ELEKTR TOG’I’ TA’SIRINDE WO’TKIZGISHLERDIN’ QI’ZI’WI’.

No’kis rayoni’ XBMXMThSHBne qarasli’

№ - 22- sanli' uluwma worta bilim beriw mektebinin'

Fizika pa'ni mug'allimi

Ag’i’lash   Saylauovti’n’

ELEKTR TOG’I’  TA’SIRINDE WO’TKIZGISHLERDIN’ QI’ZI’WI’

atli’ temasi’ boyi’nsha

sabaqli’q is jobasi’

2015-2016 ji’l

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

№ 26-TEMA    ELEKTR TOG’I’  TA’SIRINDE WO’TKIZGISHLERDIN’ QI’ZI’WI’.

Sabaqti’n’ maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Woqi’wshi’larg’a Elektr tog’i’  ta’sirinde wo’tkizgishlerdin’ qi’zi’wi’ haqqi’nda uluwma tusinikler beriw ha’m bul temani’n’ basqa temalardan wo’zgesheligin ayti’p wo’tip temani’ baslaw.

b) Tarbiyali’q maqseti.

Woqi’wshi’larg’a temadan kelip shi’qqan halda wo’mirde jaqsi’ menen jamanni’n’ birdey juriwin biraq jaqsi’li’qti’n’ jen’ip shi’g’i’wi’n tusindirip, woqi’wshi’lardi’ jaqsi’li’q ruwxi’nda ta’rbiyalaw.

c)Rawajlandi’ri’w maqseti’

Woqi’wshi’lardi’n’ pa’nge degen qi’zi’g’i’wshi’li’g’i’n artti’ri’w na’tiyjesinde wolardi’n’ woqi’w ha’m jazi’w ko’nlikpelerin artti’ri’p bari’w

Sabaqti’ qurallandi’ri’w

Sabaqli’q kitap,tarqatpa materiallar, ha’m korgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalani’lg’an metodlar: «Ba’seki sa’wbet» interaktiv metodi’ «Debatlar» interaktiv metodi’

Sabaq jobasi

Sabaqti’n’ bari’si’

Sholkemlestiriw

Woqi’wshilardi’n’ nawbettegi sabaqqa tayarli’g’i’n tekseriw

Uyge tapsi’rma soraw

Lamposhkadag’i toktin’ quwatlilig’in ha’m sariplang’an energiyani an iq law temasi’n soraw

TEMA

Wo’tkizgishten bo'linip shig’atug’I’n ji’lli’li’q mug'dari’:

Wo’zinin’ elektron’n jog’altip. iong'a aylang’an metall atomlari’ absolyut ti’ni’sh halda bolmaydi’. Wolar ti’ni’rnsi’z wo’z worni’nda terbelip turadi’. Metall wo'tkizgishke elektr maydani’ tu’sirilgende elektronlar ta'rtipli tu’rde bir ta'repke qozg’altwg'a umti’ladi’: Lekin wolar wo'z joli’nda ionlar rnenen ta’sirlesip, energiyasi’ni’n' belgili bo'legin ionlarg a beredi. Na’tiyjede ionlardi’n’ terbelisi artadi’. Solay yetip tok wo’tkende elektr eneigiya wo’tkizgishtin’ ishki energiyasi’na aylanadi’ ha’m wo’tkizgish qi’zadi’.

Wo’tkizgishtin’ ishki energiyasi’ni’n’ wo’zgerisin an’lati’wshi’ wo’lshew shamasi’ wonnan bo’linip shig’atug’I’n Q ji’lli’li’q mug’dari’ boli’p tabi’ladi’. Elektr tog’i’ni’n’ atqarg’an A = IU /jumi’si’ usi’ wo’tkizgishten bo'linip shi’g’atug'I’n ji’lli’li’q mug’dari’na ten’. Q = A yekenliginen wo’tkizgishten tok wo’tkende wonnan. bo’linip shig’atug’i’n ji’lli’li’q mug’dari’ to’mendegige ten’ boladi’:

U = IR yekenliginen wo’tkizgishten bo’linip shi’g’atug’i’n ji’lli’li’q mug'dari’ to’mendegige ten’ligi kelip shi’g’adi’:

Elektr tog’i’ ta’sirinde wo’tkizgishtin’ qi’zi’wi’ na’tiyjesinde bo’linip /shi’g’atug’i’n ji’lli’li’q mug’dari’ tok ku’shi kvadrati’ni’n’ wo’tkizgishtin' qarsi’li’g’i’na ha’m wo’tkizgishten tok wo’tiw waqi’ti’na ko’beytkenge ten’.

Bul juwmaq bir-birinen xabarsi’z tu’rde wo’tkergen ta’jriybelerge tiykarlani’p anglishan ilimpazi’ Djeyms Preskotl Djoul (1818-1889) ha'm rus ali’mi’ Emeliy Xristyanovich Lenc (1804-1865) ta'repinen ayti’lg'an. Soni’n' ushi’n wol Djoul-Lenc ni’zami’ dep. (2) formula bolsa Djoul-Lenc formulasi’ dep ataladi. Wo'tkizgishten tok wo’tkende bo'linip shi’g'atug'I’n ji’lli’li’q mug’dari’, a’dette, Djoul Dj  kilojoul (1 kDj) ha'm megadjoul (1 MDj) birliklerinde wo’lshenedi.

