Ekologik atlas yaratishning ilmiy asoslari

ЭКОЛОГИК АТЛАС КАРТАЛАРИНИНГ ТИПЛАРГА БЎЛИНИШИ.

Murodilov Xasanboy

Аннотоция

Замонавий ахборот ва маълумотларнинг кўплига ва карталардан фойдаланишни осонлаштириш билан ифодаланади. Карталар легендасига янгича шарҳ ва шакл талаб этилмоқда. Жадал ривожланаётган экологик карталаштиришга, унинг шаклланмаган терминологиясини ҳисобга олган ҳолда, карта легендаларига методик ёндашувлар, маълумотлар манбалари ва баҳолаш ишлари учун доимий мажбурий талаблар қўлланилиши лозим. 

Калит сўзлар: Атлас, карта, боҳолаш, экологик, мутахасис, масштаб, табиатни мухофаза қилиш.

ККЛАССИФИКАЦИЯ ЭКОЛОГИЧЕСКИХ АТЛАСНЫХ КАРТ

Аннотоция

               Современные информационные технологии  актуальный и  и простотой  способ использования карт. Требуется новая интерпретация и форма легенды карты. На кардинальные легенды должны распространяться обязательные требования к методологическим подходам, источникам данных и оценочной деятельности для быстро развивающегося экологического картографирования.

Ключевые слова: атлас, карты, оценка, экология, специалист, шкала, охрана природы.

CLASSIFICATION OF ECOLOGICAL SATIM CARDS

Annotation

Modern information technology is a relevant and easy way to use maps. A new interpretation and form of map legend is required. Cardinal legends should be subject to mandatory requirements for methodological approaches, data sources and valuation activities for rapidly developing environmental mapping.

Keywords: atlas, maps, assessment, ecology, specialist, scale, nature conservation.

Кириш. Атласларда бериладиган мавзули карталарда маълумотларни тўплаш ва тушунтириш хатларини уйғунлаш каби турғун қарашлар (тенденция) мавжуд. Бу замонавий ахборот ва маълумотларнинг кўплига ва карталардан фойдаланишни осонлаштириш билан ифодаланади. Карталар легендасига янгича шарҳ ва шакл талаб этилмоқда. Жадал ривожланаётган экологик карталаштиришга, унинг шаклланмаган терминологиясини ҳисобга олган ҳолда, карта легендаларига методик ёндашувлар, маълумотлар манбалари ва баҳолаш ишлари учун доимий мажбурий талаблар қўлланилиши лозим.

Карта легендасида қўлланилган маълумотларга хавола (ссылка) берилиши зарур ҳисобланади, маълумотлар чиққан йили ва манбаи, айниқса маълумотларда муҳитнинг ифлосланиши кўрсатилган бўлса. Легендада турли ҳодисаларни баҳолашнинг методик ёндашувлари, қўлланилган тушунчалар, мейёр, қоидалар берилиши мақсадга мувофиқдир. Уларсиз карта билан ишлаш қийинлашади, унинг аниқлиги ва ишончлилик даражаси пасаяди, фойдаланувчиларнинг эътибори ҳам камайишига олиб келади [1; 64-б].

Тадқиқот объекти ва усуллари. Мажмуали карталарнинг таҳлили қуйидаги айрим хулосаларга олиб келади:

1.       Экологик карталаштириш объектини тушунишда катта келишмовчиликлар ва бу билан боғлиқ худудий операцион бирлик аниқлашдаги наониқликлар мавжуд.

2.       Экологик вазиятни баҳолашда ҳар бир карта ишлаб чиқарувчи ўзининг бахолаш мезонларини белгилайди ва аксарият ҳолатларда бу олинган маълумотлар билан боғлиқ бўлади.

3.       Айрим ҳолатларда картанинг белгиланиши унинг мазмун ва мақсадига мос келмайди. Карталарни мутахасисслар учун белгиланиши, бунда улар табиатни мухофаза қилиш масалаларида маълумотлар ва чора қабул қилиш манбаи сифатида қабул қилинади. Илмий-маълумот карталари чора қабул қилиш учун манба бўлолмайди, чунки мураккаб ва улар билан ишлашга махсус тайёргарлик талаб қилинади. Шу билан бирга экологик карталарни соддалаштириш киритилиши хам яхши эмас, бунда чора қабул қилиш зарурий маълумотлари ҳам йўқотилиши мумкин.

4.       Ҳар ҳил масштабдаги экологик атлас карталарнинг методик кўрсатмалари бир биридан шундай фарқланадики, йирик масштабдаги экологик карталарни тузиш қийинлашади, чунки катта ҳудудларнинг экологик шароитларини баҳолашда атлас карталари учун умумлаштириш (генерализация) кўникмалари ишлаб чиқилмаган.

Экологик мазмунга эга бўлган атлас типлари, турлари, уларнинг номланиш қоидалари ҳозирги кунда жуда кўп ва катта миқдорда белгиланади. Шу билан бирга ягона ва барча томонидан қабул қилинган экологик атласлар учун классификация ишлаб чиқилмаган. Уларнинг айримларида тўхталиб ўтамиз.

  Экологик атлас карталарнинг қуйидаги типлари ажратилади [68; 14-27-б]:

-  Экологик омиллар карталари. Уларда тирик организмлар (инсонлар) ва уларнинг яшаш муҳитининг ҳолати кўрсатилади;

-  Экологик карталар. Уларда тирик организларнинг яшаш мухитига ва мухитнинг тирик организмларга бўлган таъсири (бу борада инсоннинг фаолияти ҳам) кўрсатилади;

-  Экологик натижалар карталари. Уларда экологик омилларнинг таъсири натижасидаги организмлар ҳолати ифодаланади.

Тузилиши ва амалий йўналиши даражасига кўра экологик карталар таъкидловчи (ретроспектив, замонавий ҳолат, ривожланиш динамикаси), баҳоловчи, башорат, тавсияли турларига  бўлинади.

Кенг майдонларни эгаллаш бўйича экологик атласлар қуйидагича бўлинади: глобал, давлатлараро, давлатларнинг майдонининг катталиги бўйича, регионал административ ҳудудлар (республика, вилоят, автоном округ) эгаллайди, локал (туман, йирик ва ўрта шахарлар ва уларга қарашли худудлар) эгаллайди; туман ва шахарларнинг бир қисми, кичик аҳоли пунктлари, корхоналар ва хўжалик объекларининг таъсир доирасидаги худудларни эгаллайди.

Федерал даражадаги атлас карталари масштаби 1:1000000 дан 1:10000000, регионал - 1:100000 дан 1:1000000, локал -1:5000 дан 1:100000, объект – 1:500 дан 1:10000гача белгиланади. Шунинг учун биз лойиҳалаётган экологик атлас карталари масштаби 1:1 000 000 бўлиб, унинг ўрганилиш даражаси, мавзуси ва ҳудуднинг катталиги билан белгиланади.

Экологик атлас картасини тузиш учун қуйидаги бирламчи манбалар керак бўлади:

-      Ернинг масофадан зондлаш маълумотлари;

-      Мазкур ҳудуд бўйича мавзули карталар ёки шунга яқин мавзудаги карталар;

-      Дала кузатувлар маълумотлари;

-      Экологик мониторинг ва стационар кузатувлар маълумотлари;

-      Ахолининг саломатлиги, мухит ифлосланиши, табиатдан фойдаланиш бўйича статистик маълумотлар;

Атлас экологик мазмундаги карталарни тузишда юқорида келтирилган маълумотларнинг мавжудлиги идеал вариант (ҳолат) ҳисобланади. Аммо бу катта молиявий, ишлаб чиқариш ва вақтни талаб қилади, шунинг учун ҳам уларнинг бир вақтда қўлланилишининг деярли имконсиз деб ҳисобланади.

Энг осон ва арзон йўли асосий манба сифатида космик суратлар ва унга керакли бўлган маълумотлардан фойдаланишдир. Бундай ҳолатларда комплекс экологик карталаштириш учун космик фотомаълумотлар ёрдамида мавзули карталаштиришдан фойдаланиш қўлланилади. Уларга керакли бўлган ўзгаришлар ва экологик картанинг хусусиятлари хисобга олинади.

Космик суратдан олинган расмлар ва съемка материаллардан фойдаланиб геоэкологик карта олиш комплекс мавзули атласларни яратиш услубиётига таянади. Бу ўринда энг асосий усул сифатида тизимли ёндашув қабул қилинган.

Аэрокосмик суратлар (1-расмга қаранг) жой моделининг расми сифатида олинади, ҳамда экотизимларнинг шу вақтдаги реал жараёнларини акс эттиради. Улар асосида тузилган атлас, карта ва схемалар экотизимларнинг ишончли аниқ-қиёфали (образно-знаковий) модели бўлиб хизмат қилади. Бундай атлас, карта ва схемалар катта аниқлик, ҳаққоний ва асосли бўлади. Экотизимларнинг ички ва ташқи алоқаларининг космик суратлар асосида ишлаб чиқилиши натижасида уларнинг ривожланиши ва фаолиятини механизмларини тавсифлаш имконини беради.

Космик суратларнинг юқори маълумотлилиги экотизмларни ҳолати, тузилиши, макон ва замондаги ўзгаришлари ҳақида ноёб маълумотлар олишга имкон беради. Уларнинг ҳолатини баҳолашда табиатнинг алоҳида компонентларини масофали (дистанцион) кўриниши, ландшафт тизимлари билан боғликлиги аҳамиятлидир. Буларга антропоген комплекслар, ландшафтлар модификациялари, табиий муҳитдаги бузилишлар, антропоген чўллар, шўрхоклар, қумликлар ботқоқлар ва бошқалар киради.

1-расм. Фарғона водийсини космик суратдан олинган ҳолатини экологик кўрсатгичлар асосида баҳолаш

Ушбу космик сурат SAS.Планета180618.9765 Nightly дастури ёрдамида олинган. 2018 йил июль ойи.

Космик суратга олишнинг кенг диапазони (ультрабинафша нурланишдан то радио тўлқингача) катта доирадаги объект ва ҳодисаларни ўрганишга, Ер шарининг йирик регионларининг геоэкологик ҳолатини тавсифлашга имкон беради. Ультарбинафша нурларда сурат олиш, атмосфера ва сув хавзалари, чанг тўфонлари ва тутун шлейфлари ифлосланишини ўрганишда ахамиятлидир. Спектрнинг оддий диапазони эса рельеф ўзгаришлари, юза ётқизиқлари ва тупроқ қатламини ўрганишда қўлланилади.

Кўп йиллик космик маълумотлардан фойдаланиш жараён ва ҳодисаларинг динамикасини ўрганишга ёрдам беради. Бу ҳолатларда ярим асргача бўлган даврни ўрганиш мумкин. Масофавий усул ёрдамида аввал тузилган ва замонавий атлас карталарини қиёсланиши натижасида табиий муҳитнинг ўзгаришлари ва табиатдан фойдаланишни охирги юз йилликдаги ҳолатини ўрганишга имкон беради.

Хулоса. Ушбу атласлар энг сўнгги авторлик макетлар  ва дастлабки оригинал фотопланлар ёки сийраклаштирилган топографик асослар сифатида ишлаб чиқилади. Хозирги пайтда, Давлат экология қўмитаси тизимида кўпгина замонавий технологиялар мавжуд бўлиб унинг моддий-техника базасини мустаҳкамлаш ва ривожлантириш учун кўпгина ГИС дастурлари ҳам юклаб олинган, шу жумладан, атроф муҳит муҳофазаси учун техника ва технологиялар, экологик мониторинг тизимлари, асбоб-ускуналар, жиҳозлар, компьютер дастурларини. Лекин шу соҳа бўйича ўқитилаётган ўқув жараёнларига қаратилган иш режаларидаги амалиёт ва лаборатория дарсларида яъни лойиҳаларига тўлиқ жавоб берадиган «Экология» ва «Хает хавфсизлиги» курслари учун электрон кўргазмали манбалар яъни атласлар умуман йўқ десак ҳам бўлади. Шунинг учун бундай атласларни ҳудудий даражада ишлаб чиқиш методикаси яратилиши долзарб бўлиб, илмий-методик ва амалий ахамияти жуда катта.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ

1.      Максудов Р. Изменение почвенно-экологических условий Ферганской долины под атропогенным воздействием. – Тошкент: Фан. 1990

2.      .Султанов М.Қ., Сафаров Э.Ю. Космик метод асосида ландшафтларни таснифлаш ва уларни баҳолаш масалалари (Хоразм воҳаси мисолида). // Ўзбекистон География жамияти ахбороти. 44-жилд. − Т., 2014.−139 б

3.      Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М., АСПЕКТ ПРЕСС. – 2003. – 14-27

4.             Мусаев И.М, СафаровЭ. Геоахборот тизим ва технологиялар// Ўқув қўлланма,. – Т.,Тафаккур, 2012. – Б. 160.

5.             Мирзалиев Т., Сафаров Э.Ю., Эгамбердиев А., Қорабоев Ж.С. Атлас картографияси. – Т.: Университет, 2015 . – Б. 64,

6.