O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

 

NAMANGAN DAVLAT UNIVERSITETI

 

“BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA ANIQ VA TABIIY FANLARNI O‘QITISH METODIKASI” KAFEDRASI

 

 

 

“BOSHLANG‘ICH TA’LIM SOHASIDAGI INNOVATSION JARAYONLAR”

fanidan

 

O‘ Q U V – U S L U B I Y

M A J M U A

 

 

Bilim sohasi	100000	Gumanitar
Ta’lim sohasi:	110000	Pedagogika
Magistratura mutaxassisligi:	5A111701	Ta’lim  va tarbiya nazariyasi va metodikasi  (boshlang‘ich  ta’lim)

 

 

Namangan-2021

“TASDIQLAYMAN”

Maktabgacha va boshlang‘ich

ta’lim fakulteti dekani:

______________ G‘.Abdullayev

“_____” _____________2021-yil

 

Tuzuvchi:        ____________      M.To ‘raboyeva NamDU  “Boshlang‘ich ta’limda  

                                                      aniq va tabiiy fanlarni o‘qitish metodikasi”   

                                                      kafedrasi katta o‘qituvchisi (PhD)                                  

 

 

Taqrizchilar:  ____________    D.Muminova NamDU  Boshlang‘ich ta’limda  

                                                     aniq va tabiiy fanlarni  o‘qitish metodikasi”   

                                                     kafedrasi mudiri, (PhD)

 

 

                                                   O.Mirzamaxmudov  NamDU  Boshlang‘ich 

                                                   ta’limda aniq va tabiiy fanlarni  o‘qitish metodikasi”   

                                                   kafedrasi  katta o‘qituvchisi,  g.f.n

                        

                                                      

Ushbu o‘quv-uslubiy majmua Boshlang‘ich ta’limda aniq va tabiiy fanlarni o‘qitish metodikasi kafedrasining 2021-yil 27-avgustdagi 1-sonli yig‘ilishida muhokama qilingan va universitet Kengashining 2021-yil ___-avgustdagi 1-sonli yig‘ilishi bilan tasdiqlangan.

Ekspert guruhi raisi: ___________ g.f.n., O.Mirzamaxmudov

                   A’zolar: ____________ F.Husanova

                                   ____________  PhD, U.Abdurasulova

        Kafedra mudiri:      ____________ PhD,  D.Muminova

 

MUNDARIJA:

1. Ma’ruza mashg‘ulotlari..............................................................................

2. Amaliy mashg‘ulotlar.................................................................................

3. Seminar mashg‘ulotlari.............................................................................

4. Mustaqil ta’lim mashg‘ulotlari....................................................................

5. Glossariy.....................................................................................................

6. Ilovalar........................................................................................................

    -namunaviy  fan dasturi………………………………………………….

    - ishchi fan dasturi………………………………………………………..

    - testlar…………………..……………………………………………….

 7. O‘UMning elektron varianti…………………………………………….

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

MA’RUZA MASHG‘ULOTLARI (1-semestr)

 

1-Mavzu: Pedagogik innovatsiya tushunchasi. Ta’lim sohasidagi innovasion jarayonlarning mazmuni va mohiyati.

Reja:

1.                 Pedagogika innovatsiya tushunchasi

2.                 Ta’lim sohasidagi innovasion jarayonlarning mazmuni va mohiyati.

3.                 Pedagogik innovatsiyalar xususiyatlari

 

Ilm-fan, texnika, ishlab chiqariah va texnologiyaning jadal rivojlanishi jamiyat hayotining barcha sohalarida taraqqiyotining yangi istiqbollarini ochib berdi. Insoniyatning davlat va jamiyat qurilishiga doir asriy tajribalari ijtimoiy munosabatlarni yangicha yondashuvlar asosida tartibga solish borasidagi ilg‘or yondashuvlarning qaror toptirilishiga olib keldi.

Ikkinchi avlod standartlari joriy etish

Mamlakatimizda ta'lim taraqqiyotning dolzarb bosqichi yangi federal standartlari (ikkinchi) avlod amalga oshirish asoslanadi. takomillashtirish va ta'lim optimallashtirish kiritsin maktablar va o‘qituvchilar guruhlar oldin. maktablarining barcha darajadagi tashqari, bu standartlar maktabgacha joriy etildi.

 

Ta’lim innovatsion jarayonlar bolalar boo‘chalari, maktablar, litsey va sport maktablarida mavjud muammolar ko‘p hal qaratilgan. Avvalo e’tibor ta'limi vazirligi texnik kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish berildi. Bu talabalar va ularning ustoz o‘rtasida axborot almashinuvini samaradorligini oshirish imkonini beradi. ta'lim va maktabgacha ta'lim muassasalari devorlari paydo innovatsion axborot texnologiyalari, isloh qilish va o‘quv jarayonini takomillashtirish uchun yangi ta'lim muhiti yaratish imkonini berdi.

 

Innovatsiya ta'rifi.  Shunday qilib, pedagogik nima yangilik? Ingliz tilida so‘z kerakli natijaga ishlab chiqarish uchun minimal vaqt, moddiy va intellektual resurslarni jalb yangi ko‘nikmalar, texnik, shakllari, foydalanish kabi tovushlar. ‘Pedagogik innovatsiyalar’ tushunchasi bir shunga o‘xshash ma'noga, biroq ilovalar tor doiradagi ega. Yaqinda o‘zgartirish aloqa nafaqat mamlakatimiz iqtisodiy hayoti, balki intellektual faoliyat (universitetlar, maktablar, maktab oldin).

Pedagogik innovatsiyalar xususiyatlari.  Pedagogik innovatsion nima? ning batafsil muddatini ko‘rib chiqaylik. Avvalo, biz turli qismlarida, shuningdek, butun tizimini individual komponentlarini xususiyatlarini oshirish, ta'lim, atrof-muhit o‘zgartirish hissa mumkin maqsadli harakatlar ba'zi turdagi haqida bormoqda.

ta'lim sohasidagi innovatsion jarayonlar uchun qidiruv va yangi texnik, texnologiyalar, fondlari, dasturlari ishlab chiqish bilan boo‘liq.

Yangi dasturlar uchun bunday faoliyat qo‘no‘iroqlar, o‘quv jarayoniga ularning joriy o‘z ahamiyatini va ahamiyatini qayta o‘ylab.

A maxsus joy o‘qituvchilar va talabalar, sotib olingan bilim tasnifi mezonlarini o‘zgarishi o‘rtasidagi o‘zaro tashkil beriladi.

 

ta'lim jarayonida pedagogik innovatsiyalar yangilangan texnologiyasi ta'lim va yosh avlodni tarbiyalash foydalanishni o‘z ichiga oladi. Ular siz amaliyotga yangi ta'lim tizimini yo‘lga qo‘yish mumkin orqali bir vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Bunday ta'lim, uning psixologik va fiziologik xususiyatlari, vazifalarni keyingi amalga oshirish ko‘rinishida mumkin bola ta'lim va o‘quv jarayonining yo‘nalishini hisoblanadi. Bu zamonaviy pedagogik innovatsiyalar murakkab muammolarni hal qilish uchun ijodiy metodlarni topish, ishlash innovatsion mexanizmlarini rivojlantirishga hissa kerak, normal ijodiy jarayonning o‘zgartirish.

 

Innovatsion maqsad. Barcha uning birinchi an'anaviy ta'lim tizimi bilan solishtirganda shaxs xususiyatlari sifatini o‘zgarishlarni qabul qilinadi. Xuddi shunday o‘zgarishlar, ularning tabiiy mayl bir ochilish bor maksimal darajada, bolalar noan'anaviy ijodiy fikrlash hosil ta'lim va tarbiya dasturlari o‘qituvchilarning amaliy faoliyatni amalga oshirish mumkin bo‘ladi. ta'lim barcha yangiliklar mustaqillik yosh avlod, ta'lim faoliyati davomida shakllangan kundalik hayot tajribamiz, foydalanish uchun ilm-fan, ularning innovatsion yutuqlarini tushunish istagi rivojlantirish bilan boo‘liq.

Innovatsiya navlari. Pedagogik innovatsiyalar tasniflash quyidagi variantlardan ajratish o‘z ichiga oladi:

·  sinf-dars tizimi foydalanish bilan treninglar tashkil etish;

·  ixtisoslashtirilgan sinflar shakllantirish;

·  o‘quv jarayoni o‘yin texnikasi dastur.

Innovatsiya ilmiy-tadqiqot faoliyati bilan uning jalb qilish orqali zarur bilim o‘xshatmoq uchun talaba beruvchi, klassik va dars tizimidan tark va dizayn texnik ariza beradi. Alohida e'tibor o‘qituvchi va talaba, ota-onalar va o‘quvchilar o‘rtasidagi uzoq hamkorlikning mikrosxemalar yaratishga alohida e'tibor qaratilmoqda. Bu mumtoz vazifa tizimida saqlab qolish yoki baland bo‘lishi mumkin. Yana bir qiziqarli trend maxsus (individual) ta'lim usullari va dasturlarini yaratish kabi pedagogik bir yangilik.

ad

          Barcha Moderatorlar rejalari muvaffaqiyatli o‘qituvchilari tayyorlash bo‘yicha qaratib, amaliyotga tadbiq etildi. So‘nggi bir necha yil davomida biz variant ‘professional standart’ o‘qituvchisi muhokama qilindi. Barcha o‘quv jamoa yaqin kelajakda u to‘liq barcha ta'lim yangiliklarni amalga oshirish uchun bo‘lishi kerak o‘qituvchilar uchun vakolatlar minimal majmuini rivojlantirish, bu ish bilan shuo‘ullanuvchi. O‘qituvchilar bu innovatsion texnika va ta'lim usullarini egalik qaysi, haqiqiy professional haqida gapirish mumkin bo‘ladi, unga muvofiq o‘z qo‘shimcha mezonlarini taklif etamiz.

Shunday qilib, pedagogik innovatsiyalar nima? birinchi maktab o‘quvchilari o‘rtasida mustaqilligini qurishga qaratilgan yangi texnika va o‘quv usullari hisoblanadi. ularning faoliyatida o‘qituvchilar uchun alohida e'tibor dizayn tartib berishni boshladi. an'anaviy tizimi talabasi ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish uchun hech vaqt berilgan bo‘lsa, ikkinchi avlod yangi federal ta'lim standartlari joriy keyin, har bir bola barkamol rivojlanishi va o‘z-o‘zini takomillashtirish uchun haqiqiy imkoniyat oladi.

Avgust uchrashuvlar Har yili o‘qituvchilar yangi pedagogik usullar bilan tanishish pedagogik innovatsiyalar, yarmarkasi bo‘lib o‘tdi. Har bir batafsil ko‘rib keyin amalda sinov ketadi. natijalar ijobiy bo‘lsa, boshqa ta'lim muassasalarida radioeshittirish tajribasi bor.

Ilmiy-tadqiqot faoliyati ta'lim innovatsiyalarni amalga oshirish yo‘li sifatida

muhim qismlaridan biri sifatida har bir intizom mazmuni muhandislik yoki tadqiqot xizmat qiladi. yangi federal ta'lim standartlari doirasida, barcha bolalar ijodiy va individual qobiliyatini rivojlantirish, ularni imkon beradi, bu ibora o‘zlashtirish kerak. Ular tayyor loyihalar bor maktab yilning oxirida o‘quv yili mobaynida amalga oshirilgan ishlar, tasdiqlash uchun o‘z ilmiy ishlari natijalari bilan o‘qituvchilari va sinf do‘stlari joriy etish.

Bunday faoliyat to‘o‘ri, ta'lim yangiliklarni e'tirof chunki bu yerda, o‘rniga an'anaviy rolini o‘qituvchi, o‘qituvchi , ustoz, assistent, bir katta do‘st sifatida o‘quvchilar ko‘rinadi. Birgalikda bolangiz bilan, u bir texnologiya tadqiqot karta ustida ish olib bormoqda, faoliyat yo‘nalishi tajribalar oladi belgilaydi.

o‘qituvchining vazifasi muayyan kimyoviy o‘zgarishlarni, fikri so‘rovlari ijrosini amalga oshirishda qiyinchiliklar taqdirda shogirdlari murakkab nazariy masalalarni tushuntirish, yordam kiradi.

Loyihaning asosiy ish uning tadqiqot predmeti bo‘yicha yangi bilim olishda imkon beradi o‘quvchi, bilan shuo‘ullanadi. asta-sekin bola va ularning kelajakda professional faoliyati tanlash bilan aniqlanadi, masalan, innovatsion usullari rahmat.

yangi pedagogik usullarini sinov natijalari, ularning yuqori samaradorligi va samaradorligini dalolat beradi. An'anaviy avtoritar ta'lim tizimidan ajralishiga ijtimoiy moslashuvi jarayonini osonlashtiradi, totuvlik bolaning shaxsini rivojlantirishga imkon beradi.

Texnologiya (yuon. “techne” – mmahorat, san’at, “logos” – tushuncha, ta’limot) – muayyan (ishlab chiqarish, ijtimoiy, iqtisodiy va b.) jarayonlarning yuksak mahorat, san’at darajasida tashkil etilishi.

Innovatson pedagogika atamasi va unga xos bo‘lgan tadqiqotlar G‘arbiy Yevropa va AQShda (60 yil) paydo bo‘ldi. Innovatsion faoliyat O.N Gonobolin, B.A Slastenin, N.V Kuzmina, A.I Shervanov va boshqalar ishlarida tadqiq etilgan.             “O‘zbekiston Milliy entsiklopediyasi”da ko‘rsatilishicha, innovatsiya quyidagicha mazmun va tushunchalarga ega: “Innovatsiya (ingl. “innovationas” – kiritilgan yangilik, ixtiro) – 1) texnika va texnologiya avlodlarini almashtirishni ta’minlash uchun iqtisodiyotga sarflangan mablao‘lar; 2) ilmiy-texnika yutuqlari va ilo‘or tajribalarga asoslangaan texnika, texnologiya, boshqarish va mehnatni tashkil etish kabi sohalardagi yangiliklar, shuningdek, ularning turli sohalar va faoliyat doiralarida qo‘llanishi”[1].

A.I.Prigojinning fikriga ko‘ra, innovatsiya maqsadga muvofiq ravishda muayyan ijtimoiy birlik – tashkilot, aholi, jamiyat, guruhga nisbatan munosabatga yangicha yondashish, bu munosabatni bir qadar turo‘un elementlar bilan boyitib borish tushunilishi lozim. Bu o‘rinda anglanadiki, muallifning qarashlari bevosita ijtimoiy munosabatlar, ularga nisbatan innovatsion yondashish mohiyatini ifodalaydi. Shundan kelib chiqqan holda har bir shaxs fuqaro, mutaxassis, rahbar, xodim, qolaversa, turli ijtimoiy munosabatlar jarayonining ishtirokchisi sifatida o‘ziga xos innovator faoliyatni tashkil etadi.

Luo‘aviy jihatdan “innovatsiya” tushunchasi ingliz tilidan tarjima qilinganda (“innovation”) “yangilik kiritish” degan ma’noni anglatadi. “Innovatsiya” tushunchasi mazmunan aniq holatni ifodalaydi. Innovatsiya – muayyan tizimning ichki tuzilishini o‘zgartirishga qaratilgan faoliyat hisoblanadi. Innovatsion ta’lim jarayonida qo‘llaniladigan texnologiyalar innovatsion ta’lim texnologiyalari yoki ta’lim innovatsiyalari deb nomlanadi[2].

Ta’lim innovatsiyalari – ta’lim sohasi yoki o‘quv jarayonida mavjud muammoni yangicha yondashuv asosida yechish maqsadida qo‘llanilib, avvalgidan ancha samarali natijani kafolatlay  oladigan shakl, metod va texnologiyalar hisoblanadi.Ta’lim innovatsiyalari “innovatsion ta’lim” deb ham nomlanadi. “Innovatsion ta’lim” tushunchasi birinchi bor 1979 yilda “Rim klubi”da qo‘llanilgan.

Ta’lim innovatsiyalarini qo‘llanilishiga ko‘ra bir necha turga ajratishimiz mumkin. Ya’ni faoliyat yo‘nalishiga ko‘ra, kiritilgan o‘zgarishlarning tavsifiga ko‘ra, o‘zgarishlarning ko‘ra ajratishimiz mumkin. Yuqoridagi innovatsiya turlarini atroflicha quyida berilgan chizma orqali kengroq yoritilgan.

Innovatsiyalar turli ko‘rinishga ega. Quyidagilar innovatsiyalarning asosiy ko‘rinishlari sanaladi:

- yangi o‘oyalar;

- tizim yoki faoliyat yo‘nalishini o‘zgartirishga qaratilgan aniq maqsadlar

Ta’lim tizimida yoki o‘quv faoliyatida innovatsiyalarni qo‘llashda sarflangan mablao‘ va kuchdan imkon qadar eng yuqori natijani olish maqsadi ko‘zlanadi. Innovatsiyalarning har qanday yangilikdan farqi shundaki, u boshqarish va nazorat qilishga imkon beradigan o‘zgaruvchan mexanizmga ega bo‘lishi zarur.

Barcha sohalarda bo‘lgani kabi ta’limda ham “novatsiya”, “innovatsiya” hamda ularning mohiyatini ifodalovchi faoliyat to‘o‘risida so‘z yuritiladi. Agar faoliyat qisqa muddatli, yaxlit tizim xususiyatiga ega bo‘lib,faqatgina tizimdagi ayrim elementlarni o‘zgartirishga xizmat qilsa u novatsiya (yangilanish) deb yuritiladi

Bordi-yu, faoliyat ma’lum kontseptual yondashuv asosida amalga oshirilib, uning natijasi muayyan tizimning rivojlanishiga yoki uni tubdan o‘zgartirishga xizmat qilsa, innovatsiya (yangilik kiritish) deb ataladi.

Darhaqiqat, yangilik – vosita sanalib, u aksariyat holatlarda yangi metod, metodika, texnologiya va b. ko‘rinishida namoyon bo‘ladi.

Mohiyatiga ko‘ra novatsiya va innovatsiya o‘rtasida muayyan farqlar mavjud. Ular quyidagilardir (1-jadval):

1-jadval. Novatsiya va innovatsiyalar o‘rtasidagi asosiy farqlar

Asosiy farqlar
Novatsiya	Innovatsiya
1)    amaldagi nazariya doirasida qo‘llaniladi; 2)    ko‘lam va vaqt bo‘yicha chegaralanadi; 3)    metodlar yangilanadi; 4) natija avvalgi tizimni takomillashtiradi	1) tizimli, yaxlit va davomli bo‘ladi; 2) ma’lum amaliyotda yangi faoliyat  tizimini loyihalaydi; 3) sub’ektlarning faoliyati to‘la yangilanadi; 4) yangi texnologiyalar yaratiladi; 5) faoliyatda yangi sifat  natijalariga erishiladi; 6) amaliyotning o‘zi ham yangilanadi

 

V.A.Slastenin innovatsiyani yangilik yaratish, keng yoyish va foydalanishga qaratilgan maqsadga muvofiq, yo‘naltirilgan jarayon majmui deb biladi. Muallifning fikriga ko‘ra har qanday innovatsiya yangi vositalar yordamida ijtimoiy sub’ektlarning ehtiyojini qondirish va intilishlarini rao‘batlantirish maqsadini ko‘zlaydi.

Har qanday innovatsiyada “yangi”, “yangilik” tushunchalari muhim ahamiyatga ega. Turli munosabat va jarayonlarga kiritilayotgan yangilik mazmunan xususiy, sub’yektiv, mahalliy va shartli o‘oyalar tarzida namoyon bo‘ladi.

Pedagogik innovatsiyalar pedagogik faoliyatga yangiliklarning izchil olib kirilishini tavsiflaydi. Pedagogik innovatsiyalarning didaktik imkoniyatlariga ko‘ra ta’lim tizimi va jarayoni rivojlanib boradi. O‘qituvchining innovatsion faoliyati pedagogik jamoani harakatga keltiruvchi, olo‘a undovchi, bunyodkorlikka rao‘batlantiruvchi kuch sifatida namoyon bo‘lib, ta’lim jarayonining sifatini kafolatlaydi. Shu sababli har bir o‘qituvchi innovatsiyalarning mohiyatini to‘la tushungan holda o‘z faoliyatiga izchil tatbiq eta olishi zarur.

1-ilova: dars tushunchasi ta’riflari

2-ilova: dars shakllari

O‘quv yurtlarimiz bosib o‘tgan tarixiy davr ichida ta'limni tashkil qilish shakllari o‘zgardi, rivojlandi. Hozir o‘quv yurtlarimizda qo‘llanilayotgan sinf - dars tizimi quyidagi tashkiliy shakllarda olib boriladi:

1). Har qaysi sinf yoshi va bilimiga ko‘ra bir xil darajadagi bolalarning doimiy guruhiga ega bo‘ladi.

2). Dars mashg‘uloti asosan 45 minutga mo‘ljallangan bo‘lib, qat'iy jadval orqali olib boriladi.

3). Dars bevosita o‘qituvchining rahbarligida jamoa va yakka shaklda olib boriladi.

4). Dars o‘tilayotgan materialning mazmuniga qarab xilma-xil usul bilan olib boriladi, ta'lim tizimining bir qismi sifatida, albatta, tugallangan bilim beradi va navbatdagi bilimlarni o‘zlashtirish uchun zamin yaratadigan qilib uyushtiriladi.

Ayni paytda, o‘quv yurtlarimizda ta'limni tashkil qilish shakllari ikki turda olib borilmoqda:

1). Sinf - dars shaklida olib boriladigan mashg‘ulotlar.

2). Sinfdan tashqari ishlar shaklida olib boriladigan mashg‘ulotlar.

Sinf-dars shaklida olib boriladigan mashg‘ulot o‘qituvchining kundalik o‘quv materialini tizimli bayon qilib berishni, xilma-xil usullardan foydalanishini, o‘quvchilarning bi­lim, ko‘nikma va malakalarini izchillik bilan hisobga olib borishni, o‘quvchilarni mustaqil ishlashga o‘rgatishni o‘z ichiga oladi.

Sinfdan tashqari  ishlari shaklida olib boriladigan mashg‘ulotlar sinf sharoitidan tashqarida, o‘quv  ustaxonasi, tajriba yer uchastkalari va ekin maydonlarida ishlash, ekskursiyalar o‘tkazish yo‘li bilan olib boriladi.

3-ilova:Ta'lim tizimida eng ko‘p qo‘llaniladigan dars turlari:

Ma'lum bir dars turi bilan olib boriladigan mashg‘ulotlarda ikkinchi, hatto uchinchi bir dars turining elementlari bo‘lishi mumkin. Masalan, o‘quv yurtlarimizda eng ko‘p qo‘llaniladigan dars turlaridan biri - yangi bilimlarni bayon qilish darsidir. Bu dars turi quyidagicha tuziladi:

a)  yangi mavzularni bayon qilish;

b)  yangi mavzularni mustahkamlash;

v) yangi mavzular ustida mashq qilish;   

g)  yangi  mavzularga bog‘liq holda  uy  vazifalari topshirish.

Dars tuzilishini biridan ikkinchisiga o‘tishi va shu orqali-darsning shakli hamda usullarining o‘zgarishi dars bosqichi deb yuritiladi.

Masalan, aralash dars turining tuzilishi:

4-ilova: darsga qo‘yiladigan talablar.

 

Nazorat savollari

1.                     Innovatsion jarayonlar nima?

2.                     Innovatsiya navlari deganda nimani tushunasiz

3.                     Innovatsion maqsad nima?

4.                     Pedagogik innovatsiyalarning o‘ziga xos xususiyatlari nimalardan iborat?

 

 

 

2-Mavzu: Boshlang‘ich ta’limda innovatsion uslublarni ishlab chiqish va joriy etish.

 

Reja:

1.                     Innovatsiya va u bilan bog‘liq tushunchalarning pedagogik tavsifi

2.                     Innovatsion faoliyatning muhim komponentlari

3.                     Ta’lim tizimida innovatsion usliblarni ishlab chiqishning zaruriyati, shart sharoitlari

 

Jamiyatimizda iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy, madaniy sohalarda bo‘layotgan o‘zgarishlar kelajakda mamlakatimizning intellektual imkoniyatlarini belgilab beruvchi va uni rivojlantirishning asosiy sharti hisoblangan ta’lim tizimiga ham boo‘liq ekanligini hisobga olish kerak.

Shu bilan birga intellektual salohiyatning o‘sishi, sifat darajasida rivojlantirish nafaqat ta’lim samaradorligining oshishiga, shu sohadagi tizim takomillashuviga o‘z ta’sirini o‘tkazibgina qolmay, balki mazkur ijtimoiy tizimning barcha sohalarini o‘sishiga ham sezilarli darajada ta’sir etadi. Shuning uchun ham bugungi kunda ta’limdagi strategik yo‘nalishlardan biri ta’lim muassasalarining innovatsion faoliyati asosiy omil sifatida belgilab berilayapti.

Ta’lim tizimini isloh qilishning zarurligini tushunib yetish, amaliyotda ta’lim muassasalarini innovatsion jarayonlarga qo‘shilishini taqozo etmoqda, o‘zini yaratish imkoni mavjud innovatsion maydonda ko‘rish va eng muhimi aniq yangiliklarni o‘zlashtirishdan iborat. Bu holat bugungi kunda o‘ta dolzarbligi bilan muhimdir, chunki, ushbu jarayon (innovatsion jarayon) ta’lim muassasalarini yashash sharti (bevosita va ko‘chma ma’noda ham), kelajak avlodlar va pedagoglar jamoasining aloqalarini ijtimoiy himoyalash sharti bo‘lib ham xizmat qiladi. Hayot ta’lim muassasalari oldiga yangi, mumkin bo‘lmagandek tuyulgan vazifalarni, ya’ni eskichasiga ishlab turib, aniq yangiliklarni ishlab chiqish va ularni amaliyotga joriy etishni oldimizga qo‘ymoqda.

Barcha yangiliklarga o‘ta ehtiyotkorlik bilan yondashadigan, o‘tmish boyliklarga, tajribalarga e’tiqod ruhida tarbiyalangan, stabillikni yoqtiradigan keksa avlodni, shuningdek hech qanday o‘zgarishlarni xohlamaydigan pedagoglarni ham tushunish mumkin. Bunday holatda “innovatsion jarayonlar orqasidan quvish” bugungi kun hayotimizning ajralmas qismi ekanligini ham tushunish zarur. Xohlaymizmi yoki yo‘q bizning ta’lim muassasalari devorining orqasida bozor va bozor munosabatlari jarayoni ketayapti. Bu jarayon to‘o‘ridan-to‘o‘ri bizga tegishlidir, chunki ta’lim muassasalari o‘rtasidagi raqobat tushunchasi ularni raqobat qobiliyati, ta’lim sifati, ijtimoiy buyurtmalar bularning hammasi turmushimizga kirib kelayapti.

Bu jarayon biz yashayotgan muhit, hayot tarzi ekanligini har doim xis etib turishimiz kerak. Bu jarayonga qarshi turish befoyda va havflidir. Biz tanlash imkoniyatiga ega emasmiz va ushbu tezkor jarayon (quvish jarayoni) da ishtirok etishga majburmiz. Mazkur jarayonda eng muhimi aql bilan, foydali tarzda, o‘z tashkilotimiz uchun ishtirok etishdan iborat. Ko‘pchilik 7 mutaxassislar fikricha, o‘zgarishlarga qobiliyat, bugungi kunda rivojlanishning hal qiluvchi omili, u yoki bu ta’lim muassasalarining raqobat qobiliyatini ta’minlovchi asosiy omil deb hisoblaydilar.

Bugungi kunda maktab va oliy ta’lim tizimidagi an’anaviy va ommaviy ko‘rinishdagi ta’lim va tarbiya jarayonlari o‘rniga ta’lim muassasalari rivojlanishida o‘ziga xos yangilik bo‘lib innovatsion jarayonlar kirib kelmoqda. Innovatsiya (in-“lik”, novus-“yangi”) yangilik kiritish, yangilik degan ma’noni anglatadi. “Innovatsion ta’lim” deganda odatda o‘quv jarayoniga yangi (foydali) elementlar olib kirish tushuniladi. Shuning uchun ta’lim tizimida innovatsiya o‘zgartirish bilan bevosita boo‘liq. Bunday o‘zgartirishlar ta’lim tizimining: - maqsadiga, mazmuniga, metod, texnologiyasiga, tashkil etish shakli va boshqaruv tizimiga; - pedagogik faoliyatdagi o‘ziga xoslik va o‘quv-bilish jarayonini tashkil etishga; - ta’lim darajalarini nazorat qilish va baholash tizimiga; - o‘quv-metodik ta’minotiga; - tarbiyaviy ishlar tizimiga; - o‘quv reja va o‘quv dasturlariga; - o‘quvchi va o‘qituvchi faoliyatiga boo‘liq. Yangilik tarixiy aspektda nisbiylik ahamiyat kasb etadi. Yangilik aniq tarixiy xarakterga ega, ya’ni o‘z vaqtidan oldin paydo bo‘lishi mumkin, o‘z vaqtida me’yor bo‘lishi yoki eskirishi ham mumkin. Maktab yoki oliy tizimning rivojlanish jarayonida, ehtimol ta’lim tizimi butunicha: - absolyut yangiligi (o‘xshashi, prototipning yo‘qligi); - nisbatan yangiligi; - o‘ziga xos, ixtirochiligi ko‘rinishidagilar hisobga olinadi. Yangilik xillari (tiplar) maktab va oliy tizimda turlicha asoslarga ko‘ra guruhlanadi: Birinchi klassifikatsiya (guruh) yangiliklarni kiritish, maktab va oliy tizimda sodir bo‘ladigan pedagogik jarayonga aloqadorligi bilan asoslanadi.

Ushbu jarayonni tushunishga tayanib, quyidagi ko‘rinishdagi yangilik xillarini ajratish mumkin: - ta’lim maqsadi va mazmuniga; - pedagogik jarayon metodikasi, vazifalari, usullari, texnologiyalarga; - ta’lim va tarbiyani tashkil etish shakllari va vositalari; - rahbariyat, pedagog va o‘quvchilar faoliyatiga. Ta’lim tizimiga ikkinchi klassifikatsiya (guruh) yangilikni kiritish masshtabi (hajmi) belgisiga asoslanadi. Bu yerda quyidagi o‘zgarishlarni ajratish mumkin: 8 - bir-birlari bilan boo‘liq bo‘lmagan lokal va alohida (bir tomonlamalilik); - kompleks, o‘zaro bir-biri bilan boo‘liq; - butun maktab va oliy tizimni qamrab oluvchi, tizimli. Uchinchi klassifikatsiya (guruh) innovatsion imkoniyatlarga qarab amalga oshiriladi. Bu holatda e’tiborga olinadi: - ta’lim dasturlari, o‘quv rejalar, tuzilmalarni takomillashtirish, ixtirochilik, ko‘rinishlarni o‘zgartirish bilan boo‘liq ma’lum va qabul qilinganlarni modifikatsiyalash; - kombinatorlikka (o‘zgartirishlar) xos yangilik kiritish; - radikal o‘zgartirishlar. Yangilik kiritishning to‘rtinchi klassifikatsiyasi (guruh) oldingilariga nisbatan belgilariga asoslanib, guruhlanadi. Bunday yondashuvda yangilik o‘rin almashuvchi, bekor qilinuvchi yoki ochib beruvchilarga qarab belgilanadi. Bu holatda maktab va oliy tizimda yangilanish manbai sifatida: - mamlakat, region, shahar, tumanning ehtiyoji sifatidagi ijtimoiy buyurtmasi; - ijtimoiy buyurtmani region va viloyat ahamiyatiga molik qonun va hujjatlarda aks etishi; - inson to‘o‘risidagi kompleks fanga erishish, ilo‘or pedagogik tajriba; - xato va kamchiliklarni sinashda rahbar va pedagoglarning intuitsiyasi va ijodkorligi; - tajrib-sinov ishlari; - chet el tajribalari.

Mamlakatimizda rivojlanib borayotgan innovatsion siyosat ta’lim oldiga muhim va mas’uliyatli vazifalarni qo‘ymoqda. 2006 yil iyul oyida Sankt-Peterburg shahrida “Sakkizlik guruhi” tomonidan Sammitda qabul qilingan “XXI asrda innovatsion jamiyat uchun ta’lim” to‘o‘risidagi hujjat o‘oyalarini yiriklashtirishni hisobga olishni va muammoning yechimini talab etadi. Fanni va innovatsiyani kelajakda rivojlantirish strategiyasida “innovatsion insonni” yaratish, ya’ni ishlashidan qat’iy nazar u innovatsiya va yangi bilimlarga moyil bo‘lishi kerak. Bugungi kunda zamonaviy innovatsion yaroqlilik yuzaga kelmoqda.

