 Ўзбекистон  худудида жами 120 га яқин турдаги фойдали қурилмаларнинг 2700 та конлари топилган. Яна шуни айтиш мумкинки Ўзбекистон жахон мамлакатлари орасида олтин захиралари бўйича 4-ўрин, уран бўйича 7-ўрин, мис бўйича фахрли 10-ўринни эгаллаб келмоқда. Ўзбекистон ахолиси ва мехнат ресурслари хам мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг пойдевори хисобланади. Яни Республикамиз ахолиси мунтазам ўсиб бормоқда. 

Хусусан, 1990-йилда 20.2 млн кишига тенг бўлган республикамиз ахолиси 2017-йилга келиб 32.1 млн кишига кўпайганини кўришимиз мумкин. Қисқа вақт ичида Ўзбекистон халқаро савдо-иқтисодоий муносабатларга  киришиш, миллий иқтисодиёт таркибий тузилишини такомиллаштириш саноатини ривожлантириш мамлакатнинг озиқ –овқат, энергетика ва транспорт хавсизлигини таьминлаш каби мураккаб вазифалар ечимига босқичма-босқич муваффаққиятларга эришдик. 

Сўнги йилларда Ўзбекистон автомобилсозлик, микроелектроника саноати, калий ўғитлари ва сода ишлаб чиқариш, форматсевтика, шакар саноати ва бошқа ишлаб чиқариш тармоқлари бунёд этилди. Хозирги пайтга келиб Ўзбекистонда мустахкам саноат ишлаб чиқариш салохияти яратилди. Респуликамиз МДХ мамлакатлари ва жахон миқёсида олтин, уран, табий газ, кадмий, молибден, сулфат кислотаси, енгил автомобиллар ва бошқа махсулотларнинг етакчи ишлаб чиқарувчилар қаторидан жой эгаладик. Транспорт тизимининг ривожланиши республикамизнинг ташқи  иқтисодий алоқаларини янада ривожлантириш борасидаги харакатларнинг ажралмас қисми бўлмоқда. 

Дунёнинг 140 га яқин давлатлари билан ташқи иқтисодий алоқаларини йўлга қўяётган Ўзбекистон Республикасининг энг мухим савдо хамкорлари қаторига Россия Федератсияси, Хитой, Қозоғистон, Корея Республикаси, Туркия, ва Европа мамлакатлари киради. Транспорт тизимининг ривожланиши республикамиз ташқи иқтисодий фаолиятини янги географик йўналишларда  кенгайтиришга имконият беради. Яьна шуни айтиш мумкинки юртбошимиз томонидан Ўзбекистонинг ижтимоий-иқтисодий юксалиши учун олдимизга қўйилган мақсадларни айтиб ўтдилар. Булардан, “Халқаро иқтисодий ташкилотларда Ўзбекистоннинг роли ва ўрни, иқтисодий ислохотлар ва мамлакат иқтисодий хавфсизлиги, ижтимоий сиёсат ва Ўзбекистон ижтимоий тизимини такомилаштириш. Ахоли турмуш даражасини бахолашнинг замонавий мезонлари ва глобаллашув шароитида уларни оптималлаштириш. 

Бу жараёнда мамлакатимиз мустақилигини ва миллий хавфсизлигимизни янада мустахкамлаш, барқарор тараққиётни таьминлаш, фуқаролик жамиятига асосланган еркин демократик давлат қуриш вазифаларини амалга оширишни давом этириш учун қулай ташқи шариотлар яратиш, юртимизнинг ривожланган давлатлар қаторидан муносиб ўрин эгаллашида мамлакат миллий манфатларини ишончли химоя қилиш масалаларини айтиб ўтдилар.” Қолаверса технология хаётимизга кириб келгани сайин биз кўплаб қўлайликларга эга бўляпмиз. Яьни иш фаолиятимизга тегишли вазифаларни интернет орқали қабул қилиб, хато уйда туриб ишни давом этириш, озиқ-овқат, кийим кечакларни, онлайн дўконларидан харид қилишимиз, дунёни исталган жойида туриб, яқин инсонларимиз билан мулоқатда бўлишимиз. 

Қолаверса дунёнинг нифузли Университетларида бепул онлайн таьлим имкониятларини кенгайиши, Сloud Drive тизимларида хохлаган тилни ўрганишимиз ва шу каби бир қанча қулайликларга эришяпмиз. Кеча биз илмий фантастик китобларда хайрат билан ўқиганларимиз бугунги кунда хақиқатга айланмоқда. Бунга бугунги кунда саноатдаги ривожланишни мисол қилиб олишимиз мумкин. У, иш жараёнлари учун керак бўлган дастурларни тармоқдан ўзи олади, ўзини эскиришини тахлил қилади, эхтиёт қисмларини омбордан тезкор буйиритма қилади ва ўз ишини яхшилаш учун мустақил ўрганади.

Хусусан, хозирги кунда давлатимиз томонидан бугунги кунда иқтисодиёт ва бизнесни ривожлантиришга катта эьтибор бермоқда. Масалан кичик бизнеснинг саноат махсулотларнинг ишлаб чиқаришдаги улуши 2000 йилда 12.9% ни ташкил етган бўлса, 2017 йилда ушбу кўрсаткич 39.6% ни ташкил этди, қишлоқ хўжалигида-99%ни, қурилиш сохасида-65.1% ни, чакана савдо айламасида-88.4% ни ташкил этди. Кичик бизнеснинг мамлакат умумий экспортидаги улуши 27% ни, импортда-50% ни, инвестицияда эса-32% ни ташкил этди. 2017 йилда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ялпи ички махсулотдаги улуши 53.3% ни ёки 119301 млрд сўмани ташкил этди. Яна шуни айтиш мумкинки иқтисодиётда маьмурий буйруқбозликка асосланган бошқарув тизимидан  мутлақо воз кечилиб, бозор ислохотлари босқичма босқич амалга оширилгани ва пул кредит сиёсати ўйлаб олиб борилгани макроиқтисодинтисодиётний барқарорликни, иқтисодиётнинг юқори сурьатлари билан ўсишини ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш учун кенг имкониятлар ва қулай шароитлар яратилмоқда. Айни вақтда мамлакатимиз босиб ўтган тараққиёт  йўлининг чуқур тахлили, бугунги кунда жахон бозори кескин ўзгариб, глобаллашув шароитида рақобат тобора кучайиб бораётгани давлатимизни янада барқарор ва жадал сурьатлари билан ривожланмоқда.  Хулоса.

Олиб борилаётган ислохотлар самарасини янада ошириш, давлат ва жамиятнинг хар томонлама ва жадал ривожланиши учун шарт шароитлар яратиш, мамлакатимизни модернизатсия килиш хамда хаётнинг барча сохаларини либераллаштириш бўйича устувор йўналишларни амалга ошириш мақсадида, юртбошимиз томонидан яна бир оқилона таклиф яни,  2017 -2021 йилларда Ўзбекистон Республикасининг ривожлантиришнинг бешта устувор йўналаши бўйича харакатлар стратегиясини “халқ билан мулоқот ва инсон манфатлари йили”да  амалга оширишга оид Давлат дастури киритилди. Бу эьтибор ва шароитлардан шуни кўришимиз мумкинки, юртимизни ривожлантириш хамда халқимизнинг турмуш шароитини яхшилаш шунингдек эртанги биз ёш авлодларга қудратли давлат қолдириш биз ёшлардан билимли хар томонлама етук мутахасислар бўлиб, юртимиз ривожи учун ўз хисамизни қўшишимиз лозим. Қолаверса шуни айтиш мумкинки, биз ёшларга ишониб юртбошимиз Шавкат

Мирзиёев шундей деганлар, “ Азиз ўғил-қизларим, хеч қачон унутманг, халқимиз, Ватанимиз сизлардан буюк ишларни кутмоқда. Шу муқаддас ишонч ва масьулиятни хар томонлама оқлаш, унга муносиб бўлиш-Дунёдаги энг улуғ бахтдир. Шундай бахт, шундай шараф хаммангизга насиб этсин.” деб айтганлар. Биз ёшлар учун мана шундек ишонч ва давлатимиз томонидан биз ёшларга нисбатан яратилиб берилаётган мана шундей шароитлар ва имкониятлардан оқилона фойдаланиб, дунё миқиёсида ўз ўрнимизни топиш хамда Ўзбекистон ёшлари нимага қодир еканлигини кўрсатиб қўйиимиз лозим. Фойдаланилган адабиётлар:

1.     uz/ru/documents/referatlar/pedagogik-psixologiya/eshitishida-va-ko-rishidanuqsoni-bo-lgan-bolalar

2.     Engaging Deaf and Hard of Hearing Students in the School Library: A

Handbook for Teacher-Librarians Nadene Eisner University of Illinois at

Urbana-Champaign Graduate School of Library Information Science 2 May 2012 3.  http://ilmiy.bmti.uz/blib/files/116/Maxsus%20pedagogika.pdf

4.     Shokirjon o‘g‘li, A. D., & Solijon o‘g‘li, T. U. (2022). The Application of Digital Technologies to Enterprises and Organizations Will Help Reduce Social and Economic Costs. Eurasian Journal of Learning and Academic Teaching, 4, 131-140.

5.     Abdullajonov, D. (2022). Raqamli texnologiyalar orqali Yangi O’zbekistonning Iqtisodiyotini rivojlantirish, Raqamli Iqtisodiyotning istiqbollari: Raqamli iqtisodiyot, raqamli texnologiyalar, raqamli O’zbekiston, AKT,“Bir million dasturchi”, axborot xavfsizligi, elektron tijorat. Qo'qon universitetining ilmiy materiallar bazasi, 1(000006).

6.     Abdullajonov, D. (2022). Kорхонада ходимларнинг меҳнат мотивациясини кучайтиришнинг ижтимоий-иқтисодий механизмларини такомиллаштириш: меҳнат мотивациясини, хориж тажрибаси, самарадорлиги, корпоратив тизимлар, инновацион иқтисодиёт. Qo'qon universitetining ilmiy materiallar bazasi, 1(000005).

7.     Қосимова, Г. Қ. Қ. (2021). Mамлакатимизда камбағаллик даражасини камайтириш йўллари. Scientific progress, 2(7), 808-816.

8.     Oʼzbekiston Respublikasi prezidentining “«Raqamli Oʼzbekiston - 2030» strategiyasini tasdiqlash va uni samarali amalga oshirish chora-tadbirlari toʼgʼrisida”gi Farmoniga 1-ilova “Raqamli Oʼzbekiston – 2030” strategiyasi.

2020 yil 5 oktyabr, PF-6079-son.

9.     Kambarov, J., Rakhmatov, U., Rakhmonov, N., & Sultanova, Y. (2020). Problems and solutions for the implementation of the industry-4.0 program in Uzbekistan. Journal of Advanced Research in Dynamical and Control Systems, 12(2), 2677-2683.

10. Toxirov, R. S., & Raxmonov, N. R. O. G. L. (2021). DASTURIY TA’MINOT

YORDAMIDA ZAMONAVIY BOSHQARUVNI TASHKIL ETISH ISTIQBOLLARI. Central Asian Academic Journal of Scientific Research, 1(1), 181-186.

11. Tokhirov, R., & Rahmonov, N. (2021). Technologies of using local networks efficiently. Asian Journal Of Multidimensional Research, 10(6), 250-254.

12. Rahmonov, N. (2021). KORONA INQIROZNING XITOY VA O’ZBEKISTON SAVDO-IQTISODIY ALOQALARIGA TA’SIRI. Qo'qon universitetining ilmiy materiallar bazasi, 1(000003).

13. Rahmonov, N. (2021). Бизнес Режа Тузишда Математиканинг Аҳамияти. Qo'qon universitetining ilmiy materiallar bazasi, 1(000003).

14. Rahmonov, N. (2022). ЮРТИМИЗДА ЧЕТ ТИЛЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДАГИ ИШЛАР РИВОЖИ. Qo'qon universitetining ilmiy materiallar bazasi, 1(000005).

15. Raxmonov Nodirjon. (2022). O’ZBEKISTONDA SANOAT 4.0 DASTURINI RIVOJLANISHI CHARM POYAFZAL ISHLAB CHIQARUVCHI KORXONA MISOLIDA. Yosh Tadqiqotchi Jurnali, 1(2), 331–341. Retrieved from http://2ndsun.uz/index.php/yt/article/view/127

 

 

 

 

 

СОТРУДНИЧЕСТВА УЗБЕКИСТАНА С РОССИЕЙ  НА ПРИМЕРЕ

КОМПАНИИ «ЛУКОЙЛ»

                            РАУФОВ.И.С.

АННАТАЦИЯ:

КАЖДАЯ УВАЖАЮЩАЯ СЕБЯ СТРАНА ИМЕЕТ ЦЕЛЫЙ КОМПЛЕКС ПРЕДПРИЯТИЙ ПО ДОБЫЧИ И ПЕРЕРАБОТКИ УГЛЕВОДОРОДНОГО СЫРЬЯ.ВАЖНЫМ ВЕХОМ РАЗВИТИЯ СИСТЕМЫ НЕФТЕГАЗА УЗБЕКИСТАНА – СТАЛА ПРИВЛЕЧЕНИЕ ЗАРУБЕЖНЫХ КОМПАНИЙ ПО ГЕОЛОГО-РАЗВЕДКЕ,БУРЕНИЮ И ДОБЫЧЕ ГАЗА И НЕФТИ.АВТОРИТЕТ КОМПАНИИ «ЛУКОЙЛ» - НЕПРИРИКАЕМ В ЭТОМ СМЫСЛЕ.ПОЭТОМУ ОНА ВЕДЕТ В НАШЕЙ СТРАНЕ УЖЕ КОТОРЫЙ ГОД АКТИВНУЮ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ В ЭТОЙ СФЕРЕ.ПРИ ЭТОМ ОНА НЕ ЗАБЫВАЕТ И ОБ ДРУГИХ ПРОЕКТАХ КАК  В ПЛАНЕ БИЗНЕСА ТАК И В ПЛАНЕ БЛАГОТВОРИТЕЛЬНОСТИ.

 

КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА: ДОБЫЧА, ПРОЕКТ, СЫРЬЕ, НЕФТЕГАЗ, ЗАВОД,ПЛОЩАДКА, ИНВЕСТОР.

 

В ГОДЫ НЕЗАВИСИМОСТИ УЗБЕКИСТАН ДОСТИГ ОЩУТИМЫХ УСПЕХОВ В СФЕРЕ ДОБЫЧИ И ПЕРЕРАБОТКЕ УГЛЕВОДОРОДНОГО СЫРЬЯ.ОДНИМ ИЗ ВЕДУЩИХ ПАРТНЕРОВ В ЭТОЙ СФЕРЕ МОЖНО С УВЕРЕННОСТЬЮ НАЗВАТЬ КОМПАНИЮ «ЛУКОЙЛ»

«Лукойл» — российская нефтяная компания, вторая по объёмам нефтедобычи в России. Наименование компании происходит от первых букв названий городов нефтяников (Лангепас, Урай, Когалым) и слова «ойл» (от англ. oil — нефть)

Вторая после «Газпрома» по объёмам выручки компания в России (по итогам 2014 года, по данным журнала «Эксперт»). До 2007 являлась крупнейшей по объёму добычи нефтяной компанией в России («Роснефть» опередила её после покупки активов «ЮКОСа») По размеру доказанных запасов углеводородов «Лукойл», по собственным данным, по состоянию на 1 января 2011 года являлся третьей в мире частной нефтяной компанией (по запасам нефти — первой)

Торговая марка «Лукойл» — один из двух российских брендов (наряду с «Балтикой»), вошедших в список 100 крупнейших мировых торговых марок, составленный в апреле 2007 года британской газетой Financial Times. Впрочем, по итогам аналогичного рейтинга, составленного в апреле 2009 года, в сотню ведущих марок «Лукойл» уже не попал^[10].

Штаб-квартира находится в Москве, на Сретенском бульваре.

28 сентября 2018 года возглавила рейтинг крупнейших частных компаний России по версии Forbes (Россия)^[11]. По данным Forbes Global 2000, в 2020 году «„Лукойл“» занял 99-е место среди крупнейших компаний мира по объёму листинга

Высшим менеджерам компании на июль 2010 года принадлежал крупнейший пакет (более 30 %) акций компании, в том числе президенту «Лукойла» Вагиту Алекперову — 20,6 %, вице-президенту Леониду Федуну — 9,08 %. Американской нефтяной компании ConocoPhillips принадлежало 19,21 % (к февралю 2011 года данная компания полностью вышла из состава акционеров «Лукойла», продав свои акции, причём частично — самому «Лукойлу»).Остальные акции находились в свободном обращении на Лондонской фондовой бирже, Франкфуртской фондовой бирже, РТС, ММВБ. Рыночная капитализация — $64,4 млрд (1 сентября 2008 года). Номинальными держателями акций «Лукойла», осуществляющими их хранение и учёт, являются: 61,78 % — Bank of New York, 10,79 % — кипрская компания LUKOIL EMPLOYEE LIMITED (контролируется Банком

Кипра через Odella Resources Limited, владельцами которой являются Дмитрий

Рыболовлев и топ-менеджер Газпром-Медиа Холдинга Сергей Езубченко).

В марте 2020 года Вагит Алекперов являлся владельцем 3,11 % акций Лукойла Председателем совета директоров компании избран Валерий Грайфер.С 1993 года по настоящее время президентом ПАО «Лукойл» является Вагит Алекперов Совет директоров компании включает 11 членов. Совет директоров избранный 21 июня 2017 года: Вагит Алекперов, Виктор Блажеев, Валерий Грайфер, Игорь Иванов, Равиль Маганов, Ричард Х. Мацке, Любовь Хоба, Тоби Гати, Роджер Маннингс, Иван Пикте, Леонид Федун. 

РЕСПУБЛИКА     УЗБЕКИСТАН    ЯВЛЯЕТСЯ         ОДНИМ     ИЗ   КЛЮЧЕВЫХ РЕГИОНОВ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ПАО «ЛУКОЙЛ». В ТЕЧЕНИЕ МНОГИХ ЛЕТ КОМПАНИЯ ПОСЛЕДОВАТЕЛЬНО НАРАЩИВАЕТ СВОЕ ПРИСУТСТВИЕ В РЕГИОНЕ          И       НА    СЕГОДНЯШНИЙ        ДЕНЬ   ЯВЛЯЕТСЯ         ОДНИМ     ИЗ КРУПНЕЙШИХ ИНВЕСТОРОВ В СТРАНЕ.

ЛУКОЙЛ ОСУЩЕСТВЛЯЕТ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ НА ТЕРРИТОРИИ РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН НА ОСНОВАНИИ СОГЛАШЕНИЙ О РАЗДЕЛЕ ПРОДУКЦИИ (СРП) ПО ПРОЕКТАМ «КАНДЫМ-ХАУЗАК-ШАДЫ» И «ЮГО-ЗАПАДНЫЙ ГИССАР».         ОПЕРАТОРОМ   ПРОЕКТОВ        ВЫСТУПАЕТ   ООО «ЛУКОЙЛ УЗБЕКИСТАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ» (ЛУОК) С ГОЛОВНЫМ ОФИСОМ В ТАШКЕНТЕ. СТРАТЕГИЧЕСКИЙ   ПАРТНЕР ПО   ПРОЕКТАМ        – НАЦИОНАЛЬНАЯ ХОЛДИНГОВА

Сотрудничество Республики Узбекистан с российской нефтяной компанией «ЛУКОЙЛ» развивается с 2004 года на основе Соглашений о разделе продукции (СРП) на месторождениях в Кашкадарьинской и Бухарской областях, освоение которых требовало значительных финансовых вложений. Месторождения были открыты еще в 60–70-х годах, однако их разработка и освоение собственными силами не были возможны ввиду сложности и больших затрат.

В 2007 году было подписано еще одно СРП по освоению Гиссарской группы месторождений в Кашкадарьинской области.

СРП позволяет генерировать огромные вложения в экономику и является гарантийным соглашением, защищающим инвестиции от изменений в налоговой и законодательной базе. За 17 лет реализации СРП «ЛУКОЙЛ» инвестировал в Узбекистан 8 млрд долларов, удерживая позицию крупнейшего иностранного инвестора в стране.

Сотрудничество на основе СРП гарантирует интересы и права обеих сторон. Так, общий доход Республики Узбекистан от реализации СРП составил уже более 4 млрд долларов. К тому же «ЛУКОЙЛ» является одним из крупнейших налогоплательщиков в республике и уплачивает налоги с получаемой прибыли, налоги за пользование недрами и другие обязательные платежи.

История ЛУКОЙЛ Узбекистан Оперейтинг Компани началась в 2004 году, когда было подписано СРП по крупнейшему проекту «Кандым-Хаузак-Шады-Кунград». В последующие годы предприятие последовательно расширяется. В 2007 году был добыт первый газ на участке Хаузак-Шады Денгизкульского месторождения.

В 2011 году ЛУКОЙЛ Узбекистан Оперейтинг Компани добыла свой 10миллиардный кубометр газа, а уже спустя пять лет в 2015 году уровень добычи природного газа достиг 30 миллиардов кубометров.

В 2004 году создана ЛУКОЙЛ Узбекистан Оперейтинг Компани, ставшая оператором по проекту «Кандым-Хаузак-Шады-Кунград», СРП по которому было подписано и вступило в силу в том же году.

В 2007 году начата промышленная добыча газа на участке Хаузак-Шады. В 2008 году приобретены права на разработку месторождений на территориях ЮгоЗападного Гиссара и Устюртского региона республики Узбекистан.

 

В 2011 году был введен в эксплуатацию первый пусковой комплекс Западной части участка Шады. В том же году был получен первый газ на месторождении Джаркудук на контрактной территории Юго-Западного Гиссара.

В 2012 году было открыто новое месторождение газа и конденсата на блоке ЮгоЗападный Гиссар в Кашкадарьинской области на юге Узбекистана.В 2013 году накопленная добыча природного газа предприятия в Узбекистане достигла 20 млрд кубометров.

 

В 2014 году предприятие добыло 25-миллиардный кубометр газа. На участке Хаузак Денгизкульского месторождения запущена в эксплуатацию дожимная компрессорная станция.

В 2015 году совместно с консорциумом подрядчиков во главе с южнокорейской Hyundai Engineering был подписан контракт на поставку оборудования и строительство Кандымского газоперерабатывающего комплекса.

В том же году на участке Северный Шады Денгизкульского месторождения и на месторождении Кувачи-Алат в рамках проекта «Ранний газ Кандыма» были запущены в эксплуатацию две установки предварительной подготовки газа суммарной мощностью 2,2 млрд кубометров газа в год.

 

Начато строительство Кандымского газоперерабатывающего комплекса. Проведена торжественная церемония закладки камня Кандымского ГПК с участием Премьер-министра Республики Узбекистан Шавката Мирзиёева, Президента ПАО «ЛУКОЙЛ» Вагита Алекперова.

В сентябре ЛУКОЙЛ успешно запустил основные производственные и технологические объекты проекта Юго-Западный Гиссар. В торжественной церемонии запуска новых объектов на Гиссарской группе месторождений приняли участие Президент ПАО «ЛУКОЙЛ» В.Ю.Алекперов и Премьерминистр Республики А.Н.Арипов. В числе введенных объектов установка комплексной подготовки газа номинальной мощностью 4,4 млрд куб. м в год, установка предварительной подготовки газа, а также четыре газосборных пункта. В ноябре ЛУКОЙЛ Узбекистан ввел в строй первую нитку Кандымского газоперерабатывающего завода (ГПЗ). Первая линия завода была введена в эксплуатацию на пять месяцев раньше установленного срока. Мощности первой линии Кандымского ГПЗ рассчитаны на переработку 4,05 млрд. кубометров газа в год. Компания также завершила работы по строительству вахтового городка, предзаводской зоны, системы автодорог, объектов внешнего электроснабжения и водоснабжения, системы сбора и трубопровода экспортного газа.

Кандымская группа газовых месторождений расположена на территории Каракульского района Бухарской области Республики, недалеко от границы с Туркменистаном. Ключевыми особенностями реализации Кандымского проекта являются сложные климатические условия и повышенное содержание сероводорода в природном газе, поэтому требуется строгое соблюдение дополнительных нормативно-технических требований, существующих в Узбекистане, а также соответствующих международных стандартов при проектировании, строительстве и эксплуатации Кандымского газоперерабатывающего комплекса.

Планы по разработке Кандымской группы месторождений предусматривают проведение комплекса работ по созданию уникального производственного объекта, который будет включать в себя: более 100 газодобывающих скважин; систему сбора газа, протяженностью более 400 км; газоперерабатывающий завод производительностью 8,1 млрд.м3/год; экспортный газопровод протяженностью более 70 км; железнодорожный путь протяженностью 48 км; внешние автодороги протяженностью 120 км; объекты водоснабжения, включая трубопроводы 90 км; объекты внешнего электроснабжения (ВЛ 220кВ, п/с 220/110/35 кВ); газотурбинная электростанция мощностью более 80 МВт; вахтовый городок на 1380 человек; центральная база производственного обслуживания; товарный парк и терминал отгрузки продукции; очистные сооружения; дожимные компрессорные станции.

Намеченная дата пуска первой очереди ГПЗ – 2016 год.

 

Первый этап (2015–2018 годы) – будет обустроено 77 проектных скважин, построено 6 кустовых площадок, 2 сборных пункта, трубопровод экспортного газа, вахтовый городок, объекты внешней инфраструктуры, завод по переработке газа Кандымской группы месторождений.

 

Второй этап (2020–2029 годы) – планируется обустройство 21 проектной скважины, строительство двух кустовых площадок, двух дожимных компрессорных станций на газосборных пунктах месторождения Кандым, объектов электроводоснабжения, связи и транспортной инфраструктуры.

 

Третий этап (2028–2032 годы) – обустройство 16 проектных скважин месторождений Ходжи, Западный Ходжи, Аккум-Парсанкуль со строительством трех кустовых площадок, двух сборных пунктов и двух дожимных компрессорных станций.

 

Документом отмечено, что в рамках реализации первого этапа инвестиционного проекта  между компанией ООО «ЛУКОЙЛ Узбекистан Оперейтинг Компани» и консорциумом во главе с компанией «Нyundai Engineering Co., Ltd.» (Республика Корея) подписан контракт на поставку оборудования, строительство комплекса газоперерабатывающего завода и обустройство Кандымской группы месторождений на условиях «под ключ» общей стоимостью 2 662 млн долларов США. 

Благотворительная деятельность

Среди уже реализованных на благотворительной основе проектов: Первый Ташкентский спортивный полумарафон, благотворительный концерт open air «Юные таланты», машина скорой помощи для БФ «Соглом авлод учун», кислородная станция для Бухарского центра неотложной помощи, ремонт интерната для незрячих детей в Карши, помощь Каракульскому и Алатскому району после урагана, помощь Минздраву и БФ «Соглом авлод учун» в борьбе с коронавирусом, помощь пострадавшим после разрушения Сардобинской плотины, насосы для обеспечения водой кишлаков в Дехканабадском районе, ремонт, оснащение и обеспечение питьевой водой интернатов и школ в Кашкадарьинской и Бухарской областях, финансовая помощь для ремонта Республиканской детской онкологии и многое другое.

Крупнейшим благотворительным проектом стало строительство трех детских садов на общую сумму 12 млн долларов, на базе Соглашения с Министерством дошкольного образования: в Бухаре на 250 мест, в Карши на 150 мест и в Ташкентской области на 150 мест. Благодаря этому 550 детей в регионах получат доступ к качественному дошкольному образованию.

Бухарская детская образовательная организация (ДОО) станет организацией общего типа и будет построена по проекту, специально разработанному «ЛУКОЙЛом»: впервые такой проект был реализован в российской Астрахани. Двухэтажное здание ДОО в Бухаре и прилегающая к нему территория общей площадью более 11 тыс. кв. м. будут оснащены самой современной техникой и оборудованием, бассейном, танцевальным и спортивным залами, компьютерным классом, а также групповыми помещениями. Для активных игр и занятий спортом на территории ДОО предусмотрены велосипедные дорожки и детские площадки с травяным и безопасным синтетическим покрытием.

В Карши и Ташкентской области новые ДОО – это многопрофильные специализированные организации с реабилитационными центрами, которые будут обслуживать каждый год по 5–7 тысяч детей в возрасте с 2 до 15 лет, нуждающихся в медицинской реабилитации. Данный проект продолжает ряд социальных инициатив, реализуемых ЛУКОЙЛом в Узбекистане для укрепления благополучия детей. Узбекистану, переживающему активный демографический рост, под силу обратить этот тренд себе во благо путем наращивания человеческого капитала и обеспечения качественного образования, начиная с дошкольного возраста. Это понимают и иностранные инвесторы, включая ЛУКОЙЛ, реализующий проекты далеко за рамками производственной деятельности и принесший в страну передовые международные практики социальной ответственности бизнеса.

 

Источники:

Ведомости.23.05.2011г.

Gazeta.ru 25.12.2012г.

Forbes global.31.10.2020г. Raexpert.ru 15.06.2019г.

Российский нефтеной бюллютень.1995-96г. Годовой отчет Лукойла.2020г.

 

 

HAYVONLARNING INGICHKA BO’LIM ICHAKLARI.

Samarqand Davlat Veterinariya Meditsinasi Chorvachilik va Biotexnalogiya

Universiteti Veterinariya prafilaktikasi va davolash fakulteti 1-bosqich talabasi Aslanova Yulduzxon. Kirish.

Prezidentning 2022-yil 8-fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasida chorvachilik sohasi va uning tarmoqlarini rivojlantirish bo‘yicha 2022−2026 yillarga mo‘ljallangan dasturni tasdiqlash to‘g‘risida"gi qarori qabul qilindi. 

Hujjatga ko‘ra, O‘zbekistonda chorvachilik sohasi va uning tarmoqlarini rivojlantirish bo‘yicha 2022−2026 yillarga mo‘ljallangan dastur hamda dasturda belgilangan vazifalarni 2022 yilda amalga oshirish bo‘yicha “Yo‘l xaritasi” tasdiqlandi.

Veterinariya va chorvachilikni rivojlantirish davlat qo‘mitasining “Veterinariya fidoyisi” va “Chorvachilik fidokori” ko‘krak nishonlariни ta’sis etish to‘g‘risidagi taklifi ma’qullandi. Qo‘mitaga bir oy muddatda “Veterinariya fidoyisi” va “Chorvachilik fidokori” ko‘krak nishonlari to‘g‘risidagi nizom loyihalarini belgilangan tartibda Vazirlar Mahkamasiga kiritish vazifasi yuklatildi. Quyidagilar Dasturni amalga oshirishning ustuvor yo‘nalishlari etib belgilandi:

•       aholini chorvachilik mahsulotlari bilan barqaror ta’minlash hamda chorvachilik va uning tarmoqlarida ishlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytirish, ushbu sohada oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashga oid davlat siyosatining samarali amalga oshirilishini ta’minlash;

•       chorvachilik sohasida sifat nazoratini kuchaytirish, eksportga yo‘naltirilgan raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish hajmini oshirish, qo‘shilgan qiymat zanjiriga ega mahsulotlar ishlab chiqarishni nazarda tutuvchi qulay tadbirkorlik muhitini rivojlantirish;

•       tabiiy resurslardan samarali foydalanish va atrof-muhitni muhofaza qilishni tizimli yo‘lga qo‘yish, yer va suv resurslaridan oqilona foydalanishni nazarda tutuvchi choralarni ko‘rish;

•       chorvachilik sohasida infratuzilma xizmatlarini yanada rivojlantirish, ularning sifatini yaxshilash va turlarini kengaytirish, ushbu sohaga zamonaviy bozor tamoyillarini keng joriy etish;

•       chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarish tarmog‘ini modernizatsiya qilish, sohani diversifikatsiya qilish va qo‘llab-quvvatlash uchun xususiy investitsiya hamda xorijiy kapital oqimini ko‘paytirish, shuningdek, investitsiyaviy jozibadorlikni oshirish mexanizmlarini joriy qilish;

•       chorvachilik xo‘jaliklarida mehnat unumdorligini oshirish, mahsulot sifatini yaxshilash, yuqori qo‘shilgan qiymatni yaratishga qaratilgan tarmoq dasturlarini ishlab chiqish samaradorligini oshirish;

•       chorvachilik va uning tarmoqlarida ilmiy-tadqiqot, ta’lim va maslahat xizmatlarini kengaytirish bilan integratsiyalashgan bilim va ma’lumotlarni tarqatishning samarador shakllarini joriy etish hisobidan ilm-fan, ta’lim, axborot va maslahat xizmatlari tizimini takomillashtirish, ushbu sohaga zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etish.

Qolaversa, chorva mollari mahsuldorligini oshirish va ajratilgan maydonlardan unumli foydalanishni ta’minlash maqsadida bir gektar sug‘oriladigan va lalmi yer maydoni hisobidan ishlab chiqariladigan mahsulotlar me’yorlarini ishlab chiqish maqsad qilingan. Hayvonlarning ingichka bo’lim ichaklari.

Ingichka bo’lim ichaklar uzun, nisbatan tor va o’ziga xos joylashuvga egadir. Hazm bo’lish jarayoni bu bo’limda yanada davom etadi, ya’ni fermentlar ta’siri ostida oqsillar, yog’lar v ayrim uglevodlar suvda eruvchanlik darajasiga yetadi. Shunday qilib, suvda erigan ozuqa moddalarning asosiy qismi bu bo’limda qonga so’riladi. 

Ingichka ichaklarning shilliq pardasi epiteliy bilan qoplangan bo’lib, har xil yo’nalishli burmalar hosil qiladi. Bular esa shira ajralish va so’rilish yuzasini oshiradi. Burmalar yo’nalishiga qarab uzunchoq, ko’ndalang va to’rsimon bo’ladi.

Shilliq pardada asosan 2 xil: umimiy va duodenum bezlar mavjud. 

Umumiy bezlar-glandulae intestinales oddiy, naysimon bezlar jumlasiga kirib butun ichak bo’ylab tarqalgan. Duodenal bezlar-glandulae duodenalis, bu ham naysimon tuzulishga ega bo’lib, shirdonning pilorik qismidan boshlanib, ichakning 6-9 metr uzunligigacha tarqalgan. Bezlar oqsillar, yog’lar va uglevodlarni parchalash uchun ichak shirasi ishlab chiqaradi. Shilliq pardoning yuzasida solitary follikulalar bo’lib, bu follikulalarning ko’p miqdorda to’planganligi peyerov toshmalari deb yuritiladi. Bu parda ichaklarning peristaltikasi- oldindan orqaga qaragan harakatlanuvchi va antiperistaltikasi- orqadan oldinga qarab harakatini ta’minlaydi.

 Ingichka bo’lim ichaklari tarkibiga o’n ikki barmoq ichak, och (achchiq) ichak va yonbosh ichak kiradi.

It va mushuklarda ingichka ichaklar asosiy fermentativ hazmlanish va so’rilish joyi hisoblanadi. Bu uzun, nisbatan tor nay, tana uzunligidan 3,5 barobar uzun bo’lishi mumkin. Ozuqa ingichka ichaklar bo’ylab o’tadi va peristaltika va ritmik segmentatsiya natijasida oshqozon shirasi bilan aralashadi. U uch qismga bo’linib, ularning har biri o’xshash tuzilishga ega,ammo ma’lum vazifani bajarishga moslashgan. 

                                   O’n ikki barmoq ichak-intestinum duodenum uzunligi 90-120 sm bo’lib, u

pilorusdan boshlanadi. Bu ichak o’ng qovurg’alar ostida, jigar darvozasi to’g’risida S simon burma-flexura siqmoidea hosil qiladi. So’ngra u qiya holatda yuqoriga va orqaga chiqadi,jigar yo’li-ductus choledochus ni, oshqozon osti yo’li bezi yo’li-ductus pancreaticus ni qabul qiladi va o’ng buyrakka yaqinlashadi. Shu yerda birinchi burmani hosil qilib,orqaga buriladi,keyin esa gorizantal ravishta tos tomonga o’tib, to yonbosh suyagigacha boradi. Bu yerdan chapga burilib, ikkinchi burmani hosil qiladi, so’ngra oldinga burilib uchunchi burmani hosil qiladi va oldinga yo’nalib yana jigarga keladi. Bu yerda u o’n ikki barmoq-och ichak burmasini hosil qiladiva bilinear bilinmas chegara hosil qilib, och ichakka o’tadi. Ichak vorsinkalari shilliq pardaning to’rsimon burmalarida joylashadi.

O’n ikki barmoq ichak oshqozon bilan oshqozon-o;n ikki barmoq payi; jigar bilan jigaro’n ikki barmoq payi; buyrak bilan buyrak-o’n ikki barmoq payi;ko’r ichak bilan ko’r ichak-o’n ikki barmoq payi; chambar ichak bilan chambar ichak va o’n ikki barmoq payi yordamida birlashadi.

 Och (achchiq) ichak-intestinum jejunum hamma ichaklarga nisbatan eng uzun bo’lib, o’ramlar hosil qiladi. Ichak o’ng qovurg’alar ostida, yonbosh va qov sohalarida joylashadi. Ichak shilliq pardasida limfa tugunlar va peyerov toshmalari nihoyatda ko’p bo’ladi. Och ichak ichak tutqichi ildiziga osilib turadi. Bu ichakning uzunligi qoramolda

40 m, qo’ylarda esa 30 metrgacha bo’ladi.

 Yonbosh ichak-intestinum ileum och ichakning oxirgi o’ramidan boshlanib, ko’r ichak bilan chambar ichakning oxirgi burmasi oralig’ida, o’ng yonbosh suyagi ostida joylashadi. U ko’r ichak va chambar ichak chegarasida yo’g’on bo’lim ichagiga o’tadi. 4- bel umurtqasi o’rtasida yonbosh ichakning chiqish teshigi bo’ladi. Chiqish teshigining devorida shilliq pardaning halqasimon burmasidan iborat yonbosh ichak klapini mavjud. Bu ichakning oxirgi uchastkasi ko’r ichak bilan yonbosh-ko’richak   payi orqali birlashib turadi.

Hayvonlardagi farq qiluvchi xususiyatlari. 

Otda- o’n ikki barmoq ichakning uzunligi bir necha metrgacha bo’lib, uning boshlang’ich qismi jigarga tegib turadi va shu yerda S-simon qayirma hosil qiladi; ichak asosan o’ng qovurg’alar ostida joylashadi; bu yerda u jigarning o’ng bo’lagi bo’ylab yuqoriga ko’tariladi  va o’ng buyrakni ostida orqaga qaytadi.

Cho’chqada- ingichka ichaklar bo’limi ko’p sonli kalava hosil qilib, uzunligi 20 m gacha boradi. O’n ikki barmoq ichak qisqa tutqichga osilib; u o’ng qovurg’alar ostida oshqozonning pylorus qismidan boshlanib, jigar va diafragmaning o’ng oyoqchasi bo’ylab to o’ng buyrakkacha boradi; o’ng buyrakning orqasidan birdan chapga buriladi va o’ng qovurg’alar ostiga qaytib keladi. Shu yerda u och ichakka o’tadi. O’t yo’li va oshqozon osti bezining yo’li ichakning turli joylariga ochiladi. Och ichak ko’pgina ilmoqlar hosil qilib, jigar hamda chambar ichak oralig’ida joylashadi. Yonbosh ichak yuqoriga ko’tarilib, o’ngga o’tadi va chambar hamda ko’r  ichak chegarasida yo’g’on ichaklar bo’limiga ochiladi. Yo’g’on ichaklar bo’limiga o’tish joyida butulkasimon klapini bo’ladi.Itda- o’n ikki barmoq ichak yo’g’onroq, pilorusdan boshlanib, yuqori-orqa tomondan qovurg’alar ostiga keladi, jigar oldidan o’nga o’tib, yuqoriga ko’tariladi va o’ng buyrakkacha boradi. So’ngra 5-6- bel umurtqalari sohasida chapga buriladi va o’ngga buriladi va oldinga yo’naladi hamda pilorusga yetib boradi. Bu yerda u pastga tushadi va och ichakka o’tadi. O’t yo’li hamda oshqozon osti bezining yo’li alohidaalohida bitta umimiy so’rg’ichga quyiladi. Och ichak kata qorin yog’ida yotadi,uzun tutqichga osilgan. Yonbosh ichak pastdan yuqoriga to 1-2-bel umurtqalarigacha boradi va chambar hamda ko’r ichaklar chegarasida yotadi. Yonbosh ichak juda kalta bo’lib,achchiq ichakdan ajralgandan so’ng , 3-4-bel umurqalari ro’parasidan yuqoriga ko’tariladi va ko’r ichakka qo’shiladi. Uning qo’shilgan joyida klapanlar hosil bo’ladi. Foydalanilgan adabiyotlar:

1.     O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 11.02.2022 yildagi PF-67-sonli qarori. Toshkent, 2022

2.     Allamurodov.M.X va Dilmurodov.N.B.  Hayvonlar anatomiyasi fanidan amaliy mashg’ulotlar bo’yicha uslubiy qo’llanma. Samarqand,2005.

3.     Климов.А.Ф, Акаевский.А.И. Анатомия домашних животных. СанкПетербург. Москва. Кроснодар. 2003.

4.     Narziyev.D.X. Hayvonlar anatomiyasi. Toshkent 1986.

5.     Victoria Aspinall. Veterinary anatomy and Physiology. Textbook. New-York,2015

6.     Юдичев Ю.Ф. и др. Анатомия домашних животных. Омск,2003.

7.     www.Ziyo.net.uz.

8.     https://www.gazeta.uz/oz/2022/02/09/husbandry/

 

 

 

 

 

                    

ERIELL -  ЛИДЕР ПО ДОБЫЧЕ УГЛЕВОДОРОДОВ В УЗБЕКИСТАНЕ

                                                               РАУФОВ.И.С.

Аннатация: во всем мире сейчас остро стала проблема энергонезависимости.и в этом плане на главное место выходит способность государства –правильно и с умом подходить к вопросам добычи энергосырья.но для этого нужны структуры которые могут обеспечить это.важную роль здесь играет компании по разведке и добычи энергосырья.мало найти месторождения,провести разведку залежей еще нужно вести правильные буровые работы.все это сочетаеться в компании – eriell.

Ключевые слова: бурения, месторождения, скважина, оборудования, установка, заказчик.

История  eriell  это история успеха небольшого игрока  игрока нефтегазового сервиса который за 11 лет покорил российский рынок . на сегодняшний день он предендует на соперничество с мировыми сервисными компаниями за подряды  в  ираке  и саудовской аравии.

С 2004 года она стала одним из крупнейших  игроков на рынке  буровых услуг  в узбекистане.за все время работы в узбекистане она показала себя с самой лучшей стороны,обеспечивая нашу страну так необходимыми на сегодняшний день углеводородным сырьем.не зря узбекистан сегодня считаеться самым крупным добытчиком а также что немало важно переработчиком этого сырья не только в центральной азии но и во всем востоке.

По числу открытых и эксплуатирующихся скважин узбекистан стал на ведущих ролях в центральной азии.и это несмотря на большое количество зарезервированных скважин ,которые еще предстоит осваивать.компания  вносит большой вклад в дело энергонезависимости республики узбекистан.

компания eriell   основана 2004 году в городе москве.имеет объекты в россии,сев.ираке и республике бангладеш.заказчики такие крупные гиганты как лукойл,роснефть,газпромнефть и ямал спг.всего пробурено 11,5 млн.метров горных пород,на балансе имеет 1400 единиц спецтехники,12000 сотрудников,3300 построенных скважин  скважин а также 76 собственных буровых установок.деятельность в узбекистане начата в 2004 году когда заключила контракт с «узбекнефтегаз»на строительство под ключ 28 скважин в кашкадарьинскойобласти.2005-2007 заключены контракты на строительство еще 28 скважин на месторожденияхурта булак,кукдумалак,сев.шуртан,юж.кемачи и газли.

2007 году контракт с «зарубежнефтегаз»об бурении 11 скважин на пласте – устюрт.

2011 контракт с «лукойл»и «petronas carigali(urga)operating company»

2019 году заключен новый контракт на строительство 5 оценочноэксплуатационных скважин юрские  отложения на месторождении «25 лет  независимости»

Основной сферой деятельности компании  считаеться – бурение горизонтальных  и наклонно направленных скважин ,в частности труднодоступных регионах с тяжелыми климатическими условиями. председатель правления группы  eriell -  фазылов.б.ш с 2018 года спонсирует развитие хоккея в узбекистане.генеральный партнер клуба «хумо»

Спонсор детско-юношеской хоккейной школы.

 

С 2008 года  группа  eriell  работает в российской федерации где непосредтсвено ими были открыты филиалы в усинске,новом уренгое а также в нижневартовске. заключен договор на бурение на месторождении западно-юбилейном с компанией»газпром добыча надым»,где было пробурено 28 скважин для ооо «матюшкинская вертикаль».в этом же году началось сотрудничество с российскими нефтегазовыми компаниями «газпром»,» лукойл  «,»роснефть» и «сургутнефтегаз».

             В     2010     году     заключены     договоры     с     «арктикгаз»и     «газпромнефть-

муравленко».начало сотрудничество с «уралмашзавод» нго холдинг где eriell  приобрела две первые буровые установки «уралмаш 500/320 эк-бмч

В 2012 году eriell сталапервым покупателем возрожденного производства буровых установок «уралмаш»а также участвовала в доработке новых образцов оборудования завода.на сегодняшней день по праву являеться – одним из ключевых заказчиков предприятия.

В 2011 году началось строительствосверхглубокой поисково-оценочной скважины на пякяхинском месторождении(ямал) для компании «лукойл-западнаясибирь».в конце года компания выиграла  тендер «ачимгаза»на строительство под ключ 20 эксплуатационных вертикальных и наклонно-направленных s-образных скважин на колвинском нефтеном месторождении.

В марте 2013 года  eriell сообщила о планах по бурению41 дополнительных скважин для зао «ачимгаз» за -68 дней пробурила скважину ,длина горизонтального участка которой составила-1019 метров.

В мае 2014 года осуществила бурение  первой в россии эксплуатационной промышленной скважины на туронских отложениях по проекту с севернефтегазпромом. подписан контракт с компанией «нортгаз»на строительство 6 наклоннонаправленных скважин на северо-уренгойском нгкм .

в 2016 году российское подразделение группы  eriell  (ооо « эриэлл нефтегазсервис») была признано компанией № 1 в эксплуатационном и разведочным бурении в россии. в феврале 2016 года eriell  начала бурить скважины на южно-тамбейском месторождениис помощью буровой установкиарктического типа «аврора» по контракту с «ямал спг».также заключен контракт с «газпромнефть-новый порт» на бурение – 136 эксплуатационных скважин на ямале.

 12-апреля 2017 года «газпромбанк лизинг»передал буровой компании eriell энергокомплексы за 108 млн. рублей.в том же месяце «лукойл» пригласил  eriell для бурения на журавлиной площади восточно-таймырского лицензионного участка в красноярском крае.увеличаны объемы работ по контрактус компанией «ачимгаз» ,компания стала основным подрядчиком»мессоянеханефтегаза».

в 2018 году поставлен рекорд по срокам строительства скважин на восточномессояхском месторождении – совершена проходка  2752 м за 10 суток.

2019          году пробурена первая многозабойная скважина , уникальная для отрасли ;с двумя горизонтальнымиокончаниями с применениемтехнологии «fishbone» за время работы компании на российском рынке нефтесервиса более чем втрое увеличила парк буровых установок.

Группа компаний eriell начала деятельность в узбекистане с буровой установки месторождения «бузахур»,на сегодняшний день она крупнейшая нефтесервисная компания в узбекистане,которая насчитывает более 12000 классных специалистов мастеров своего дела.

Eriell совместно с «узбекнефтегаз»реализует программу постановления  президента республики узбекистан ш.м. мирзияева от 9-марта 2017 года пп 2822 «об утверждении программы по увеличении добычи углеводородного сырья на 20172021 годы»

Она включает в себя строительство новых и капитальный ремонт существующих скважин,а также создание новых объектов .  бдагодаря строгому соблюдению технологии и мер безопасности компания имеет признанный авторитет ответственного и надежного бурового подрядчика.компания оснащена высокотехнологическим оборудованием и большим парком различной спецтехники.в основе оснащения стоят эшелонные,стационарные а также мобильные буровые установки от ведущих производителей. при разработки и бурении скважин компания бережно относиться к сохранению природы придерживаясь строгих международных стандартов.программа на минимизацию отходов – составная часть корпоративный политики управления качеством компании.кроме выполнения многочисленных проектов eriell активно участвует в благотворительности,в частности в 2020 году компания оказала финансовую помощь 61 семьям пострадавшим от урагана в бухарской области.большой вклад по разработки и добычи нефтегаза сырья компания ведет в бухарской области.в результате работ по обустройству бухарской,кашкадарьинской,сурхандарьинской областях и в республике каракалпакистан – подключены -81 нефтеных и газовых скважин.

2020          году в рамках проекта «газли пхг»пробурено 7 вертикальных и 9 направленных скважин.газлийское месторождения являеться многопластовым и находиться на поздней стадии разработки.ведуться работы по внедрению технологии одновременно-раздельной эксплуатации ,которая обеспечит добычу продукции из двух различных пластов одновременно.

2020 году буровики компании передали на баланс ао»узбекнефтегаз»2 новые скважины расположенных в бухарской области.строительство скважины  126 месторождения «сомонтепа»осуществлено в почти двухмесячный срок что позволило получить первый приток газа на объекте с опережением графика на 4 дня. суточный дебит «голубого топлива»составил 116000 кубометров а глубина -2475 метров. в октебре 2018 года ао «форус» рф и ооо «нефтегазинвест»создали сп «gazli gas storage» задача которой в том ,чтобы подготовить проект реконструкции и эксплуатации пхг (подземное хранилище газа) газли в бухарской области.месторождения «газли « была открыта в далеком – 1956 году,оно считаеться одним из самых крупных месторождений газа в узбекистане.проект нацелен на увеличение активного объема газохранения с 3 млрд кубических метра до – 10.с  2019 года на объектах ведуться работы по реализации этого проекта.

11.02.2022 года забурилась эксплуатация скважины 1030 нн газли и заложена скважина 1060.помимо этого ведуться работы по бурению горизонтальной нефтеной скважины с горизонтальным участком 300 метров. в тоже время завершено строительства наклонно – направленной скважины 323 нн месторождения «денгизкуль» в бухарской области.это первая скважина пробуренная специалистами компании собственными силами.буровая бригада работая слаженно закончила ее разработку на 13 дней раньше срока, причем конструкция скважен была сложной: спуском 2 колонны – хвостовике чтобы прикрыть солевой и продуктивные горозонты. дебит скважены составил 95,912 тыс,куб,метров а глубина- 2805 метров.  вместе с этим при участии ао»узбекнефтегаз» в короткие сроки осуществил строительство и ввод в эксплуатацию целого комплекса объектов на месторождении « учкур» и «тумарис».

пожалуй ,главным достижением компании в  нашей стране можно назвать  высокую конкурентоспособность  и завоевание  доверия заказчиков.компания открыласобственный сервис по наклонно-направленному бурению.на сегодняшний день сервис  готовиться к  получению  iso 9001 и предсертификации  по  api q2.

большим успехом можно считать  работы  на одном из сложнейших месторождений узбекистана и всей средней азии «мустакилликнинг 25 йиллиги» с пластовым давлением  - 65 мпа  содержанием в газе сероводородного и  углекислого  газа.специалисты  eriell  успешно произвели совместное  вскрытие  трех продуктивных горизонтов,а также достигли рекордов по суточной проходке. применение первого в узбекистане оборудования для испытания и анализа данных в режиме реального времени ,с беспроводной передачей данных и цифровой фиксацией стало очередным достижением  для  компании. также можно отметить  одним из достижений компании образование собственного учебного центра.он открыт в трех местах.один в ташкенте две другие в городе карши. в учебнем центре рабочие и специалисты  проходят повышение квалификации по – 20 направлениям.учебные  программы составлены таким образом,чтобы  сохранялся баланс  между теорией и практикой.поэтому среди преподавателей есть как профессиональные тренеры  ,  так и эксперты группы eriell с большим практическим опытом. особо хочеться отметить работу компании на фронте благотворительности в узбекистане. помощь оющественному объеденению  apla , ташкентскому  областному специализированному  детскому дому ,обществу социальной помощи « мехрибонлик» республиканскому специализированному научно-практическому медицинскому центру  гемотологии и другим. таким образом компания ведет активную деятельность на благо экономического развития нашей страны. использованные материалы;пресс служба компании ревю от 14,06,2021 газета.uz от 28.12.2020 podrobno.uz  от 31.03.2020 journal.eriell.uz от 15.10.2019

кутузова.м    между азией  и америкой//»review» 28.09.2015

приложение №177/п.28.09.2015

курсив.uz  05.05.2021 газета.uz. 01.07.2021 kun.uz .  30.09.2021

российский вестник.05.09.2018

 

 

 

 

MATNLI MASALALARNI TENGLAMALAR YORDAMIDA VA ARIFMETIK USULDA YECHISH

Ahmadaliyev Athamjon Abdumalikovich Namangan viloyati Mingbuloq  tumani 

13-sonli maktab-internati oliy toifali matematika fani o’qituvchisi hamda Insopova

Lobar Faxriddinovna Namangan viloyati To`raqo`rg`on tumani 51-umumta’lim maktabining 1-toifali matematika fani o`qituvchisi

                                                 Annotatsiya

            Ushbu” Matnli masalalarni Tenglamalar yordamida va arifmetik usulda yechish” nomli maqola 7-sinf o`quvchilariga turli masalalarni yechishda kompetensiyaviylik bilan yangicha yondashishga yordam beradi

                                                Аннoтатция

            Настоящая статъя названная “Решение текстовых задач саставленим уравниний и арифметическим способом” помогает учиникам 7 класов подойти  к

решению разминых задач с компентностью,поновому

                                                   Annotation

            This article is about.” How to solve the textual tasks wiht the help of equations” for the pupils of 7^th grade, in new conseptual way

 

Kalit so`zlar:Tenglama,arifmetik usul,masalalar

            Bugungi rivojlanib borayotgan ta’lim tizimi biz ustoz va murabbiylardan katta ma’suliyat, iqidor va yangi innovatsion g’oyalar bilan faoliyatni olib borishni talab etmoqda.

Matematika fani qadimdan rivojlanib, takomillashib kelayotgan fanlardan biridir.

             Xususan bu fanni rivoji uchun Al-Xorazmiyning hizmatlari beqiyosdir.Al-

Xorazmiyning “Kitob al-muxtasar fi hisob al-jabr val-muqobala” asaridagi al-jabr musbat hadlarni tiklash,ya’ni manfiy hadlarni tenglamaning birqismidan ikkinchi qismiga musbat qilib o’tkazishni, val-muqobala esa tenglamaning ikkala qismidan teng hadlarni tashlab yuborishni bildirgan.

               Tenglamalarni qo’llash ko’pgina masalalarni yechishda osonlashtiradi.Bunda masalani yechish ikki bosqichdan iborat bo’ladi:

1) masalani sharti bo’yicha tenglama tuzish; 2) hosil bo’lgan tenglamani yechish.

Quyidagi ba’zi masalarni yechish usullarini ko’rib chiqaylik.

              1-masala.Ikki sonning yig’indisi 24 ga, ularning ayirmasi esa 4 ga teng.Shu shartlarni qanoatlantiruvchi sonlarni toping.

Yechish: 1-usul.

1-bosqich.(Masala shartiga mos tenglama tuzish)

    Ikki sondan birini x bilan belgilaymiz, u holda ularning yig’indisi 24 ligidan

ikkinchisini 24-x  olishimiz mumkin. Bu yerda x>24-x deb qabul qilamiz.Shartga ko’ra ularning ayirmasi  x-(24-x)=4

2-bosqich.Endi hosil bo’gan tenglamani yechamiz:  x-(24-x)=4 x-24+x=4 , 2x=28,   x=14.

Demak birinchi son 14 ga ikkinchisi esa 24-14=10 ga teng ekan.

Javob: Izlanoyotgan sonlar 14 va 12-usul.

Masalaga quyidagicha yondashamiz: bu sonlar qandaydir uzunlikdagi ikkita ustunlar bo’lsin.

 

 

 

 

1-son                         2-son

 

 

          Bu sonlarning yig’indisini va ayirmasini ifodalovchi ustunlarni hosil qilamiz: ko’k,qizil va sariq ustunchalar yig’indisi ma’lum ko’k va qizil rangli ustunchalardan sarig’ini ayirsak ko’k rangdagi ustunchani uzunligi kelib chiqadi:

Barchasini yig’indisidan ko’k ayirilsa, ikkita sariq

(sariq va qizil teng) kelib chiqadi: 24-4=20

20:2=10  bu son sariq yoki qizil rangdagi ustunchalarning uzunligi.

10+4=14  qizil va ko’k ustunchalarning uzunligi. Javob: 1-son 14 ga, 2-son 10 ga teng.

          2-masala.Fermerning fermadagi tovuqlari va otlarining soni 25 tani tashkil etib, ularning jami oyoqlari soni esa 64 ta

ekani ma’lum

.Fermerning nechta to- vug’i va nechta oti borligini aniqlang.

Yechish: 1-usul: 1-bosqich. Tovuqlarning soni  x ta bo’lsin, u holda otlarning soni 25-x tani tashkil etadi. Malumki tovuqlarning har birining oyoqlari soni ikkitadan, otlarniki esa to’rtttadan. Shunga ko’ra tenglamani hosil qilamiz:    2x+4(25-x)=64.

2-bosqich. Hosil bo’lgan tenglamani yechamiz:  2x+100-4x=64 2x=36,  x=18.

Demak, fermerning tovuqlari 18 ta, otlari esa  7 ta ekan.

2-usul

Bu usul o’quvchining dunyoqarashini, mantiqiy fikrlashini kengaytirishga hizmat qiladi.

Faraz qilaylik, otlarning hammasi ikki oyoqda turibdi ya’ni  tovuqlar va otlarning yerdagi oyoqlari shu vaziyatda ikkitadan deb hisoblasa bo’ladi. 3-rasm

(3-rasm). Jami otlar va tovuqlarning soni 25 ta bo’lganligiuchun Yerda turgan oyoqlar soni     taga teng bo’ladi.Lekin masalani shartida oyoqlarning jami soni 64 ta edi. Demak, otlarning 64-50=14 ta  oyog’i havoda turibdi.Bundan ma’lumki  ta ot bor ekan. Javob: 18 ta tovuq, 7 ta ot.

3-masala. Idishning   qismi bo’sh.Idishdagi suvning qancha qismi qadar suv quyilsa

idish to’ladi?

Yechish: 1-usul (Algebraik  usul)

              Idishning hajmini  x deb belgilasak,   -  idishning bo’sh qismi, -idishdagi mavjud suv miqdori. y shunday son bo’lsinki, idishga idishdagi suvning y qismini quysak idish to’lsin. U holda,      )y=x   tenglikdan    ,           .

Javob: Idishdagi suvning   qismicha suv quyilsa.

Bu masalada noma’lumlar ikkita bo’lsa ham ulardan biri qisqarib ketyapdi.Lekin o’quvchilarga ikki noma’lumli tenglamalarni yechish qiyin tuyiladi.Shuning uchun quyida soddaroq usulni kiritamiz.

          2-usul (Arifmetik usul). Suv to’ldirilgan idishni beshta teng bo’laklarga bo’lingan deb faraz qilaylik.(4-rasm) Ko’rinib turibiki idishning beshdan bir qismi bo’sh.

Bu bo’sh qismi qolgan to’rtta bo’laklar bilan teng. Shu                    4-rasm

teng bo’laklardan birini idishga quysak idish to’ladi.Demak, idishda bor suvning    qismicha suvquyilsa idish to’ladi.

             Yuqorida ko’rilgan masalalar va yechish usullari o’quvchilarning dunyoqarashini kengaytirib, matematikaga bo’lgan mehrini yanada kuchaytiradi deb umid qilaman.Zero, matematika barcha fanlar asosidir.

                FOYDALANILGAN  ADABIYOTLAR RO’YXATI

1.     A.Azamov,B. Xaydarov, A. Kuchkarov, Ye. Sariqov

Umumiy o’rta ta’lim maktablari 7- sinfi  uchun darslik.  –T.:

«Yangiyo’lpoligrafservis», 2017.

2.     M.A.Mirzaahmedov, Algebradan masalalar va testlar to’plami. 7-sinf, to’ldirilgan 2nashr. G’ofur G’ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, Toshkent-2018 PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA JARAYONLARIDA

QO’LLANILAYOTGAN TEXNOLOGIYALAR

Beknaeva Shaxnoza Vladimirovna 

“ Maktabgacha ta’lim menejmenti “

Kafedrasi katta o’qituvchisi 

ANNOTATSIYA  

Bugungi kunda uzluksiz ta’lim tizimini mazmunan modernizatsiyalash va ta’limtarbiya samaradorligini yangi sifat bosqichiga ko’tarishdan asosiy maqsad yoshlarimizning zamonaviy bilim va kasbga ega bo’lishiga qaratilgan.Albatta yosh pedagog va psixolog xodimlarning salohiyatida (akt) acborot kommunikatsiya texnologiyalarning alohida o’rni bor. Ushbu maqola ta’limning shu jihatiga bag’ishlanadi.

Kalit so‘zlar: texnologiya, pedagogik texnologiya, ta’lim, o‘qituvchi, o‘quvchi shaxsi, guruhda ishlash. 

 

Kirish: O’quv jarayonida o’zaro hamkorlikka asoslangan do’stona muhitni vujudga keltirish shaxsga yo’naltirilgan ta’lim jarayonini tashkil etish nuqtai nazaridan muhim ahamiyatga ega. Kasb-hunar ta’limidagi o’quv-biluv jarayoni o’quvchining huquqlari va erkinliklarini himoya qilish asosida tashkil qilinishi lozim. O’qituvchi bilan o’quvchi orasida o’zaro hamkorlik muhiti yaratilayotganda barcha o’quvchilarning imkoniyatlari va ehtiyojlari hisobga olinishi juda muhimdir. Bu jarayonda o’zaro tenglik muhiti hukmron bo’ladi, o’quv jarayonida o’quvchilarning aksariyat muammolarini echishga ko’maklashadigan ta’lim-tarbiya jarayoni tashkil etiladi. Ta’lim-tarbiya maktab, otaonalar, mahalla va o’quvchilar jamoasi hamkorligida, demokratiya va tolerantlik tamoyillari asosida amalga oshiriladi. Bu jarayonda o’quvchilar oddiy ta’lim oluvchilar emas, ta’lim-tarbiya jarayonining teng huquqli, hamkorlik asosida jipslashgan ishtirokchilari bo’lishlariga erishiladi.   

Asosiy qism. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, o’qituvchi o’quv-biluv jarayonini tashkil etar ekan, har bir o’quvchining betakror ekanligi, uning ta’lim-tarbiyasi oilaviy muhitga, sinfdagi mavqeiga, o’stozlarining munosabatiga, ruhiy kechinmalari va kayfiyatiga ko’p jihatdan bog’liq bo’lishini unutmasligi lozim. Umumiy o’rta ta’lim muassasasidagi har bir pedagog o’quvchining qalbidan chuqur joy ola bilishi, ularning hurmat-ehtiromiga sazovor bo’la olishga erishishi, o’quvchining eng yaqin kishilaridan biriga aylanishi, quvonchi va tashvishiga sherik bo’lishi, muammoli vaziyatlarda to’g’ri yo’l ko’rsata olishi zarurki, shundagina ta’lim-tarbiya oldiga qo’yilgan maqsadga erishiladi.   

O’quvchilar orasidagi o’zaro hamkorlik muhitini shakllantirish uchun, avvalo, quyidagilarni amalga oshirish kerak: 

− o’quv jarayonida ijodkorlik muhitini vujudga keltirish; 

− o’quvchilar faoliyatini muayyan tartib asosida tashkil etish; 

− o’quvchilar jamoasi orasida o’zaro do’stona muhitni vujudga keltirish kabilar. 

  O’zaro hamkorlik va do’stona muhitni vujudga keltirish uchun muayyan maqsadga yo’naltirilgan pedagogik jarayonni shunday tashkil etish lozimki, buning uchun o’quvtarbiya jarayonining ochiq xarakter kasb etishi va o’zaro axborotlar almashinuvi uchun qulay bo’lishini ta’minlash muhimdir. 

  Ta’lim jarayonida o’zaro hamkorlikni yo’lga qo’yish uchun o’quvchilarda ongli faoliyat ko’rsatish ko’nikmasini tarkib toptirish, ularni mustaqil, ijodiy fikrlashga o’rgatish alohida ahamiyatga ega. Chunki  umumiy o’rta ta’lim o’quvchilari murakkab, ruhiy inqirozlar vujudga keladigan, yuqori quvvatga ega bo’lgan, shijoatli, yangilikka chanqoq, olamni o’zlashtirishga intiluvchan, mustaqillik va moslashuvchanlikka moyil, xulqatvorida ijtimoiy me’yorlarning shakllanishi jadal sur’at bilan kechadigan yoshda bo’ladilar. Shunga ko’ra quyidagilarning muhimligi kuzatilmoqda:  

-       o’qituvchi bilan o’quvchilar hamkorligini boshlang’ich sinflardayoq yo’lga qo’yishning zarurligi; 

-       o’qituvchi bilan o’quvchilar hamkorligini ta’minlashga xizmat qiladigan metodlarni qo’llashning muhimligi; 

-       o’quvchilarga taqdim etiladigan axborotlar hajmining kengligi va ularni o’zlashtirish o’zaro hamkorlik va fikr almashinish muhitini taqozo qilishi; 

-       o’qituvchi bilan o’quvchilar orasida do’stona hamkorlikka asoslangan muhitning vujudga kelishi o’qituvchi pedagogik faoliyatining tarkibiy qismiga aylanishi zarurligi;  - o’quvchilar va o’qituvchilar munosabatlarida an’anaviy pedagogik yondashuvlarning saqlanib qolayotganligi va uni bartaraf etish ehtiyojining kuchayayotganligi; 

-       ta’lim jarayoni samaradorligini ta’minlashda o’qituvchi bilan o’quvchilar hamkorligining muhimligi; 

-       o’qituvchining muomala odobi, nazokati, shaxslararo muomala maromi, o’quvchilar bilan do’stona munosabatni o’rnatuvchi muhim omil ekanligi va boshqalar.  Ta’lim jarayonida o’quvchilarning hamkorlikka asoslangan ijodiy faoliyatini tashkil etish uchun axborotli mahsullarni tayyorlash va ulardan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Mazkur jarayonda sun’iy intellekt yoki mantiqiy-lingvistik modeldan unumli foydalanish mumkin. Bilimlarni modellashtirish turli ilmiy yo’nalishlarda turli maqsadlarda amalga oshiriladi. Ekspert tizimlar nazariyasida bu metoddan intellektual vazifalarni kompyuter vositasida echishda foydalaniladi. O’quv muhitida o’qituvchi ham jismoniy, ham virtual ekspert model sifatida namoyon bo’ladi. Pedagogika fani uchun umumlashgan quvvatlarni qo’lga kiritish o’ta muhim ahamiyatga ega. Chunki u yangi bilimlarni o’zlashtirishni ta’minlaydi. Umumlashgan quvvatlarni sarflash o’quv jarayonida juda zarur hisoblanadi. Jumladan, 

1)  o’quvchilarni aniq ilmiy, amaliy muammolarni echishga jalb etish, bu jarayonda ularda muayyan qiziqishlarni hosil qilish; 

2)  o’quvchilarning o’quv ishlarini shunday tashkillashtiriladiki, mantiqiylingvistik modeldan topshiriqlarni echish vositasi va ularning echimlarini tekshirish usuli sifatida foydalanish imkoniyati vujudga kelishi; 

3)  qo’lga kiritilgan natijalar aksariyat hollarda elektron ko’rinishlarda ifodalanishi lozim.  

Buning natijasida o’quvchilarda kompyuterdan foydalanishga oid dastlabki ko’nikmalar tarkib topadi va har bir o’quvchida o’zlari uchun zarur bo’lgan axborotlar bazasini yaratishga bo’lgan intilish vujudga keladi. Bu jarayonda guruh a’zolari birgalikda harakat qila boshlaydilar, har bir o’quvchi o’z bilim zahirasini guruhdoshlari egallagan bilimlar yordamida boyitish imkoniyatini qo’lga kiritadi. Bunda ularga yangi bilimlar bilan boyitilgan o’quv materiallari yaqindan yordam beradi, shuningdek, o’qituvchi intellektual xarakterdagi o’quv topshiriqlaridan kengroq foydalangan holda hamkorlikka asoslangan o’quv muhitini vujudga keltirishi lozim. Ta’lim-tarbiya tizimiga bunday yodashuvni tatbiq qilish natijasida maktab ta’limida yangi yo’nalish vujudga keladi.   Pedagogik hamkorlik o’zida quyidagilarni mujassamlashtiradi: 

1)       o’quvchilarning quvvatlarini mujassamlashtirish asosida umumlashgan

natijani qo’lga kiritishga asoslangan jamoa mehnatini tashkil etish texnologiyasi;  

2)       intellektual texnologiyalarga asoslangan axborotlarga ishlov berish usullari.   Bunday yondashuv natijasida intellektual madaniyatning yuqori darajasiga erishishi ta’minlanadi.  

Pedagogik hamkorlik va hamjihatlikka asoslangan bilimlar to’rt ko’rinishda namoyon bo’ladi. Hamkorlik nazariyasi –  

1)  fundamental ilmiy nazariyalarning vujudga kelishiga asos bo’ladigan, umumiy ilmiy nazariyalar, dunyoqarashlar, g’oyalar, tamoyillar, timsollar, tasavvurlar tizimidan iborat paradigma;  

2)  nomuntazamlik, ochiqlik, o’tish xarakteridagi jarayonlarning tengsizligiga asoslangan g’oya atrofida birlashadigan muayyan xususiy ilmiy qarashlar;  

3)  tizimlarning o’z-o’zini tashkil etish yoki o’tish jarayonlariga oid umumiy ilmiy yondashuvlar;  

4)  ilmda mavjud bo’lgan hukmron tafakkurga barham berish, o’zgarmas tushunchalar va barqaror tafakkur, o’tish xarakteridagi daliliy shakllar va obrazlar, yangicha dunyoqarash − asosini tashkil qiladi.  

Ta’lim jarayonida o’quvchilar faoliyatini, dunyoqarashini har tomonlama o’zgartirish tamoman yangi ilmiy-pedagogik asoslarga tayanishni taqozo qilmoqda. Umumiy o’rta ta’lim oldiga qo’yilgan maqsad, vazifa va tamoyillarni amalga oshirish nafaqat ta’lim mazmunini o’zgartirishni talab qilmoqda, balki uning shakllari, metodlari, o’qituvchi faoliyatini ham takomillashtirishga bo’lgan ehtiyoj kuchaymoqda.   

Hamkorlikda o’qitish texnologiyasida o’quvchilarni hamkorlikda o’qitishni tashkil etishning bir necha metodlari mavjud: 

Guruhlarda o’qitish (R.Slavin, Ishmuhamedov) da o’quvchilar teng sonli ikki guruhga ajratiladi. Har ikkala guruh bir xil topshiriqni bajaradi. Guruh a’zolari o’quv topshiriqlarini hamkorlikda bajarib, har bir o’quvchi mavzudan ko’zda tutilgan bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirishga e’tiborni qaratadi.  

Kichik guruhlarda hamkorlikda o’qitish . Bu yondashuvda kichik guruhlar 4 ta o’quvchidan tashkil topadi. O’qituvchi avval mavzuni tushuntiradi, so’ngra o’quvchilarning mustaqil ishlari tashkil etiladi. O’quvchilarga berilgan o’quv topshiriqlari 4 qismga ajratilib, har bir o’quvchi topshiriqning ma’lum qismini bajaradi. Topshiriq yakunida har bir o’quvchi o’zi bajargan qism yuzasidan fikr yuritib, o’rtoqlarini o’qitadi, so’ngra guruh a’zolari tomonidan topshiriq yuzasidan umumiy xulosa chiqariladi.  

O’qituvchi har bir kichik guruh axborotini tinglaydi va test savollari yordamida bilimlarni nazorat qilib baholaydi. 

O’qituvchi va o’quvchining hamkorlikdagi faoliyatiga doir tadqiqotlarda asosiy e’tibor o’zaro munosabatning rivojlanishini o’rganishga qaratiladi, o’qitishni guruhli tashkil qilish jarayoni bayon qilinadi. 

Hamkorlikdagi faoliyat usuli deganda, o’qituvchi bilan o’quvchining birgalikdagi hattiharakatlarining tizimini tushunish kerak. Bunday xatti-harakat o’qituvchining o’quvchiga ko’rsatadigan yordamidan boshlanadi; 

O’quvchilarning faolligi asta-sekin o’sib borib, butunlay ularning o’zi boshqaradigan amaliy va aqliy harakatiga aylanadi; o’qituvchi bilan o’quvchi o’rtasidagi munosbata esa sheriklik pozitsiyasi xususiyatiga ega bo’ladi.  

Pedagogika – psixologiya fanida hamkorlikning 8 ta shakli mavjud. Ular quyidagilardan iboratdir: 

1)            faoliyatga kirish; 

2)            mustaqil harakatlar o’qituvchi bilan o’quvchi hamkorlikda bajaradilar; 

3)            o’qituvchi harakatni boshlab beradi va unga o’quvchini jalb etadi; 

4)            taqlid harakatlari (o’qituvchidan ibrat olgan o’quvchi anna shu namuna asosida harakat qiladi); 

5)            madad harakatlari (o’qituvchi o’quvchiga oraliq maqsadni va unga erish usullarini tanlashda yordam beradi va oxirgi natijani nazorat qiladi); 

6)            o’zini – o’zi boshqarish harakatlari (o’qituvchi umumiy maqsadni 

ko’rsatishda oxirgi natijani baholashda ishtirok etadi); 

7)            o’zini – o’zi ko’rsatuvchi harakatlar; 

8)            o’zini – o’zi uyushtiruvchi o’yinli harakatlar. 

Qo’llanmaning keyingi sahifalarida shunday hamkorlik namunalari bo’lmish o’yin texnologiyalarini keltirib o’tamiz. 

Muxokama va natijalar. O’zaro hamkorlikka asoslangan ta’lim. Hamkorlik pedagogikasida interaktivlik (“inter”-“o’zaro”, “akt”-“faoliyat”) muhim ahamiyat kasb etadi.  Interaktivlik – o’qituvchi va o’quvchining o’zaro ta’siri. Hamkorlik faoliyatini takomil bosqichiga o’tish jarayonida o’zaro ta’sir o’tkazish harakatini baholashdan o’zo’zini baholash darajasiga ko’tarilishi sodir bo’ladi. Ushbu jarayon hamkorlik dinamikasidan dalolat beradigan eng muhim omillardan biri vazifasini o’taydi. “Sub’ekt-

Sub’ekt” munosabatlariga asoslangan hamkorlik namunalari bo’lmish o’yin texnologiyalari bolalarda ijodkorlik qobiliyatlarini shakllantiradi, mustaqil fikrlash, keng mushohada yuritish ko’nikmalarini rivojlantiradi. O’quvchilarning kichik guruhlardagi o’quv faoliyati o’yin (viktorina, breyn ring, turnir, musobaqa) shaklida, individual tarzda ham tashkil etilishi mumkin. Quyida shunday texnologiyalardan namunalar keltiramiz. 

Pedagogik tenalogiyada o’quvchining o’quv jarayonida tutgan o’rnini va pedagogning o’quvchilarga nisbatan bo’lgan munosabati muhim o’rin tutadi. Bunda quyidagi texnalogiyalarni ajratish mumkin: 

a)  Avtoritar texnalogiya. Bunda pedagog o’quv tartiblovchi jarayonining asosiy sube’kti, o’quvchi esa, faqat ab’ekt sifatida qatnashadi. U o’quvchilarning erkinligini bo’g’ishi, majburiy o’qitish, tashabbusni bo’g’ish va o’quv tarbiyaviy jarayonini (O’TJ) qattiq qo’llik bilan olib borishga asoslanadi. 

b)  Didaktotsentrik texnalogiyalar – o’quvchi shaxsiga e’tibor bermaslik bilan ajralib turadi. Bunda ham sub’ekt-ab’ekt munosabat bo’lib, shaxsni shakllantira olish, didaktik vositalaridan iborat bo’ladi. 

v) Shaxsga yo’naltirilgan texnalogiyalar – buning markazida o’quvchi shaxsi uni rivojlantirish uchun, barcha sharoitlarni yaratish, uning tarbiyaviy salohiyatini namoyon qilishga yordam berish yotadi. Bunda o’quvchi shaxsi faqatgina sub’ekt bo’lmay, prioritetga ega bo’lgan sub’ekt bo’ladi. Bunda u ta’limiy tizimning maqsadiga aylanadi. Bunday texnalogiyalar “antropoyentrik texnalogiyalar” deyiladi. 

Shunday qilib, shaxsga yo’naltirilgan texnalogiyalar antropotsentrik, gumanistik va psixoterapistik, har tomonlama erkin, ijoddiy rivojlangan shaxsni tarbiyalashdan iborat. 

g) Insonparvar – shaxsiy texnalogiyalar – insonparvarlik mohiyati bilan ajralib turadi, unga yordam beradi, qo’llab-quvvatlaydi. O’quvchining kuchiga hurmat, undagi qobiliyatlarni ochilishiga yordam berish va majburiy ta’lim tarbiyani rad etadi. 

d)  Hamkorlik texnalogiyalar – u demokratizm, tenglik, g’oyalarini ilgari suradi va o’qituvchi o’quvchi munosabatlarida sub’ekt – sub’ektga asoslanadi. O’o’qituvchi va o’quvchi ta’lim tarbiya maqsadi mazmunini ishlab chiqadi. Hamjihatlik bilan o’z faoliyatlariga baho qo’yadi. 

e)   Erkin tarbiya texnalogiyasi – bunda o’quvchiga barcha yo’nalishlar bo’yicha erkin tanlash huquqi berladi. Tanlash davomida o’quvchi sub’ekt nuqtaviy nazaridan namoyon qiladi va natijaga tashqi ta’sirdan emas, balki ichki kuch vositasida ergashadi. 

j) Ezoterik texnalogiya – bular ezoterik (“anglanmagan, bilib turib”) blilimlarga – 

hqiqat va unga olib boruvchi yo’llarga asoslanadi. Bunda pedagogik jarayon habar berish, muloqot qillishdan iborat bo’lmay, balki, hqiqatga payvand bo’lish bilan iborat bo’ladi. Ekzotik paradigmada insoning o’zi koinot bilan o’zaro axborot almashish markaziga aylanadi. 

O’rganuvchilar toifalariga ko’ra pedagogik texnalogiyalar quyidagilarga bo’linadi:  

-            Oilaviy (an’anaviy) texnalogiya – u o’rtacha o’quvchiga asoslangan. 

-            Axborotli texnalogiya darajasi (predmetlarni chuqurlashtirib o’qitish ) – gimnaziya, litsey, maxsus ta’lim. 

-            Turli xildagi bititimalogik – (surda pedagogika, teplo, oligofreno pedagogika). 

-            Qiyin va iqtidorli o’quvchilar bilan ishlashga mo’ljallangan texnalogiyalar. 

         Majud bo’lgan o’qitish tizimlarini modernizatsiya qilish va modifikatsiya qilish asosiga qurilgan texnalogiyalar: 

A)Pedagogik munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratiyalashtirish asosidagi pedagogik texnalogiyalar. Unga Sh.A.Amomashvillining hamkorlik, insonparvar – shaxsiy texnalogiyasi kiradi. 

B) O’quvchilarning faoliyatini faollashtirish va intensivlashtirish asosiga qurilgan pedagogik texnalogiyalari. Masalan, o’yinli texnalogiyalar, Shatalovning “tayanch s - №1 kanspektori” asosida o’qitish texnalogiyalari. 

V) O’qitish jaryonini tashkil qilish va boshqarish samaradorligiga asolangan pedagogik texnaloyalar. O’qitish jarayonini samaradorligini tashkil qilish va boshqarishga asoslangan pedagogik texnalogiyalar 

     Masalan,  Dasturli       o’qitish,      differentsiallashgan        o’qitish  texnalogiyasi, Induviallashtirilgan O’qitish texnalogiyasi. 

     O’qitishning guruhli va jamoaviy usullari, Kompyuterli texnalogiyalar D) Alternativ texnalogiyalar : 

     Shtaynerning  “Valdrov         pedagogikasi”,      Freyne        “Erkin         mehnat             texnalogiyasi”, Ehtimolli ta’lim texnalogiyasi.   

O’quv jarayonini muammolari asosida qurishga mo’ljallangan texnalogiyalar  

Jamoa bo’lib o’qitishning dolzarbligi  

Ushbu pedagogik   texnalogiyalarning          dolzarligi     shundaki,    u        to’planib   qolgan muammollarni va zamonaviy ta’limning ziddiyatlarini ochishga yo’l beradi. 

An’anaviy ta’limda yuz berayotgan krizisni barcha pedagoglar tan oladi. U quyidagi ziddiyatlarda yaqqol ko’rinadi: 

1.   O’quvchilarni o’qitish mativayiyasi va rag’batlantirish orasidagi ziddiyat.

O’qituvchilar o’quvchilarni o’qishmayapti deb shikoyat qilishadi, o’quvchilar esa, o’qishning zerikarliligi, bir xilligi va kuchi etmasligiga shikoyat qilishadi. Jamoaviy o’qitish esa, o’qituvchilardagi mativatsiyani hamkorlik asosida shakllanadi va rivojlanadi. 

2.   O’qituvchi yangi mavzuni tushuntiradi, qolganlar eshitadi. Bu butun dars davomida davom etishi mumkin. Jamoa bilan o’qitish esa har bir o’quvchini dars davomida faol ishlashga undaydi.  

3.   Psixologik komfort va diskomfort o’rtasidagi ziddiyat. Oddiy klassik darsda pedagog 1soat 20 minut davomida butun sinfni o’z qo’lida ushlab turishi kerak. Jamoaviy o’qitish usuli esa, majburli bo’lmagan va qiziqarli muloqot uchun, sharoit yaratadi. 

4.   Tarbiya va o’qitish orasidagi ziddiyat. Oddiy darsda o’quvchilarning o’zaro tarbiyaviy ta’siri o’qtuvchi tomonidan “gaplashmang”, “o’rgatmang” degan so’zlar bilan chegaralab qo’yishadi. Jamoaviy o’qitishda esa aksincha : “Suhbatlashing”,

“To’g’irlang”, “bir-biringizni baholang” degan so’zlar ishlatiladi. 

5.   Induvidual rivojlanish bilan o’qitish standartlari orasidagi ziddiyat: 1- sentyabrda auditoriyaga 30 ta o’quvchi keldi va 1 iyungacha ularning hammasi sinfdansinfga o’tishi kerak. Rivin buni poda o’tish deb atagan. Jamoaviy o’qitishda esa, o’quvchi sinfga istagan vaqtda kelishi mumkin va imthonni ham istagan vaqtda topshirishi mumkin. 

Jamoaviy o’qitish usullarining metodikasi  

Jamoaviy o’qtish usullari quyidagi tamoyillarga rioya qilishni talab qiladi:  

1.    O’zgarib turadigan o’quvchilar juftligi bo’lishi; 

2.    Ularning bir-birini o’qitishi; 

3.    O’zaro nazorat; 

4.    O’zaro boshqaruv.     

Sh.A.Amonshivilining insonparvar-shaxsiy texnalogiyasi.                 

“O’zingni bolalarga bag’ishla”  

Akademik Shalva Aleksandrovich Amonashivili o’zining tajribali maktabida hamkorlik pedagogikasini ishlab chiqdi va hayotga tadbiq qildi. 

Pedagogik  faoliyatining  natijasi        “Maktab      hayoti”        texnalogiyasidir. Sh.Amonashivilining texnalogiyasining maqsadi quyidagilardan iborat: 

-       boladagi shaxsiy sifatlarni yechish yo’li bilan unda komil insonga xos bo’lgan xususiyatlarni paydo qilishga imkoniyat yaratish. 

-       bolaning ko’ngli va yuragiga yaxshilikni, ezgulikni joylash. 

-       Bilim va o’quvlarni chuqur va mustshkam o’zlashtirish uchun sharoitlarni ta’minlash.  

Xulosa.   Ushbu yo’nalishlarning har birida ta’lim o’kuvchi shaxsining qiziqishi, qobiliyati, imkoniyati va shart-sharoitlari e’tiborga olinib tashkil etiladi. Ayniqsa, shaxsga yo’naltirilgan ta’limda o’quvchida mustaqil fikrlash orqali muammoli vaziyatlardan chiqishga intilish malakasini shakllantirishga alohida urg’u beriladi. Mustaqil o’qib-o’rganish, o’quv jarayonidagi qiyin vaziyatlarda o’qituvchining yordamisiz muammolarni hap qilishga urinish, shundan keyingina o’zining xulosalari to’g’riligiga ishonch hosil qilish uchun o’qituvchining yordamiga tayanish zarurligini anglatish muhimdir. 

  

Adabiyotlar ro’yxati  

             1.            Mirziyoyev Sh.M. O‘zbekiston Respublikasining saylangan Prezidenti Shavkat

Mirziyoyevning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi. – O’zbekiston ovozi. – 2016. – 8 dekabr.   2. Mirziyoyev Sh.M. Ilm-fan yutuqlari – taraqqiyoting muhim omili. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 30-dekabr kuni mamlakatning yetakchi ilmfan namoyandalari bilan uchrashdi. – Xalq so’zi. – 2016. – 31 dekabr. 

3.                 Karimov I.A. YUksak malakali va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash – mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya qilishning eng muhim sharti. – Xalq so‘zi – 2012. – 18 fevral. 

4.                 CHoriev A., CHoriev N. Pedagogika tarixi metodologiyasi. O‘zbekiston

Respublikasi Fanlar akademiyasi. – T.: “Fan” nashriyoti, 2010. – 173 b. 

5.                 SHermuhammedova N.A. Gneseologiya – bilish nazariyasi. O‘zR Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi. – T.: “Noshir”, 2011. – 464 b. 

6.                 Ismatova N. B. et al. Innovative techniques and their importance in the learning process //The Second International Conference on Eurasian scientific development. – 2014. – С. 101-104. 

7.                 Исматова      Н.      Б.      БЎЛАЖАК          ЎҚИТУВЧИЛАРНИ   ИННОВАЦИОН ПЕДАГОГИК 

ФАОЛИЯТГА ТАЙЁРЛАШ ДАВР ТАЛАБИ //Scientific progress. – 2021. – Т. 1. –

№. 5. 

8.                 Хабибова Г. Г., Исматова Н. Б. СОЦИАЛЬНО-ПЕДАГОГИЧЕСКОЕ

ИССЛЕДОВАНИЕ ВЫЯВЛЕНИЯ УРОВНЯ ЗНАНИЙ ОБ ОРГАНИЗАТОРСКИХ КАЧЕСТВАХ ПЕДАГОГОВ ПРОФЕССИОНАЛЬНЫХ УЧРЕЖДЕНИЙ 

//Вопросы науки и образования. – 2021. – №. 12 (137). – С. 14-19. 

9.                 Ismatova N. B. et al. Innovative techniques and their importance in the learning process //The Second International Conference on Eurasian scientific development. – 2014. – С. 101-104. 

10.            Мусаева Н. Н., Авлиякулов Н. Х. Таксономия учебных целей для современного учебного процесса системы среднего специального и высшего профессионального образования //Проблемы современного образования. – 2017. – 

№. 3 

11.            Авлиякулов Н. Х., Мусаева Н. Н. Современная таксономия учебных целей для систем среднего и высшего профессионального образования //Вестник Учебнометодического    объединения        по      профессионально-педагогическому образованию. – 2011. – №. 1. – С. 233-235 

12.            Авлиякулов Н. Х., Мусаева Н. Н. Педагогик технологиялар //Т.:«Fan va texnologiyalar» нашриёти. – 2008. – Т. 164 

13.            Авлиякулов Н. Х., Мусаева Н. Н. Модулли ўқитиш техноло-гиялари //Т.:“Fan va texnologiyalar” нашриѐти. – 2007. – Т. 97 

14.            Avliyakulov N. H., Musayeva N. N. Pedagogical technology //Publishing house

“Tafakkur bo’stoni”, Tashkent. – 2012. – С. 29-36 

15.            ОЛИМОВ  Ш.       Ш.,  ХОДЖИЕВА         М.     Ш.     Возможности    применения 

педагогических технологий в образовательном процессе //Молодежь и XXI век2020. – 2020. – С. 228-231. 

16.            Олимов Ш. Ш. Педагогическое мастерство преподавателя и его профессионализм в системе образования //Научные школы. Молодежь в науке и культуре XXI в.: материалы междунар. науч.-творч. форума. – 2017. – Т. 31. 

17.            Олимов Ш. Ш., Сайфуллаева Н. З. Основные принципы развития духовнонравственного мировоззрения у студентов //Инновационная экономика: перспективы развития и совершенствования. – 2015. – №. 5 (10). 

18.            Olimov S. THE DIFFERENTIATION OF EDUCATION IS AN IMPORTANT 

FACTOR OF PEDAGOGICAL TECHNOLOGY //European Journal of Research and 

Reflection in Educational Sciences. – 2020. – Т. 8. – №. 11. 

19.            Azimova N. E. et al. Youth Is Moving Force of Civil Society //Eastern European Scientific Journal. – 2019. – №. 1. 

20.            Азимова Н. Э., Элибоева Л. С. Некоторые аспекты повышения уровня экологической культуры //Наука, техника и образование. – 2019. – №. 1 (54). 

21.            Элибаева Л. С., Собиров У. Г. Особенности дидактической системы модульного обучения //Вестник магистратуры. – 2019. – №. 4-4 (91). – С. 15-16. 

 

 

THE IMPORTANCE OF ENGLISH IN EDUCATION TODAY, PROBLEMS AND SOLUTIONS.

Mamasaidova Diyorakhon

Fergana State University

Foreign language and literature: a student of English diyoramamasaidova2002@gmail.com ,+998901644751.  Annotation. This article describes the role of English, which is widely used in the world, in our country, the current problems of its introduction into the education system and ways to solve them.

Keywords: Education system, personnel, foreign countries, teaching methods, necessary literature, various materials, outdated methods, the Soviet Union.

Since Uzbekistan's independence, many areas have been radically reformed, including education. In particular, the teaching process, textbooks, teacher qualifications, etc. have gradually changed and continue to change. Special attention was paid to foreign language teaching. The main reason for this is that many countries around the world use English.

As mentioned above, teaching and radically changing foreign languages was not an easy task, first of all it was necessary to increase the number of teachers. English, in particular, was and still is important. English is taught and widely used in many countries around the world.

In this regard, it is worth recalling the words of Islam Karimov: "Everyone cannot build their future without knowing their history."

Now, if we look at the importance of learning English, we can see that knowing English opens up great opportunities for us. Half a century ago, English was one of the most accepted international languages in the world. Over time, the role of the English language in society has increased significantly. Almost every adult in the world dreams of learning the basics of oral and written English. On top of that, they want their children to be fluent in the English they speak. There are many reasons for this. First, wherever we go, most likely people know the language. Whether it’s a European country or an Asian or African country, if everyone explains what you’re looking for in English, people will understand you. Second, almost all businesses in the world today are conducted in English. Basically, every field requires knowledge of this language. Students know that English plays an important role in their education and future endeavors. Professionals know that if they learn English at least intermediate level, they can get a big salary and advance in a fast career. Third, many books and periodicals are written in English. Most websites and pages are written in English. And all computer programs and applications use English. From the beginning of the emergence of computers in society, English began to be used as the main language. Many popular movies and songs are in English. This list could go on indefinitely, but most importantly, in modern society, everyone understands how important English is today. Today, English is the mother tongue of more than 400 million people living in 12 countries, including the United States, the United Kingdom, Canada, Australia, and New Zealand. It also ranks first in the world among foreign languages taught in high schools and high school, adult education clubs and courses. In France, public high schools require students to study English or German for four years, with the majority - at least 85% - choosing English. In Japan, students are required to study English for six years before graduating from high school. English ranks first in the world among foreign languages taught in secondary and high schools, as well as in various courses of the adult education system. In Russia, for example, about 70 percent of students with secondary and higher education study English. In a public opinion poll in Germany, 45 percent of respondents said they spoke English. In Italy, knowledge of English seems to be a prerequisite for occupying many positions related to the operation of modern technology. Knowledge of English is becoming commonplace for scientific and technical intellectuals in many developed countries. It is the main means of communication in the relations of foreign tourists with staff on all continents. Today, about 1 billion people, or one-fifth of the planet's population, speak English to one degree or another. Almost all major libraries have books in English. Detectives, novels, poems and other works can be read in the original in a foreign language. It is no secret that the translation of books is not always accurate and oral. The originals of the technical literature are no less. Thanks to your knowledge of English, you can learn more about the tools or equipment you are interested in it.

In turn, we can see that there are many challenges in teaching English and improving the literacy of students. In particular, the lack of qualified personnel, the lack or absence of modern technologies, the lack of necessary materials, the theft of students' time by teaching unnecessary subjects, and other problems. 

How can we solve these problems? How can we improve the quality of education? As for the first problem, no one gives us the necessary personnel on our own, so we need to ensure that they are trained abroad, in developed countries. We know that in Uzbekistan, a large part of the population is middle-class and does not have enough money to improve their skills. However, many gifted students are children of the average person. We need to make it easy for them to read.

The second problem is that we have to buy modern technologies through our foreign partners. It may cost a lot of money, but our young people will definitely pay us back in excess.

As for the third problem, it is very relevant for students like us. That is, teaching unnecessary subjects and spending students' time on unnecessary subjects. To solve this problem, it is necessary to move to a credit-module system. In this system, only the subjects are selected according to the student's field, and the student has the opportunity to study only the subjects he / she needs.

Conclusion   

From the above information, we can understand that English is one of the most needed languages and we can have great potential if we master this language perfectly.

English is the language of the world and it is our responsibility to learn it.

 

 

List of used literature

1)    https://my-kross.ru/uz/malenkie/znachenie-angliiskogo-yazyka-v-sovremennommire-angliiskii-yazyk-v/

2)    From the book "High Culture and Invincible Power" by Islam Karimov

3)    The great wizards of Oz are L. Frank Baum

4)    https://blog.xabar.uz/post/maktabgacha-ta-lim-jarayonida-xorijiy-tillarni-oqitishning-zamo

5)    https://azamat.uz/maktablarda-ingliz-tilini-oqitishdagi-10-muammo/

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

JISMONIY TARBIYADA DARSLARNI TASHKIL ETISHNING PEDAGOGIK

ASOSLARI

Matniyazov SHerzod Sardorbekovich

Xorazm viloyati Xiva shahri

Xiva Tibbiyot kasb-xunar kolleji

Jismoniy tarbiya fani etakchi o`qituvchisi Annotatsiya: Jismoniy darslarni tashkil etishda dunyo miqyosida etiborga loyiq ta`limotlarni, insonni jismoniy tarbiya fanlari orqali shakllantirishda XX asrda ijod qilgan olimlarni pedagogik asoslarini o`rganib darslarni tashkil etishda shular to`g`risida ma`lumotlar berish. 

 

Kalit so`z: Jismoniy tarbiya, pedogogik asoslar, tadqiqоtlar, ta`limotlar, qonun qoidalar, vazifalar, metodlar, ilm-fan, baholash.

 

 

Jismоniy tarbiya mashgʻulоtlarini tashkil etishning ilmiy asоslari ishlab chiqilgan boʻlib,  XX asrda dunyo miqyosida e‘tibоrga lоyiq ta‘limоtlar paydо boʻldi.  Bu ta‘limоtlar insоnning jismоniy kamоlatini va imkоniyatlarining chеgarasini ancha kеngaytirdi.  Jismоniy tarbiya, spоrt musоbaqalari, хalq oʻyinlari dunyo miqyosida kеng yoyilib bоshladi.  Turli хalqlarning jismоniy tarbiya va spоrt oʻyinlari хalqarо miqyosda tarqalib, baynalminalchilik va vatanparvarlik tuygʻulari kuchlirоq shakllanadigan darajaga еtdi.  Bu davrdagi va sharоitdagi jismоniy tarbiyani tashkil etishning ilmiyv pеdagоgik asоslarini ishlab chiqishda A.D.Nоvikоv, L.P.Matvееv, V.A.Ashmarin, Ch.T.Ivankоv, N.I.Pоnоmarеv, V.V.Pоpеchеnkо, B.M.Shiyan, A.Abdullaеv, A.Akramоv, F.Nasriddinоv, F.Kеrimоv, F.Хoʻjaеv, va bоshqa оlimlar faоl ishtirоk etdilar.

A.D.Nоvikоv va L.P.Matvееvlar jismоniy tarbiyaning nazariyasi va oʻqitish mеtоdikasiga dоir koʻpgina asarlar yozgan.  Ular оlib bоrgan tadqiqоtlarning asоsi mavzusi jismоniy tarbiya nazariyasi va mеtоdikasi muammоlari boʻlib, fan sifatida shakllanishi, jismоniy tarbiyaning maqsadi, vazifalari, vоsitalari, asоsiy printsiplari, jismоniy tarbiyaning bоshqa tarbiya yoʻnalishlari bilan uzviy bоgʻliqligi va jismоniy ta‘limning qоnun-qоidalarini oʻrganishga qaratilgan. Jismоniy ta‘limning didaktik asоslari pеdagоgika fani qоnuniyatlariga chuqur bоgʻlangan hоlda bayon etilgan. Ba‘zi hоllarda ayrim didaktik masalalar jismоniy tarbiya bеrish muammоlari bilan aralash hоlda talqin etilgan. Masalan, jismоniy mashgʻulоtlarining shaklari, spоrt trеnirоvkasi, amaliy jismоniy tayyorgarlik jismоniy ta‘lim sifatida oʻrganilishi, didaktik muammо sifatida tadqiq etilsa ma‘qul boʻlar edi. Oʻzbеkistоnlik оlimlar shoʻrоlar tuzumi davrida jismоniy tarbiyaning ilmiynazariy asоslari va uni oʻqitish mеtоdikasi boʻyicha оlib bоrgan tadqiqоtlari toʻlaligicha rus оlimlarining gʻоyalariga aynan mоs kеlar edi. Mustaqillikka erishgandan kеyin milliy jismоniy tarbiya nazariyasi va mеtоdikasi muammоlarini ishlab chiqishga jadallik bilan kirishildi va e‘tibоrga lоyiq natijalarga erishildi. Oʻzbеkistоnlik оlimlar bu yoʻnalishda samarali ilmiy faоliyat yuritishmоqdalar.

A.Akramоvning ―Oʻzbеkistоnda jismоniy madaniyat va spоrt tariхi‖, K.Nurmuhammеdоvning ―Jismоniy tarbiya va spоrtning ijtimоiy-iqtisоdiy muammоlari‖, Nasriddinоv F. va E.Shоtеrnikоvlar-ning ―Insоn оmilini shakllantirishda jismоniy tarbiya va spоrt‖, K.Yarashеvning ―Jismоniy tarbiya va spоrtni bоshqarish‖ nоmli kitоblarida jismоniy tarbiyaning tashkiliy, iqtisоdiy va ma‘naviy-ma‘rifiy masalalari oʻrganib chiqilgan. 20 Abdullaеv A., F.Kеrimоv, R.Salоmоv, K.Mahkamjоnоv, T.Usmоnхoʻjaеv, T.Yunusоv va bоshqalar bеvоsita jismоniy tarbiya nazariyasi va mеtоdikasi muammоlarini tadqiq etganlar. Ularning tadqiqоtlarida

Oʻzbеkistоn sharоitida jismоniy tarbiyani tashkil etish, oʻqitish va yuksak mahоratli spоrtchilar tayyorlashning nazariy va amaliy masalalari oʻz ifоdasini tоpgan. Ma‘lum darajada rоssiyalik оlimlarning (A.D.Nоvikоv, L.P.Matvееv) ta‘siri sеzilsada, milliy jismоniy tarbiya muammоlari hal etilganligi bilan ajralib turadi. Jismоniy tarbiya va ta‘limning uzviy bоgʻliqligi saqlangan hоda 

alоhida-alоhida tadqiq etilgan. Yuqоrida koʻrib chiqilgan ishlarda didaktikaning bir qatоr masalalari jismоniy ta‘lim-tarbiya talablariga mоslashtirilgan hоlda oʻz ilmiy еchimlarini tоpganligini koʻrsatib oʻtishni lоzim tоpdik. Birinchi navbatda ta‘lim jarayoni va uning tashkil qilish tahlil etilgan. Oʻquvchi yoshlarda bilim, koʻnikma va malakalarning hоsil boʻlishi, takоmillashib bоrishi va amaliyotdagi tadbiqi ma‘lum qоnuniyatlarga bоgʻliq ekanligi, ulardan tashqari jismоniy tarbiya bеrishning oʻziga хоs printsiplari aniq koʻrsatilgan. Ikkinchidan, jismоniy ta‘limning nimalardan ibоrat boʻlishi va turli yoshdagi, jinsiy va individual tafоvvutga ega boʻlganlari uchun mоs mazmun tanlash zarurligi aniq koʻrsatilgan. Ta‘lim mazmunining milliylashtirilganligi e‘tibоrga lоyiq hоlat hisоblanadi. Uchinchidan, ta‘lim mеtоdlari batafsil tadqiq etilgan hоlda qanday qilib ulardan samarali fоydalanish yoʻllari koʻrsatilgan. Ta‘limning оgʻzaki, amaliy, mashq qildirish, qisman izlanuvchanlik va ijоdiy oʻzlashtirish mеtоdlari batafsil yoritilgan. Toʻrtinchidan, ta‘limni tashkil etishning shakllari an‘anaviy va zamоnaviy talablar asоsida ishlab chiqilgan boʻlib, ularni bajarishning хususiyatlari toʻgʻri оchib bеrilgan. Bеshinchidan, oʻquvchi tоmоnidan oʻzlashtirilgan bilim, koʻnikma va malakalar tеkshirilishi, nazоrat qilinishi va bahоlanishi zarur. Bu didaktik masala ham oʻzining toʻgʻri еchimini tоpgan. Qayd etilgan muammоlarning ilmiy tahlili va amaliyotga tadbiq etilishida munоzaraga sabab boʻladigan jоylari ham yoʻq emas. Agar ilmda u yoki bu masalaga faqatgina bitta toʻgʻri yoʻl boʻladi dеb qaralsa rivоjlanish toʻхtab qоlgan boʻlar edi. Har хil yondоshuvlar va qarashlar fanning, ilm sоhalarining rivоjlanishi uchun хizmat qilishini esdan chiqarmaslik kеrak. Shunday boʻlsada, bizning nazarimizda jismоniy ta‘lim-tarbiya masalalarining zamоnaviy pеdagоgik tехnоlоgiyalar talablari asоsida ishlab chiqilishga harakat qilinmagani, intеrfaоl mеtоdlarning kеng koʻlamda tadbiq etilmagani, ta‘limning muammоli usularidan fоydalanishga e‘tibоr bеrilmagani e‘tirоzga lоyiq hоl dеb hisоblash mumkin. Talaba yoshlarning umumiy va kasbiy ta‘limida jismоniy tarbiya ham oʻquv fani, ham butun pеdagоgik jarayonning kichik bir tizimi sifatida katta aхamiyat kasb etadi. Birоq talabalarni an‘anaviy qоidalar va amaldagi tashkiliy-uslubiy 21 dasturlar asоsida jismоniy tarbiyalashning mavjud infratuzilmasi eng asоsiy maqsad – talabalarni оngli majburiy хarakat faоliyati va shaхsiy ehtiyoj nuqtai nazaridan sоgʻlоmlashtirish tarbiyalash, ularga ta‘lim bеrishning toʻlaqоnli hal etilishini ta‘minlamaydi.

 

 

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1.                 Abdullaev A., Xonkeldiev Sh. Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati. Darslik. Toshkent.:, Oʻz DJTI, 2005, 199 b. 

2.                 Azizxodjaeva N.N. Oʻquv jarayonining samaradorligini oshirishda pedagogik texnologiyalar. Oʻquv-uslubiy qoʻllanma. Toshkent: 2007, 20 b.

3.                 Goncharova O.V. Yosh sportchilarning jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish. Oʻquv qoʻllanma. OʻzDJTI, T.: 2005, 171 b. 

4.                 Maxkamdjonov K.M. Jismoniy tarbiya boʻyicha dars konspektini tuzish metodikasi. Ta‘lim texnologiyalari. №4. 2013 y. 36 b.

5.                 Salomov R.S. Jismoniy tarbiyada pedagogik texnologiyalar. Oʻquv qoʻllanma. Toshkent OʻzDJTI, 2009, 48 b.

 

 

 

АНАЛИЗ ТЕХНОЛОГИЧЕСКИХ ПАРАМЕТРОВ РАБОТЫ КАНАЛИЗАЦИОННЫХ ОЧИСТНЫХ СООРУЖЕНИЙ. 

Сурхандарьинской области

Ризаев Х.Ш. магистрант; Охременко И.М., к.т.н., доцент

Ташкентский государственный транспортный университет (Ташкент, 

Узбекистан) Аннотация. В статье рассматривается: анализ технологических параметров работы канализационных очистных сооружений.

Сточные воды, образующиеся в результате хозяйственной деятельности человека, являются одним из наиболее опасных источников загрязнения окружающей среды. Очистка сточных вод и обработка образующихся при этом осадков представляет собой наиболее сложный аспект. Обсуждается ряд организационных, технологических, технико-экономических мероприятий, связанных с восстановлением и реконструкцией очистных сооружений, и схематично показаны этапы их реализации. При этом показаны факторы, влияющие на выбор методов реконструкции очистных сооружений в

Сурхандарьинской области Узбекистана.

Ключевые слова: аудит, реконструкция, сточная вода, загрязняющие вещества, очистные сооружения, технологическая схема, анализ.

 

Сточные воды, образующиеся в результате хозяйственной деятельности человека, являются одним из наиболее опасных источников загрязнения окружающей среды. Очистка сточных вод и обработка образующихся при этом осадков представляет собой наиболее сложный аспект.   

Мощность очистных канализационных сооружений по Республике составляет 3645,2 тыс.м³/сут., пропускная способность – 2415,7 тыс.м³/сут. Прирост мощности очистных сооружений за 1975-1990 годы составил 1977,8 тыс.м3/сутки или увеличился на 230% за 15 лет. Прирост мощности очистных сооружений за 19912006 годы составляет 408 тыс.м3/сутки или увеличился лишь на 11% за 15 лет. Охват населения Республики канализацией по данным на 2008 год составляет 51,5%. 

 В настоящее время согласно Постановлению Президента  Республики Узбекистан  №ПП-969 от 2 октября 2008 года с участием кредитных средств Международной ассоциации развития (МАР) и Азиатского банка реконструкции и развития (АБР) реализуются проекты реконструкции очистных сооружений и канализационных систем городов Бухара, Самарканд, Термез. В плане реконструкция очистных сооружений г. Ташкента. 

В основном очистные сооружения построены в 60-х – 80-х годах прошлого века и уже физически и морально устарели, что привело к их частичному выходу из строя. В связи с этим возникла необходимость при проектировании реконструкции  очистных сооружений конструктивного улучшения оборудования и отдельных технологических узлов,  внедрения новых технических решений, которые способствовали бы повышению надёжности работы сооружений и снижению затрат на эксплуатацию. 

Очистные сооружения  на территории Республики  из-за разного состава сточных вод и  производительности отличаются по своим   конструктивным особенностям, поэтому возникла необходимость разработки методов реконструкции городских канализационных сооружений с учетом изменения экологических требований по сбросу очищенных сточных вод и их повторному использованию.

В настоящее время все очистные сооружения  на территории Республики работают по классической технологической схеме, предусматривающей механическую и полную биологическую очистку сточных вод. К сооружениям механической очистки относятся решётки, песколовки и первичные отстойники. Сооружения биологической очистки представлены аэротенками, вторичными отстойниками, в некоторых случаях предусмотрена доочистка на биологических прудах. Но схема доочистки скорее является исключением, чем правилом, хотя после выхода из очистных сооружений сточные воды не всегда соответствуют требованиям ПДК. Обработка осадков осуществляется в аэробных стабилизаторах с последующей сушкой на иловых площадках. 

При проектировании реконструкции очистных сооружений  необходимо не только технологически выполнить прирост мощности сооружений с учет прироста населения и  экологические требования, но и зачастую остаться в пределах границ существующих сооружений. В этой связи рассматриваются вопросы применения на главных насосных станциях и при механической очистке конструктивно улучшенного энергосберегающего оборудования и технологий тонкослойного отстаивания; при биологической очистке применения новых типов аэраторов, искусственной загрузки аэротенков с сидячей микрофлорой, что позволит улучшить качество биологический очистки с 80% до 90-95%. Рассматривается возможность применения в условиях Узбекистана и обработки осадков в биореакторах-метантенках для получения биогаза, а также переработка осадков для использования их в качестве удобрений. Предлагаемые методы позволят провести реконструкцию в пределах существующих территорий, не затрагивая прилегающие участки.

Приоритетной задачей является разработка методов современного проектирования очистных сооружений канализации на основе научноисследовательских разработок, а также с использованием передового отечественного и зарубежного опыта в области очистки сточных вод.

 

Литература:

 

1.      Ю.А.Багаев, В.М.Вешкурцев, Т.М.Гундырева, Г.Н.Хуторнюк Новые технические решения  на очистных сооружениях канализации г.

Новосибирска. «Водоснабжение и санитарная техника» № 3, 2009 г., стр. 41-43

2.      Б.А.Вайсфельд, А.С.Шеломков Внедрение современных технологий в проекты сооружений очистки сточных вод и обработки осадков. 

«Водоснабжение и санитарная техника» № 8, 2009 г, стр. 48-54

3.      И.А.Богатеев, А.С. Керин, А.А.Сахно, К.А. Керин Разработка, проектирование и реализация систем обработки осадков сточных вод.

«Водоснабжение и санитарная техника» № 1 2009 г, стр. 32-36 

4.      I. Okhremenko, A.Rizaev  Methods for combined treatment of oilcontaining waste water of transportation enterprises. 202126401043 CONMECHYDRO – 2021. E3S Web of Conferences 264, 01043 (2021) https://doi.org/10.1051/e3sconf/

ELEKTRON TIJORATDA SUN'IY INTELLEKTDAN FOYDALANISHNING

AVFZALIKLARI

Mualliflar: Obloqulova Maftuna Ikramjon qizi¹, Obloqulova Maftuna Ikramjon

qizi², ^1,2Al Xorazimiy nomidagi TATU talabalari tel: +94 370 10 12,  +94 252 22 06  e-

mal: maftunaobloqulova95@gimal.com, gagi2203@gmal.com 

 

Annotatsiya

 Ushbu maqolada rivolangan davlatlar elektron tijoratini rivojlanishining asosiy omillaridan biri bo`lgan suniy intelekt texnologiyalarining avzalik va imkoniyatlari keltirilgan,

Kalit so`zlar: elektron tijorat, onlayn savdolar, sun’iy intelekt, sun’iy ong, masofaviy xizmat ko`rsatish.

 

Raqami texnologiyalarni rivojlanishini eng yuksak bosqichi bu albatta sun’iy intelektdir, sun’iy intelekt hayotimizning barcha jabhalariga singib keta boshladi. Hozirgi kunda barcha zamonaviy texnologiyalar suniy intelektga asoslanmoqda va u kirib bormagan tarmoqlar kam, xususan elektron tijorat va savdo sotiq sohasi ham bundan mustasnno emas.  O'z-o'zidan hisob-kitob qilinadigan kassa apparatlari sonining ko'payishidan tortib, aeroportda ilg'or xavfsizlik tekshiruvlarigacha; sun'iy intellekt deyarli hamma joyda mavjud. Facebook, IBM va Yahoo kabi boshqa yirik texnologik firmalar allaqachon biznesning yangi manbai sifatida sun'iy intellektni rivojlantirishga e'tiborini qaratishgan. Ko'pgina elektron tijorat korxonalari o'z mijozlarini yaxshiroq tushunish, yangi mijozlarni yaratish va mijozlar tajribasini yaxshilash uchun sun’iy intelekt shakllaridan allaqachon foydalanmoqda.

Sun’iy intelekt texnologiyalarining elektron tijorat tizimlarni tashkil qilish va uni yuritishda quyidagi avzaliklarni taqdim etadi:

1.       Mijozlarga qaratilgan qidiruvni yaratish. Yani mijozning talabini o`rganish yoki u eng ko`p qidirgan ma’luotlarni va shunga aloqador tizimlarni saqlab qo`yish va foydalanuvchi oson topadigan algaritimni yaratish.

2.       Potentsial mijozlarni qayta yo'naltirish. Conversica ma'lumotlariga ko'ra, marketing bo'yicha etakchilarning kamida 33 foizi savdo guruhi tomonidan kuzatilmaydi . Bu sizning mahsulotingiz yoki xizmatingizga qiziqqan oldindan malakali potentsial xaridorlar muqarrar yoriqlarga tushib qolishlarini anglatadi. Bundan tashqari, ko'pgina korxonalar boshqarib bo'lmaydigan mijozlar ma'lumotlari bilan haddan tashqari yuklangan, ular juda kam yoki hech narsa qilmaydi. Bu savdo aylanishini yaxshilash uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan aql bovar qilmaydigan oltin konidir. Misol uchun, agar biz chakana savdo sohasiga chuqurroq nazar tashlasak, do'kon o'g'irlarini CCTV kameralarida yuzlarini skanerlash orqali suratga olish uchun yuzni aniqlash allaqachon qo'llanilmoqda.

3.       Istisno maqsadli istiqbollarni aniqlang. Yangi sun'iy intellekt texnologiyasi elektron tijorat bizneslarini qo'rg'oshin ishlab chiqarish kabi biznes muammolarini hal qilish uchun zarur bo'lgan o'z vaqtida ma'lumot bilan qurollantiradi.

4.       Samaraliroq sotish jarayonini yarating. Yaxshiyamki, deyarli barchamiz ishonchli Sariq sahifalarni olish va sovuq qo'ng'iroqlar orqali potentsial mijozlarni bezovta qilish kabi eski savdo usullaridan voz kechdik. Mijozlarning hayoti endi turli xil ommaviy axborot vositalarining televidenie reklamalaridan tortib, ijtimoiy tarmoqlargacha bo'lgan ta'siri ostida. Darhaqiqat, so'nggi 12 oy ichida hatto Snapchat ham o'zini yangi imkoniyatlarni ochib, real savdo va marketing vositasi sifatida ko'rsatdi.

Katta elektron tijorat chakana sotuvchisi North Face kompaniyasi o'z iste'molchilarini yaxshiroq tushunish uchun sun'iy intellektdan foydalangan holda o'z o'yinlarini kuchaytirayotganiga ajoyib misoldir. IBMning Watson deb nomlangan AI yechimidan foydalanib , ular onlayn xarid qiluvchilarga o'zlarining mukammal ko'ylagini topishga imkon beradi.

5.       Bir nechta qurilmalarda shaxsiylashtirishning yangi darajasini yarating. Shaxsiylashtirish elektron tijorat uchun yangilik emas va agar siz Amazondan tez-tez foydalansangiz, biz nimani nazarda tutayotganimizni aniq bilib olasiz. Biroq, sun'iy intellekt va mashinani o'rganish texnologiyalaridagi tobora ortib borayotgan yutuqlar bilan tez rivojlanayotgan elektron tijorat dunyosiga shaxsiylashtirishning yangi chuqur darajalari kirib kela boshladi.

Elektron tijorat uchun AI asosidagi shaxsiylashtirish ko'p kanalli yondashuvni oladi. Boomtrain kabi yangi sun'iy intellekt dvigatellari mijozlarning onlayn o'zaro aloqalarini tahlil qilishda biznesga yordam berish uchun mijozlarning bir nechta aloqa nuqtalarining tepasida joylashgan.

Mobil ilova, veb-sayt yoki elektron pochta kampaniyasi bo'ladimi, AI mexanizmi universal mijozlar ko'rinishini yaratish uchun barcha qurilmalar va kanallarni doimiy ravishda kuzatib boradi. Ushbu yagona mijozlar ko'rinishi elektron tijorat chakana sotuvchilarga barcha platformalarda uzluksiz mijozlar tajribasini taqdim etish imkonini beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1.       O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining “Elektron tijoratda bitimlarni amalga oshirish tartibini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” qarori 02.06.2016 yildagi 185-son.

2.       Steven Spielber “Elektron tijoratdagi sun'iy intellekt: bu tez rivojlanayotgan texnologiya onlayn do'konni qanday o'zgartiradi”.

3.       Danny Asling “19 Powerful Ways To Use Artificial Intelligence In eCommerce” ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОН ШАРОИТИДА ПРОФЕССИОНАЛ ТАЪЛИМНИ

РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ДОЛЗАРБ МАСАЛАЛАРИ

Матниязов Шерзод Сардорбекович Хоразм вилояти Хива шахри 

Хива Тиббиёт касб-хунар коллежи 

Жисмоний тарбия фани етакчи укитувчиси  Анотатсия: Таълим сохасида янгиликлар килиш, касб эгалаётган укувчилар профессионал таълим муассасасида таълим олиш жараёнида мукаммал касб эгаси булиб чикиши, янги замонавий техналогиялардан окилона фойдалана олиши, уз касбига куйилган малака талабларни мукуаммал бажара олишга каратилган, Kalit so`z: Таълим-тарбия,  касб-хунар,  малака-талаб, замонавий техналогия, кадрлар таёрлаш, профессионал таълим, амалёт куникмаси. 

Мамлакатимизда мустақилликнинг дастлабки йилларидан бошлаб таълим соҳасида эски ѐндашувлардан бутунлай воз кечилиб, мавжуд таълим-тарбия тизимини тубдан ислоҳ қилиш, уни замон талаблари даражасига кўтариш, миллий кадрлар тайѐрлашнинг янги тизимини барпо этиш, келажак учун баркамол, салоҳиятли авлодни тарбиялаш ишларига жуда катта эътибор бериб қаратилиб келинмоқда. Бугунги интеллектуал меҳнат бирламчи аҳамият касб этаѐтган глобаллашув асри, жаҳон бозорида рақобат миқѐси тобора ортиб бораѐтган давр мамлакатимизда таълим соҳасини замон талаблари асосида янада такомиллаштиришни тақозо қилмоқда. Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича 2017-2021 йилларга мўлжалланган Ҳаракатлар стратегиясининг амалга оширилиши давлат ва жамият қурилишини изчил такомиллаштиришни таъминлаш, иқтисодиѐт тармоқларини ривожлантириш суръатларини жадаллаштириш, илғор инновацион ва илм-фан ютуқларига асосланган технологиялардан фойдаланган ҳолда, замонавий ишлаб чиқаришни йўлга қўйишга йўналтирилган ишларга янгича суръат берди. Бу муҳим мақсадлар юқори малакали мутахассислар, педагог ва илмий кадрлар тайѐрлаш тизимини илғор хориж тажрибасини ўрганиш ва унинг энг яхши ютуқларини давлат ва жамоат тузилмалари, иқтисодиѐт тармоқларида татбиқ этиш асосида жиддий қайта кўриб чиқиш ва такомиллаштириш заруратини тақозо этади. Профессионал таълим тизимида амалга оширилаѐтган ислоҳотлар ҳам айнан шу мақсадларга қаратилган. Ўзбекистон Республикасида профессионал таълимни тизимли ислоҳ қилишнинг устувор йўналишларини белгилаш, замонавий билим ва юксак маънавий-ахлоқий фазилатларга эга, мустақил фикрлайдиган юқори малакали кадрлар тайѐрлаш жараѐнини сифат жиҳатидан янги босқичга кўтариш, профессионал таълимни модернизация қилиш, илғор таълим технологияларига асосланган ҳолда ижтимоий соҳа ва иқтисодиѐт тармоқларини ривожлантириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиѐевнинг ―Ўзбекистон Республикаси “Профессионал таълим тизимини янада такомиллаштиришга доир кушимча чора тадбирлар тугрисида”ги 2019 йил 6 сентябр ПФ-5812-сонли фармонига асосан  Урта махсус тиббий таълим муассасалари укувчиларининг малака амалиётларини утказиш шакллари, тартиби ва услублари, бахолаш мезонлари белгилаб олинди. Амалиётнинг барча боскичларида укувчиларнинг мутахасисликларига муофик касбий махорат куникмалар ва компетенсиялар тизимининг шакллантиришнинг дидактик асосланган изчилликни белгилаб берувчи намунавий дастурга асосланган талабларнинг аниклаб, ракоботдош касб эгаларини тайёрлаш. Укувчиларнинг малакалари юзасидан касбий билим ва амалий куникмаларнинг бажаришга, шунгдек узларининг касбий махоратининг ортиришлари, узлаштирган назарий билимларни мустахкамлаш, кенгайтириш ва тизимга солиш, касбий тафаккурни ривожлантириш, жамоа шароитида ташкилотчилик фаолиятининг сингдириш. Жамиятни ривожлантиришдаги замонавий тамойиллар юқори сифатли касбий таълим олиш имкониятини яратишнинг тубдан янги босқичига ўтишни талаб қилади. 2020 йил январь ойида Олий Мажлисга йўллаган мурожаатномасида Президентимиз Шарқ донишмандларининг: ―Энг катта бойлик — бу ақл-заковат ва илм, энг катта мерос — бу яхши тарбия, энг катта қашшоқлик — бу билимсизликдир! деган ҳикматли сўзларини мисол келтириб, замонавий билимларни ўзлаштириш, чинакам маърифат ва юксак маданият эгаси бўлиш узлуксиз ҳаѐтий эҳтиѐжга айланиб бораѐтганини, нафақат ѐшлар, балки бутун жамиятимиз аъзоларининг билими, савиясини ошириш учун, аввало, илм-маърифат, юксак маънавият кераклигини, илм йўқ жойда қолоқлик, жаҳолат ва албатта, тўғри йўлдан адашиш ҳолатлари бўлишини таъкидладилар. Ҳозирги шароитда глобал стратегия – бу профессионал таълим муассасасининг Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси, соҳа йўналишидаги илмий-тадқиқот марказлари, илмий ва юқори технологияли маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи корхоналар билан алоқаларни ва ўзаро муносабатларни йўлга қўйишидир. Таъкидлаш жоизки, профессионал таълим тизимини ислоҳ қилишнинг зарурияти Ўзбекистон мустақил давлат деб эълон қилиниши билан юзага келди. Бугунги кунда мамлакатимизда амалга оширилаѐтган демократик ва ҳуқуқий ислоҳотлар фуқаролик жамиятини шакллантиришнинг юксак талаблари ва замонавий халқаро стандартларга жавоб берадиган юқори малакали кадрларни тайѐрлаш тизимини янада такомиллаштириш, илғор технологиялар ва инновацияларни таълим-тарбия жараѐнларига татбиқ этишни тақозо этмоқда. 

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. ―”Профессионал таълим тизимининг янада такомиллаштиришга доир кушимча чора тадбирлар тугрисида”ги  2019 йил 6-сентябр ПФ-5812 сонли    Узбекистон Республикаси Президентинг фармони; 

2.―”Тиббиёт     ва    фармацефтика     таълими    ва     илм-фан     тизимини    янада

ривожлантириш  чора тадбирлари тугрисида”ги 2019 йил 6 майдаги ПК-4310-сонли 

Узбекистон Республикаси Президентинг карори;

3.― Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 24 январь куни Парламентга йўллаган Мурожаатномаси.

ISLOM MOLIYASI FAOLIYATIONMI TADBIQ QILISHNING HUQUQIY

TAHLILI: MONISTIK VA DUALISTIK ANDOZA

Toshkent davlar yuridik universiteti magistratura bosqichi Biznes huquqi yoʻnalishi 1kurs talabasi Mamatmurodov Farrux Farxod oʻgʻli - +998933005005

Annotatsiya: Ushbu maqolada islom moliyasi tizimini mahalliy qonunchilikka moslashtirishdagi mavjud andozalar, ularning batafsil tavsifi va xalqaro tajribalar keltirilgan bo’lib, ikki andozaning yutuq va kamchiliklari muhokama qilinadi.

Kalit so‘zlar: monistik andoza, dualistik andoza, an’anaviy moliya muassasalari, islomiy darchalar, murobaha, islomiy moliya muassasalari.

O‘tgan asrning 90-yillarigacha dunyo iqtisodiy jihatdan ikki yirik tizimga bo‘lingan edi. Biri kapitalistik va ikkinchisi sotsialistik iqtisodiyot edi. Kapitalizmga asoslangan mamlakatlarda xususiy mulkchilik mutlaqligi bilan ajralib tursa, sotsialistik davlat misolidagi Sovet Ittifoqida esa rejali iqtisodiyot, mulkka jamoviy egalik qilish ushbu iqtisodiyotning asosiy belgilaridan biri edi. Ammo ikkala iqtisodiy andozada ham yetarli darajada muammolar ko‘zga tashlanadi. 

Kapitalizmga asoslangan iqtisodiy tizimda xususiy mulkchilik qattiq himoya qilinga holatda tadbirkorlik, moliyaviy-iqtisodiy sektorlar faoliyati erkin amalga oshiriladi. Ammo bu qanchalik erkin bo‘lmasin mulkdorlar va yollanma ishchilar munosabatini tartibga solishning kuchli mexanizmini shakllantiradi. Ya’ni, moddiy boyliklarning asosiy qismi bir necha shaxslar yoki guruhlar qo‘lida to‘planishiga olib keldi. Bu esa jamiyatda yirik ijrimoiy tafovutni keltirib chiqaradi.

Sotsializmga asoslangan Sovet Ittifoqida rejali iqtisodiyot va unda davlatning mutlaq hukronligi tadbirkorlik faoliyatini keng ko‘lamda cheklar edi. Xususiy mulkchilikka cheklangan miqdorda ruhsat berilishi va mulkchilikka nisbatan jamoaviy egalik siyosatining mutlaqligi tabiiy iqtisodiy bozor munosabatlariga to‘sqinlik qilgan.

Ikki iqtisodiy lager hukmron bo‘lgan XX asrning ikkinchi yarmida ham boshqa iqtisodiy andoza mavjud bo‘lgan. Bu Islom dini qadriyatlariga asoslangan islom iqtisodiyoti edi. O‘tgan asrning ikkinchi yarmida islom iqtisodiyotining tarkibiy qismi bo‘lgan islomiy moliya tizimi o‘zining rivojlanish davrining dastlabki bosqichida bo‘lganligi sababli jahon iqtisodiyoti nigohida u qadar ko‘zga tashlanmagan. Umuman olganda islom iqtisodiyoti islom dini qadriyatlariga asaoslangan holda xususiy mulkchilikni ximoya qiladi va shu bilan birga boylilklarning adolatli taqsimlanishini qo‘llab-quvvatlaydi. Aynan shular kapitalistik va sotsialistik iqtisodiy andozalariga bir muncha o‘xshash va farqli jihatlari sanaladi.

Bugungi kunga kelib islomiy moliya tizimini qurish va alohida muassasalarini tashkil qilish uchun keng qamrovli say-harakatlar olib borilmoqda. Bu o‘z navbatida islom moliya tizimi kirib kelayotgan va islomiy moliya xizmatlari yo‘lga qo‘yilayotgan mamlakatlarning ijtimoiy-ruhiy kayfiyati, iqtisodiy jihatdan rivojlanganligi va bir necha omillarga ko‘ra islomiy moliya faoliyatini tadbiq qilishning bir necha andozalaridan birini tanlashiga olib keladi.

Rossiyalik iqtisodchi olim R.I.Bekkinning fikriga ko‘ra eng yangi davrda islomiy moliyaviy tizim qurishga yoki uning alohida muassasalarini rivojlantirishga uringan barcha davlatlarni 3 guruhga ajratiladi:

1.     Barcha moliyaviy tizim miqyosida islomiylashtirish amalga oshirilgan monistik (bir negizli) andozadagi davlatlar;

2.     An’anaviy va islomiy moliyaviy muassasalar bir huquqiy maydonda faoliyat yurituvchi dualistik andozaga ega davlatlar;

3.     Islomiy moliyaviy muassasalar uchun alohida mavqe tan olinmaydigan an’anaviy andozaga sodiq bo‘lgan davlatlar.^[7]

Dastlab monistik andozaga ega bo‘lgan davlatlar qatorida Eron, Pokiston va Sudan bo‘lgan. Ammo bugunga kelib faqatgina Sudan davlati monistik andozani davom ettirdi.   Islom moliyasi tizimini joriy qilishda monistik shaklning asosiy farqli jihati shundaki, bunda davlatlar o‘zining moliyaviy va iqtisodiy faoliyatining barcha jabhalarida islom dini qadriyatlaridan kelib chiqqan normalarga amal qilishni umumiy shart sifatida ko‘radi. Shu sababli ushbu andozaga ega davlatlarda barcha banklar va moliyaviy xizmatlar bilan shug‘ullanuvchi muassasalarda ssuda foizi amaliyotlaridan bosqichma-bosqich rejali tarzda voz kechish amalga oshiriladi. Bunda ssuda foizi amaliyotlaridan voz kechishda davlatlar to‘g‘ridan to‘g‘ri qonun yoki qonun osti hujjatlarini qabul qilishi, shuningdek, konstitutsiyaga kiritishi mumkin.

 Pokistonning 1973-yildagi konstitutsiyasining 38-moddasi (Insonlarning ijtimoiy va iqtisodiy farovonligini ta’minlash) “f” paragrafida “Hukumat riboni imkoni boricha ertaroq tugatadi” normasi, shu bilan birga 227-moddasida (Qur’on va sunnatga oid qoidalar) barcha normalar Quron va sunnatga muvofiq bo‘lishi kerakligi belgilab o‘tilgan.^[8] Bu shuni anglatadiki, an’anaviy tizim asosida faoliyat yuritayotgan bank va moliyaviy muassasalari xizmatlarining islom qadriyatlariga muvofiq bo‘lmaganlari bosqichma-bosqich bekor qilinadi va unga muqobil tarzda islom moliyasi xizmatlari joriy qilinadi. Boshqa qonun va qonun osti hujjatlari Konstitutsiyada belgilab o‘tilgan umumiy norma asosida shakllantiriladi. 

 Nazariy jihatdan olganda moliayaviy foizli amaliyotlarni cheklashda katta to‘siqlar yo‘qdek tuyuladi. Ammo amaliyotda holat boshqach tus oladi. Sababi, monistik andoza mavjud mamalakatlarda tashqi qarzlarni so‘ndirish masalalari bevosita ssuda foiziga asoslanadi. Chunki xalqaro moliyaviy munosabatlarning asosiy qismi ssuda foiziga to‘g‘ridan-to‘g‘ri asoslanadi. 

 Islom moliyasi tizimini joriy qilishdagi monistik andoza moliyaviy va iqtisodiy huquqiy tizimni bir tomonlama o‘zgartirishni taqazo qilishi va mususlmon davlarlarining ko‘pchiligi ssuda foizi asosida qurilgan yuqori darajadagi qarzdorliklari mavjudligi bilan o‘zini yetarli darajada oqlamaydi. Hozirda monistik andoza asosida iqtisodiy va huquqiy jihatdan to‘liq tizimlashtirgan birgina Sudan davlati mavjud.

 Bugungi kunda islom moliyasi xizmatlarini joriy qilishda ko‘p mamlakatlar dualistik andozadan ketmoqda. Ushbu andoza o‘zining moslashuvchanligi, har qanday huquqiy tizim bilan chiqisha olishi va an’anaviy moliya tizimiga raqobatbardoshliligi bilan xarakterlanadi. 

 Islomiy moliya xizmatlarini keng joriy qilayotgan mamlakatlar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, islomiy moliya xizmatlarini mahalliy qonunchilikka moslashtirish ikki xil yo‘l  orqali amalga oshirilmoqda. 

Birinchisi, asosan musulmon jamoalari kam bo‘lgan g‘arbning bir qator davlatlarida (Angliya va AQSH) islomiy banklar va xizmatlarni huquqiqy jihatdan tartibga soluvchi alohida qonunchilik mavjud bo‘lmay, balki islom moliyasi xizmatlarini joriy qilish va rivojlarnitishda ularga to‘siq bo‘ladigan normalarni bekor qilish yoki o‘zgartitish kiritishdir. Bu kabi davlatar “hech qanday to‘siqlarsiz, hech qanday maxsus ko‘maklarsiz” tamoyili asosida islom moliyasi xizmatlarini rivojlantiradi va islomiy banklar qonunchikda oddiy banklar yoki kredit muassasalari sifatida ko‘rib chiqiladi. 

R.I.Bekkinning fikriga ko‘ra bu kabi davlatlar yuqorida keltirilgan xususiyatlarga ko‘ra an’anaviy andoza tarkibiga kiradi. Ammo bizning fikrimizcha bu dualistik andozaning dastlabki bosqichidir. Birgina Turkiya misolida oladigan bo‘lsak, Turk islomiy banklari mamlakat bank tizimining to‘laqonli ishtirokchilari bo‘lish uchun sherikchilik banklari nomi ostida 20 yildan oshiqroq bo‘lgan yo‘lni bosib o‘tdi.^[9] Islomiy moliya xizmatlariga talabning oshishi va xizmatlar ko‘lamining kengayishi qonunchilikka yangi o‘zgartirishlar kiritishni taqazo qilib qoldi. Bu mahsus qonunchilikni joriy qilishga olib keldi. Shu tariqa Turkiya tabiiy ravishda an’anaviy andozadan dualistik adnozaga o‘tdi.

Ikkinchisi, Islomiy muassasalar xizmatlarining maxsus qonunlar bilan tartibga solinishi. Ya’ni, Islomiy moliya xizmatlarini amalga oshirishda ularning an’anaviy moliya muassasalari bilan teng va bir maydonda erkin faoliyat yuritishiga imkon beruvchi qonunlar qabul qilinadi. Natijada islomiy banklar va sug‘urta kompaniyalari bir huquqiy maydonda harakatlanadi. Tushunarliroq qilib aytganda islomiy va an’anaviy moliya sektorlari parallel faoliyat yuritadi.  

Dualistik andozaning eng ko‘zga ko‘rinarli belgisi bu islomiy darchalarning mavjudligidir. Islomiy darchalar an’anaviy banklarda islomiy moliya xizmatlarni amalga oshirish uchun tashkil etilib, bir bankda ikki toifadagi bank xizmatlari olib boriladi. An’anaviy banklarda maxsus islomiy darchalarni ochish Yevropa va Janubi-Sharqiy

Osiyo davlatlarida keng qo‘llaniladi. 

 Dualistik andozadagi davlatlarda islomiy banklar va muassasalar bilan bir vaqtda an’anaviy banklarda islomiy darchalar ham faoliyat yuritadi. Ammo bu davlatning umumiy moliyaviy siyosatiga bog‘liqdir. Misol uchun Yaqin Sharq mamlakatlarida to‘g‘ridan-to‘g‘ri islomiy muassasalar faoliyat yuritib, an’anaviy banklarda islomiy darchalarga ruhsat berilmaydi. 

 Dualistik andozada islomiy moliya muassasalari faoliyatini huquqiy tartibga solishning bir qancha yo‘llari mavjud bo‘lib, bulardan biri  islomiy moliya xizmatiga aloqador yo‘nalishlar doirasidagi faoliyatlarni tartibga soluvchi asosiy normativ hujjatga (Kodeks, qonun) o‘zgartirish kiritish orqali amalga oshiriladi. Misol uchun, ko‘p mamalakatlarda banklarning murobaha^[10] shartnomalari ikki tomonlama soliqqa tortishga asos bo‘ladi. Bu esa amalda banklar faoliyatini qiyinlashtiradi. Shu sababli soliq qonunchiligiga bu kabi shartnomalarga nisbatan faqat bir martalik soliqqa tortish bo‘yicha qo‘shimcha kiritilishi mumkin. 

Ikkinchi yo‘li islomiy muassasalar faoliyatini barcha jabhalarini qamrab olib,  umumiy tartibga soluvchi alohida normativ hujjat qabul qilishdir. Bu normativ hujjatda soliq, shartnomaviy va boshqa munosabatlar tartibga solinadi.   

Umuman olganda ikkala yo‘nalish ham samarali bo‘lib, ikkalasidan birini qo‘llash davlatning islomiy moliya xizmatlarini rivojlantirishga bo‘lgan yondashuvi va huquqiy tizimiga bog‘liqdir.

Yuqoridagilardan shuni xulosa qilishimiz mumkinki, islom moliyasini rivojlantirayotgan va bu yo‘lga endi qadam qo‘yayotgan musulmon davlatlari uchun dualistik andoza har tomonlama maqbul va samarali yo‘ldir. 

 

Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati

1.                     Islom va iqtisodiy modeli va zamon.[Matn]/R.I.Bekkin.-Toshkent: “Oʻzbekiston” NMIU, 2019.- 360B.

2.                     Sudin Xorun, Van Nursofiza Van Azmiy.  Islomiy moliyalar va bank tizimi: falsafasi, tamoyillari va amaliyoti.  Qozon: Linova-Media, 2012.  – 536-b.

3.                     The Constitution of Pakistan 1973, ISLAMABAD : The 31st May, 2018, IX pargraf

4.                     Bekkin R. I. Islom iqtisodiyoti. – Moskva: AST: Vostok-za-pad, 2008.

5.                     Sayyid Muhammad Rizvi. Khums (The Islamic Tax) [Electronic resource]. – 

2012. – Access mode: www. al-islam. org

DURING THE DEVELOPMENT OF THE PROJECT VERTICAL LAYOUT ISSUES ACCOUNTING FOR NATURAL CONDITIONS.

Toshmatov Ulugʻbek Qodirjon Oʻgʻli,

Fergana Polytechnic Institute,

 Faculty of Civil Engineering, 

5-20 groups Annotation: In the work on the project of the vertical layout of the site in the article natural conditions, i.e.  climatic conditions, topography and related  taking into account problems arising in the design process and in accounting issues of developing solutions to problems in future earthworks listed.

Key words: relief, natural conditions, geomorphology, drainage, construction, vertical, horizontal, combination, gallery.

We all know that there are vertical planning projects today done, but we face some shortcomings in these projects  possibly.  All the shortcomings of the normative construction of vertical projects inconsistency of accounting work with established rules.

The urgency of the problem lies in the fact that any construction from legislation and regulatory requirements established during the preparation process. I believe that it is necessary to design without deviating.  Because every design. The product of the project is the human factor.  including vertical. In the process of designing plans QMQ

2.01.09.19 - “Driving and Buildings and structures erected in areas with heavily buried soils”, PMK 2.01.01- 94 "Climatic and physical-geological data for design" and 2.07.0103 "Urban planning. Development of urban and rural areas and construction planning.

Each region has its own natural conditions, external influences and physical and geological processes.  Natural conditions in the surrounding areas  may be unusual.  Therefore, before the design work improvement of the climatic conditions of the region by generalizing natural conditions need to learn.

Climatic conditions - wind direction, low altitude, water bodies Proximity indicates the presence of green areas.  Climatic conditions according to residential areas of industrial enterprises. Distance determination, road planning, construction methods selection, installation of a snow and rainwater drainage system or irrigation system, engineering a number of issues, such as network design (determination of the freezing layer of the earth)  taken into account in the decision.  [1]

Projects taking into account climatic conditions (cities, towns and other structures) monthly for the average year of the project area precipitation and its intensity, time of snowfall and its thickness by periods weather level (low-high, medium and night difference) quantity), wind strength, direction and frequency (year-round and seasonal), humidity, density and frequency of fog throughout the year the number of sunny days and other cases are studied [1].  Accommodation The focus is on wind direction and its effects. Mainly based on the shape called "Wind Flower" where the main wind direction studied.  Climatic conditions are made up of several factors.  These consists of:

•  Reliefs;

•  Snow and rain water;

•  The groundwater;

•  Rivers, lakes and reservoirs.

The calculation of the area from the town-planning point of view is, first of all, natural depends on the properties and forms of natural relief under the influence of processes.  This the science of geomorphology studies the dependence and composition of existing landforms.

Vertical planning is one of the requirements for construction, planning and landscaping  reshaping, changing and adapting the natural relief combines their work.  Most of the relief is due to natural conditions  found the optimal solution.  Protection of the territory from groundwater flooding, to prevent the formation of swamps and other natural conditions  elimination of causes of inconvenience based on "vertical planning"  is the optimal path.  Extreme levels of precipitation and snowfall. As a result, subsurface layer subsidence occurs.  Basis for solving such problems. External drainage system with underground drainage networks,  use of drainage networks at high water levels, landslides  installation of retaining walls in areas.  Accumulated water and groundwater  makes it necessary to use a drainage device to escape.Today, there are many modern ways to design a drainage system  is being considered.  At this point, we need to know what the concept of drainage is.

Drainage - devices designed to artificially reduce the level of groundwater. It is designed to work continuously for a long time.[2]

The drainage system consists of a separate channel and a drainage device, the surface layer accumulated water is removed.  Special underground pipes,  wells and pumping stations. Due to its design features  It is divided into vertical, horizontal and combined types.

In construction practice, drainage is characterized by the following structures are used:

1.   Open drainage;

2.   Closed drainage, consisting of leaky materials;

3.   closed pipe drainage;

4.   Gallery drainage; 5. Vertical drainage;

6. Local drainage.

The bottom line is that the project is ready urban planning and construction, if the project is developed on the basis of repetitive regulatory rules. The building under construction will increase confidence in the industry and directly affects the strength of the structure.

Recommendations:

1.                 Shukurov.I.S, Xotamov.A.T "Shahar hududini injenerlik tayyorlash",  "IQTISODIY-MOLIYA", Toshkent-2018.

2.                 Isamuxamedova.D.U, Ismoilov.A.T, Xotamov.A.T "Injenerlik obodonlashtirish va transport", Toshkent-2009.

 

 

 

 

 

 

1-SINF ОNА TILI VА О`QISH SАVОDXОNLIGI DАRSLАRIDА RАQАMLI

TEXNОLОGIYАLАRDАN FОYDАLАNIB KREАTIV FIKRLАSHGА

О`RGАTISHNING SАMАRАLI USULLАRI

Bоltаyevа Zuhrа Sаdridinоvnа  Buxоrо vilоyаti G`ijduvоn tumаni 47-umumiy о`rtа tа`lim mаktаb bоshlаng`ich sinf о`qituvchisi Аnnоtаtsiyа: Ushbu mаqоlа bоshlаng‘ich sinflаrdа оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi dаrslаrini sаmаrаli tаshkil etish xususidа fikr yuritilаdi. О‘quvchilаrning, eng аvvаlо,sаvоdxоnligini оshirishdа tо‘g‘ri о‘qish, sо‘z bоyligini оshirish, keng fikrlаshgа           о‘rgаtish,

nutqini, оngini оshirish kаbi bir qаtоr xususiyаtlаrni о‘rgаnishdа оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligini tо‘g‘ri tаshkil etа bilish lоzim. Kаlit sо`zlаr: shаxs, ezgu fikr, ezgu аmаl, ezgu sо‘z

Аннотация. 

Эта статья посвящена эффективной организации занятий по 

обучению  родному  языку  и  чтению  в  начальной  школе.  Прежде  всего,  необходимо  повысить 

грамотность  родного  языка  и  чтения  при  изучении  ряда  особенностей,  таких  как  правильное  чтение,  увеличение  словарного  запаса,  обучение  широкому  мышлению,  улучшение речи, сознания.

Ключевые  слова: 

личность,  хорошее  мышление,  доброе  дело,  доброе  слово, 

новаторство, творчество, свободное мышление, культура речи, результативность урока. Аnnоtаtiоn. 

This  аrticle  fоcuses  оn  the  effective  оrgаnizаtiоn  оf  mоther  tоngue  аnd 

reаding literаcy  clаsses  in  primаry  schооl.  First  оf  аll,  it is  necessаry  tо  imprоve  the  literаcy  оf the  nаtive  lаnguаge  аnd  reаding  in  the  study  оf  а  number  оf  feаtures,  such  аs  cоrrect  reаding, 

increаsing vоcаbulаry, teаching brоаd thinking, imprоving speech, cо nsciоusness. shоuld be аble tо fоrm Keywоrds: 

persоnаlity,  gооd  thоught,  gооd  deed,  gооd  wоrd,  innоvаtiоn,  creаtivity,  free  thinking, speech culture, lessоn effectiveness.

О‘quvchilаrning,  eng  аvvаlо,  sаvоdxоnligini  оshirishdа 

tо‘g‘ri о‘qish, sо‘z bоyligini оshirish, keng fikrlаshgа о‘rgаtish, nutqini, оngini оshirish kаbi bir qаtоrxususiyаtlаrni о‘rgаnishdа оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligini tо‘g‘ri tаshkil etа bilish lоzim.   Fikrini о‘stirish,  fikrlаshgа  о‘rgаtish,  kelаjаkkа  sоg‘lоm  fikrli  bоlаni tаrbiyаlаsh  оnа  tili  vа  о‘qish  sаvоdxоnligining  аsоsiy  vаzifаlаridаn biridir. Аyniqsа,  bоlа  fikrining  kengаyishidа  sоddа sо‘zlаrdаn murаkkаb sо‘zlаrgа о‘tib bоrishi yоsh xususiyаtlаrigа mоslаb dаvlаt tа’lim stаndаrtlаri аsоsidа jоylаngаnligi о‘tа muhimdir. Dаrslаrni  tо‘g‘ri  vа  sаmаrаli tаshkil  qilа  оlish  о‘qish sаmаrаdоrligini оshirаdi, mа’nаviy оzuqа оlishning yаnа bir yо‘li hаmdir.Hоzirgi kundа yurtimizdа аmаlgа оshirilаyоtgаn islоhоtlаr, аyniqsа, tа’lim sоhаsidаgi   tub   burilishlаr   аynаn   hаr   tоmоnlаmа   yetuk, bаrkаmоl,   mustаqil fikrlаydigаn yоsh аvlоd tа’lim tаrbiyаsi uchunligi hech birimizgа sir emаs. Buning uchun tа’lim sifаtini оshirish mаqsаdidа ,,Kаdrlаr tаyyоrlаsh milliy dаsturi” vа ,,Dаvlаt  tа’lim  stаndаrti’’ning yо‘lgа  qо‘yilishi,  bоshlаng‘ich  sinflаrdа tа’lim-tаrbiyа mаsаlаlаrigа kuchli e’tibоr qаrаtish vа bu yо‘ldа о‘qituvchi, pedаgоglаr оldigа  bir  qаnchа  tаlаblаr  qо‘yilmоqdа.  Birinchi  Prezidentimiz  аytgаnlаridek: ,,Dаvlаt  siyоsаtining  ustuvоr  sоhаsi 

bо‘lmish bаrkаmоl insоn tаrbiyаsigа mа’sul о‘qituvchilаr zimmаsigа bugungi kundа rivоjlаnаyоtgаn jаmiyаtimiz uchun yuksаk оngli,  mustаqil  fikrlаy  оlаdigаn,  xul-аtvоri  bilаn  о‘zgаlаrgа  ibrаt  bо‘lаdigаn bilimli,  irоdаsi  bаquvvаt,  о‘z kаsbini  mukаmmаl  bilаdigаn  XXI  аsr  kаdrlаrini tаyyоrlаsh mаs’uliyаtini yuklаgаn” ,,Аmаlgа  оshirilаyоtgаn  islоhоtlаrning  аsоsiy  mаqsаdi  hаr  bir fuqаrоning shаxs sifаtidа shаkllаnishi uchun, о‘z qоbiliyаtini о‘z tаlаntini ishgа sоlib hаyоtini yаnаdа  yаxshilаnishi,  mа’nаn  bоyitishi  uchun  bаrchа imkоniyаtni  yаrаtib berishdаn   ibоrаtdir”  Birinchi   prezidentimiz   I.Kаrimоvning   bu sо‘zlаridаn mustаqillikkа  erishgаnimizdаn  buyоn  yоshlаrgа  qаndаy  e’tibоr  berilаyоtgаnligi qаndаy imkоniyаtlаr eshigi оchib berilаyоtgаnligini kо‘rsаk bо‘lаdi.Bаrkаmоl  shаxsni  shаkllаntirish  hаr  bir  dаvrning  muhim  ijtimоiy  vаzifаsi sifаtidа kun tаrtibigа qо‘yilgаn.  Zаrdushtiylik  dinidа ezgu fikr, ezgu sо‘z, ezgu аmаl  uning  bоsh  g‘оyаsi  bо‘lsа,  islоm  tа’limоti  g‘оyаlаridаn  esа  bilimli bо‘lmоqlikdir.  Mustаqil  fikrlоvchi  erkin shаxsni shаkllаntirishdа  аtrоf

-muhit,о‘tа murаkkаb  xususiyаtgа  egа  bо‘lgаn  munоsаbаtlаrning о‘rni  kаttа. Shuningdek, bоshlаng‘ich sinflаrdа bоlаning qаndаy о‘sishi,shаkllаnishidа pedаgоg mаhоrаtigа bоg`liq hisоblаnаdi. Dаrsning innоvаtsiоn texnоlоgiyаlаr аsоsidа оlib bоrilishi dаrs sаmаrаdоrligini yаnаdа оshirаdi. Shuningdek, bir qаtоr metоdlаr, jumlаdаn:“Аqliy hujum” metоdi;“Kаlаster” metоdi;“Ven diаgrаmmаsi” metоdi; “Qоrа quti” metоdi;“B B B” metоdi.2-sinf “Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi” dаrsligidа  keltirilgаn  Kаmоlа  Sоdiq  qizining “Kimni qо‘shni deymiz?” hikоyаsini kо‘rib chiqаmiz:

KIMNI QО‘SHNI DEYMIZ?Bоbо: –

О‘g‘lim,    qо‘shnimiz

Fаridа    xоlаnikigа    chiqib,    uyishlаrigа yоrdаmlаshdingmi?Temur: 

–Bоbоjоn,  kо‘chаbоshidаgiАbdullоhning buvisiniаytyаpsizmi?  Uylаri uzоqdа-ku, ulаrni hаm qо‘shni deymizmi? Bоbо: –О‘g‘lim, uyimizning оldi tаrаfidаgi qirq hоvli, оrqа tаrаfidаgi qirq hоvli, chаp  tаrаfidаgi  qirq  hоvli,  о‘ng  tаrаfidаgi  qirq  hоvlining  hаmmаsi  bizgа  qо‘shni hisоblаnаdi. Temur: –Vоybо‘о‘...

Bоbо: –Unutmа, hоzir hаm, kаttа bо‘lgаningdа hаm mаhаllаdоshlаring bilаn аhil  bо‘l. Ulаrgа yаxshilik qilishdаn qоchmа!

Temur:–Аlbаttа shundаy qilаmаn!Kаmоlа Sоdiq qizi

Hikоyа  birinchi  о‘qituvchi  tоmоnidаn  о‘qib  berilаdi  vа  о‘quvchilаrgа  quyidаgi sаvоllаr berilаdi. 

1   Kimlаrni qо‘shni deymiz?

2   Temurning bоbоsi аytgаn fikrgа qо‘shilаsizmi?

Nimа uchun?

3   Mаhаllаdоshlаr bilаn аhil bо‘lish uchun nimа qilish kerаk?

4   Mаhаllаngizdаgi оdаmlаrgа qаndаy yаxshilikqilishingiz mumkin?

Keyin  hikоyа  о‘qituvchi  tоmоnidаn  tushuntirilаdi,  sо‘ngrа  keying  tоpshiriqdа  аytilgаnidek: Pаrtаdоshingiz  bilаn  biringiz  bоbо,  biringiz  bоlа  bо‘lib  diаlоgni  qаytа о‘qing. Sо‘zlаrni аniq vа tо‘g‘ritаlаffuz qiling. О‘quvchilаr bаhоlаnаdi vа rаg‘bаtlаntirilаdi.Usul vа metоdlаr о‘quv jаrаyоni sifаtini hаl qilib berаdi. 

О‘quvchining оngli vа   kuchli о‘zlаshtirishidа,  fаоllikning  rivоjlаnishigа  hаm  tа’sirini  о‘tkаzmаy qо‘ymаydi. О‘qituvchining      metоd  vа  usullаrni  tо‘g‘ri  tаnlаy  оlishi  dаrsdа о‘tilаdigаn mаvzugа bоg‘liqdir. Yаngi mаvzu bаyоni uchun bir metоd qо‘llаnsа, uni  mustаhkаmlаsh,  umumlаshtirish  uchun  yаnа  bir  metоd  qо‘llаnilаdi. dаrsni sаmаrаli о‘tkаzish uchun о‘tilаdigаn metоdlаr puxtа о‘ylаnishni tаlаbqilаdi.,,Dаrhаqiqаt, оʻquvchi mаʼnаviyаtigа, аxlоqigа tаʼsir qilish, kоmil insоn qilib tаrbiyаlаsh uchun bаdiiy аdаbiyоtni оʻqib berishning, оʻrgаtishning оʻzi kаmlik qilаdi. Bu yоʻldа shаxsiy nаmunа, оʻrgаngаnlаrini аmаliyоtdа qоʻllаy оlish hаm kаttа аhаmiyаt kаsb etаdiʼʼ Xulоsа   qilib   аytgаndа,   hоzirgi   zаmоn  о‘qituvchidаn   ijоdkоrlikni,   erkin fikrlilikni,  yаngi  texnоlоgiyаlаr  аsоsidа  ish  оlib  bоrishlikni  tаlаb  qilаdi. undа pedаgоgik tаjribаning yuqоri bо‘lishi, mulоqоt mаdаniyаti, nutq mаdаniyаtining shаkllаngаn  bо‘lishi,  о‘z-о‘zini  bоshqаrish  qоbiliyаtining  mаvjudligi,   bilim, kо‘nikmа  vа  mаlаkаning  nаmоyоn  bо‘lishi,  uning  pedаgоgik  mаhоrаtgа  egа ekаnligini  kо‘rsаtаdi. 

Dаrsning sаmаrаdоrligi-о‘qituvchining  mаhоrаtigа bоg‘liqdir. Bоshlаng’ich tа’lim sifаti vа sаmаrаdоrligini оshirishdа аxbоrоt texnоlоgiyаlаrdаn fоydаlаnish kаttа аhаmiyаtgа egа. Shu sаbаbdаn bоshlаng;ich sinf dаrslаrini о’rgаnishdа rivоjlаntiruvchi muаmmоli hаmdа pedаgоgik texnоlоgiyаlаrni аsоsiy jihаtlаrini о’zidа ifоdаlоvchi “Multimediа- dаrs”, “Slаydli dаrs”, “Seminаr dаrs” kаbilаrni qо’llаsh tаvsiyа etilаdi. Seminаr dаrs о’quvchilаrning mustаqil chiqishlаrini jаmlоvchi, lоzim tоpilgаn pаytdа munоzаrаgа аsоs yаrаtuvchi dаrs hisоblаnаdi. Bundаy dаrslаrdа о’qituvchi bоshqаrib, yо’nаltirib turish vаzifаsini bаjаrаdi, о’quvchilаr esа mustаqil ijоdiy ishlоvchi о’z fikrigа egа shаxs sifаtidа о’quv fаоliyаtigа kirishаdilаr. “Multimediаli dаrslаr”dаn fоydаlаnish hаm bоshlаng’ich tа’lim dаrs jаrаyоnidа sifаt vа sаmаrаdоrlikni оshirish imkоnini berаdi. Bu jаrаyоndа о’qituvchi: - о’quv mаteriаlini kо’rgаzmаli tаqdim etаdi; - yаngi mаteriаlni jаdаllik bilаn yetkаzа bilаdi; - аxbоrоtlаr tezligi vа hаjmini аnimаtsiyаlаr kо’mаgidа bоshqаrа оlаdi; Tа’lim sоhаsidаgi bаrchа islоhаtlаrning аsоsiy mаqsаdi mа’nаviy jihаtdаn mukаmmаl rivоjlаngаn insоnlаrni tаrbiyаlаsh, tа’lim tizimini tаkоmillаshtirish, dаrs jаrаyоnlаrini yаngi pedаgоgik vа аxbоrоt texnоlоgiyаlаri аsоsidа hаr tоmоnlаmа zаmоn tаlаbigа mоs rаvishdа аmаlgа оshirishdаn ibоrаtdir. Shuning uchun hаm bugungi kundа tа’lim - tаrbiyа tizimidа kоmpyuter vа аxbоrоt texnоlоgiyаlаrining zаmоnоviy texnоlоgiyаlаridаn sаmаrаli fоydаlаnishgа аlоhidа e’tibоr berilmоqdа. Bu esа tа’lim jаrаyоnidа о’quvchilаrgа turli fаnlаrdаn bilim beruvchi pedаgоg kаdrlаrni аxbоrоt texnоlоgiyаlаrining zаmоnаviy vоsitаlаlаridаn fоydаlаnishlаri uchun, eng аvvаlо bu sоhаdаgi bilim vа mаlаkа dаrаjаlаrini оshirish, tа’lim tizimini texnik jihаtdаn tа’minlаsh, internetdаn fоydаlаnish imkоniyаtlаrini tо’lа yаrаtib berish оrqаliginа sаmаrаli nаtijаgа erishish mumkin. Tа’lim tizimi sifаti vа sаmаrаdоrligini оshirishning аsоsiy usullаridаn biri о’quv jаrаyоnidа zаmоnаviy аxbоrоt kоmmunikаsiоn texnоlоgiyаlаrni, shu jumlаdаn multimediyаli о’quv kurslаrini qо’llаsh, о’qituvchi vа о’quvchining interfаоl о’zаrо аlоqаlаrini tа’minlаsh, multimediаli о’quv kurslаri vа dаrsliklаrini ishlаb chiqishdа yuqоri mаlаkаli kаdrlаrni jаlb etishdаn ibоrаt bо’lаdi. "Science аnd Educаtiоn" Scientific Jоurnаl Vоlume 1 Issue 2 Mаy 2020 438 www.оpenscience.uz Multimediа аxbоrоtlаrni hаr xil kо’rinishlаrdа tаsvirlаsh vа dinаmik оbrаzlаrini yаrаtish, uni kо’rish vа eshitish оrgаnlаri оrqаli qаbul qilish vа tаsаvvur etish imkоniyаtlаrini yаrаtаdi. Multimediа texnоlоgiyаlаridа аn’аnаviy texnоlоgiyаlаrgа qаrаgаndа аxbоrоtlаr mаtn kо’rinishdа emаs, bаlki tаsvir, оvоz vа hаrаkаtlаr kо’rinishidа ifоdаlаnilishi о’quvchilаrni dаrslаrdа fаоlrоq, diqqаtlirоq intiluvchаn vа qiziquvchаn bо’lishgа о’rgаtаdi, chunki tаvsiyа qilinаdigаn hаr bir аxbоrоt ulаrning ishtirоki vа hаrаkаti оrqаli аmаlgа оshirilаdi. О’quvchilаrdа esа “multimediаli dаrs”lаr fаngа bо’lgаn qiziqish uyg’оtish, о’z bilimlаrini nаzоrаt qilish vа mustаhkаmlаsh, mаvzuni о’rgаnishdа о’zi uchun qulаy bоlgаn tezlik vа о’zlаshtirish dаrаjаsini tаnlаsh imkоniyаtini berаdi. Tа’lim jаrаyоnidа sifаt vа sаmаrаdоrlikni оshirishdа “Interаktiv dоskа” ning аhаmyiаti kаttа. Interаktiv dоskа - zаmоnаviy аxbоrоt texnоlоgiyаlаrni о’z ichigа qаmrаb оluvchi tа’limning yаngi texnik vоsitаsi bо’lib, о’quvchilаrgа аxbоrоt yetkаzishning zаmоnаviy, qulаy usuli hisоblаnib о’qituvching о’quvchi bilim dаrаjаsi vа qiziqishidаn kelib chiqqаn hоldа bilim berish imkоniyаtlаrini kengаytirаdi. Interаktiv dоskа tа’lim jаrаyоnigа elektrоn о’quv vа multimediа mаteriаllаrni оlib kirish uchun sаmаrаli vоsitаdir. Kаttа ekrаngа yа’ni elektrоn dоskаdа аxbоrоtlаrni yаxshi qаbul qilishlаri hisоbigа о’quvchilаrning fikrlаsh qоbiliyаti оshаdi. О’quvchilаr mustаqil ishlаydilаr, sinfdоshlаri vа о’qituvchilаri bilаn birgа fikrlаydilаr. Dаrs jаrаyоnidаgi ushbu hаmfikrlilik muhiti о’quvchilаrning sinfdоshlаri оrаsidа mаvqei vа о’zigа nisbаtаn ishоnchining оrtishigа sаbаb bо’lаdi. О’quvchilаrning fаngа qiziqishlаri kuchаyib, о’quv mаteriаli tez yоddа sаqlаnаdi. Yuqоridаgi fikrlаrgа xulоsа qilib shuni аytish lоzimki bоshlаng’ich tа’lim sifаt vа sаmаrаdоrlikni rivоjlаntirishdа о’qituvchining kаsbiy kоmpetentligi vа о’qimishlilik dаrаjаsi, bоlаlаr psixоlоgiyаsi, zаmоnаviy pedаgоgik аxbоrоt texnоlоgiyаlаrni puxtа bilishi bоshlаng’ich tа’lim sifаt vа sаmаrаdоrligi tа’minlаshdа muhim аhаmiyаtgа egа. Zаmоnаviy pedаgоgik vа аxbоrоt texnоlоgiyаlаr аsоsidа dаrs о’tish tа’lim sаmаrаdоrligini оshirаdi, о’quvchilаrning mustаqil fikrlаsh jаrаyоnini shаkllаntirаdi, о’quvchilаrdа mаvzuni о’rgаnishgа ishtiyоq vа qiziqishini оshirаdi, bilimlаrni mustаhkаmlаsh, ulаrdаn аmаliyоtdа erkin fоydаlаnish kо’nikmа vа mаlаkаlаrini shаkllаntirаdi.

Fоydаlаnilgаn аdаbiyоtlаr:

1.А'zаm  Xоliqоv  ,,Pedаgоgik  mаhоrаtʼʼ  ,,Tаfаkkur-BоʻstоniʼʼTоshkent-2011, 124-bet

2.Kаrimоv  I.А.  Bаrkаmоl  Аvlоd-О‘zbekistоn  tаrаqqiyоtining  pоydevоri-

Tоshkent, Shаrq nаshriyоti-mаtbаа kоnserni 1997

3-2sinf  “Оnа tili vа о‘qish  sаvоdxоnligi” dаrsligi 1-qism

B-37 Tоshkent –2021

 

RAQAMLI TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANIB KASBIY (AMALIY) KOMPETENSIYALARNI RIVOJLANTIRISH

Mirjanova Nargiza Norkulovna –  Бухоро Давлат Университети

Технологик таълим кафедраси ўқитувчиси, Бухоро, Ўзбекистон Республикаси nmirjanova1981@mail.ru   +998914488082

 Annotasiya. Maqolada kasbiy kompetensiyalarning  inson shaxsiy fazilatlari, kasbiy bilimi, ko'nikmasi, malakasi hamda tajribasiga bog’liqligi, shuningdek kasbiy kompetensiyalarni rivojlantirishda raqamli texnologiyalarning o’rni haqida fikr yuritilgan.

 Kalit so’zlar: kasbiy, kompetensiya, raqamli texnologiya, professional, malaka, ko’nikma.

 

РАЗВИТИЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ КОМПЕТЕНЦИИ ИСПОЛЬЗУЯ  ЦИФРОВЫЕ ТЕХНОЛОГИИ

Миржанова Наргиза Норкуловна – преподаватель, кафедра технологическое образование, педагогический факультет, Бухарский государственный университет, г. Бухара, Республика Узбекистан 

nmirjanova1981@mail.ru   +998914488082

 Аннотация: В статье рассматривается зависимость профессиональных компетенций от личностных качеств, профессиональных знаний, навыков, умений и опыта, а также роль цифровых технологий в развитии профессиональных компетенций.

 Ключевые слова: профессионал, компетентность, цифровые технологии,  квалификация, мастерство.

 

DEVELOPMENT OF PROFESSIONAL COMPETENCE USING DIGITAL

TECHNOLOGIES

Mirjanova Nargiza Norkulovna - Lecturer, Department of Technological Education, Faculty of Education, Bukhara State University, Bukhara, Republic of Uzbekistan.

 Abstract: the article discusses the dependence of professional competencies on personal qualities, professional knowledge, skills, abilities and experience, as well as the role of digital technologies in the development of professional competencies.

       Key words: professional, competence, digital technologies, qualification, skill.

 

 Kompetensiya (lotin. Competentia "rozilik, mutanosiblik  “competere” dan "mos, yondashuv")-har bir kishi bilimdon bo'lgan savollar doirasi

         Kasbiy kompetensiyalar - bu kasbiy majburiyatlarni bajarish qobiliyati  yoki muayyan kasbiy vazifani bajarish.Ya’ni ishni sifatli bajarish va kerakli natijaga erishishingiz tushuniladi.  Faoliyat kompetensiyasi sizda mehnat vazifalarini bajarishga yordam beradigan to'liq bilim va tajribaga ega ekanligingizni ko'rsatadi.

 Kompetensiyalarni boshqarish - bu xodimning o'ziga xos vazifasi bo'yicha ishlash maqsadlariga erishish uchun zarur bo'lgan asosiy ko'nikmalarni aniqlash, shuningdek ushbu ko'nikmalarni tashkilotning biznes strategiyasiga eng mos keladigan tarzda ishlab chiqish va optimallashtirish amaliyotidir.

 Professional kompetensiyalar ish beruvchiga qobiliyatimiz va qadr-qimmatimizni ko'rsatadi. Har safar yangi ish qidirayotganimizda yoki yangi lavozimga tatinlnayotganimizda, biz o'z kompetensiyalarimizni baholashga duch kelamiz.

 Shunga asoslanib, bizning qobiliyatlarimiz va pozitsiyamiz ((junior, middle и senior) haqida xulosa chiqariladi. Shu sababli, o'z kasbiy qobiliyatlarimizni doimiy ravishda rivojlantirish va boshqarish juda muhimdir.

         Kasbiy (professional) kompetensiyalarga misollarni keltiramiz.

         Rahbar uchun kasbiy fazilatlar to'plami:

-         Kuzatuvchanlik

-         Nizolarni bartaraf  etish

-         Hissiy intellect

-         Munosabatga kirish mahorati

-         Ishlab chiqarishni boshqarish

-         Suhbatga kirishish ko’nikmasi

-         Timbilding (guruh bo’lib ishlash)

-         Delegasiya

Asosiy kasbiy kompetensiyalar:

1.     Guruhda ishlash

2.     Mas'uliyat

3.     Tijoratdan xabardorlik

4.     Qaror qabul qilish

5.     Aloqa

6.     Yetakchilik

7.     Ishonchlilik va etika

8.     Natijaga qaratilgan e’tibor

9.     Muammoni hal qilish

10. Tashkilotchilik qobiliyati

 

 Shundan kelib chiqib, Amerikalik mutaxassislarning mehnat psixologiyasi sohasidagi izlanishlariga ko’ra, professional kompetensiyalarni rivojlantirishda insonning shaxsiy sifatlariga e’tibor qaratish kerakligi ta’kidlngan va uni KSAO qisqartma so’z bilan belgilaganlar:

-   bilim (knowledge);

-   ko’nikma (skills); - qobiliyat (abilities);

-   boshqa sifatlar (other).

 Har bir kasbiy kompetentsiyani ma'lum ko'rsatkichlar yordamida tavsiflash mumkin. Ular insoniy xulq-atvor standartlarini ifodalaydi.

  Shunday qilib, agar "shaxsiy" yondashuv "qanday qilib?" (qanday resurslar bilan va qanday odamlar yaxshi ishlay oladi), keyin "funktsional" "nima?" (xodim qaysi darajada va qanday sifatda kasbiy harakatlarni (funktsiyalarni) bajarishi kerak).

 "Funktsional" yondashuv hisobga olinmaydi, buning natijasida natijaga erishiladi: tajriba yoki bilim, qobiliyat yoki xodimning motivatsiyasi-eng muhimi, ish to'g'ri darajada amalga oshiriladi. Funktsional yondashuv tarafdorlari soni ortib bormoqda. Va zamonaviy amaliyotda "kasbiy mahorat" atamasi ko'pincha kasbiy faoliyat sub'ektining belgilangan standartlarga muvofiq vazifalarni bajarish qobiliyatini belgilaydi.

 Shunday qilib, kasbiy kompetentlik -xodimning ish joyiga qo'yiladigan talablarga muvofiq ishni bajarish qobiliyati va lavozimning talablari tashkilot yoki sanoatda qabul qilingan vazifalar va ularni bajarish standartlari.

 Ta'lim jarayonida inson tomonidan olingan bilim, ko'nikma, malaka, tajriba, qadriyatlar kompetentlikning integral sifati va ayni paytda potentsial kompetentlik sifatida xizmat qiladi

  Biz malakalarning asosi bo'lgan ko'nikmalar, tajribalar va boshqa fazilatlarning namoyon bo'lishiga qarab, ularni kompetensiyaga ega bo'lgan haqiqiy o'ziga xos vaziyatda ishlatishdan kelib chiqadigan kompetensiyalarga kiritishimiz mumkin.

 Raqamli texnologiyalar ko'plab sohalarni o'z ichiga oladi va asosiy yo’nalishlardan biri turli kasb-hunar xodimlarining kasbiy malakalariga bo'lgan talablarni o'zgartirish hisobiga mehnat bozorini rivojlantiradi. Buning asosiy sababi" texnologik yutuqlar " dir, natijada odamlar emas, balki mashinalar ko'proq vazifalarni bajarishi mumkin. Ushbu muammoni hal qilish uchun raqamli iqtisodiyot sharoitida samarali ishlash uchun zarur bo'lgan bilimlar majmuasini shakllantirish uchun vosita kerak.

 Hozirgi vaqtda onlayn va oflayn rejimda ko'plab axborot resurslari allaqachon paydo bo'lgan.

 Shunday qilib, zarur kompetensiyalarni olish uchun siz mavjud onlayn platformalardan, shu jumladan dunyoning yetakchi universitetlari (www.coursera.org; www.edx.org; www.skillwise.com va boshqalar) turli mutaxassisliklar va yo’nalishlarning turli sohalari bo'yicha pullik va bepul o'quv kurslaridan foydalanishingiz mumkin.

 Oflayn shaklda ta’lim olish siz dunyoning istalgan nuqtasida turli formatdagi ta'lim dasturlarini taklif qiluvchi ko'plab turli ta'lim tashkilotlarini topishingiz mumkin. Bir tomondan, raqamli iqtisodiyot o'zgarmoqda va mehnat bozori va xodimlarning malaka talablarini o'zgartirishda davom etadi, boshqa tomondan, ularning kelajagi haqidagi doimiy noaniqlik sharoitida xodimlar soni ortib bormoqda. O'rganish uchun juda ko'p turli xil axborot vositalari kerakli natijaga erishishga imkon bermaydi. Ushbu muammolarni hal qilish raqamli platformadan foydalangan holda individual rivojlanish traektoriyasi doirasida xodimning kasbiy rivojlanishi hisoblanadi.

 Shunday qilib, shuni aytish mumkinki, raqamli transformatsiya bilan bog'liq davom etayotgan o'zgarishlar sharoitida kasbiy kompetentsiyalarni rivojlantirish ham mehnat bozorida, ham kasb-hunar ta'limi sohasida o'z vaqtida ta'minlashga va yangi iqtisodiyot uchun kadrlar tayyorlashga imkon beradi.

 

Adabiyotlar ro’yxati

 

1.                 Бозаджиев В.Л.ПРОФЕССИОНАЛЬНЫЕ КОМПЕТЕНЦИИ КАК ИНТЕГРАЛЬНЫЕ КАЧЕСТВА ЛИЧНОСТИ СПЕЦИАЛИСТА, Журнал Успехи современного естествознания. – 2007. – № 5 – С. 40-44.

2.                 Развитие профессиональных компетенций в условиях цифровой экономики Ермашкевич Н.С., Панявина М.Л., Родионова З.В. Лидерство и менеджмент Том 8, Номер 4 (Октябрь-декабрь 2021).

3.                 Mirjanova, N.N. (2020). Methods of teaching technology and the meaning of the term of pedagogical technology. ISJ Theoretical & Applied Science, 04 (84), pp. 961-963.

4.                 Мирджанова, Н.Н. Сайфуллаева, Д.А. Саидова, З.Х.(2020). Развитие профессиональных компетенций и творческих способностей студентов высших учебных заведений. Вестник науки и образования, (97 (19), C. 55-59.

5.                 Мирджанова Н.Н., Исроилова Ш.Ш. (2022). Использование цифровых технологий в процесс обучения – один из важнейших факторов повышения качества образования. Development and innovations in science

International scientific-online conference, Issue 2, Part 1, 11-14 pp.

 

SAMARQAND VILOYATI SHAROITIDA ARPANING BOSHLANG’ICH

MATERIALLARINI O’RGANISH.

G’.S. G’aybullayev, ²M.F. Abdurashidova

¹q/x.f.d. professor, ²magistrant

Toshkent davlat agrar universiteti Samarqand filali

 

Annatation. To create new high-yielding, high-quality and high-yielding varieties that are resistant to diseases and adverse environmental conditions, it is important to first determine the raw material that fully meets these requirements and create new varieties based on it.

Key words: collection, nursery, barley, standard variety, yield.

Резюме. Для создания новых высокоурожайных, качественных и высокоурожайных сортов, устойчивых к болезням и неблагоприятным условиям внешней среды, важно предварительно определить сырье, полностью отвечающее этим требованиям, и создать на его основе новые сорта.

Ключевые слова: коллекция, питомник, ячмень, стандартный сорт, урожайность.

Annotatsiya. Yangi serhosil, yuqori sifatli va yuqori mahsuldorlik imkoniyatlariga ega kasalliklar va tabiatning tashqi noqulay sharoitlarga chidamli navlarni yaratish uchun eng avvalo mazkur talablarga to’la javob beradigan boshlang’ich materiallarni aniqlash va ular asosida yangi navlarni yaratish muhim hisoblanadi.

Kalit so’zlar: kolleksiya, pitomnik, arpa, standart nav, hosildorlik.

 

Mavzuning dolzarbligi: Arpa chorvachilik va parrandachilikda qo’llaniladigan oziqa hisoblanadi. Arpa donidan olinadigan solod ekstrakti muhim xo’jalik ahamiyatiga ega bo’lib, farmasevtika, to’qimachilik, ko’n, poligrafiya va boshqa sanoat tarmoqlarida qo’llaniladi. Arpa uni shifobaxsh va tanani quvvatlantiruvchi xususiyatga ega. Arpa suvi ko’krak xastaliklariga naf beradi, isitmalarni salqinlashtiruvchi, namlantiruvchi vosita hisoblanadi. Zamonaviy tibbiyotda ham arpa parhyez vositasi bo’lib xizmat qiladi.

 Respublikamizning Jizzax, Qashqadaryo, Samarqand, Surxondaryo va Toshkent viloyatining nam bilan yarim ta’minlangan lalmi mintaqalari arpa yetishtiriladigan asosiy hududlar hisoblanadi.

Bugungi kunda arpa seleksiyasi oldida turgan dolzarb muammolardan biri arpaning oziqabop, ertapishar, hosildor, issiqlikka, yotib qolishga va sovuqga, kasalliklarga chidamli navlarini yaratish va ishlab chiqarishga joriy etish muhim hisoblanadi.

Yangi serhosil, yuqori sifatli va yuqori mahsuldorlik imkoniyatlariga ega kasalliklar va tabiatning tashqi noqulay sharoitlarga chidamli navlarni yaratish uchun eng avvalo mazkur talablarga to’la javob beradigan boshlang’ich materiallarni aniqlash va ular asosida yangi navlarni yaratish dolzarb vazifalardan biridir.

Tadqiqotning maqsadi– Kuzgi arpaning jahon kolleksiyasi nav namunalarini qimmatli xo’jalik - biologik xususiyatlarini o’rganish, turli ekologik-geografik guruhlarga mansub bo’lgan arpa navlarining yuqori ko’rsatkichga ega bo’lgan namunalarni ajratib olish va seleksiya uchun dastlabki ashyo yaratish va shular asosida intensiv tipdpgi kuzgi arpa navlarini yaratish.

Tadqiqot obyekti va predmeti. Tadqiqotning obyekti–kuzgi arpaning Samarqand viloyati sug’oriladigan o’tloqi bo’z tuproqlari sharoitida o’rganish uchun jaxon kolleksiyasining 200 ta nav namunasi. 

Rejalashtirilgan ishlar va tadqiqot usullari. Tadqiqotlar 2020-2022 yillarda

Samarkand viloyati Jomboy tumani Zarafshon MMTP hududida joylashgan “Farboma selekt” ilmiy urug’chilik fermer xo’jaligi tajriba dalasida olib borildi. Tadqiqotnig obyekti hisobida arpa seleksiyasi bo’yicha xalqaro markazlar ICARDA va CIMMYT hamda O’simlikshunoslik ITI va Don va dukkakli ekinlar ITI G’allaorol ilmiy-tajriba stansiyasidan keltirilgan 200 ta arpa kolleksiyasi nav namunalari o’rganildi. Kolleksion pitomnikning hisob maydoni xar bir namuna uchun 1 m², 2 takrorda, oktyabr oyida 1 m² ga 300 ta urug’ ekildi. Har 10 ta namunadan keyin standart nav sifatida rayonlashgan Bolg’ali navi ekildi.

Ilmiy-tadqiqot ishlarida kuzatish, hisoblash va tahlillar «Dala tajribalarini o’tkazish uslublari» (O’zPITI, 2007), fenologik kuzatuvlar va biometrik tahlillar Qishloq xo’jalik ekinlari navlarini sinash Davlat komissiyasining uslubi (1989), bo’yicha aniqlandi. Matematik taxlillar Dospexov B.A (1985 yil) tomonidan ishlab chikilgan uslub buyicha, kasalliklarga chidamliligini baxolash xalkaro ICARDA markazida (international Center for Agticultural Research in tne Dry Areas) (1996 yil) ishlab chikilgan shkala buyicha (%) da baholandi.

Tajriba o’tkazilgan mintaqaning va dalaning tuproqlari.

Zarafshon vodiysi tuproq qatlamining harakterli tomoni bo’z tuproqlarning keng tarqalganligidir. Bu yerda bo’z tuproqlarning o’tloqi-botqoq tuproq nus’halari ham uchraydi. Eskidan sug’orilib kelinadigan yerlarda tipik bo’z tuproqlar qoplami mavjud. 

Tuproqning mexanik tarkibi jihatidan o’rtacha, og’ir qumok. Och tusli tipik bo’z tuproqlar tekslikda, o’tloq va o’tloqi - botqoq tuproqlar daryo sohillarida joylashgan va sug’oriladigan dehkonchilikda foydalaniladi. Sizot suvlari vodiyning markaziy qismida Zarafshon daryosining tasiri tufayli 1-4 metr bo’lib, kam minerallashgan. Tog’ va tog’ oldi mintaqasida sizot suvlari 10-20 metr chuqurlikda bazi joylarda 30-40 metrgacha boradi.

O’rganilayotgan mavzu bo’yicha izlanishlar 2020-2022 yillarda Samarkand viloyati

Jomboy tumani Zarafshon MMTP hududida joylashgan «Farboma selekt» ilmiy urug’chilik fermer xo’jaligi tajriba dalasida olib borildi. Tajriba dalasining tuproqlari sug’oriladigan tuproqlar, sizot suvlari chuqurligi 2-2,5 metr, o’tloq - bo’z tuproq bo’lib, mexanik tarkibi o’rta qumoq. 

1-jadval Tajriba dalasi tuprog’ining agrokimyoviy tavsifi

		Umumiy, %						Singdirilgan asoslar yig’indisi, mg.ekv / 100 g tuprokda			Sa+, Mg+, K+ bo’yicha singdirish sig’imi, mg.ekv/ 100 g tuprokda
		N	P	K				S a+	Mg+	K +
030	1, 20	0, 14	0, 27	2, 27	4, 6	2 09	7, 1	9, 40	3, 2	0, 80	13,40
30 -60	0, 79	0, 06	0, 17	2, 16	1 7,6	1 87	7, 4	9, 69	3, 3	0, 65	13,64

 

Singdirilgan kationlarning 70-80 foizi Sa2+, 1 4 - 17 foizi Mg2+ ioniga to’g’ri keladi. O’tloq-bo’z tuproqlar singdirish sig’imining 9- 1 0 foizi K+ va Na+ ioniga to’g’ri keladi. K+ ioni Na+ ioniga nisbatan ko’p miqdorda uchraydi. 

Tajriba dalasining tuproqlarini agrokimyoviy tavsiflash uchun xaydov qatlami (0-30 sm) va haydov osti qatlamidan (30-60 sm) tuproq namunalari olinib taxlil qilindi. Tuproq qatlamlarida tegishlicha gumus miqdori 1,20; 0,79; umumiy azot 0,12; 0,06; umumiy fosfor 0,24; 0,17; umumiy kaliy 2,27; 2,16 foiz, harakatchan fosfor 4,6; 17,6; almashinuvchan kaliy 209-187 mg/kg bo’lib, tuproq profili bo’ylab pastga tushgan sari bu mikdorning kamayish hollari kuzatildi.

Tuproq suvli so’rimining muhiti deyarli neytral pH = 7,1 - 7,4. Tuproq singdirish sig’imi 13,4 - 13,6 mg. ekv / 100 g tuprokda. Singdirilgan kationlarning 70,1 foizi Sa2+, 23,9 foizi Mg2+, 6.0 foizi K+ kationiga to’g’ri keldi. Singdirilgan asoslar miqdori tuproqning xaydov osti qatlami chuqurlashgan sari ortib borishi qayd qilindi (1-jadval). 

Tadqiqot natijalari: – arpa nav namunalarining ertapisharlik gradasiyasi quyidagicha bo’ldi: unib chiqish-boshoq tortishi juda ertapishar 157-160 kun, ertapishar 161-164, o’rtapishar 165-168 kun, o’rta kechpishar 169-172 kun, kechpishar 173-177 kun etib belgilandi. Ertapishar ko’rsatkichlarga ega bo’lgan namunalar: INBYT-HI-13, 15, 35, 491stGSBSN-7, 10, 11, 12; IBON-HI-1, 6, 23, 24;IBON-W-11, 15, 21; 3rdGSBYT-4, 6 – arpaning birinchi darajali kasalliklari: to’q-qo’ng’ir dog’lanish (gelmintosporioz), rinxosporioz, un-shudring, yo’l-yo’l dog’lanish, to’r-to’r dog’lanish kasalligi bilan sug’oriladigan maydonlarda nav namunalari 10-50% atrofida kasallikka chalingani qayd etildi. Nav namunalar ichidan sug’oriladigan maydonlarda Kondrat, Temur, Mirzacho’l, Bolg’ali, Xonaqox, Ixtiyor, NM-55, NM-79 – sug’oriladigan maydonlarda qishga chidamlilik bo’yicha o’rtacha (51-70%), juda yuqori (90% dan yuqori) ko’rsatkichlari bilan baholandi. Qishga juda chidamli bo’lgan chidamlilik darajasi (71-90%) bo’lgan va unga yaqin (±10%) ko’rsatkichga ega bo’lgan quyidagi Kondrat, Novosadskiy 520, Qizilqo’rg’on, Mezon, Mirzacho’l, Ixtiyor, NM-53, NM-93, Mavlono – namunalarni o’simlik bo’yi bo’yicha o’rtadan past (71-80 sm), o’rta bo’yli (81-95 sm), o’rtadan yuqori (96-110 sm), baland bo’yli (111-125 sm) va juda baland

(126-140 sm) klassifikator bo’yicha, yotib qolishga chidamlilik xususiyati bilan yuqori (7 ball) va juda yuqori (9 ball) chidamlilik bilan baholandi. Yotib qolishga chidamli 1stGSBSN-17, 20, 28, 36, 44; IBON-W-11, 15, 21; IBON-HI-1, 6, 23, 24, 25; INBYTHI-13, 15, 35, 49; 3rdGSBYT-2, 4, 6, 27, 32.127.

Boshoqdagi don soni mahsuldorlik bo’yicha tanlashda muhim ahamiyatga ega va yuqori hosil olish uchun asosiy omil hisoblanadi. Boshoqdagi don soni bo’yicha K561063, Mirzacho’l, K-22845, Temur, K-92320 nav namunalari, boshoqdagi don vazni K-561063, Mirzacho’l, K-22845, K-92320 nav namunalari, 1000ta don vazni buyicha yuqori ko’rsatgichga ega quydagi namunalar K-22845, Ixtiyor, K-19985 qimmatli boshlang’ich material hisoblanadi. O’rganilgan namunalarda 1m² maydondan olingan don massasi 478 grammdan 633 grammgacha bo’ldi. Yuqori don massasi quyidagi nav namunalarida kuzatildi. Mirzacho’l (610 gr), K-22845 (618 gr), K-19985 (625gr), Temur (614 gr), K-566244 (633 gr)nav namunalar andozaga nisbatan 155 grammgacha yuqori hosil berdi va tanlab olindi. 

Hosildorlik – bu navning eng muxim belgisi bo’lib, seleksiya muammolarini yechishda asosiy omil bo’lib hisoblanadi. Mahsuldorlik hosildorlikni belgilashda eng muxim belgi xususiyatlarni o’zida mujassam qiladi va ular bir-biri bilan uzviy bog’likdir. Arpa ekini hosildorligi mahsuldor poyalar soni, boshoqdagi don soni, 1000 ta don massasi kabi ko’rsatgichlar bilan belgilanadi. Bu ko’rsatgichlar tuproq iklim sharoiti va yetishtirish agrotexnologiyasiga ham bog’lik. 

O’rganilgan namunalar orasidan mahsuldorlikni tashkil etuvchi asosiy belgi xususiyatlar mahsuldor tuplanish, boshoqdagi don soni va boshoqdagi don vazni, 1000 ta don massasiga qarab eng hosildor nav namunalar ajratilib olindi. Turli namunalarda hosildorlikni shakllantirishda uning elementlarining ishtiroki har xil bo’ldi. Ertapishar namunalarda hosildorlik boshoqlar mahsuldorligi hisobiga, kechpisharlarda esa mahsuldor tuplanish hisobiga shakllandi. Boshoq uzunligi, boshoqdagi don soni va uning og’irligi naychalash boshlanishidan boshoqlashgacha bo’lgan davrda o’sish suratlari bilan belgilandi. Donni yirikligi esa don to’plash davrining davomiyligiga bog’liq holatda o’tdi. 

2-jadval Mahsuldor va hosildor nav namunalar (Jomboy 2021 yil)

№	Nav namuna nomi yoki katalog nomeri	Mahsuldor tuplanish, dona	Boshoqdagi don soni, dona	Boshokdagi don vazni, gr	1000ta don vazni, gr	Xosildorlik g/m2
1	Ixtiyor St	3,3	43,2	1,1	39,8	478
2	K-561063	3,6	47,5	1,5	42,1	583
3	Zafar	3,4	45,8	1,2	40,3	502
4	Mirzacho’l	3,7	46,2	1,4	41,8	610
5	K-22845	4,1	46,9	1,6	43,5	618
6	Bolg’ali	3,8	45,6	1,5	42,2	560
7	K-19985	4,4	44,3	1,6	42,6	625
8	Temur	3,9	47,1	1,5	41,0	614
9	K-92320	3,7	48,5	1,6	43,2	600
10	K-566244	4,2	46,4	1,5	42,4	633

Arpa ekining hosildorligini belgilovchi muxim ko’rsatgichlardan biri o’simlikning maxsuldor tuplashidir. U boshoq beradigan poyalar soni bilan aniqlandi.

Jadval-2 malumotlaridan ko’rinib turibdiki mahsuldor tuplanish buyicha eng yuqori ko’rsatgich K-19985 nav namunasida kuzatilib, bu namunada tuplanish 4,4 tani tashkil etib, andoza Ixtiyor naviga nisbatan 1,1 ta ko’p maxsuldor poyaga ega ekanligi bilan ajralib turdi. Eng yuqori mahsuldor tuplanish Mirzacho’l, K-22845, Temur, K-

566244 kabi nav namunalarda aniqlandi. Tajriba natijalariga ko’ra mahsuldor tuplanish buyicha yuqori ko’rsatgichga ega tanlab olingan arpa namunalaridan seleksiya jarayonida boshlang’ich manba sifatida foydalanish tavsiya etildi. 

Xulosa. Tadqiqotlar natijasida, kolleksiya nav namunalarini o’rganish davomida standart Ixtiyor naviga nisbatan 9 Tadqiqotlar natijasida, kolleksiya nav namunalarini o’rganish davomida standart Ixtiyor naviga nav namuna mahsuldor va hosildor ekanligi aniqlandi va ushbu nav namunalar hosildor arpa navlarini yaratishda seleksiya uchun boshlang’ich manba sifatida ajratib olindi. Standart Ixtiyor naviga nisbatan yuqoridagi ajratib olingan nav namunalar hosildor arpa navlarini yaratishda seleksiya uchun boshlang’ich manbaa sifatida ajratib olindi va arpa seleksiyasi bilan shug’ullanuvchi ilmiy muassaslarga boshlang’ich material sifatida foydalanishga tavsiya etildi.

Foydalanilgan adabiyotlar.

1. Абдукаримов Д.Т. Дала экинлари хусусий селекцияси, Т. 2007, 481 б. 

2.Аманов А. ва бошқалар. Суғориладиган ва лалми ерларда буғдой ва арпа навларини жойлаштириш бўйича йўриқнома. СЕҒДЎИТИ Ғаллаорол филиали, Т.

2002. (20), 5-б.

3.Аманов А., Нурбеков А.И., Клинцевич М.Н. Наследование хозяйственноценных признаков гибридами F₁ пшеницы в условиях Узбекистана Вестник №2, Алматы, 2001, 31 с.

 

 

 

 

 

 

 

 

FUNKSIОNAL USLUBLAR: RASMIY USLUB VA UNING О‘ZIGA XОS

JIHATLARI

Nоrqulоv Fаzliddin Аllаmurоd о‘g‘li

Tоshkent dаvlаt о‘zbek tili vа аdаbiyоti universiteti  huzuridаgi Dаvlаt tilidа ish yuritish аsоslаrini  о‘qitish vа mаlаkа оshirish mаrkаzi о‘qituvchisi Аnnоtаtsiyа. Mazkur maqоlada funksiоnal uslublarning kelib chiqishi, ma’nоlari, qо‘llanishi xususiyatlari kо‘rsatilgan. Sо‘zlashuv, rasmiy-ish, ilmiy, publitsistik, badiiy nutq uslublarining yuzaga kelishi jarayоni yоritilgan. Rasmiy uslubning о‘ziga xоs jihatlari yоritib berilgan.

Kаlit sо‘z: Uslub, til, nutq, adabiy til, umumxalq tili, rasmiy ish uslubi, sо‘zlashuv uslubi, ilmiy uslub, publitsistik uslub, badiiy uslub

Annоtatiоn. This article describes the оrigin, meaning and applicatiоn оf functiоnal methоds. The prоcess оf fоrmatiоn оf cоnversatiоnal, fоrmal, scientific, jоurnalistic, artistic style оf speech is cоvered. The peculiarities оf the fоrmal style are highlighted.

Keywоrds: Style, language, speech, literary language, vernacular, fоrmal style, cоllоquial style, schоlarly style, jоurnalistic style, artistic style

Аннотация. В данной статье рассказывается о происхождении, значении и применении функциональных методов. Освещается процесс формирования разговорного, формального, научного, публицистического, художественного стиля речи. Выделены особенности формального стиля.

Ключевые слова: Стиль, язык, речь, литературный язык, просторечие, формальный стиль, разговорный стиль, научный стиль, публицистический стиль, художественный стиль.

Har bir individ, ya'ni shaxs tashqi оlamdan о'zicha ta’sirlanadi-da, uni о‘zicha tushunib, idrоk etadi, hamda о'zgaga yetkazishga intiladi. Kishilar har qanday sharоitda va faоliyatning barcha sоhalarida alоqa qilish jarayоnida tildagi leksik, frazeоlоgik, grammatik va fоnetik vоsitalarni tanlash va ishlatilishda bir-birlaridan ma’lum darajada farq qiladilar. Ha, umumxalq tili dоirasida til vоsitalarining bunday tanlab оlinishi nutqning xilma-xil kо'rinishlarining paydо bо‘lishiga оlib keladi. Nutqning bu xilma-xil kо'rinishlari esa nutq stillari deb yuritiladi^[11].

Dastavval, stilistika atamasi qanday ma’nоni anglatishini izоhlamоqchimiz. 1882 yilda Оksfоrd ingliz lug‘atida “Stilistika” sо‘zi birinchi marta ishlatilgan bо‘lib, “adabiy uslub haqidagi fan” ma’nоni ifоdalab kelgan edi^[12].

 Stilistika matnlardagi uslubni оʻrganish va tahlil qilishga yо‘naltirilgan tilshunоslikning texnik sоhasidir. Stilistika matnlardagi о‘quvchi va til о‘rtasidagi munоsabatni tadqiq etadi, bunda о‘quvchi matnlarni qanday qabul qilishi hamda ularning о‘quvchiga qanday ta’sir о‘tkazishini tushuntirishga harakat qiladi.

Kristal stilistikaga quyidagicha ta’rif keltiradi: “tilshunоslik tamоyillari va tartiblaridan fоydalangan hоlda uslubni tizimli о‘rganish”. “Uslub” bu yerda bir qancha sezgilarni о‘z ichiga оladi, ya’ni shaxsni identifikatsiya qiluvchi til xususiyatlaridan (“Shekspir uslubi” kabi) jamiyatdagi asоsiy kasbiy guruhlarni aniqlaydigan (“rasmiy uslub”, “ilmiy uslub” kabi)gacha”^[13].

“Uslub” atamasi nafaqat tilshunоslikda, balki insоniyat madaniy hayоtining kо‘plab sоhalarida (kiyinish uslubi, arxitektura yоki dizayn uslubi) qо‘llaniladigan atamalardan biri hisоblanadi.  Uslub sо‘zi tilshunоslikda biz uchun kerakli bо‘lgan ma’nоsi quyidagicha: Til vоsitalarining ekspressiv-uslubiy belgi asоsida tanlanishi

(saylanishi); nutqning sоʻz qоʻllash va sintaktik meʼyоrlarga mоs hоlda tuzilishi^[14].

Zamоnaviy tilshunоslikda tilning kоmmunikativ va funktsiоnal jihatlariga qiziqish bilan qaraladi. Shu sababli funktsiоnal stilistika zamоnaviy tilshunоslikda muhim rоllardan birini о‘ynaydi.

Dunyо оlimlari tоmоnidan zamоnaviy funktsiоnal stilistika muammоlariga bag‘ishlangan kо‘plab ilmiy ishlar tadqiq etilganligiga qaramasdan, funktsiоnal uslub tushunchasining aniq chegaralari haqida hali ham bir qarоrga kelinmagan. Shu bоisdan funktsiоnal uslublarni tasniflash va uning chegaralarini aniqlash о‘ta muhim va shu bilan birgalikda munоzarali ham bо‘lmоqda. Zamоnaviy ilmiy adabiyоtlarda funktsiоnal uslubga quyidagicha ta’rif keltiriladi: “Til insоnlar nutq amaliyоtining u yоki bu ijtimоiy ahamiyatga ega sоhalarida namоyоn bо‘ladigan va ushbu sоhaning mulоqоt xususiyatlari bilan belgilanadigan adabiy tilning bir turi”^[15].

Tilning funksiоnal uslubi differentsiatsiyasi haqidagi zamоnaviy ta’limоtning asоsini til faоliyatining turlari sifatidagi funktsiоnal uslublar tushunchasi tashkil etadi. Til uslublari - bu ijtimоiy faоliyat turlari bilan bоg‘liqlik hоsil qilgan bо‘lib, til vоsitalarining faоllik darajasidagiga qarab bir-biridan farq qiladigan, mulоqоt jarayоnida ularni intuitiv ravishda tanib оlish uchun etarli bо‘lgan faоliyat turlari, uning tarkibiy va funktsiоnal variantlaridir¹⁵.

Tilning funksiоnal uslubi - tarkibiy qismlar va frazema birliklarining kо‘p yоki kamrоq tipifikatsiyasi оrqali uning tarkibiy tuzilishlarining xususiyati hisоblanib, bunda о‘zarо bоg‘liq bо‘lgan lingvistik vоsitalarni tanlash va unumli fоydalanish ta’sir maqsadiga erishishga qaratilgan^[16].

Funksiоnal uslublar - adabiy tilning tabiiy ravishda shakllangan eng yirik navlaridir^[17]. Funksiоnal uslub – bu tilning ijtimоiy ahamiyatga ega xilma-xilligidir, shuning uchun uning shakllanishi va lingvistik xususiyatlari ekstralingvistik hоlatlarga bоg‘liqdir^[18].

Yuqоrida ta’kidlanganidek, funksiоnal uslublar tilning yоzma xilma-xilligining rivоjlanishi mahsulidir^[19]. Har bir funksiоnal uslub yetakchi yоki bо‘ysunuvchi, dоimiy yоki о‘zgaruvchan, majburiy yоki ixtiyоriy bir qatоr о‘ziga xоs belgilar bilan tavsiflanishi mumkin. Birоq, aksariyat funksiоnal uslublar har bir funksiоnal uslubning etakchilari bilan hamma uchun umumiy bо‘lgan xususiyatlarning о‘ziga xоs kоmbinatsiyasi va о‘zarо bоg‘liqligi tufayli mustaqil bir butun sifatida qabul qilinadi.

Mulоqоt maqsadiga bоg‘liq bо‘lgan vazifa va о‘ziga xоs til vоsitalarini tanlashga kо‘ra о‘zbek tilida besh xil uslub ajratib kо‘rsatiladi^[20]. Ular quyidagilar:

 

Rasmiy ish yuritish uslubi - bu rasmiy munоsabatlar jarayоnida fоydalaniladigan uslub, ya’ni davlat оrganlari va tashkilоtlar о‘rtasida yоki ular ichida, tashkilоtlar va shaxslar о‘rtasida ularning ishlab chiqarish, xо‘jalik, huquqiy faоliyati jarayоnida yuzaga keladigan munоsabatlarda fоydalaniladi.

N. Mahmudоv, A. Rafiyev va I. Yо‘ldоshevlarning fikricha rasmiy uslub – bu jamiyatdagi ijtimоiy-huquqiy munоsabatlar, davlat va davlatlararо rasmiy, siyоsiyiqtisоdiy, madaniy alоqalar uchun xizmat qiluvchi uslubdir^[21].

Rasmiy ish yuritish uslubi funktsiyalarini bajaradigan asоsiy sоhalar – bu  ma’muriy, huquqiy va ishbilarmоnlik sоhalaridir. Mazkur uslub jamiyatning ijtimоiysiyоsiy va iqtisоdiy hayоtining barcha hоlatlarini, tadbrikоrlar va tashkilоtlar о‘rtasidagi hisоb-kitоb munоsabatlarini hamda jamiyat a’zоlari о‘rtasidagi rasmiy munоsabatlarni hujjatlashtirib bоradi. Rasmiy uslubdagi hujjatlar turli shakllar bilan ifоdalanadi: buyruq, qarоr, shartnоma, ariza, dalоlatnоma, bayоnnоma, tavsifnоma, hisоbоtlar va bоshqalar.

Rasmiy uslubining hujjatlari insоn faоliyatning turli sоhalarida axbоrоt uzatish, kо‘rsatma berish va aniqlik kiritish vazifalarini bajaradi. Shu sababli mazkur uslub, asоsan, yоzma shaklda amalga оshiriladi.

Rasmiy ish yuritish uslubida eng muhimlaridan biri ijtimоiy tartibga sоlish funksiyasi tegishli matnlarni aniq о‘qish talab qiladi. shuningdek, ushbu matn shunday aniqlik bilan taqdim etilishi kerakki, turli xil talqin qilish imkоniyati qоlmasligi kerak. Rasmiy hujjat оldiga qо‘ygan maqsadiga erishish uchun mazmunan puxta о‘ylangan va til dizayni benuqsоn bо‘lishi kerak. Aynan ushbu maqsad rasmiy ish yuritish uslubining dоlzarb lingvistik xususiyatlarini, ya’ni uning tarkibi, rubrikatsiyasi, paragraflarni tanlash va hоkazоlarni belgilaydi hamda hujjatlar dizaynini standartlashtiradi. Fоydalanilgan adabiyоtlar

1.        Shоmaqsudоv A. va bоshqalar. О'zbek tili stilistikasi.–Tоshkent: О'qituvchi, 1983, 9bet.

2.        Cruse, D. Alan. Meaning in language: an intrоductiоn tо semantics and pragmatics. 3rd ed. Оxfоrd: Оxfоrd University Press, 2011. viii, 497 s. Оxfоrd textbооks in linguistics. ISBN 978-0-19-955946-6.

3.        Crystal, David. The English language. 2nd ed. Lоndоn: Penguin Bооks, 2002. ISBN 0-14-100396-0.

4.        Bassnett, S. and A. Lefevere. (1990). Translatiоn, Histоry and Culture, Lоndоn and New Yоrk: Printer.

5.        Ширинкина Мария Андреевна. “Письменный дискурс исполнительной власти в жанрово-стилистическом аспекте”. Диссертация на соискание ученой степени доктора филологических наук. Пермь – 2021

6.        Л. Г. Рябова.  Официально-деловой стиль в сфере юриспруденции. Иркутск, 2018. c-24

7.        Stankievicz, E. Prоblems оf Emоtive Language. – In: ‘’Apprоaches tо Seminоtics’’. The hague. 1964. P.246. 

8.        Saоdat Sultоnsaidоva, О‘lmas Sharipоva. О‘zbek tili stilistikasi. Tоshkent – 2009, 10-bet

9.        N. Mahmudоv, A. Rafiyev va I. Yо‘ldоshev. Davlat tilida ish yuritish. (Akademik litseylar uchun darslik). Tоshkent-2010, bet-42

 

DAVLAT TILI TO‘G`RISIDAGI MUAMMO VA YECHIMLAR

                                                                      Nuraliyeva Durdona Shoymurod qizi

                                              Olimova Umida Oybek qizi

                                                        Alisher Navoiy nomidagi 

ToshDO‘TAU talabalari

 

Annotatsiya: Ushbu maqolada davlat tili bilan bog‘liq muammolar, ularning kelib chiqish sabablari va yechimlari, “Davlat tili to‘g‘risida”gi qonunning ijrosi, o‘zbek tilining jahon hamjamiyatidagi o‘rni haqida qisqacha fikr yuritiladi.

Tayanch so‘zlar: “Davlat tili to‘g‘risida”gi qonun, Paynet, “Травматология”,  “Magic city”,  “Til ombudsmeni”, jarima.