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Qizanwshi eiektr lamposhkalari:

Xojali’qlarda jaqti’rg’i’sh sipati’nda qi’zari’wshi’ (shoqlani’wshi’) elektr lamposhkalari’nan paydalani’ladi’. wol wo'tkende spirali’ni’n' qi’zi’wi’ yesabi’nan jaqti’ shi’g’aradi’. Lamposhkani’n’ tiykarg’i’ bo’legi jin’ishke volfram si’mnan jasalg'an spiraldan ibarat. Spiral si’mni’n’volframnan isleniwine sebep, wol qi’zg'anda sozi’lmaydi’,3000 C^o qa shekem shi’dam beredi, 3300°C qa jetkende g’ana yeriydi.

Spiral volfram si’mi’ shiyshe l’di’sti’n’ ishine jaylasti’ri’ladil. volfram si’m ashi’q hawada oksidlenedi ha'm qi’zdi’ri’lg’anda u’zilip ketedi. yag'ni’y ku'yedi. Buni’n' aldi’n ali’w ushi’n ishindegi hawa nasos ja'rdeminde sori’p ali’nadi’ ha'm worni’na inert gazler - neon, kripton yamasa argon menen tolti’ri’ladi’. Bul inert gazler volfram ionlari’ni’n’ taladan u'zilip shi’g’i’wi’na, qi’zg'an volframni’n’ jin’ishkeleniwine jol qoymaydi’.

85- suwrette qi’zari’wwshi’ (shoqlani’wshi’) lamposhkani’n’ du’zilisi ko'rsetilgen. Kolba isliinde 1 spiraldi’n’ ushlari’ yeki si’mg’a payatlani’p, bul si’mlar shiyshe arqali’ wo’tip, wolardan biri 2 cokoldin' vint bo'limine, yekinshisi cokoldan izolyaciyalang’an 3 tiykarg'a svarkalang'an  Lamposhkani’ tarmaqqa jalg'aw ushi’n woni’n’ vintli cokoli’ patronni’n" 4 vintine burap kirgiziledi. Patronni’n’ cokoli’ bo'legindegi 5 serippeli kontakt lamposhka tiykari’na .ildirilip turadi’. Patronni’n’ kontakti’na ha’m vintli bo’legine tarmaqtan kelgen si’mlar biriktiriledi.  Birinshi qi’zari’wshi’ lamposhka 1872- ji’lda rus elektrootexnigi \Aleksandr Nikolayevish Lodigin (1847-1923) ta’repinen wovlap tabi’lg’an. Jetilistirilgen qi’zati’wshi’ elektr ienposhkani’ 1879- ji’li’ amerikali’q ilimpaz Tomas Alva Edisson (1847-1931) woylap tapqan  Xojali’qlarda, tiykari’nan, 220 V kernewli qi’zari’wshi’ lamposhkalar qollani’ladi’. Qalta fonarlari’nda 1,5, 3,0 ha’m 1.5 V li, avtomobillerde 6 ha’m 12 v li, temir jol vagonlari’nda 50 V li qi’zari’wshi lamposhkalardan paydalamladi’. 86- su’wrette ha'rqi’yli’ qi’zari’wshi’ 1ampochkalar  ko'rsetilgen

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Elektr tog’I’ni’n’ paydali’ jumi’s koeficienti quwatli’q arqali’ da an’lati’ladi’.

    yamasa    

bunda P_tS– sari’plang'an toli’q quwatli’q. P_p – paydali’ quwatli’li’q. Qi’zari’wshi’ lamposhkalardi’n' paydali’ jumi’s koefficienti kishi boli’p. 4-6 % ti  quraydi’, bul qi’zari’wshi’ lamposhkada sari’plang'an elektr energiyani’n' 4-6 protsent g'ana jaqti’li’qqa, qalg'an 94-96 protsenti ji’lli’li’qqa aylanadi’.

Sabaqti’ bekkemlew

«Jalpi’ pikirge hu’jim» interaktiv metodi’ bunda woqi’wshi’lardi’ 3 toparg’a boli’p wolarg’a tema boyi’nsha qayta sorawlar berip,qosi’msha tapsi’rma tu’rinde yesaplar beriledi 10 minut ishinde berilgen tapsi’rmalar boyi’nsha topardan bir woqi’wshi’ juwap beredi ha’m yen’ ko’p duri’s juwap bergen topar jen’ilpaz boladi’. Son’ bosli’qlardi’ toli’qti’ri’w maqsetinde bilimlerin bekkemlep bari’w ushi’n yadtan formula jazi’wg’a kirisedi .

1.Joul Lenc ni’zami’ qalay an’lati’ladi’?

2.Qi’zari’wshi’ elektr lampochka nenin’ yesabi’nan jaqti’ shi’g’aradi’

3.Elektr tuti’ni’wshi’lardi’n’ paydali’ jumi’s koeficienti qalay ani’qlanadi’?

Uy tapsi’rma tapsi’ri’w

Elektr tog’i’  ta’sirinde wo’tkizgishlerdin’ qi’zi’wi’ temasi’n woqi’p keliw

Sabaqti’ juwmaqlaw

Uy jumi’si’n qayta yadi’na sali’p wo’tip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan woqi’wshilarga tiyisli bahalari’n qoyg’an halda bugingi sabag’i’ma juwmaq jasayman

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash