Electronics Workbench virtual laboratoriya dasturi yordamida mantiqiy elementlarni o'rganish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI MUHAMMAD AL­XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI NUKUS FILIALI “Telekommunikatsiya injiniringi” kafedrasi B.A. Fayzullaev, B.K. Turumbetov, J.D. Xudayberganov,  «Raqamli mantiqiy qurilmalarni loyihalashtirish»  fani bo’yicha laboratoriya ishlarini bajarish uchun metodik qo’llanma. NUKUS 2018 Raqamli mantiqiy qurilmalarni loyihalashtirish fani bo’yicha (virtual) laboratoriya ishlarini bajarish uchun metodik qo’llanma. Metodik qo’llanma 7 ta laboratoriya ishlaridan va Electronics Workbench virtual dasturining   va   uning   elementlarini   qisqacha   o’rgatish   ma’lumotlaridan   iborat. Metodik   qo’llanma   aloqa   va   telekommunikatsiya   yo’nalishi   oliy   ta’lim muassassalari bakalavr yo’nalishi talabalari uchun mo’ljallangan. Metodik qo’llanma A5­FQ­0­20201 A5­040­sonli “Ishlab­chiqarish texnologik  komplekslarni analiz boshqarish tizimlarining dasturiy ta’minotini ishlab  chiqish va xolatini baxolash usullarini rivojlantirish” rejasini oraliq natijalari  asosida ishlab chiqildi va chop etildi. Maslahatchi Taqrizchilar Metodik qo’llanma Muhammad al­Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot  texnologiyalar universiteti Nukus filiali ilmiy kengashining  2017­yil ____­dagi  _____ sonli bayonnomasiga asosan chop etishga ruxsat etildi. Mundarija Kirish..........................................................................................................................5 1 laboratoriya ishi. Electronics WorkBench virtual dasturi bilan tanishish..................7 2-Laboratoriya ishi. HAM va YOKI mantiqiy elementlarni tadqiq etish......................25 3 laboratoriya ishi. EMAS mantiqiy elementini o‘rganish..........................................31 4 laboratoriya ishi. HAM-EMAS mantiqiy elementini o‘rganish.................................36 5 laboratoriya ishi. YOKI-EMAS mantiqiy elementini o‘rganish.................................40 6 laboratoriya ishi. ISTISNO-YOKI va ISTISNO-YOKI-EMAS mantiqiy elementlarini o‘rganish...................................................................................................................45 7 laboratoriya ishi. Jamlagichlar (Summatorlar).......................................................53 Foydalanilgan adabiyotlar........................................................................................58 Kirish Tatqiqot  tajiba  ishlarida  elektrik   rezistorlarning, jarayonlarni  kuzatish,  oddiy  elektr zanjirlarida va zanjirlar alohida komponentlarining (kondensatorlarning, induktivli galtaklarning,  tebranmali konturlarning)  parametrlarini  amaliyotta  yetarli  darajada  o’lshash  imkoniyatini beradi. Shuning bilan bir qatorda talabalarga nazariy o’rgangan   elektr uskunalari va jarayonlar ustida tatqiqotlar o’tkazishga imkoniyatlar yaratadi. Laboratoriyalik o’rganishlar  talaba  konspektlari  va  ularda  ko’rsatilgan  oquv  adabiyotlari  arqoli mustaqil ishlaridan keyin kelishi maqsatga muvofiiq.  shiziqli  emas  komponentlarning, Talaba   laboratoriyalik   ishning   maqsadini   va   manosini   hisobat   berish darajasida   toliq   o’zlashtirgandan   song   gina,   u   laboratoriyalik   ishni   o’rinlashga yuboriladi. U tatqiqot atamasining va maqsadini yozma turda bera olishilari zarur. Talaba asosan diqqatini har bir ishdagi nazorat sovollariga qaratishlari zarur. Bu sovollar elektr zanjirlari teoriyasi fani boyicha araliq, kundalikli va yakuniy nazorat ishlarida uchirashadi. Talaba bu savollarga javob berishlari zarur, u faqat gina shu shartlar bilan navbattagi laboratoriyalik ishga ruxsat etiladi. Talabaning   mustaqil   ishini   tayorlash   bo’limida   yoki   nazorat   savollarida ko’rsatilgan   mustaqil   ishlarga   tayyorgarlik   vaqtida   avvalo   xisoblarni   o’tkaish shart.   Laboratoriya   mashg’ulotlariga   ruxsat   etilishi   uchun   barcha   laboratoriya mashg’ulotlarini   bajarishda   zarur   maxsus   kompyuter   dasturlarida   yig’ish   zarur bo’lgan sxemalarni chizishi zarur. Talaba laboratoriya mashg’ulotlarini bajarish vaqtida,   uyida   tuzib   kelgan   elektr   zanjirlarini   o’lchash   sxemalari   o’quv adabiyotlariga   murojat   etmasdan   bajarishi   kerak.   Shundan   so’ng   tayorlangan o’lchash sxemalari yetarli darajada to’liq va aniq bo’lishi kerak. Shuningdek,   ko’plab   berilgan   ishlarga   tayorgarlik   vaqtida   jadvallarida o’lshash   va   keyingi   xisoblashlash   natijalari   joylashadigan   ishda   berilgan ko’rinishdagi jadvallar tayyorlanishikerak. Talaba   tajriba   ishlari   natijalarini   o’z   xisobotida   keltiradi.   Unda   ishga tayyorgarlik, uni bajarish vaqti va o’tkazilgan tajriba ishlari natijalarining oxirgi xisoblashlari kabi barcha yozuvlar to’liq ko’rsatilgan bo’lishi kerak. Xisobotda barcha o’lchangan va xisoblangan kattaliklar O’z DSt 8.012­81:2005 “O’zbekiston Respublikasi   o’lchamlar   yagonaligini   ta’minlash   davlat   tizimi.   O’LCHOV BIRLIKLARI”   (RMQL   fani   bo’yicha   asosiy   o’lchov   birliklar   1­qo’shimchada berilgan) Davlat standartlariga mos berilishi kerak, xisobot keying laboratoriya ishini bajarish uchun “ruxsat” bo’lib xizmat qiladi. Semestr yakunida yig’ilgan ballarni   xisoblash   va   Yakuniy   nazoratga   “ruxsat”   olish   uchun   o’qituvchiga topshiriladi.   Xisobot   aniq   va   to’liq   to’ldirilgan   bo’lishi   shart.   Unda   berilgan chizmalar va sxemalarni chizishda tegishli standartlarni xisobga olishimiz lozim. Unda yo’l qo’yilgan xatoliklarning tuzatilishlari (o’rnatilgan tartibda) ham berilishi mumkin. Xisobotning titul varog’ida o’quv o’rni fakultet nomlari guruh raqami, talaba familiyasi va zaruriy bo’lgan boshqa yozuvlar ham (titul varaq namunasi) berilgan bo’lishi kerak, agar talabada (guruh calendar rejasiga mos) keying laboratoriya ishi nazorat   savollariga   to’g’ri   yozma   ravishda   javoblari   bo’lmasa,   unda mashg’ulotlarga qatnashtirilmaydi. Laboratoriya ishlari universal stendlarda yoki shaxsiy kompyuterlarda  Electronics Workbench  dasturida bajariladi. Xisobotda olingan natijalarni  qaysi  yo’l  bilan  olinganligi, ya’ni  universal  stendlarda  yoki kompyuterlarda Electronics Workbench dasturida olinganligi ko’rsatilishi shart. Laboratoriya     ishlarining   bajarilish   vaqtida   xavfsizlik   qoidalariga   jiddiy rioya etish talab etiladi. Elektr tokiga ulangan vaqtdagi stendni yoki kompyuterni qarovsiz qoldirib ketish taqiqlanadi. Stendi elektr tokiga ulash faqat o’qituvchi ruxsati bilangina amalga oshirishi zarur. Tajriba yakunida zanjirlarni ajratmasdan o’qituvchiga o’lchash natijalarini ko’rsatishimiz lozim. Mashg’ulotlar tugagandan keyin   talabalar   uskunalarni   o’chirishi,   elektr   zanjirlarini   ajratib   yig’ish   va   ish o’rnini tartibga solishi kerak. 1 laboratoriya ishi. Electronics WorkBench virtual dasturi bilan tanishish Laboratoriya ishining maqsadi. Electronics WorkBench virtual dasturi bilan  tanishish. Virtual dastur interfeysini o‘rganish. Laboratoriya ishi topshirig‘i.  1.1. Laboratoriya ishlarini virtual dasturlar yordamida bajarish ahamiyati. 1.2. Electronics WorkBench virtual dasturi interfeysi bilan tanishish. Nazariy ma’lumotlar 1.1. Electronics Workbench dasturiy kompleksining qisqacha tavsifi Zamonaviy elektron va raqamli qurilmalarni loyihalash va ishlab chiqish katta   aniqlik   va   chuqur   tahlilni   talab   qiladi.     Bundan   tashqari,   bajariladigan ishlarning   katta   hajmga   egaligi   va   murakkabliligi   sababli   kompyuter texnologiyalaridan foydalaniladi. Electronics   Workbench   dasturiy   kompleksi   elektr   zanjirlarni   dasturiy loyihalash   va   imitatsiya   qilish   vositalaridan   biri   bo’lib   hisoblanadi.   