 

        Ilm-fan, texnika aqlbovar qilmas darajada rivoj topganiga qaramasdan, dunyo hamjamiyati sayyoramizda nechta til borligi haqida aniq maʼlumotga ega emas. Baʼzi maʼlumotlarga koʻra, dunyo tillarining soni 7 mingdan oshadi. Mazkur tillardan 14 tasida insoniyatning uchdan ikki qismi gaplashadi. Ushbu tillarning har birida soʻzlashadiganlar soni esa 50 milliondan ziyod. Dunyodagi 70 tilda gaplashadiganlar 5 milliondan koʻp boʻlsa, qolgan tillarda muloqot qiladiganlar 1 milliondan kam. Ularning faqat 200 ga yaqini davlat tili yoki rasmiy til maqomiga ega. Shu nuqtayi nazardan qaraganda oʻzbek tiliga davlat tili maqomini huquqiy jihatdan muhrlab bergan mazkur qonunning xalqimiz hayotidagi oʻrni beqiyosdir. Bunday nufuzga ega boʻlgan oʻzbek tili asrlar sinovidan oʻtgan, qiyomiga yetgan va boshqalarga ibrat boʻla oladigan til sanaladi. Bugun

Oʻzbekiston hukumati tomonidan olib borilayotgan siyosat buni amalda koʻrsatmoqda. Hammamiz bilamizki, 1989-yil 21-oktabrda “Davlat tili haqida”gi O‘zbеkiston

Rеspublikasi Qonuni, 1993-yil 2-sеntabrda “Lotin yozuviga asoslangan o‘zbеk alifbosini joriy etish to‘g‘risida”gi Qonuni qabul qilindi. “Davlat tili haqida”gi qonunning qabul qilinganligiga bu yil 33 yil to‘ladi. O‘tgan shu davrda ona tilimizning yanada sayqallanishi, badiiyligi, tarixiyligi va dunyo miqyosida ahamiyati hamda nufuzini oshirishga qaratilgan qator madaniy, ma’naviy-ma’rifiy, mafkuraviy ijro, izlanishlar, ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Har yili 21-oktabr kuni mamlakatimizda til bayrami sifatida kеng nishonlanishi an’anaga aylanib qolgan. Chunki, mamlakatimizda ona tilimizni yanada rivojlantirish va takomillashtirish, uning milliy ruhini oshirish, madaniyat va san’atni yuksak pog‘onalarga ko‘tarish, shuningdеk, lotin yozuviga asoslangan o‘zbеk alifbosini joriy etish sohasida qabul qilingan. Davlat dasturi ijrosini ta’minlashdеk, ustuvor yo‘nalishdagi vazifalarni bajarish tom ma’noda kundalik

hayotimizga tobora singib bormoqda.                                              Mamlakatimizning asosiy qonuni — Konstitutsiyamizning oʻzbek tilida yaratilishi uning nufuzini yanada yuksaltirdi. Yurtimiz boʻylab va xalqaro maydonlarda ona tilimizda yangrayotgan Davlat madhiyasi ham qalblarimizda Vatan tuygʻusini joʻsh urdiradi. Ulugʻ maʼrifatparvar bobomiz Abdulla Avloniy taʼkidlaganidek, har bir millatning dunyoda borligini koʻrsatadigan oynai hayoti — bu uning milliy tili va adabiyotidir. Lekin shuni ham aytib o‘tish joizki, hozirgi kunda ham til borasida ko‘zga tashlanadigan muammolar talaygina. 

“Dunyoning eng boy, eng baxtsiz bir tili qaysi tildir? Bilasizmi? Turkcha. Shoirlik qilmoqchi emasman, so‘zning to‘g‘risi shudir…”.                                             

Bundan roppa-rosa bir asr muqaddam Fitrat tomonidan aytilgan bu fikrlar hozirgi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas. O‘tgan asrda bir qator maʼrifatparvarlarimiz turkiy tillar oilasiga mansub bo‘lgan o‘zbek tili, o‘zbek imlosi haqida munozaralar olib bordi, matbuotlarda chiqish qildi. Bulardan ko‘zlangan maqsad shu ediki, tilimizning taraqqiy etishi, xalqni savodsizlikdan qutqarish, maʼrifatga chorlash… Abdurauf Fitrat tomonidan tuzilgan “Chig‘atoy gurungi”ning maqsad va maslagi ham shunday edi, aslida.                                                         

Davlat tiliga eʼtibor til siyosati darajasiga ko‘tarilishiga qaramay, ayrim hollarda davlat tili to‘g‘risidagi qonun hujjatlari ijrosi yetarlicha taʼminlanmayotganligini guvohi bo‘lamiz. Bunga, avvalo, ona tilimizga bo‘lgan eʼtiborsizligimiz, beparvoligimiz, ko‘rib ko‘rmaslikka olishimiz sabab bo‘lmoqda. Har kuni o‘qish,  ishxonaga borib-kelishda yoki kundalik yumushlari bilan ko‘chaga chiqamiz. Katta-kichik binolar peshtoqi, yo‘l chekkalariga betartib o‘rnatilgan, achinarlisi, aksariyati o‘zbek tilida emas, boshqa tillarda yozilgan yozuvlar taʼbni xira qiladi. Biror yumush bilan davlat tashkilotlari, korxonalarga kiramiz, bu yerda ham baʼzi maʼlumotlarni, hujjatlarni boshqa tillarda ekanligini ko‘ramiz. Baʼzan bitta peshlavhada ikki xil alifbo – krill va lotin yozuvini aralash qo‘llanganini uchratamiz. Lekin hech birimiz nega bu yozuvlar davlat tilida emas, nega imlo xatoliklar bilan yozilgan demaymiz. Chunki, biz “sen menga tegma, men senga tegmayman” qabilida ish tutishga o‘rganib ketganmiz. Hammamiz ijtimoiy ehtiyojlarimiz uchun har kuni har xil maishiy sohalarga murojaat etamiz. Oddiygina misol, eng yaqin yordamchimizga aylangan telefonimizning “puli tugadi” deylik, hisobni to‘ldirish uchun pul o‘tkazish shaxobchasiga ishimiz tushishi tabiiy hol. Vaholanki, u yerga borsak, jimjimador qilib yozilgan “PAYNET” so‘ziga ko‘zimiz tushadi. “Bu so‘zning ma`nosi nima ekan”,- deb  izohli lug`atga yuzlandik. Taassufki, lug`atda bu so‘z yo‘q. Paynet so‘zi inglizcha “pay”- “to‘lash” so‘zidan kelib chiqqaligiga guvoh bo‘ldik.

Nima uchun aynan ingliz tilidagi so‘zni o‘zlashtirib, har qadamda yozib tashlanishiga yo‘l qo‘yyapmiz? Yana bir misol, umri davomida shifokorga ishi tushmagan odam bo‘lmasa kerak. Shunday vaziyatda shifoxonaga boramiz, qizig`i murojaat qiladigan xonamizni topishning o‘zi muammo. Chunki, ushbu xonalar peshtoqida shifokor sohasining nomi inglizcha yoki ruscha variantlarda yozilgan, masalan “Травматология”,

“Ортопедия”, “Окулист”, “Кардиoлогия” kabilar, oddiy o‘zbek uni “3 kun qidiradi”. Topdi ham deylik, achinarlisi u yerdagi shifokor “o‘zbek tilini bilmayman, rus tilida gapir”,- deb tursa, alam qilarli holat. Yurtimiz kundan kunga jadal rivojlanmoqda, kattakatta bunyodkorlik ishlari amalga oshirilmoqda, har xil ko‘ngilochar markazlar, xiyobonlar va shaharchalar qurilmoqda. Bu yaxshi, albatta, lekin ularning nomi bizni o‘ylantirdi. Masalan, “Magic city”, “Tashkent city”, “Ice city”, “Oazis waterpark”, “Flowers park” “Mega planet” va hokazo. Biz O‘zbekistonda yashayapmizmi, davlat tili o‘zbek tilimi degan savolar tug`iladi bunday hollarda. Nega mana shu “city”, “park”lar o‘rniga milliy, o‘zbekona nomlar qo‘yilmaydi? Oddiy holatday ko‘ringani bilan bu nomlar bizning o‘zligimiz, mintalitetimiz va sharqona ruhimizni yo‘qotmayaptimikin? Biz eng ko‘p uchratadigan va murojaat qiladigan joylar haqida so‘z yuritdik, xolos. Ko’zga ko‘rinmagan muammolar ham anchagina. Bu muammolarga qachongacha ko‘z yumamiz? Bu kamchiliklar qachon bartaraf etiladi? Dunyo siyosatiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, tilni hurmat qilmaganlik, til bilan bog`liq qoidalarga rioya qilmaganlik uchun bir qancha chora-tadbirlar amalda qo‘llanmoqda. Bugungi kunda dunyo mamlakatlarining 75 foizida milliy tilni himoya qilish maqsadida tilga oid davlat siyosati mavjud. Aksariyat davlatlarda muayyan xalq tilining davlat tili bo‘lishi  bu til bilan bog`liq hech bir narsa e’tibordan chetda qolmasligini kafolatlaydi.

Masalan, Germaniya “Maʼmuriy tartib-taomillar toʻgʻrisida”gi qonunda maʼmuriy organga faqat nemis tilida murojaat qilish shartligi toʻgʻrisidagi norma belgilangan. Germaniya fuqaroligi toʻgʻrisidagi qonunda fuqarolar “nemislar” degan tushuncha bilan ifodalanadi. Nemis tilini lozim darajada bilish Germaniya fuqaroligiga qabul qilinishning muhim sharti sifatida belgilangan.

Ukrainada 2019-yilda qabul qilingan qonunga koʻra, deputat va mansabdor shaxslar davlat tilidan boshqa tilda chiqish qilganligi uchun maʼmuriy javobgarlik belgilangan. Ukrainada “Til ombudsmeni” lavozimi ham joriy etilgan boʻlib, uning asosiy vazifasi ukrain tilini davlat tili sifatida faoliyat yurilishini taʼminlash hisoblanadi.

Latviyada davlat tili normalarini buzganlik uchun javobgarlik doirasi ancha keng. Jumladan, ommaviy tadbirlarda yoki ish jarayonidagi majlislarda davlat tiliga tarjima yoʻlga qoʻyilmaganlik uchun jarima jazosi koʻzda tutilgan. Shuningdek, davlat tilini lozim darajada bilmaydigan xodimni ishga olgan ish beruvchiga ham maʼmuriy javobgarlik belgilangan. Latviyada davlat tilida ish yuritilmaganlik uchun javobgarlik uchun 140 yevro miqdoridagi jarima belgilangan boʻlib, Latviya parlamenti tomonidan koʻrib chiqilayotgan qonun loyihasiga koʻra mazkur huquqbuzarlik uchun jarima miqdorini 1400 yevrogacha belgilash taklif etilmoqda.

Yevropaning “madaniy markazi” boʻlgan Fransiya uchun fransuz tili milliy qadriyat kabidir. Shu sababli fransuzlar yurtida koʻcha-ko‘yda davlat tilidan boshqa yozuvni koʻrmaysiz. Qoʻshimchasiga bu qadriyat qonun bilan mustahkamlangan. Davlat tiliga oid normani buzish jismoniy shaxsga oilaviy byudjetning 700 yevrosidan mahrum boʻlishga olib keladi. Tabiiyki, mehnat munosabatlarida ham fransuzlar toʻliq ona tilida ish yuritishadi.

Bizda-chi? Bizda ma`lum bir muassasada o‘qish uchun, ishga kirish uchun o‘z ona tilingni emas, boshqa bir millatning tilini bilishing kerak, hatto til bilish sertifikating bo‘lishi majburiy. Tan olamiz, til bilish yaxshi, til orqali juda ko‘p eshiklar ochiladi, ammo o‘z ona tilini mukammal bilmasdan turib, boshqa tillarni o‘rganish uchun jon kuydirish qanchalik to‘g`ri?

Bu muammolarning yechimlari bor. O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi Huquqiy siyosat tadqiqot instituti mas’ul xodimlari tomonidan bir qator talab va takliflar berib o‘tilgan. Jumladan:

1.                 Davlat tilini bilish davlat xizmatchilari, deputatlar, ommaviy va boshqa bir qator kasb egalari uchun davlat tilini bilish majburiyligini qonun bilan mustahkamlash hamda davlat xizmatchilarining davlat tilini bilish darajasi bo‘yicha imtihon qilish amaliyotini joriy etish;

2.                 Davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan normativ-huquqiy hujjatlar loyihalarini tayyorlashda atamalarning o‘zbekcha muqobili turganda, boshqa tildagisini ishlatish ta’qiqlanishini qat’iy belgilab qo‘yish;

3.                 Davlat hokimiyati va boshqaruv organlarida, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va jamoat birlashmalarida ish yuritish, hisob-kitob, statistika va moliya hujjatlarini davlat tilida yuritishni shart qilib, zaruriyatga qarab boshqa tillarga tarjima qilinishini belgilash;

4.                 Xorijiy tilda berilgan reklama yoki e’lonlar ularning o‘zbek tilidagi shaklidan so‘ng joylashtirilishi lozimligini belgilash;

5.                 Davlat xizmatchilarining davlat tilini bilishi shartligini nazarda tutish, Mazkur o‘zgarishlarning amalga oshirilishi davlat tilining hayotimizdagi o‘rni va ahamiyatini oshishiga, davlat organlari va tashkilotlarida ish yuritish to‘liq davlat tilida amalga oshirilishiga olib keladi.

Bu takliflarni amalda qo‘llash uchun faqat Tilni Rivojlantirish Departamenti, til bilan bog`liq qo‘mita va davlat organlari emas, balki barchamiz ma`sulmiz. Agar har birimiz o‘zgarish va o‘zgartirishlarni hayotimizdan boshlasak, til rivoji uchun o‘z hissamizmi qo‘shgan bo‘lar edik.

Zero, buyuk maʼrifatparvar bobomiz Abdulla Avloniy yozganidek: “Har bir millatning dunyoda borligʻini koʻrsatadurgan oyinai hayoti til va adabiyotidur. Milliy tilni yoʻqotmak millatning ruhini yoʻqotmakdur”.

 

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1.”Davlat tilida ish yuritish” N.Mahmudov, A.Rafiyev, I.Yuldashev. 

2.   “Til taraqqiyoti. Til taraqqiyotining ichki qonuniyatlari” M.Mustafayeva.

3.   Oʻzbekiston Respublikasi Jamoat xavfsizligi universiteti, Ijtimoiy gumanitar fanlar kafedrasi professori Jumaboy Rahimov ma’ruzasi 

 

 

 

“STEAM” TRAINING PROGRAM IN UZBEKISTAN

                                                       Sevara Shermamatova, Fergana State University,

                                                      Foreign language and literature faculty, teacher

                                       Fotima Madaminova student of FerSU                      

Annotation: “Steam” learning technology is a new method of teaching school students that is different from the traditional method of teaching. It taught students four subjects at a time – Science, Technology, Engineering, Art, and Mathematic is an integrated training system. Keep in mind that these trends are becoming the most popular in the modern world.

          Key words: STEAM, presidential schools, math, art, science, technology, engineering, traditional education. 

          STEAM education is the application of scientific and technical knowledge in real life through practical training. Traditional education is based on the principles of “listen, remember, do not use”, while Steam – “approach, learn, try, put into practice”.

  STEAM’S goal is to develop students’ highly organized thinking and teach them to effectively apply their knowledge of science, technology, engineering, math, and arts. At the same time, Steam education allows for the harmonious study of disciplines in the implementation of complex educational projects.

Presidential schools are radically different from secondary schools in that they are organized on the basis of the Steam curriculum, and students in grades 9 – 11 have the opportunity to receive individual education by choosing certain subjects according to their interests. Because one of the main tasks of the Presidential schools is to teach natural and exact sciences, to teach students innovative knowledge, to reveal and develop their intellectual, scientific and creative potential. 

  Textbooks and manuals on the Steam approach have been published by these reputable publisher, Cambridge University Press. The main advantage of the curriculum offered by Cambridge is the emphasis on the formation of relevant modern knowledge and skills in students, based on the principles of the global labor market.

 In addition to qualified local teachers, foreign teachers also teach these subjects in collaboration with students. We are working with “Teachaway” (Canada), and “TIC Recruitment” (UK), which have many years of experience in recruiting highly qualified foreign specialists. Depending on the interests and characteristics in grades 9-11, education at the Presidential school is individualized. Graduates of presidential schools, along with a duly approved certificate, prepare for admission to prestigious international universities. The first international festival Steam Fest was held in 2019 on October 26 at the Youth Creativity Palace in Tashkent by the Association of Non – governmental Educational Institutions with the support of the Ministry of Public Education of the

Republic of Uzbekistan. The event partners are MIND Champ (Uzbekistan) and New Generation (Ukraine). The Minister of Public Education of the Republic of Uzbekistan Sherzod Shermatov said the following about the Steam education “That the main purpose of using Steam education is to teach children to formulate questions correctly and find answers to them experimentally. At the same time, students need to understand that the task needs to be solved together, with mutual respect, easily and quickly”.

                                           REFERENCES                                                                                     

1.                               "What is the STEAM education system?" https://www.integer.u content/steameducation-for-english-learners/ education   

2.                               "What is the STEAM education system?" https://www.integer.uz/steam                                      

3.                               https://www.uzedu.uz/en/   pervyj-mezdunarodnyj-festival-sovremennyh-

obrazovatelnyh-metodik-projdet-v-uzbekistane

MUNDARIJA

Maqola mavzusi, maqola muallifi	Maqola sahifasi
FEATURES OF REGIONAL INTEGRATION OF THE NATIONAL ECONOMY, Sodikov Zokir Rustamovich,  Mahmudov Zohidjon Muzaffar o’g’li	3-5
O`SMIRLIK DAVRIDAGI DEVIANT XULQ-ATVORNI PSIXOLOGIK TASHXIS QILISH Sultonova Muqaddas Nurboyevna	6-8
“TA`LIMDA RAQAMLI TEXNOLOGIYALARNI JORIY QILISH”, Jumayev Mansur Shokir o`gli.Madusmanova Nazira Kuchkarboyevna.	9-11
“TEXNOLOGIYA FANINI O’QITISHDA INTERFAOL USULLARNI QO’LLASH  METODIKASINING AYRIM JIHATLARI” Abdolova Bahor Baxtiyorovna	12-14
DINIY TASHKILOTLAR XIZMATCHILARINING MEHNATINI HUQUQIY TARTIBGA SOLISHDA ROSSIYA FEDERATSIYASI TAJRIBASI. Umurzoqov Muhammad Alisher o’g’li, Xatamov Jahongir Ungarovich	15-19
NORASMIY ANTROPONIMIK SHAKLLAR – SHAXSNING QO'SHIMCHA IDENTIFIKATORLARI  Hamroyeva Maftuna Rasulovna	20-22
O‘ZBEK TILI  SO‘ZLASHUVIDA SO‘Z TARTIBINING AHAMIYATI, Ulug‘murodov Oybek,	23-30
САНОАТ  КОРХОНАЛАРИДА  МЕҲНАТНИ  МУҲОФАЗА  ҚИЛИШ Арипов Х.Х., Сайфуллаев Н.А.  Талаба	31-32
BOSHLANG'ICH SINFLARDA SAVOD O'RGATISH METODIKASI. Yuldasheva Matluba Hajiboyevna	33-38
THE COMPARISON OF LINGUOCULTURAL CONCEPTS IN UZBEK AND ENGLISH Kayumova Ziyoda	39-42

 

FEATURES OF NEGOTIATION IN DISCOURSE ANALYSIS Xalberdiyev Ziyodilla Ma’rip o’g’li, Jalilov Ma’ruf Mirtemirovich	43-47
AВТОМОБИЛ ЙЎЛЛАРИДА СЕМЕНТБЕТОН ҚОПЛАМАЛАРИНИ МУСТАҲКАМЛИГИНИ ОШИРИШ ТЕХНАЛОГИЯСИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ Усмонова. Д,  Рўзийев. З	48-51
UMUMIY O‘RTA TA’LIM MAKTABLARIDA FIZIKA FANINI O‘QITISH METODIKASI Abdimaymova Gulnaz Gaybullaevna	52-53
ПСИХОЛОГИЯДА САНОГЕН ТАФАККУР ШАКЛЛАНГАНЛИГИНИНГ ИЛМИЙ  ЖИҲАТДАН ТАДҚИҚ ЭТИШ МАСАЛАЛАРИ, Абдураҳмонова Зуҳра	54-59
DARS JARAYONIDA YANGI PEDAGOGIK TEXNALOGIYALARDAN FOYDALANISH. Haqberdiyeva Shoira Tursunaliyevna	60-63
UMUMIY O`RTA TA`LIM MAKTABLARIDA BIOLOGIYA FANINI O`QITISHDAGI MUAMMOLI  TA`LIMNING  O`RNI. Haqberdiyeva Shoira Tursunaliyevna	64-70
КЎҲИТАНГ ТИЗМАСИ ФЛОРАСИДАГИ ASTRAGALUS L. ТУРКУМИНИНГ “ЎЗБЕКИСТОН ҚИЗИЛ КИТОБИГА” КИРИТИЛГАН ТУРЛАРИ, К.Атоев, Б.Боймаматов	71-72
LOMBARDLARNING FUQAROLIK-HUQUQIY MUNOSABATLAR SUB'EKTI SIFATIDAGI O‘RNI VA AHAMIYATI, Safarov Sanjarbek Abdullaevich	73-76
TURIZM SOHASIDA TURISTIK KLASTERLARNI SHAKLLANTIRISH ASOSIDA DAVLAT-XUSUSIY SHERIKCHILIK MEXANIZMINI TAKOMILLASHTIRISH Maxmudova Moxinur Ravshanbekovna	77-85
МИЛЛИЙ МАЪНАВИЯТ – МИЛЛАТ  ТАРАҚҚИЁТИ  Оллаёрова Зулфия Ҳойитбаевна	86-90
ALISHER NAVOIY IJODIDA KO`NGIL VA QANOAT TALQINI,  Aslanov Asatillo  Ekramovich, Ikromova Zarina Asatillo qizi	91-93
TAEKVONDO SPORT TURI BILAN SHUG’ULLANUVCHI SPORTCHILARNING PSIXOLOGIK TAYYORGARLIGINING  XUSUSIYATLARI Aminova Farangiz Jasurovna	94-100

 

КОНСТИТУЦИЯ И ВЕРХОВЕНСТВО ЗАКОНА - ЗАЛОГ БЛАГОПОЛУЧНОЙ ЖИЗНИ Маткомилов Ғанишер Бахтиёрович	101-103
ТЕОРЕТИЧЕСКАЯ ЗНАЧИМОСТЬ КАРТОГРАФИЧЕСКОЙ КОМПЕТЕНЦИИ УЧИТЕЛЕЙ ГЕОГРАФИИ Махмадалиев А.А	104-107
UMUMTA’LIM MAKTABLARI GEOGRAFIYA O‘QITUVCHILARINING KARTOGRAFIK KOMPETENTLIGINI SHAKLLANTIRISHNING PEDAGOGIK NAZARIY ASOSLARI A.A.Maxmadaliyev	108-111
ASSESSMENT OF HEMODYNAMICS OF THE KIDNEYS IN YOUNG PATIENTS WITH ARTERIAL HYPERTENSION Naimova Sh.A, Mexmanov F.Sh	112-113
ПЕДАГОГИК ЖАМОАДАГИ ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИК ИҚЛИМНИ ОПТИМАЛЛАШТИРИШ МУАММОЛАРИ, Н.Т. Ходжиматова	114-116
РАҚАМЛИ СТОМАТОЛОГИЯ ВА ДИАГНОСТИКА ЙЎНАЛИШИДА ЗАМОНАВИЙ  ЎҚИТУВЧИНИНГ ИННОВАЦИОН ФАОЛИЯТИ Худоёрова Ойсоат Келдияровна , Рахмонжонова Гулжаҳон Анваржон қизи, Турсунқулова Зиёда Абдураим қизи	117-122
«РОЛЬ АВТОМАТИЗИРОВАННОГО ДОКУМЕНТООБОРОТА НА ПРЕДПРИЯТИЯХ В УСЛОВИЯХ ИННОВАЦИОННОЙ ЭКОНОМИКИ» А.Ибрагимов,  Ш.Асфандиёрова	123-124
"РОЛЬ ИННОВАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ В РАЗВИТИИ РУССКОГО ЯЗЫКА" Abduxalilova Zumrad Musurmonxujayevna	125-128
КОНСТИТУЦИЯ – ФУНДАМЕНТ БЛАГОПОЛУЧНОЙ ЖИЗНИ, Серикбаева Малика Шахидиновна	129-131
ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ПЕДАГОГИЧЕСКИХ ТЕХНОЛОГИЙ В ПРЕПОДАВАНИИ ИСТОРИИ. Маткомилов Ғанишер Бахтиёрович	132-135
СУРХОН ҚЎРИҚХОНАСИДАГИ КОВРАК ТУРКУМИ ТУРЛАРИНИНГ БИОЭКОЛОГИЯСИ К.У.Атоев, Х.Ф.Худойбердиев	136-138

 

СУРХОН ДАВЛАТ ҚЎРИҚХОНАСИ ФЛОРАСИ ТАРКИБИДАГИ СУБЭНДЕМ ТУРЛАРНИНГ БИОЭКОЛОГИК ТАҲЛИЛИ. А.Ж.Ибрагимов, К.Атоев, Н.Абсаматов	139-140
TURISTIK KLASTERLAR TURIZMNI RIVOJLANTIRISH OMILI SIFATIDA Gulnora Gulyamova	141-145
ЎЗБЕКИСТОННИНГ ИЖТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ ЙУКСАЛИШИ ВА БАРҚАРОР РИВОЖИ. Абдуллажонов Давронжон Шокиржон ўғли,. Қосимова Гулмира Қахрамон қизи,	146-150
СОТРУДНИЧЕСТВА УЗБЕКИСТАНА С РОССИЕЙ  НА ПРИМЕРЕ КОМПАНИИ «ЛУКОЙЛ»  РАУФОВ.И.С.	151-156
HAYVONLARNING INGICHKA BO’LIM ICHAKLARI. Aslanova Yulduzxon	157-160
ERIELL -  ЛИДЕР ПО ДОБЫЧЕ УГЛЕВОДОРОДОВ В УЗБЕКИСТАНЕ РАУФОВ.И.С	161-165
MATNLI MASALALARNI TENGLAMALAR YORDAMIDA VA ARIFMETIK USULDA YECHISH Ahmadaliyev Athamjon Abdumalikovich, Insopova Lobar Faxriddinovna	166-168
PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA JARAYONLARIDA QO’LLANILAYOTGAN TEXNOLOGIYALAR Beknaeva Shaxnoza Vladimirovna	169-177
THE IMPORTANCE OF ENGLISH IN EDUCATION TODAY, PROBLEMS AND SOLUTIONS. Mamasaidova Diyorakhon	178-180
JISMONIY TARBIYADA DARSLARNI TASHKIL ETISHNING PEDAGOGIK ASOSLARI Matniyazov SHerzod Sardorbekovich	181-183
АНАЛИЗ ТЕХНОЛОГИЧЕСКИХ ПАРАМЕТРОВ РАБОТЫ КАНАЛИЗАЦИОННЫХ ОЧИСТНЫХ СООРУЖЕНИЙ.  Ризаев Х.Ш. Охременко И.М	184-186
ELEKTRON TIJORATDA SUN'IY INTELLEKTDAN FOYDALANISHNING AVFZALIKLARI, Obloqulova Maftuna Ikramjon qizi, Obloqulova Maftuna Ikramjon qizi	187-188
ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОН ШАРОИТИДА ПРОФЕССИОНАЛ ТАЪЛИМНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ДОЛЗАРБ МАСАЛАЛАРИ Матниязов Шерзод Сардорбекович	189-191
ISLOM MOLIYASI FAOLIYATIONMI TADBIQ QILISHNING HUQUQIY TAHLILI: MONISTIK VA DUALISTIK ANDOZA Mamatmurodov Farrux Farxod oʻgʻli	192-195
DURING THE DEVELOPMENT OF THE PROJECT VERTICAL LAYOUT ISSUES ACCOUNTING FOR NATURAL CONDITIONS.  Toshmatov Ulugʻbek Qodirjon Oʻgʻli	196-198
1-Sinf оnа tili vа о`qish sаvоdxоnligi dаrslаridа rаqаmli texnоlоgiyаlаrdаn fоydаlаnib kreаtiv fikrlаshgа о`rgаtishning sаmаrаli usullаri Bоltаyevа Zuhrа Sаdridinоvnа	199-203
RAQAMLI TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANIB KASBIY (AMALIY) KOMPETENSIYALARNI RIVOJLANTIRISH Mirjanova Nargiza Norkulovna	204-207
SAMARQAND VILOYATI SHAROITIDA ARPANING BOSHLANG’ICH MATERIALLARINI O’RGANISH. G’.S. G’aybullayev, M.F. Abdurashidova	208-213
FUNKSIОNAL USLUBLAR: RASMIY USLUB VA UNING О‘ZIGA XОS JIHATLARI Nоrqulоv Fаzliddin Аllаmurоd о‘g‘li	214-217
DAVLAT TILI TO‘G`RISIDAGI MUAMMO VAYECHIMLAR  Nuraliyeva Durdona Shoymurod qizi, Olimova Umida Oybek qizi	218-222
“STEAM” TRAINING PROGRAM IN UZBEKISTAN Sevara Shermamatova, Fotima Madaminova	223-224

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TA'LIMDA RAQAMLI TEXNOLOGIYALARNI 

TADBIQ ETISHNING ZAMONAVIY TENDENSIYALARI VA RIVOJLANISH OMILLARI

 

 

 

 

 

Respublika miqyosidagi ilmiy-amaliy masofaviy konferensiya materiallari

 

 

 

 

 

 

Bosishga ruxsat etildi. 27.01.2022 y.

Qog‘oz bichimi 60x84 1/16. Times New Roman garniturasida terildi.

Ofset uslubida oq qog‘ozda chop etildi.

Nashriyot hisob tabog‘i 11.0, Adadi 100. Buyurtma № 100

Bahosi kelishuv asosida

 

 

 

 

 

“Poligraf Super Servis” MCHJ bosmaxonasida chop etildi.

Manzil: Farg’ona viloyati Farg’ona shahri, Aviasozlar ko’chasi 2-uy.

---