U   elektr zanjirlarni   va   elektron   qurilmalarni   loyihalovchi   korxonalarda   va   oliy   o’quv yurtlarida qo’llanilishi mumkin.  Electronics Workbench  bilan ishlash  kompyuter texnikasi bo’yicha chuqur bilimlarni   talab   qilmaydi.   Dasturning   interfeysini   bir   necha   soat   davomida o’zlashtirib olish mumkin. 1.2. Modellash dasturining tarkibi. Hozirgi vaqtda jahonda ko’plab kompyuterda modellash dasturlari qatorida o’quv   yurtlarida   eng   ko’p   qo’llaniladigan   dasturlardan   biri     Interactive   Image Technologies firmasining Electronics Workbench dasturidir.  Zanjir elementlarining ma’lumotlar bazasi  ko’plab elementlar ­  rezistorlar, kondensatorlar,   g’altaklar,   diodlar,   tranzistorlar,   mantiqiy   elementlar, mikrosxemalar va boshqa elementar to’g’risidagi ma’lumotlarni o’z ichiga olgan. Ma’lumotlar   bazasidagi   har   bir   element   o’zining   ekvivalent   sxemasi   va parametrlarining tavsifiga ega.  Qurilmaning   sxemasini   kiritish   uchun     ma’lumotlar   bazasidan   kerakli elementlar olinadi (chaqiriladi). Ekranda elementning shartli belgisi, nomi (turi) va asosiy   parametrlari   hosil   bo’ladi.     Elementlar   bir­biriga   simlar   bilan   ulanadi. Modellash   dasturida   sxemaning   ichki   tavsifi   hosil   qilinadi.   U   sxemadagi elementlar,   har   bir   element   ulangan   tugunlarning   tartib   raqamlari,   har   bir elementning   parametrlari   va   boshqa   zarur   qo’shimcha   axborotlarni   o’z   ichiga oladi. Sxemaning   tugunlariga   tartib   raqamlar   avtomatik   tarzda   berib   boriladi. Sxemaning korpusiga, odatda, 0 tartib raqami beriladi. 1.3. Electronics Workbench dasturining interfeysi Electronics   Workbench   (EWB)   dasturi   real   vaqt   masshtabida   ishlovchi, o’lchash   asboblari   bilan   jihozlangan   tadqiqotchining  real   ish   joyi­radioelektron laboratoriyani  imitatsiya qiladi. Dastur  yordamida har qanday murakkablikdagi analog va raqamli radioelektron qurilmalarni tuzish, modellash va tadqiq qilish mumkin.   Foydalanuvchining interfeysi    menyu, asboblar  paneli  va ishchi  sohadan iborat (1.1­rasm). Menyu quyidagi komponentlarga ega: fayllar bilan ishlash menyusi (File), tahrirlash menyusi (Edit), zanjirlar bilan ishlash menyusi (Circut), sxemalarni tahlil qilish   menyusi   (Analysis),   oynalar   bilan   ishlash   menyusi   (Window),   yordam fayllari bilan ishlash menyusi (Help). Asboblar panelida radioelektron sxemalar elementlarining tasvirlari bo’lgan knopkalar mavjud (1.2­rasm). Knopkalar bosilganda ularga mos bo’limlar ochiladi, masalan, diodning tasviri bosilsa diodlar bo’limi ochiladi. Menyular paneli Elementlar paneli Asboblar paneli Jarayonni boshlash/to’xtatis h va pauza tugmalari Ishchi oyna 1.1­rasm.  Electronics Workbench kompleksining interfeysi va asboblar paneli Diodlar tugmasi bosilganda Diod turlari keltirilgan Analysis Graphs funksiyasi oynasi Oscilloscope funksiyasi oynasi 1.2­rasm. EWB dasturining bosh  oynasi Dasturning bosh oynasi  2­rasmda keltirilgan. Ko’rinib turganidek, dastur standart interfeysga ega.  Buyruqlar menyusi oynasi  dastur oynasining yuqori qismida joylashgan.  Sxema oynasi  dastur oynasining markaziy qismini egallaydi. Ushbu oynada elektr zanjirlar hosil qilinadi va ularga kerakli o’zgartirishlar kiritiladi.  Belgilar   (ikonalar)   oynasi  sxema   oynasining   yuqori   qismida   joylashgan. Yuqori   qatordagi   belgilar   menyu   buyruqlarini   qaytaradi.   Keyingi,  ya’ni   sxema oynasining   yuqorisida   joylashgan   belgilardan   zanjirga   ulanuvchi   elementlar   va o’lchash asboblarini tanlash uchun foydalaniladi. Diodlarni  (Diodes) va o’lchash asboblarini  (Instruments) tanlash oynalari 1­rasmda ko’rsatilgan. Sxemani   hisoblashni   aktivlashtirish   va   to’xtatish   (Activate/Stop)  hamda pauza (Resume) knopkalari dastur oynasining yuqori o’ng burchagida joylashgan. Activate/Stop knopkasi 0 va 1 raqamlariga ega. Ulardan birini bosish yo’li bilan sxemani hisoblashni aktivlashtirish yoki to’xtatish mumkin.  Sxemani uzoq vaqt davomida aktivlashgan holatda ushlab turish maqsadga muvofiq emas. CHunki ma’lumotlarni uzoq vaqt davomida  intensiv qayta ishlash natijasida hisoblashlardagi xatoliklar ortib ketishi mumkin. EWB dasturida ishlash quyidagi uch etapni o’z ichiga oladi:  sxemani tuzish;  sxemaga o’lchov asboblarini ulash;  sxemani aktivlashtirish, ya’ni tadqiq qilinayotgan qurilmadagi jarayonlarni hisoblash.  File menyusi.  File menyu fayllar bilan ishlash uchun mo’ljallangan. File menyusining tashqi ko’rinishi quyidagicha: File/New. Ushbu   amal   bajarilganda joriy sxema yopiladi va yangi nomsiz oyna ochiladi.  Undan   yangi   sxema   tuzish   uchun   bo’yicha   yangi foydalaniladi.   Sukut sxemaning nomi Default.ewb bo’ladi.  File/Open.  Mavjud   faylni   ochadi. Faqat .ca,.sa3, .sd3, .sa4 va .ewb kengaytmali fayllarni ochish mumkin.  File/Save.  Joriy   faylni   saqlaydi. Saqlanadigan   faylning   joyi   va   nomi ko’rsatiladi.   Saqlanadigan   faylga   kengaytma avtomatik ravishda beriladi.    .ewb File/Save as.  Joriy sxema yangi nom bilan saqlanadi. Dastlabki sxema (original)   o’zgarishsiz   qoladi.   Ushbu   buyruqdan   sxemaning   nusxasida eksperimentlar qilish uchun foydalanish mumkin. File/Revert   to   Saved   (Revert).  Ushbu   buyruq   sxemani   oxirgi   marta saqlanayotgan vaqtdagi ko’rinishgacha tiklaydi. File/Import.  Buyruq   sxemalarning   nostandart   fayllarini   (.net   yoki   .sir kengaytmali) standart Electronics Workbench ko’rinishiga o’tkazadi. File/Export.  Sxema   faylini   .net,   .scr,   .cmp,   .cir,   .plc   kengaytmalardan birida saqlaydi. File/Print.  Buyruq sxema yoki priborlarni qisman yoki to’liq bosmaga chiqarish uchun mo’ljallangan. Ushbu amalni bajarish uchun elementlar qanday tartibda   bosmaga   chiqariladigan   bo’lsa   shunday   tartibda   tanlanishi   (ajratilishi) kerak.  File/Print   Setup   (Windows).  Ushbu   amal   printerni   sozlash   uchun mo’ljallangan.  File/Exit. Electronics Workbench paketi bilan ishlashni tugallash. File/Install (Windows).  Electronics Workbench dasturining qo’shimcha komponentlarini   o’rnatish.   Buning   uchun   Electronics   Workbench   dasturining qo’shimcha komponentlari yozilgan disk zarur bo’ladi. Edit   menyusi.  Edit   menyusi tahrirlash   amallarini   bajarish   imkoniyatini beradi. Edit/Cut.  Sxema   yoki   matnning  qirqib  olish. ajratilgan   komponentlarini     o’chirilgan komponentlar Bunda almashtirish   buferiga   olinadi,   u   yerdan kerakli joyga qaytadan qo’yish mumkin. Edit/Copy.  Ajratilgan komponentlarning nusxasini almashtirish buferiga olish. Edit/Paste.  Almashtirish buferiga olingan komponentlarning nusxalarini aktiv oynaga qo’yish. Edit/Delete. Ajratilgan komponentni yo’qotish. Ushbu buyruq yordamida yo’qotilgan informatsiya qayta tiklanmaydi. Edit/Select All. Aktiv oynadagi hamma elementlarni ajratish. Agar pribor ajratilgan   elementlarning   bir   qismi   bo’lsa   Edit/Copy   va   Edit/Paste   buyruqlari ishlamaydi. Shuning uchun bir necha elementdan tashqari hamma elementlarni tanlash kerak bo’lsa, avval Select All buyruqsi bajariladi, keyin CTRL tugmasi bosilgan   holda   sichqonchaning   chap   tugmasini   bosib   ortiqcha   elementlardan ajratilish olib tashlanadi. Edit/Copy as Bitmap.  Rastrli tasvirning nusxasini almashtirish buferiga olish. Keyin ushbu tasvirdan matnli protsessorlarda yoki tasvirlarni qayta ishlash dasturlarida foydalanish mumkin.  Rastrli tasvirning nusxasini olish uchun quyidagi amallar bajariladi: a) Edit/Copy as Bitmap tanlanadi (kursor crosshair ga o’zgaradi); b)  sichqonchaning   chap   tugmasi   bosilgan   holda   nusxasi   olinadigan elementlarning hammasi belgilanadi.  v) sichqonchaning chap tugmasi qo’yib yuboriladi. Edit/Show Clipboard. Almashtirish buferini aks ettirish.  Circut   menyusi.  Circut menyusi   zanjirlar   ustida   amallar bajarish imkoniyatini beradi. Circuit/Rotate.  Tanlangan komponentlarni soat strelkasi bo’yicha 90   gradusga   buradi.     Komponentga mansub   bo’lgan   matn   burilmaydi. Ampermetr   va     voltmetrlarning   faqat terminallari buriladi. Circuit/Flip Vertical.  Tanlangan  komponentlarni vertikal bo’yicha 180 gradusga buradi. Circuit/Flip Horizontal.  Tanlangan komponentlarni gorizontal bo’yicha 180 gradusga buradi. Circuit/Component   Properties.  Tanlangan   komponentning   xossalarini o’zgartirish.   Komponent   ustida   sichqonchaning   chap   tugmasi   ikki   marta bosilganda   ham   xossalarning   dialog   oynasi   chiqadi.   Dialog   oynasi   tanlangan elementga mos bo’ladi va unda quyidagi bo’limlar bo’lishi mumkin: ­ Label, ­ Value, ­ Models, ­ Schematic Options, ­ Fault, ­ Node, ­ Display, ­ Analysis Setup. Label   (Komponentning   xossalari).  Komponentning   metkasi   yoki identifikatorini o’rnatish yoki o’zgartirish. Komponentning identifikatori yagona bo’lishi kerak, uni o’chirib tashlab bo’lmaydi. Value. Komponent xossalarining qiymatlari o’rnatiladi. Models. Komponentning modelini tanlash va uni tahrirlash. Komponentlar sukut bo’yicha ko’pchilik hollarda “ideal” bo’ladi. Natijalarning aniqligini orttirish zarur bo’lsa “real” modellarni tanlash mumkin.  Schematic Options. Sxemaning parametrlarini tanlash. Fault. terminaliga   nosozliklarni   kiritish.  Komponent  nosozliklarni kiritish mumkin:   Quyidagi  Leakage – Komponentga parallel ulanadigan qarshilikning qiymati  komponentga   parallel (komponentga   qo’shni   zanjirlarning, ekvivalent qarshiligi);   Short – komponentning qisqa tutashuv rejimi;  Open – komponentning ichida uzilish mavjud, ya’ni uning qarshiligi juda katta. Node. Sxema tugunining xossalarini o’zgartirish, unda quyidagi bo’limlar mavjud:   Node ID – sistema tomonidan berilgan tugunning nomi;  Use as Testpoint –  tugun test nuqtasi sifatida ko’rilishi kerakligini bildiradi;  Set Node Color – simlarning rangini o’zgartirish. Display.  Display  bo’limidagi  Use   Schematic   Options  tanlanmaganda quyidagilarni ko’rsatish/berkitish uchun ishlatiladi:  Show labels ­ komponentning nomi;  Show values ­ qiymati;  Show reference ID – identifikatori. Analysis   Setup.  Elementning   parametrlarini,   masalan   qarshilik   uchun ishchi haroratni rostlash.  Circuit/Create Subcircuit. Ostsxema hosil qilish (ajratilgan elementlarni ostsxemaga   birlashtirish).   Ostsxema   cheklanmagan   miqdordagi   komponentlarga ega bo’lishi va uning tarkibiga boshqa ostsxema kirishi ham mumkin. Boshqa elementlarga   ketadigan   hamma   simlar   ostsxemaning   piktogrammasida terminallarga aylanadi.  Ostsxemani yaratish uchun: a)  b)   ostsxemaning tarkibiga kirishi zarur bo’lgan elementlar ajratiladi;   Circuit/Create   Subcircuit   buyruqsi   tanlanadi   va   hosil   bo’ladigan   dialog oynada ostsxemaga nom beriladi va quyidagilardan biri belgilanadi:    Copy   from   Circuit   –   ajratilgan   elementlarning   faqat   nusxalari ostsxemaga joylashtiriladi, ularning o’zlari sxema oynasida qoladi; Move   from   Circuit   ­   ajratilgan   elementlar   sxemadan   yo’qotilib ostsxemaga joylashtiriladi; Replace   in   Circuit   ­   ajratilgan   elementlarni   ostsxemaga joylashtiriladi   va   sxemada   ularning   o’rnida   ostsxemaning   piktogrammasi hosil bo’ladi. Yaratilgan ostsxemalar Favorites paneliga joylashadi.  Favorites paneli Ularning nomlarini ostsxema belgisini Favorites panelidan sxema oynasiga surilganda   hosil   bo’ladigan   oynadagi   ro’yxatdan   ko’rish   va   keraklisini   tanlash mumkin.   Accept   knopkasi   bosilsa   tanlangan   ostsxema   sxema   oynasida   hosil bo’ladi. Ostsxemadan   faqat   joriy   sxemada   foydalanish   mumkin.   Lekin   uning nusxasini almashtirish buferiga olish va boshqa sxema oynasiga qo’yish mumkin.  Circuit/Zoom.  Sxema   o’lchamlarini   orttirish  Zoom   IN    va   kamaytirish Zoom Out. Circuit/Schematic   Options.  Zanjirning   umumiy   ko’rinishini   sozlaydi. O’zgartirishlar faqat joriy zanjirga taalluqli bo’ladi.  Schematic Options dialog oynasida quyidagi bo’limlar mavjud:  Grid;  Show/Hide;  Fonts;  Wiring;  Printing. Grid.  To’rning   ko’rinishini   va to’rdan foydalanishni boshqaradi.  ma’lumotlarni   ko’rsatish/berkitish. Show/Hide.  Zanjir   to’g’risidagi   Dialog   oynada belgilangan ma’lumotlar ko’rsatiladi. Fonts.  Komponentlar   metkalari   va   qiymatlarini   ko’rsatish   uchun foydalaniladigan shriftlarning nomi va o’lchamlarini o’zgartirish. Wiring. Sxema komponentlarini o’zaro bog’lash usulini tanlash. Manual route wires  – bog’lovchi chiziqlar qo’lda hosil qilinadi. Sichqonchaning chap tugmasi bosilgan holda kerakli joygacha suriladi va qo’yib yuboriladi. CHiziqning keyingi qismini chizish uchun yuqoridagi harakatlar qaytariladi. Bunda bog’lovchi liniyalarni ixtiyoriy troektoriya bo’yicha chizish mumkin. Auto­route   wires  –   bog’lovchi   liniyalarning troektoriyasini   Electronics   Workbench   dasturining o’zi hosil qiladi.  Printing. Bosmaga chiqarish. For printing, zoom to  –  bosmaga   chiqarish masshtabini tanlash.  Use   visible   page breaks for main workspace – bosmaga chiqariladigan sahifalarni   bir­biridan   ajratib   turuvchi   chiziqlarni ko’rsatish/berkitish; Use  visible  page  breaks   for   subcircuits   ­  ostsxemalar   uchun   bosmaga   chiziqlarni   bir­biridan   ajratib   turuvchi chiqariladigan   ko’rsatish/berkitish.  sahifalarni Bosmaga   chiqarish   uchun   File   menyusining   Print   bo’limidan   ham foydalanish mumkin. 1.4. Sxemalarni tuzish  Sxemalarni tuzish jarayoni uch bosqichdan iborat. 1­   bosqich.  Asboblar   panelidan  elementlarni   ishchi   sohaga   o’tkazish   va ularni joylashtirish. Buning uchun element tasvirining ustida sichqonchaning chap tugmasi bosiladi va zarur element ishchi sohaga surib o’tkaziladi. Zarur bo’lsa elementlarni burish knopkalaridan ham foydalaniladi (1.3­rasm). 1.3­Rasm. Elementlarni burish knopkalari 2­bosqich. Elementlarni o’z­aro ulash. Buning uchun:  Sichqonchaning  kursori   elementning   chiqishiga   kontaktning   qora   nuqtasi paydo bo’ladigan qilib yaqinlashtiriladi;   Sichqonchaning chap tugmasi bosiladi va bosilgan holatda bog’lanish hosil qilinishi   kerak   bo’lgan   elementning   chiqishida   qora   nuqta   hosil   bo’lguncha suriladi;   Sichqonchaning chap tugmasi qo’yib yuboriladi. Zarur hollarda qo’shimcha tugunlar hosil qilish mumkin.  Buning   uchun element ishchi sohaning kerakli joyiga joylashtiriladi. 3­bosqich.  Elementlarning   nominallarini   o’rnatish.  Elementning   ustida sichqonchaning chap tugmasi to’xtovsiz ikki marta bosilsa uning xossalar oynasi ochiladi.   Xossalar   oynasining   mazmuni   tanlangan   elementga   bog’liq   ravishda o’zgarib turadi. Hamma xossalar oynalarida   Label (elementning nomi) va Fault (elementdagi nosozliklar) bo’limlari bo’ladi.  Element   yoki   zanjir   uchastkasini   yo’qotish   uchun   u   ajratiladi   va   Delete hamda Enter klavishalari bosiladi. Sxemalarni loyihalashda ko’pgina amallar sichqonchaning chap tugmasidan foydalanib   bajariladi.   Sichqonchaning   o’ng   tugmasi,   asosan,   elementlar   va o’lchash priborlari xossalarining kontekst menyularini chaqirish uchun ishlatiladi.  Zanjir tuzish uchun quyidagi amallar bajariladi: elementlarni sxema oynasining ishchi sohasiga joylashtirish; elementlarni bir­biriga simlar yordamida ulash; elementlar parametrlarining qiymatlarini o’rnatish. ­ kerakli elementlarni topish va tanlash; ­ ­ ­ Kerakli elementlarni topish va tanlash dastur oynasining yuqoridan ikkinchi qatoridagi belgilarning ustida sichqonchaning chap tugmasini bosib va tanlangan elementni sxema oynasiga surish yo’li bilan amalga oshiriladi. Sxema tarkibiga albatta korpus (erlanish) qo’shilishi kerak. Yerlanish bo’lmasa sxemaning to’g’ri ishlashi kafolatlanmaydi.  EWB   dasturida   o’zgaruvchan   rezistorar,   kondensatorlar   va   g’altaklar mavjud. Ularning parametrlarini belgilarida ko’rsatilgan klavishalarni bosish yo’li bilan   o’zgartirish   mumkin.   Parametrlarni   sxema   ishlayotgan   vaqtda   ham o’zgartirish mumkin. Lekin bu holda hisoblashlarning aniqligi kafolatlanmaydi, natijalarni dasturni qaytadan ishga tushirib tekshirib ko’rish kerak. Sxema oynasidagi  elementlarni  yangi joyga surish uchun ularning ustida sichqonchaning chap tugmasi bosilgan holatda kerakli joyga siljitiladi. Elementlar bir­biriga simlar yordamida ulanadi. Simlarni hosil qilish uchun sichqonchaning   chap   tugmasi   element   chiqishining   ustiga   olib   kelinadi,   doira shaklidagi tugun hosil bo’lishi bilan bosiladi va kerakli tomonga suriladi. Keyingi elementning ulanadigan tuguni ko’rinishi bilan qo’yib yuboriladi. Hosil qilingan simlarni sichqoncha yordamida surish ham mumkin.  Sxema oynasida boshqa elementlarga ulanmagan element qolishi mumkin emas.  Elementning   parametrlarini   o’zgartirish   uchun   uning   ustiga   kursor   olib kelinadi va sichqonchaning o’ng tugmasi bosilib hosil bo’lgan kontekst menyudan kerakli punkt tanlanadi. Bundan tashqari, elementning ustida sichqonchaning chap tugmasini ikki marta bosib yoki Circuit menyusidan tanlab  Component Properties ost menyusini ochish mumkin. Hosil bo’ladigan dialog panelda kerakli parametr o’rnatiladi. Rezistorlar, kondensatorlar va induktivlik g’altaklari uchun paneldagi Value   bo’limidan   foydalaniladi.   Murakkab   va   aktiv   elementlarning,   jumladan, diodlar,   tranzistorlar   va   uzun   liniyalarning   parametrlari   Models   bo’limidagi Default va Ideal bo’limlarini yoki bibliotekadan elementning tipini tanlash yo’li bilan o’rnatiladi. Buning uchun Edit knopkasidan foydalaniladi.  Elementni   sxemadan   yo’qotish   uchun   uning   ustida   sichqonchaning   o’ng tugmasi bosiladi va hosil bo’lgan menyudan Delete punkti tanlanadi. Sxema ko’rinishining qo’shimcha parametrlarini o’rnatish uchun   Circuit menyusining   Schematic   Option   punkti   tanlanadi   (1.4­rasm).   Ushbu   punktdan ko’pchilik hollarda tugunlarning tartib raqamlarini ko’rsatish uchun foydalaniladi. Buning uchun Show/Hide bo’limidagi Show nodes punkti belgilanadi.   Electronics Workbench dasturida katta sxemaning bir qismini ost sxemaga aylantirish   mumkin.   Buning   uchun   sxemaning   bir   qismi   sichqonchaning   chap tugmasi   bosilgan   holatda   surilib   ajratiladi   va   Circuit   menyusining   Create Subcircuit punkti tanlanadi.   Favorites oynasida yaratilgan ost sxemaning tasviri hosil   bo’ladi.   Ost   sxemalardan   foydalanish   murakkab   qurilmaning   kompakt sxemasini olish imkoniyatini beradi. 1.4­rasm. Sxema ko’rinishining qo’shimcha parametrlarini o’rnatish   (Circuit menyusining Schematic Option punkti) Bundan tashqari dasturda bir nechta elementlari panellari mavjud. Masalan, Sources; Basic; Diodes; Transistors; Logic Gates; Digital; Indicators va boshqalar. Sources  elementlar   panelida  Ground,   Battery,   Voltage  kabi   elementlar mavjud. 1.3­rasm. Sources elementlar paneli. Basic elementlar panelida Connector, Resistor, Capacitor, Inductor, Switch kabi elementlar mavjud. 1.4­rasm. Basic elementlar paneli. Diodes elementlar panelida diodlar turlari mavjud. 1.5­rasm. Diodes elementlar paneli. Transistors elementlar panelida tranzistorlarning turlari mavjud. 1.6­rasm. Transistors elementlar paneli. Logic Gates  elementlar panelida AND, OR, NOT, NAND, NOR, XOR, XNOR kabi elementlar (mantiqiy elementlar) mavjud. 1.7­rasm. Logic Gates elementlar paneli. Digital elementlar panelida Half­Adder, Full­Adder, RS Flip­Flop, JK Flip­ Flop, D Flip­Flop, Multiplexers, Demultiplexers, Encoders, Decoders, Arithmetic, Counters, Shift Registers kabi elementlar mavjud. 1.8­rasm. Digital elementlar paneli. Indicators  elementlar panelida Voltmeter, Ammeter, Bulb, Proub, Seven­ Segment Display, Decoded Seven­Segment Display kabi elementlar mavjud. 1.9­rasm. Indicators elementlar paneli. Hisobot mazmuni. 1. Laboratoriya ishi bo‘yicha har bitta talaba variant raqami bo‘yicha quyidagi jadvalda berilgan elementlar panellarida joylashgan elementlarning to‘la tavsiflarini keltirsin. Variant № 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Berilgan funksiya elementlar Sources  paneli Basic elementlar paneli Diodes  elementlar paneli Transistors  elementlar paneli Analog ICs elementlar  paneli Mixed   ICs  elementlar paneli Digital   ICs  elementlar paneli Variant № 8 9 10 11 12 13 14 1­jadval. Berilgan funksiya Logic Gates elementlar  paneli Digital elementlar paneli Indicators elementlar  paneli Controls elementlar  paneli Miscellaneous  elementlar paneli Instruments elementlar  paneli Analysis Graphs  elementlar paneli Mustaqil tayyorlanish uchun savollar  belgisi qanday amalni bajaradi? 1. Electronics Workbench dasturi qanday maqsadda qo’llaniladi? 2. 3. Electronics Workbench dasturining interfeysi nimalardan tashkil topgan? 4. File menyusida qanday buyruqlar joylashgan? 5. 6. Edit menyusida qanday buyruqlar keltirilgan? 7. 8. Circut menyusida qanday buyruqlar berilgan? 9. belgisi qanday maqsadda qo’llaniladi? belgisi qanday vazifani bajaradi? belgisi funksiyasi nimadan iborat? belgisi vazifasi nimadan iborat? 10.Analysis menyusi qanday buyruqlardan tashkil topgan? 11. 12.Window menyusi qanday buyruqlar asosida tuzilgan? 13.Help menyusi qanday buyruqlardan iborat? 2­Laboratoriya ishi. HAM va YOKI mantiqiy elementlarni tadqiq etish Laboratoriya ishining maqsadi.  HAM va YOKI mantiqiy elementlarini tadqiq etish. Sxemada belgilanishi. Rostlik jadvali. HAM va YOKI MElari yordamida 2YOKI­EMAS ME va n­YOKI ME larini yasashni o‘rganish. Laboratoriya ishi topshirig‘i.  2.1. HAM va YOKI mantiqiy elementlarini sxemada belgilanishi o‘rganish. 2.2. HAM va YOKI mantiqiy elementlarini rostlik jadvalini tuzish. 2.3. Berilgan funksiyani sxemasini HAM va YOKI MElari yordamida yasash. Uslubiy ko‘rsatmalar HAM mantiqiy elementi.  2.1­rasmga asosan, x va y kalitlari ketma­ket ulangan hamda P va Q nuqtalarini birlashtiradi. 2.1­rasm. x va y o‘zgaruvchilarining ketma­ket ulanishi. Kalitlar   holati   2ta   A   va   B   Bul   o‘zgaruvchilari   yordamida   ifodalangan bo‘lsin. Agarda x kalit ochiq bo‘lsa, unda A=0 bo‘ladi, agar yopiq bo‘lsa, u holda A=1 bo‘ladi. SHu tarzda y kalitning ochiq yoki yopiq holatida B=0 yoki B=1 bo‘ladi. Bitta kalit qo‘llanilgan holatdagidek PQ ulanish holati f Bul o‘zgaruvchisi yordamida   ifodalanadi.   Uning   qiymati   P   va   Q   nuqtalari   orasida   ulanishning mavjudligiga bog‘liq. Ko‘rilayotgan   holatda   A   va   B   o‘zgaruvchilari   qiymatining   4ta kombinatsiyasi mavjud. Ularning rostlik jadvali 2.1­jadvalda keltirilgan. Masalan, agar x va y kalitlar ochiq bo‘lsa, u holda A=0 va B=0 bo‘ladi hamda P va Q nuqtalari orasida ulanish mavjud emas. SHu tariqa f=0 bo‘ladi. Boshqa tomondan, agarda x va y kalitlar yopiq bo‘lsa, u holda A=1 va B=1 bo‘ladi. 2.1­jadval. B 0 1 0 1 f 0 0 0 1 A 0 0 1 1 2.1­jadvalda ko‘rsatilgan rostlik jadvali HAM funksiyasining rostlik jadvali hisoblanadi. Ayrim hollarda uni Bul ko‘paytirish funksiyasi deb ataydi va f=A∙B algebraik   ko‘rinishda   yoziladi.   Bu   erda   «   ∙   »   belgisi   HAM   tarzda interpretatsiyalanadi.   Odatda   nuqta   belgisi   yozilmaydi   va   tenglama   f=AB ko‘rinishda   yoziladi.   Bul   ko‘paytirishining   qoidasi   ikkilik   ko‘paytirish   qoidasi bilan mos keladi. Ular 2.2­rasmda keltirilgan. 2.2­jadval. Ikkilik ko‘paytirish qoidasi. Raqamli tizimlarda HAM funksiyasi HAM elementi deb ataluvchi elektron sxema yordamida amalga oshiriladi. 2.2­rasmda HAM elementining belgilanishi ko‘rsatilgan.   Bu   elementning   chiqishida   mantiqiy   «1»ga   ega   bo‘lamiz,   agarda uning   2ta   kirishining   qiymati   mantiqiy   «1»   bo‘lsa.   Barcha   boshqa   kirishlar kombinatsiyasida f funksiyasining qiymati mantiqiy «0» bo‘ladi. 2.2­rasm. HAM elementining belgilanishi. Quyida HAM funksiyasiga tegishli ayniyatlar keltirilgan: 1. A * Ā = 0;  2.  ; AA  3. A * A = A; 4. A * 0 = 0; 5. A * 1 = A; 6. A * V = V * A; 7. A * (V * S) = (A * V) * S. Bu erda 1­3 ayniyatlar idempotentlik teoremasi; 4­5 ayniyatlar birlashtirish teoremasi;   6   ayniyat   o‘rin   almashtirish   teoremasi;   7   ayniyat   terish   yoki guruhlashtirish teoremasi hisoblanadi. YOKI   mantiqiy   elementi.  2.3­rasmda   x   va   y   kalitlari   parallel   ulangan hamda P va Q nuqtalarini birlashtiradi. 2.3­rasm. x va y o‘zgaruvchilarining parallel ulanishi. Kalitlarning holati va PQ ulanish mos ravishda A, B va f Bul o‘zgaruvchilari yordamida ifodalanadi. 2.3­jadvalda bu sxemaning rostlik jadvali ko‘rsatilgan. 2.3­jadval. B 0 1 0 1 f 0 1 1 1 A 0 0 1 1 Agarda 2ta x va y kalitlari ochiq bo‘lsa, u holda A=0 va B=0 bo‘ladi hamda P   va   Q   nuqtalari   orasida   ulanish   mavjud   emas,   ya’ni   f=0   bo‘ladi.   Boshqa tomondan, agarda x kalit yopiq va y kalit ochiq bo‘lsa, unda A=1 va B=0 bo‘ladi. Bunda P va Q nuqtalari orasidagi ulanish x kalit yordamida amalga oshiriladi, ya’ni f=1 bo‘ladi. 2.3­jadvalda   keltirilgan   jadval   YOKI   funksiyasining   rostlik   jadvali hisoblanadi. YOKI funksiyasini ayrim hollarda Bul qo‘shuv funksiyasi deb ataydi. Rostlik jadvalining tahlili shuni ko‘rsatadiki, P va Q nuqtalari orasida, agarda x kalit yopiq yoki y kalit yopiq bo‘lsa yoki 2ta kalit yopiq bo‘lsa, ulanish mavjud bo‘ladi,. 2.4­jadvalda   ikkilik   va   Bul   qo‘shuv   qoidasi   keltirilgan.   YA’ni,   ushbu funksiyani ULOVCHI, YOKI sifatida deb aytish mumkin. Bu atamani quyidagicha tushuntirish mumkin: A=1 va V=1 holatida f=1 bo‘ladi. Keyinchalik ISTISNO­ YOKI funksiyasinida A=1 va V=1 holatda ISTISNO, ya’ni A=1 va V=1 bo‘lsa ISTISNO­YOKI funksiyasining qiymati «0»ga teng bo‘ladi. 2.4­jadval. Bul va ikkilik qo‘shuv qoidalari. YOKI funksiyasi algebraik ko‘rinishda f=A+B deb yoziladi. Bu erda «+» belgisi YOKI tarzda interpretatsiyalanadi. Mantiqiy qo‘shuv qoidasi 2.5­rasmda ko‘rsatilgan.   Ularni   taqqoslashda   2ta   farq   mavjud.   Ikkilik   qo‘shuvda   1+1=10 bo‘ladi,   bu   erda   0­qo‘shuv   natijasi,   1­siljish   birligi   hisoblanadi   va   u   qo‘shuv operatsiyasining keyingi bosqichida qo‘shilishi kerak. Bul qo‘shuvida esa 1+1=1 bo‘ladi. Raqamli tizimlarda YOKI funksiyasi YOKI elementi deb ataluvchi elektron sxema yordamida amalga oshiriladi. 2.6­rasmda YOKI elementining belgilanishi ko‘rsatilgan. Bu sxemaning chiqishida mantiqiy «1»ga ega bo‘lamiz, agarda A yoki V kirishida yoki A va V kirishlarda bir vaqtda mantiqiy «1» bo‘lsa. Barcha boshqa kirishlar kombinatsiyasida f funksiyasining qiymati mantiqiy «0» bo‘ladi. 2.6­rasm. YOKI elementining belgilanishi. Quyida YOKI funksiyasiga tegishli ayniyatlar keltirilgan: 1. A + Ā = 1;  2. ; AA  3. A + A = A; 4. A + 0 = A; 5. A + 1 = 1; 6. A + V = V + A; 7. A + (V + S) = (A + V) + S; 8. A +VS = (A + V)(A +S); 9. A(V + S) = AV + AS. Bu   erda   ham   1­3   ayniyatlar   idempotentlik   teoremasi,   4­5   ayniyatlar birlashtirish teoremasi, 6 ayniyat o‘rin almashtirish teoremasi, 7 ayniyat terish yoki guruhlashtirish teoremasi va 8­9 ayniyatlar esa, taqsimlash teoremalari hisoblanadi. Hisobot mazmuni. 2. bajaradi. 2­laboratoriya   ishi   bo‘yicha   har   bitta   talaba   2tadan   topshiriqlarni 1­chi topshiriqda talabalar berilgan funksiyaning elektron sxemasini HAM va   YOKI   mantiqiy   elementlari   yordamida  (Electronics   WorkBench   dasturida) yasab, rostlik jadvali tuziladi va hisobot elektron va qog‘oz shakllarida topshiriladi. 2­laboratoriya ishi bo‘yicha 1­chi topshiriq variantlari quyidagicha: Varian Berilgan funksiya Varian Berilgan funksiya 2.5­jadval. t № 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. f=AC+BC+AB f=AB+C+D f=ABC+D f=AB+CDE f=BC+AC+D f=ABD+CE f=BD+A+CEB f=AB+AC+CD t № 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. f=A+C+BD f=BD+AC+CD f=ABC+ABD f=ABE+CDE+BC f=BC+AB+AD+BD f=ABCD+BE+AE f=ABC+BCD+CDE f=AC+BE+BD+AD 2. 2­chi topshiriqda talabalar berilgan funksiyaning elektron sxemasini HAM va   YOKI   mantiqiy   elementlari   yordamida   yasashi   (Electronics   WorkBench dasturida) va rostlik jadvalini (elektron shaklda) tuzishi kerak. 2­chi   topshiriq   bo‘yicha   laboratoriya   ishi   hisoboti   qog‘oz   shaklda topshiriladi. 2­laboratoriya ishi bo‘yicha 2­chi topshiriq variantlari quyidagicha: 2.6­jadval.  Varian t № 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Berilgan funksiya f=(AC+B)(D+E) f=A(CE+BD)+BC f=(A+C)(B+E)D f=(A+BD)CE f=(AC+BC)D f=AB(C+D)+E f=(AB+C)DE f=(AB+CD)E Varian t № 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. Berilgan funksiya f=(AB+C+D)E f=(A+CD)BE f=(A+B)(C+DE) f=(A+BE)CD f=(BC+AD)E f=(A+B)C+D f=(A+C)BD f=(AC+D)B Mustaqil bajarish (tayyorlanish) uchun savollar 14.HAM   mantiqiy   elementi  Electronics   Workbench   dasturida   qanday tasvirlanadi? 15.YOKI   mantiqiy   elementi  Electronics   Workbench   dasturida   qanday akslantiriladi? 16.HAM   va   YOKI   mantiqiy   elementlari  yordamida    2HAM­EMAS   ME   i qanday yasaladi? 17.HAM  va   YOKI  mantiqiy  elementlari  yordamida    n­HAM  EMAS  ME   i qanday yasaladi? 18.HAM mantiqiy elementi sxemasi qanday ko‘rinishda? 19.YOKI mantiqiy elementi sxemasi qanday elementlari asosida yasaladi? 20.YOKI funksiyasining rostlik jadvali tuzing. 21.HAM funksiyasining rostlik jadvali tuzing. 22.Bul qo‘shuv funksiyasi deb qaysi funksiyaga aytiladi? 23.Bul ko‘paytirish funksiyasi deb qanday funksiyaga aytiladi? 3 laboratoriya ishi. EMAS mantiqiy elementini o‘rganish Laboratoriya   ishining   maqsadi.  EMAS   mantiqiy   elementini   tadqiq   etish. Sxemada belgilanishi. Rostlik jadvali. HAM­EMAS ME asosida EMAS MEini yasash. YOKI­EMAS ME asosida EMAS MEini yasashni o‘rganish. Laboratoriya ishi topshirig‘i.  2.1. EMAS mantiqiy elementini sxemada belgilanishi o‘rganish. 2.2. EMAS mantiqiy elementini rostlik jadvalini bilish. 2.3. HAM­EMAS ME asosida EMAS MEini yasash. 2.4. YOKI­EMAS ME asosida EMAS MEini yasash. Nazariy ma’lumotlar EMAS   mantiqiy   elementi.  Bul   algebrasida   qo‘shuv   va   ko‘paytirish operatsiyalari mavjud, ammo bo‘lish va ayirish operatsiyalari mavjud emas. Lekin Bul   algebrasida   yana   bir   fundamental   operatsiya,   ya’ni   inversiya   (to‘liqlash) operatsiyasi   mavjud.   3.1­rasmda   ko‘rsatilgan   o‘zgartkich   sxemasini   ko‘rib chiqamiz. 3.1­rasm. A va Ā o‘zgaruvchilarining parallel ulanishi. U 2ta bog‘langan o‘zgartkichlardan iborat. Agar ularning biri yopiq bo‘lsa, ikkinchisi albatta ochiq bo‘ladi. 3.1­rasmda ochiq o‘zgartkich Bul o‘zgaruvchisi A bilan hamda yopiq o‘zgartkich esa Bul o‘zgaruvchisi Ā bilan ifodalangan. YUqori o‘zgartkich   uchun   A=0   bo‘ladi,   sababi   bu   o‘zgartkich   ochiq,   pastki   (quyi) o‘zgartkich   uchun   esa   Ā=1   bo‘ladi,   sababi   yuqorgi   o‘zgartkich   ochiq. Aytishlaricha   A   inversiyasi   bu   Ā   yoki   A­EMAS.   Bundan   kelib   chiqadiki,   A o‘zgaruvchini   tepa   chizig‘i   o‘zgaruvchi   inversiyasini   (yoki   inkor)   ifodalaydi. f = A + Ā funksiyasining rostlik jadvali 3.1­jadvalda keltirilgan. 3.1­jadval. Ā 1 0 f 1 1 A 0 1 Jadvalga asosan A=0 va Ā=1 bo‘lganda f=1 bo‘ladi hamda A=1 va Ā=0 bo‘lganda   f=1   bo‘ladi.   Bu   esa   nuqtalar   orasida   barcha   vaqt   ulanish   (aloqa) mavjudligini bildiradi. Bu sxemaning tenglamasi A + Ā = 1 algebraik ko‘rinishda ifodalanadi (to‘liqlashtirish teoremasi). Bundan kelib chiqadiki A * Ā = 0 bo‘ladi. f = A * Ā funksiyasining o‘zgartkichli kontakt sxemasi 3.2­rasmda va bu sxemaning rostlik jadvali 3.2­jadvalda ko‘rsatilgan. 3.2­rasm. A va Ā o‘zgaruvchilarining ketma­ket ulanishi. 3.2­jadval. Ā 1 0 f 0 0 A 0 1 Invertor   3.3­rasmda   keltirilgan   elektron   sxema   yordamida   belgilanishi mumkin.   Agar   sxemaning   kirishida   mantiqiy   «0»   bo‘lsa,   u   holda   sxemaning chiqishida mantiqiy «1» bo‘ladi va teskari. 3.3­rasm. EMAS elementining belgilanishi. 3.4­rasmda ko‘rsatilganidek, agarda 2ta invertor ketma­ket ulangan bo‘lsa, unda 2­chi invertor kirishi Ā bo‘ladi va uning chiqishi Ā ning inversiyasi bo‘ladi hamda uni      ko‘rinishida yozish mumkin. Lekin sxemadan ko‘rinadiki, 2­chi A invertor   chiqishidagi   signal   1­chi   invertor   kirishidagi   signal   bilan   mos   keladi hamda shu sababli A =      bo‘ladi. A 3.4­rasm. 2ta EMAS elementining ketma­ket ulanishi. Hisobot mazmuni. 3. bajaradi. 3­laboratoriya   ishi   bo‘yicha   har   bitta   talaba   2tadan   topshiriqlarni 1­chi topshiriqda talabalar berilgan funksiyaning elektron sxemasini HAM, YOKI  va   EMAS  mantiqiy   elementlari   yordamida  (Electronics   WorkBench dasturida) yasab, rostlik jadvali tuziladi va hisobot elektron va qog‘oz shakllarida topshiriladi. 3­laboratoriya ishi bo‘yicha 1­chi topshiriq variantlari quyidagicha: Variant № 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Berilgan funksiya f= ( DCBACBA )  f= f= f= f= f= f= f= ( A  ADBC )  BA  CD B  DBEAC (  ) (  DCBA ) AB  AC (  DE ) CBA  ( )  CADB (  EDCAB (   ) Variant № 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. ) 3.3­jadval.  Berilgan funksiya f= ( ADB )(   CE ) f= CD  (  BDA ) f= ( EDACB )  f= f= f= f= f= EDCAB (   ) ( AD  DCDCBA )(  ) ( AB  C )( BC  CD ) ( BA  )( BC  D ) DCDCAB (  ) 2.  2­chi   topshiriqda   talabalar   berilgan   funksiyaning   elektron   sxemasini HAM,   YOKI   va   EMAS   mantiqiy   elementlari   yordamida   yasashi   (Electronics WorkBench dasturida) va rostlik jadvalini (elektron shaklda) tuzishi kerak. 2­chi   topshiriq   bo‘yicha   laboratoriya   ishi   hisoboti   qog‘oz   shaklda topshiriladi. 3­laboratoriya ishi bo‘yicha 2­chi topshiriq variantlari quyidagicha: Variant № Berilgan funksiya Variant № Berilgan funksiya 3.4­jadval. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. f= ( EDCBA  )  f= f= f= f= f= f= BC  CDBA (   ) ( ( ABDACB )( )(   DBCACB )  ( AB  CB *) ABCD BA  ABC ( CBA  ACD ) E f= ( ECDBCA )   C ) 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. f= f= f= f= B  EAC (  BD ) ACBA (   DE ) CBA  ( )  CADB (  ) ( CA  BC )( AB  CD ) f= ( BDACB )( )    f= CDB (  EA ) f= ( BDDCBA )( )   f= EDCBA )( (   ) Mustaqil bajarish (tayyorlanish) uchun savollar 1. n­MDYA tranzistorlar asosidagi invertor sxemasini EWB dasturi asosida  keltiring. 2. BTlar asosidagi invertor semalarini EWB dasturi asosida chizing. 3. P­MDYA tranzistorlar asosidagi invertor sxemasini EWB dasturi asosida  tuzing. 4. EMAS mantiqiy elementining prinsipial sxemasini EWB dasturi asosida  chizing va ishlash jarayonini kuzating. 5. KBT asosidagi invertor sxemasini EWB dasturi asosida tuzib ishlashini  tekshiring. 6. KMDYA tranzistorlar asosidagi invertor sxemasini EWB dasturi asosida  chizib ishlash jarayonini tekshiring.  BT ­ Bipolyar Tranzistor KBT ­ Komplimentar Bipolyar Tranzistor MDYA ­ Metall Dielektrik Yarim O’tkazgich KMDYA ­ Komplimentar Metall Dielektrik Yarim O’tkazgich 4 laboratoriya ishi. HAM­EMAS mantiqiy elementini o‘rganish Laboratoriya   ishining   maqsadi.  HAM­EMAS   mantiqiy   elementini   tadqiq   etish.   Sxemada belgilanishi. Rostlik jadvali. HAM­EMAS ME asosida HAM, YOKI va EMAS MEini yasash. Laboratoriya ishi topshirig‘i.  2.1. HAM­EMAS mantiqiy elementini sxemada belgilanishi o‘rganish. 2.2. HAM­EMAS mantiqiy elementini rostlik jadvalini bilish. 2.3. HAM­EMAS ME asosida HAM, YOKI va EMAS MEini yasash. 2.4. Berilgan funksiyaning elektron sxemasini HAM­EMAS ME asosida yasash. Nazariy ma’lumotlar. HAM­EMAS mantiqiy elementi.  2­chi   va   3­chi   laboratoriya   ishlarida   bizlar   HAM, YOKI va EMAS mantiqiy elementlarini ko‘rib chiqqan edik. Amaliyotda ko‘pchilik mantiqiy sxemalar HAM­EMAS va YOKI­EMAS elementlpri asosida amalga oshiriladi. Sababi HAM va YOKI mantiqiy elementlari iqtisodiy tomondan qimmatga tushadi. ´AB   ifodalanadi.   Bu   funksiyaning HAM­EMAS   funksiyasi   algebraik   ko‘rinishi   f= rostlik jadvali 4.1­jadvalda keltirilgan.  4.1­jadval. V 0 1 0 1 f 1 1 1 0 A 0 0 1 1 Raqamli   tizimlarda   HAM­EMAS   funksiyasi   HAM­EMAS   elementi   deb   ataluvchi 4.1­rasmda yordamida oshiriladi. amalga   elektron HAM­EMAS elementining belgilanishi ko‘rsatilgan. sxema         4.1­rasm. HAM­EMAS elementining belgilanishi. Rostlik   jadvali   shuni   ko‘rsatadiki,   agarda   HAM­EMAS   elementining   1ta   yoki   2ta kirishida mantiqiy «0» bo‘lsa, u holda uning chiqishida mantiqiy «1» bo‘ladi. Qalin shriftlar bilan ko‘rsatilgan rostlik jadvalining 2ta satri HAM­EMAS elementining A kirishida barcha vaqt mantiqiy «1» bo‘lgandagi holatini xarakterlaydi. Bu satrlarni ko‘rib chiqsak, agarda V=0 bo‘lsa f=1 bo‘ladi hamda V=1 bo‘lsa f=0 bo‘ladi (4.2­rasm). 4.2­rasm. 2ta kirishli HAM­EMAS elementining A kirishida barcha vaqt mantiqiy «1» bo‘lgandagi holati. HAM,   YOKI   va   EMAS   elementlarini   HAM­EMAS   elementlari   yordamida   amalga oshirsa bo‘ladi. Hisobot mazmuni. 1. 4­laboratoriya ishi bo‘yicha har bitta talaba 2tadan topshiriqlarni bajarishi lozim. 1­chi   topshiriqda   talabalar   berilgan   funksiyaning   elektron   sxemasini   HAM­EMAS mantiqiy elementlari yordamida yasashi va rostlik jadvalini tuzishi kerak (laboratoriya ishlari daftarida). 4­laboratoriya ishi bo‘yicha 1­chi topshiriq variantlari quyidagicha: 4.2­jadval.  Variant № 9. Berilgan funksiya f=BCD+AB+ ´B C 10. 11. 12. 13. 14. ´A B+ ´A´C +ABC f= ´C +AB+ACD ´A´C +ABC+ ´CD f=B f= f=ABC+ ´A B+ ´ABC f=B ´C +AB+ACD Berilgan funksiya ´B´D + ´C D+A ´C D+ f=A ´A´B ´A D+ f= ´B´D f=ABD+ ´C E+BCD ´A´B´C + f= ´C ´A´BD + ´C +A f= ´A BC+AB ´AB +CD ´B D+A f=AB ´C D ´B + f= Variant № 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. ´A B ´D +ABC 15. ´C 16. f=B+ ´A´B +ACD+A ´B D+ f= f=BD+A ´C D ´A´D + ´C + ´BD 2.  2­chi   topshiriqda   talabalar   berilgan   funksiyaning   elektron   sxemasini   HAM­EMAS mantiqiy elementlari yordamida yasashi (Electronics WorkBench dasturida) va rostlik jadvalini (elektron shaklda) tuzishi kerak. 2­chi topshiriq bo‘yicha laboratoriya ishi hisoboti qog‘oz shaklda topshiriladi. 4­laboratoriya ishi bo‘yicha 2­chi topshiriq variantlari quyidagicha: Variant № Berilgan funksiya Variant № Berilgan funksiya 4.3­jadval. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. ´C +A ´B D+ ´B 9. f=AB C ´C´D + ´A B ´D + ´AB +ACD+A ´C ´A´D ´A C+BC+ ´B D+ ´A B ´C +C f=B A f= f= f=A ´D f=A+ ´B C+ ´A B+B f= ´ABD ´D ´C D+ 10. 11. 12. 13. 14. 15. f=B ´C D+ ´B C ´A +A 16. ´A B ´C D+AB f=ABCD+ ´D +CD f=A ´B +(B+ ´C )* ´A ´A D+BD+ ´C D+ f=AB+ AC f= ´A (B+C+DE) f=BD+ ´A C+ ´B´D f=(AB+C)( B+ ´D ) ´B )(C+ f=( ´A + ´C D) ´C +AD+B ´D f=AB AC ´C´D + Mustaqil bajarish (tayyorlanish) uchun savollar 1.   HAM – EMAS (Sheffer)  mantiqiy  elementining  prinsipial ko’rinishini EWB asosida tuzing. 2. HAM – EMAS (Sheffer) mantiqiy elementining ayniyatlarini keltiring. 3. 2 HAM – EMAS mantiqiy elementini EWB asosida sxemasini tayorlang. 4. 2  HAM  –  EMAS  mantiqiy  elementi  asosida   HAM  mantiqiy  amalini   bajarish sxemasini keltiring. 5. 2 HAM – EMAS mantiqiy elementi asosida YOKI mantiqiy amalini bajarish sxemasini tuzing. 6. 2 HAM – EMAS mantiqiy elementi asosida EMAS mantiqiy amalini bajarish sxemasini tayorlang. 7. 3 HAM – EMAS mantiqiy elementini EWB asosida tuzing. 8. 3 HAM –EMAS mantiqiy elementining haqiqiylik jadvalini tuzing. 9. 4 HAM – EMAS mantiqiy elementini EWB asosida tuzing. 10. K­MDYA tranzistorlar asosida 2 HAM – EMAS mantiqiy element sxemasini tuzing. 5 laboratoriya ishi. YOKI­EMAS mantiqiy elementini o‘rganish Laboratoriya ishining maqsadi. YOKI­EMAS mantiqiy elementini tadqiq etish. Sxemada belgilanishi. Rostlik jadvali. YOKI­EMAS ME asosida HAM, YOKI va EMAS MEini yasash. Laboratoriya ishi topshirig‘i.  YOKI­EMAS mantiqiy elementini sxemada belgilanishini o‘rganish. YOKI­EMAS mantiqiy elementini rostlik jadvalini bilish. YOKI­EMAS ME asosida HAM, YOKI va EMAS MEini yasash. Berilgan funksiyaning elektron sxemasini YOKI­EMAS ME asosida yasash. Nazariy ma’lumotlar. YOKI­EMAS mantiqiy elementi.  YOKI­EMAS funksiyasining algebraik ´A+B   ifodalanadi.   Bu   funksiyaning   rostlik   jadvali   5.1­jadvalda ko‘rinishi   f= keltirilgan. 5.1­jadval. V 0 1 0 1 f 1 0 0 0 A 0 0 1 1 Raqamli   tizimlarda   YOKI­EMAS   funksiyasi   YOKI­EMAS   elementi   deb ataluvchi elektron sxema yordamida amalga oshiriladi. 5.1­rasmda YOKI­EMAS elementining belgilanishi ko‘rsatilgan. 5.1­rasm. YOKI­EMAS elementining belgilanishi. Rostlik jadvali  shuni ko‘rsatadiki, agarda  YOKI­EMAS elementining 1ta yoki 2ta kirishida mantiqiy «1» bo‘lsa, u holda uning chiqishida mantiqiy «0» bo‘ladi. Qalin shriftlar bilan ko‘rsatilgan rostlik jadvalining 2ta satri YOKI­EMAS elementining A kirishida barcha vaqt mantiqiy «0» bo‘lgandagi holatini ifodalaydi. Bu satrlarni ko‘rib chiqsak, agarda V=0 bo‘lsa f=1 bo‘ladi hamda V=1 bo‘lsa f=0 bo‘ladi   (5.2­rasm).   Bundan   kelib   chiqadiki,   1ta   aktiv   kirishli  YOKI­EMAS elementi invertor kabi qo‘llaniladi. 5.2­rasm.  2ta  kirishli  YOKI­EMAS  elementining   A kirishida  barcha   vaqt mantiqiy «0» bo‘lgandagi holati. HAM, YOKI va EMAS elementlarini YOKI­EMAS elementlari yordamida amalga oshirsa bo‘ladi. Hisobot mazmuni. 5­laboratoriya ishi bo‘yicha har bitta talaba 2tadan topshiriqlarni bajarishi lozim. 1­chi topshiriqda talabalar berilgan funksiyaning elektron sxemasini YOKI­ EMAS mantiqiy elementlari yordamida yasashi va rostlik jadvalini tuzishi kerak (laboratoriya ishlari daftarida). 5­laboratoriya ishi bo‘yicha 1­chi topshiriq variantlari quyidagicha: Variant № 1. Berilgan funksiya ´C D+ f=A ´A´B ´B´D + 5.2­jadval. Variant № 9. Berilgan funksiya f=BCD+AB+ ´B C 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. ´A D+ f= ´B´D f=ABD+ f= B f= ´A´B´C + ´C ´A´BD + ´C +A f=AB ´C D ´B + f= C f=B+ ´C ´C D+A ´C E+BCD ´A BC+A 10. 11. 12. ´A B+ ´A´C +ABC f= ´C +AB+ACD ´A´C +ABC+ ´CD f=B f= ´AB +CD 13. ´B D+A 14. f=ABC+ ´A B+ ´ABC f=B ´C +AB+ACD ´A B ´D +AB 15. ´B D+ ´A´D + ´C D f= ´A´B +ACD+A 16. f=BD+A ´C + ´BD 2­chi topshiriqda talabalar berilgan funksiyaning elektron sxemasini YOKI­ EMAS   mantiqiy   elementlari   yordamida   yasashi   (Electronics   WorkBench dasturida) va rostlik jadvalini (elektron shaklda) tuzishi kerak. 2­chi   topshiriq   bo‘yicha   laboratoriya   ishi   hisoboti   qog‘oz   shaklda topshiriladi. 5­laboratoriya ishi bo‘yicha 2­chi topshiriq variantlari quyidagicha: 5.3­jadval. Berilgan funksiya ´C +A ´B D+ Variant № 9. Berilgan funksiya ´A B ´C D+A f=ABCD+ ´D +CD B ´C´D + ´A B ´D 10. f=A ´B +(B+ ´C )* ´A Variant № 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. f=AB ´B C f=B +A f= f= f=A ´D C f=A+ f= ´ABD ´AB +ACD+A ´C 11. ´A C+BC+ ´B D+ ´A´D ´A B ´C + ´B C+ ´A B+B ´D ´C D+ 12. 13. 14. 15. ´A D+BD+ ´C D+ f=AB+ AC f= ´A (B+C+DE) f=BD+ ´A C+ ´B´D f=(AB+C)( B+ ´D ) ´B )(C+ f=( ´A + ´C D) ´C D+ ´B C ´A + 16. f=B A f=AB ´D C ´C +AD+B ´C´D +A Mustaqil bajarish (tayyorlanish) uchun savollar 1.  YOKI – EMAS (Pirs elementi) mantiqiy elementining prinsipial sxemasini  EWB asosida tuzing.  YOKI­EMAS (Pirs elementi) mantiriy elementining ayniyatlarini keltiring. 2. 3. 2 YOKI – EMAS mantiqiy elementini EWB asosida tuzing.  4. 2 YOKI­EMAS mantiqiy elementlar asosida HAM mantiqiy amallarining  5. 6. 7. shakllanishini ko’rsating.  2 YOKI­EMAS mantiqiy elementlar asosida YOKI mantiqiy amallarining  shakllanishini ko’rsating.  2 YOKI­EMAS mantiqiy elementlar asosida EMAS mantiqiy amallarining  shakllanishini ko’rsating.   K­MDYA tranzistorlar asosida 2 YOKI – EMAS mantiqiy element  sxemasini tuzing. 8. 3 YOKI EMAS mantiqiy elementini EWB asosida tayorlang. 9. 3 YOKI EMAS mantiqiy elementining haqiqiylik jadvalini tuzing. 6 laboratoriya ishi. ISTISNO­YOKI va ISTISNO­YOKI­EMAS mantiqiy elementlarini o‘rganish Laboratoriya   ishining   maqsadi.  ISTISNO­YOKI   va   ISTISNO­YOKI­EMAS mantiqiy elementlarini tadqiq etish. Sxemada belgilanishi. Rostlik jadvali. Laboratoriya ishi topshirig‘i.  1. ISTISNO­YOKI va ISTISNO­YOKI­EMAS mantiqiy elementlarini  sxemada belgilanishini o‘rganish. 2. ISTISNO­YOKI va ISTISNO­YOKI­EMAS mantiqiy elementlarini rostlik  jadvalini bilish. 3. ISTISNO­YOKI va ISTISNO­YOKI­EMAS mantiqiy elementlarini HAM,  YOKI va EMAS, HAM­EMAS va YOKI­EMAS MElarida yasash. 4. Berilgan funksiyani soddalashtirish va ayniyatlarni isbotlash. Nazariy ma’lumotlar. ISTISNO­YOKI mantiqiy elementi.  ISTISNO­YOKI ´B  yoki f=A ⊕ funksiyasini ifodalovchi Bul tenglamasi keltirilgan: f= B.  Bu  erda   ⊕   simvoli   ISTISNO­YOKI  operatsiyasini   ifodalaydi.  ISTISNO­ YOKI   funksiyasining   rostlik   jadvali   6.1­jadvalda   hamda   ISTISNO­YOKI elementining sxemada belgilanishi 6.1­rasmda keltirilgan. Qo‘yida   ´A B+A 6.1­jadval A B f 0 0 1 0 1 1 1 0 0 1 0 1 6.1­rasm. ISTISNO­YOKI elementi. ISTISNO­YOKI   funksiyasini   HAM,   YOKI   va   EMAS   elementlari yordamida   (6.2­rasm),   HAM­EMAS   elementlari   yordamida   (6.3­rasm)   hamda YOKI­EMAS elementlari (6.4­rasm) yordamida amalga oshirsa bo‘ladi. ´A B+A ´B f= 6.2­rasm. HAM, YOKI va EMAS elementlari yordamida ISTISNO­YOKI funksiyasini amalga oshirish. f= AB +A B = ´ ´´AB∗ ´A´B 6.3­rasm. HAM­EMAS elementlari yordamida ISTISNO­YOKI funksiyasini amalga oshirish. f= AB +A B+AA+BB = A(A+B)+B(A+B)=¿ ¿(A+B)(A+B) = ´ ´A+B+ ´´A+ ´B 6.4­rasm. YOKI­EMAS elementlari yordamida ISTISNO­YOKI funksiyasini amalga oshirish. Quyida ISTISNO­YOKI funksiyasiga tegishli ayniyatlar keltirilgan: 1. AA  0   AAAA   0 2.  3.  AA  0   AA  AA  0 A  A A A 1 0 0 A 4.  5.  6.  7.  8.  A 1  A A A 0 1 A BABA   BA BA  AB  BA BA  BABA 1 ABBA   kommutativlik qonuni. BA  CBA AC CB     assotsiativlik qonuni. 9.  10.   CBA  AB   distributivlik qonuni. AC ISTISNO­YOKI­EMAS   mantiqiy   elementi.  funksiyasini   ifodalovchi   Bul   tenglamasi   qo‘yida   keltirilgan:   ISTISNO­YOKI­EMAS   yoki f + BA AB f  BABA .   Bu   erda    ⊙   simvoli  ISTISNO­YOKI­EMAS   (ISTISNO­ HAM) operatsiyasini ifodalaydi.  ISTISNO­YOKI­EMAS funksiyasining rostlik jadvali 6.2­jadvalda hamda ISTISNO­YOKI­EMAS elementining belgilanishi 6.5­rasmda keltirilgan. 6.2­jadval F 1 0 0 1 A B 0 0 0 1 0 1 1 1 6.5­rasm. ISTISNO­YOKI­EMAS elementining belgilanishi. ISTISNO­YOKI­EMAS   funksiyasini   amalga   oshirishning   sodda   usuli ISTISNO­YOKI   elementi   hamda   invertorni   ketma­ket   ulashdan   iborat (6.6­rasm). 6.6­rasmISTISNO­YOKI­EMAS funksiyasi ISTISNO­YOKI elementi hamda invertorni ketma­ket ulangan tarzda amalga oshirish. ISTISNO­YOKI­EMAS  funksiyasini  HAM, YOKI  va EMAS  elementlari yordamida yordamida (6.8­rasm) hamda YOKI­EMAS elementlari (6.9­rasm) yordamida amalga oshirsa bo‘ladi.   HAM­EMAS (6.7­rasm),     elementlari ´A´B +AB f= (6.7­rasm). ISTISNO­YOKI­EMAS funksiyasini HAM, YOKI va EMAS elementlari yordamida amalga oshirish. f= ´A´B+AB = ´ ´´A´B∗ ´AB 6.8­rasm. ISTISNO­YOKI­EMAS funksiyasini HAM­EMAS elementlari yordamida amalga oshirish. ´A´B +AB= f= ´A´B +AB+ AA+BB=A(B+A)+B(A+B)=¿ ¿(A+B)(A+B) = ´A+B+ ´´A+B ´ 6.9­rasm ISTISNO­YOKI­EMAS funksiyasini YOKI­EMAS elementlari yordamida amalga oshirish. Hisobot mazmuni. 6­laboratoriya ishi bo‘yicha har bitta talaba 2tadan topshiriqlarni bajarishi lozim. 1­chi   topshiriqda   talabalar   berilgan   funksiyani   soddalashtirishi   va ayniyatlarni isbotlashi kerak (laboratoriya ishlari daftarida). 6­laboratoriya ishi bo‘yicha 1­chi topshiriq variantlari quyidagicha: Variant № 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Berilgan funksiya (Soddalashtirish) f  CBA f f f f f f f  CBA  DCBA  DCBA  CBA   CBA   DCBA   DCBA  Variant № 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. Berilgan funksiya (ayniyatlar)   BA AB  CA  6.3­jadval AC   A BC   CBA  CBA  CBA  CBA  BA  1  BA BA  AB  BA BA  BA  BABA  BABA  2­chi  topshiriqda  talabalar  berilgan  funksiyani  soddalashtirishi,  uni  HAM­ EMAS  va  YOKI­EMAS  mantiqiy  elementlari  yordamida  yasashi  (Electronics WorkBench dasturida) va rostlik jadvalini (elektron shaklda) tuzishi kerak. 2­chi  topshiriladi. topshiriq  bo‘yicha  laboratoriya  ishi  hisoboti  qog‘oz  shaklda 6­laboratoriya ishi bo‘yicha 2­chi topshiriq variantlari quyidagicha: Variant № 1. 2. 3. 4. Berilgan funksiya (Soddalashtirish) f  CBA 6.4­jadval Variant № 9. Berilgan funksiya (ayniyatlar)  CBA f f f f  CBA  DCBA  DCBA 10. 11. 12. f f f  CBA  DCBA  DCBA 5. 6. 7. 8. f f f f  CBA   CBA   DCBA   DCBA  13. 14. 15. 16. f f f f  CBA   CBA    DCBA   DCBA Mustaqil bajarish (tayyorlanish) uchun savollar 1. 2. 3. 4.  ISTISNO­YOKI mantiqiy elementi (MAFi, rostlik jadvali, shartli belgilanishi, HAM,  YOKI va EMAS MElarida yasalishi, misollar). ISTISNO­YOKI  mantiqiy  elementi  (MAFi,  rostlik  jadvali,  shartli  belgilanishi,  HAM­ EMAS MElarida yasalishi, misollar). ISTISNO­YOKI mantiqiy elementi (MAFi, rostlik jadvali, shartli belgilanishi,    YOKI­ EMAS MElarida yasalishi, misollar). ISTISNO­YOKI­EMAS  mantiqiy  elementi  (MAFi,  rostlik  jadvali,  shartli  belgilanishi, HAM, YOKI va EMAS MElarida yasalishi, misollar). 5. ISTISNO­YOKI­EMAS mantiqiy elementi (MAFi, rostlik jadvali, shartli belgilanishi,  HAM­EMAS MElarida yasalishi, misollar). 6. ISTISNO­YOKI­EMAS mantiqiy elementi (MAFi, rostlik jadvali, shartli belgilanishi,  YOKI­EMAS MElarida yasalishi, misollar). 7 laboratoriya ishi. Jamlagichlar (Summatorlar) Laboratoriya   ishining   maqsadi.  Kombinatsion   mantiqiy   sxemalar. YArimjamlagichlar   va   to‘liqjamlagichlarni   tadqiq   etish.   Sxemada   belgilanishi. Mantiqiy   arifmetik   funksiyasi.   Rostlik   jadvali.   Ikkilik   qo‘shuv   amalini bajarish.Ishlash mexanizmi. Laboratoriya ishi topshirig‘i.  YArimjamlagichlarni shartli belgilanishi o‘rganish va rostlik jadvalini bilish. To‘liqjamlagichlarni shartli belgilanishi o‘rganish va rostlik jadvalini bilish. To‘liqjamlagichlarni foydalangan holda ikkilik qo‘shish amalini bajarish. Nazariy ma’lumotlar. YArimjamlagichlar.  YArimjamlagich   ikkilik   qo‘shishda   eng   kichik qiymatdagi   sonlarni   qo‘shish   uchun   ishlatiladi.   2ta   A   va   V   ikkilik   sonlarni qo‘shishda 4ta har xil kombinatsiya mavjud (7.1­rasm). 7.1­rasm. 4ta   holatning   har   birida   2ta   sonning   yig‘indisi   qidiriladi,   lekin   shuni e’tiborga olish kerak, sababi oxirgi A=1 va V=1 holda yana bitta siljish birligi paydo bo‘ladi. U qo‘shish operatsiyasining keyingi bosqichida hisobga olinishi kerak hamda uni yig‘indiga qo‘shadi.                    A                    B Яримжамлагич (HA – Half-Adder) S Csiljish 7.2­rasm. YArimjamlagichning shartli belgilanishi Bu   erda   A   va   V   ikkilik   sonlariga   mos   keluvchi   2ta   kirish   hamda S yig‘indi va Csiljish  keyingi razryadga siljish birligiga mos keluvchi 2ta chiqish mavjud. YArimjamlagichning rostlik jadvali 7.1­jadvalda keltirilgan. 7.1­jadval. B 0 1 0 1 S 0 1 1 0 S 0 0 0 1 A 0 0 1 1  S=   AB +A B   Jadvalning   1­chi   va   2­chi   ustunlaridagi  A  va  V  o‘zgaruvchilarining qiymatlari qo‘shilishi kerak. Uning 3­chi va 4­chi ustunlarida  S  yig‘indi va  C siljish   birligi   saqlanadi.   Jadvalning   tahlilidan  S  va  C  uchun   Bul   funksiyalari quyidagicha   Ifodaga   ko‘ra o‘zgaruvchilarning 2ta kombinatsiyasida S=1 qiymatini qabul qiladi. Bundan ega bo‘lamizki, S uchun 2ta kirishli ISTISNO­YOKI funksiyasi mos keladi, ya’ni f=A ⊕ B= AB +A B .  S  uchun   esa  S=AV  ifodasi   mos   keladi.   Bu   ifodalar yarimjamlagichning  mantiqiy arifmetik funksiyasi hisoblanadi. ifodalanadi. tarzida   To‘liqjamlagichlar.  To‘liqjamlagichlar   ikkilik   qo‘shish   operatsiyasini amalga   oshirish   uchun   qo‘llaniladi.   7.3­rasmda   to‘liqjamlagichning   shartli belgilanishi ko‘rsatilgan.               A               B     Ckirish Тўлиқжамлаги (FA – Full-Adder) ч S Cchiqish 7.3­rasm. To‘liqjamlagichning shartli belgilanishi Bu erda 3ta A, V va Skirish kirishlar mavjud. Bunda 2ta kirish A va V ikkilik sonlariga mos kelsa, 3­chi kirish esa oldingi razryaddagi Skirish o‘tkazishga to‘g‘ri keladi.   ya’ni S yig‘indi va Cchiqish keyingi razryadga siljish birligi. sxema   2ta   chiqishga   ega,   Bundan   tashqari   To‘liqjamlagichning rostlik jadvali 7.2­jadvalda keltirilgan.                   7.2­jadval. B Schiq. 0 0 0 0 1 0 1 1 0 0 0 1 1 1 1 1 Skir. S 0 0 1 1 0 1 0 1 1 0 1 0 0 0 1 1 A 0 0 0 0 1 1 1 1 Jadvalni tahlil qilish natijasida S yig‘indi va Cchiqish keyingi razryadga siljish birligi uchun Bul ifodalariga ega bo‘lamiz: S  CAB  BCA kup kup  CBA kup  ABC kup Schiq= BCA kup  CBA kup  CAB kup  ABC kup S yig‘indi uchun ifoda quyidagi ko‘rinishga keltirilishi mumkin. CBAS    CB kup kup    BCA  BC kup kup   CBA      CBA   kup kup  CBA kup Cchiq. siljish birligi uchun esa Cchiq.= ACkir.+ BCkir.+ AB Misol tariqasida 4ta bir razryadli to‘liqjamlagichlardan parallel ishlovchi 4 razryadli 4 razryadli to‘liqjamlagichning qurilishini ko‘rib chiqamiz. 7.4­rasmda 4 razryadli to‘liqjamlagichning tuzilish sxemasi ko‘rsatilgan. SHuni eslash lozimki, kichik   razryaddagi   sonlarning   yig‘indisini   amalga   oshiruvchi   to‘liqjamlagich uchun S­1 o‘tkazish liniyasi mantiqiy «0» ga teng. Masalan, 1011 va 1101 ikkilik sonlari ustida qo‘shish amalini bajaraylik. Bunda 1011 sonini A soni deb oladigan bo‘lsak, u A=A3A2A1A0  bilan ifodalanadi. SHu ravishda 1101 soni V=V3V2V1V0 bilan ifodalanadi. 7.4­rasm. 4 razryadli to‘liqjamlagich tuzilish sxemasi. Hisobot mazmuni. 7­laboratoriya ishi bo‘yicha har bitta talaba 2tadan topshiriqlarni bajarishi lozim. 1­chi   topshiriqda   talabalar   to‘liqjamlagichlarni  foydalangan   holda   ikkilik qo‘shish amalini bajarishi kerak (laboratoriya ishlari daftarida). 7­laboratoriya ishi bo‘yicha 1­chi topshiriq variantlari quyidagicha: Variant № 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Ikkilik qo‘shish amali 11+21 25+20 13+23 23+18 15+25 21+16 17+27 19+16 Variant № 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 7.3­jadval. Ikkilik qo‘shish amali 12+22 24+19 14+24 22+17 16+26 20+15 18+17 26+10 2­chi   topshiriqda   talabalar   to‘liqjamlagichlarni  foydalangan   holda   ikkilik qo‘shish amalini bajarishi kerak (Electronics WorkBench dasturida). 2­chi   topshiriq   bo‘yicha   laboratoriya   ishi   hisoboti   qog‘oz   shaklda topshiriladi. 7­laboratoriya ishi bo‘yicha 2­chi topshiriq variantlari quyidagicha: Variant № 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Ikkilik qo‘shish amali 15+23 17+24 19+25 14+27 12+29 14+18 17+16 10+22 Variant № 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 7.4­jadval. Ikkilik qo‘shish amali 24+11 12+21 18+15 19+17 13+28 20+26 18+21 16+22 Mustaqil bajarish (tayyorlanish) uchun savollar 1.  YArimjamlagichlar (ta’rifi, shartli belgilanishi, rostlik jadvali, MAFi, HAM, YOKI va EMAS MElarida yasalishi). 2. YArimjamlagichlar (ta’rifi, shartli belgilanishi, rostlik jadvali, MAFi, HAM­EMAS MElarida yasalishi). 3. YArimjamlagichlar  (ta’rifi,  shartli  YOKI­EMAS MElarida yasalishi). 4. To‘liqjamlagichlar  (ta’rifi,  shartli  belgilanishi,  rostlik  jadvali,  MAFi, belgilanishi,  rostlik  jadvali,  MAFi, HAM, YOKI va EMAS MElarida yasalishi). 5. To‘liqjamlagichlar  (ta’rifi,  shartli  belgilanishi,  rostlik  jadvali,  MAFi, HAM­EMAS MElarida yasalishi). 6. To‘liqjamlagichlar  (ta’rifi,  shartli  belgilanishi,  rostlik  jadvali,  MAFi, YOKI­EMAS MElarida yasalishi). Foydalanilgan adabiyotlar