Hozirgi milliy loyihalar saytida “innovatsion ta’lim” iborasi paydo bo‘lmoqda va unda aytilishicha innovatsion ta’lim o‘qitishni yangi bilimlarni yaratish jarayonida amalga oshirishni taqozo etmoqda. Bu esa bugungi kunda mavjud “Innovatsion ta’lim texnologiyalari” tushunchasi bilan yangi “innovatsion ta’lim” tushunchalarini bir-biridan ajratishni talab etmoqda. Ta’lim sohasi – mamlakatimizda birinchilardan bo‘lib faol innovatsion harakatni boshladi. Ma’lum bosqichda XX asr oxirlarida bunday harakatlar yo‘lga qo‘yilgan edi. Masalan, 9 A.G.Rivin va V.K.Dyachenko tomonidan o‘qitishni jamoaviy o‘qitish, D.B.Elkonin, V.V.Davыdov, L.V.Zankovlar tomonidan ilgari surilgan rivojlantiruvchi innovatsion ta’lim to‘o‘risidagi qarashlar o‘z vaqtida ma’lum ahamiyat kasb etdi. Shu bilan birga boshqa innovatsion ta’lim texnologiyalari: dialektik o‘qitish usullari (A.I.Goncharuk, V.L.Zarina), o‘qitishning individual yo‘nalishli usuli (A.A.Yarulov), “Ekologiya va dialektika” (L.V.Tarasov), evristik o‘qitish (A.V.Xutorskoy) dialog madaniyati (V.S.Bibler, S.Yu.Kurganov), loyihali o‘z-o‘zini refleksiya (G.P.Shedrovitskaya) va b.q.larni keltirish mumkin.

Yuqoridagi keltirilgan texnologiyalar o‘qitishda o‘zlashtirishni yuqori ko‘tarish, o‘quv jarayonida qiziqtirishni, o‘quv materialini tushunishni yaxshilashni, funksional savodxonlikni shakllantirishni, loyihali savodxonlikni, nazariy tafakkurni, ekologik va iqtisodiy tafakkurni, kommunikativlikni, ijtimoiy faollikni, fuqarolik ongini, o‘z-o‘zini anglash va boshqa vazifalarni hal etishga yo‘naltirilgan edi.

Hozirda boshqa faoliyat sohalari, jumladan, ishlab chiqarish rivojlanishining innovatsion yo‘liga o‘tgach, ta’lim sohasi ularga faqat yetakchilarni tayyorlash funksiyasini bajardi. Lekin aslida esa boshqacha ko‘rinish ko‘zga tashlanadi. Ilgari jamiyat uchun uncha ko‘p bo‘lmagan va mustaqil shakllangan innovatorlar yetarli edi. Yuqorida sanab o‘tilgan ta’lim texnologiyalari uchun innovatorlar faqat pedagoglar edi va ularning innovatsiyalari o‘quvchilarda zaruriy sifatlarni shakllanishiga yo‘naltirilgan bo‘lib, innovatsion tafakkur va qobiliyatni innovatsion faoliyatiga yo‘naltirishga e’tibor qaratilmagan. Bildirilgan fikrlar “innovatsion ta’lim texnologiyalari” va “innovatsion ta’lim” tushunchalarini quyidagi tarzda ajratib, alohida qarab chiqishni talab etadi:

- innovatsion ta’lim texnologiyalari va dasturlari ;

– bu barcha ta’lim texnologiyalari, yaratuvchi va ularni rivojlantiruvchi pedagog innovatsion faoliyatining natijasi hisoblanadi.

Innovatsion ta’lim – bu shunday innovatsion ta’lim texnologiyalari va dasturlariki, unda pedagog innovsion faoliyati natijasi bo‘lib, o‘qitilayotganlar innovatsion o‘oyalarini yaratuvchisi (generatsiya) hisoblanadi; ishlab chiqarishning monoinnovatsionligi (mutaxassislar innovatsiyasi) ta’limning monoinnovatsion - (pedagog innovatsiyasi) emasligiga to‘o‘ri keladi, uning innovatsiyaligi, pedagog innovatsiyaligi, ularning oqibati, o‘qitilayotganlarning innovatsiyasidir. Bu o‘rinda masalaning dolzarbligi mavjud “mono”innovatsion ta’lim texnologiyalarini “bi”-innovatsion xolatigacha rivojlantirishdan iborat. Bular bir qator chet el o‘quvchilari misolida ular tomonidan yaratilgan tajribalar, ixtirolar misolida o‘z amaliy isboti bilan tasdiqlangan. Bu o‘rinda zamonaviy fan yutuqlari asosida kuchli, talantli tafakkur orqali amalga 10 oshirilishini, ya’ni ixtiroli masalalarni hal etish nazariyasi IMEN yo‘li bilan hal etish mumkinligi isbotlangan.

Bir qator rivojlangan mamlakatlar ilmiy labaratoriyalarida (IMEN) IMENpedagogikaga “bilimlarni ixtiro qilish” deb nomlangan yangi metod yaratildi. IMEN ning integratsiya asoslari eng ko‘p tarqalgan barcha innovatsion pedagogik texnologiyalar bilan birgalikda ishlab chiqildi. Buning qo‘shimcha samarasi – turli pedagogik texnologiyalarni amaliy dialektika tilida yozib chiqish imkonini beradi. Dunyodagi global o‘zgarishlar jarayoni, mamlakatimizdagi iqtisodiy va ijtimoiy– madaniy sohalardagi o‘zgarishlar, ta’lim tizimida tayyorlanayotgan mutaxassislarga jiddiy e’tibor qaratishni taqozo etadi.

Pedagogik ta’lim sohasida 80-90 yillarda kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malaka oshirish tizimi yagona va yaxlit tizim sifatida innovatsion xarakter kasb etib, quyidagi jarayonlarga e’tiborni qaratganini ko‘ramiz:

- ta’lim alohidaligi (detsentralizatsiya) ma’lum regionlarda ushbu sohani mustaqil rivojlantirish va ma’lum mutaxassislarga “buyurtma portfeli” ni shakllantirish imkonini berdi;

- oliy o‘quv yurtlarini demokratlashtirish, pedagogik jarayonni tashkil etishning shakl, vosita va shartlarini belgilashda mustaqillikni ta’minlovchi imkoniyatni berdi;

- umumta’lim muassasalarini tiplariga muvofiq tarzda pedagog uchun o‘zining pedagogik faoliyatini loyihalash va o‘quvchilarni rivojlantirish vositasi sifatida o‘zi o‘qitadigan o‘quv fanidan foydalanishda erkinlik berish va bu borada umumta’lim maktablarining ehtiyojini hisobga olish uchun imkoniyatlar berdi;

- olinayotgan pedagogik ta’lim mazmuni va darajasini tanlash imkonini o‘z ichiga oluvchi individual ta’lim dasturlarini ishlab chiqishga mo‘ljallangan o‘quvchining shaxsiy qiziqishlarini qoniqtirish zaruratini ko‘zda tutadi;

- uning turli darajadagi imkoniyatlar asosida qisqa muddat ichida professional ta’lim beruvchi mutaxassislarni tayyorlash imkonini beradi. Yuqorida aytib o‘tilgan jarayonlar ma’lum davrlarda kuchli ta’sir etilgan bo‘lsada, bu o‘rinda an’anaviy tarzda kadrlar tayyorlashga nisbatan innovatsion jarayonlar o‘rtasida ma’lum dialektik o‘zaro boo‘liqlik mavjudligini e’tirof etgan holda, an’anaviy va innovatsion ta’limning har birini o‘ziga xos jihatlariga e’tiborni qaratmasdan bo‘lmaydi.

An’anaviy pedagogik ta’lim mazmuni va tashkil etishi jixatidan aniq o‘quv fani bo‘yicha mutaxassis o‘qituvchilarni tayyorlashga qaratilgan. Kasbiy-pedagogik tayyorgarlikdagi an’anaviy tizimda, faoliyatli yondashuv asosida o‘quv-tarbiyaviy jarayon yotadi va bu jarayonda ishtirokchilar o‘rtasidagi munosabatlar sub’ekt-ob’ekt tarzida yo‘lga qo‘yilgan. Bu yerda sub’ekt-o‘qituvchi ma’lum chegaralangan sharoitda bo‘lib, uning faoliyatini o‘quv reja va o‘quv dasturi boshqaradi va hamda munosabatlar qat’iy belgilab qo‘yilgan. Ob’ekt-talaba ma’lum darajadagi bilim hajmi bilan chegaralangan.

An’anaviy ta’lim mazmun jihatidan o‘zaro boo‘liq avtonom faoliyat bilan belgilangan: o‘qituvchini o‘qitish faoliyati va talabani o‘quv bilish faoliyati; o‘qiyotgan talaba o‘qituvchi rejasining ijrochisi va boshqaruv ob’ekti bo‘lib faoliyat ko‘rsatadi. An’anaviylikdagi o‘quv jarayonida o‘zaro faoliyat taqlid qilish, imitatsiya, namuna bo‘yicha faoliyat ko‘rsatish, ijtimoiy va shaxslararo o‘zaro ta’sirning bir xildaligi, tashqi nazorat va natijani baholash, bularning barchasi bilish motivlarini qisqartirish, bilish motivlarini kengayishiga imkon bermaydi.      

1990-2000 yillar davomida nazariya va amaliyotda pedagogik ta’limga yangicha yondashuvlar ishlab chiqildi. Amaliy jarayonlar “yuqoridan” va “quyidan” boshlandi. “Yuqoridan” harakat oliy ta’limga yangi o‘quv rejalarini joriy qilinishi bilan boshlanadi. Yangi o‘quv rejalariga ko‘ra oliy ta’lim o‘quv fanlarini kurslar bo‘yicha mustaqil o‘tish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Bunday “demokratik erkinlik” kafedralar va fakultetlar tomonidan o‘zgacha ijodkorlik bilan qabul qilindi va bu “quyidan” bo‘layotgan o‘zgarishlar ko‘plab “pedagog-novator”lar harakatini yuzaga keltirdi. Innovatsion harakatlarni bir nechta jumladan, tashkiliy, mazmunli, metodik ko‘rsatkichlari yuzaga keldi va amaliyotga joriy qilindi. Ushbu xolatlar ko‘plab pedagogika va psixologiya kefedralar yio‘ilishlarining asosiy masalasi sifatida muhokamaga qo‘yildi hamda davlat o‘quv rejasi, dasturlari asosida har bir oliy o‘quv yurti o‘zlarining ishchi o‘quv reja va ishchi o‘quv dasturlarini ishlab chiqishga kirishildi.

Bu esa joylarda har bir fan o‘qitilishining innovatsion texnologiyalarini joriy etish va qo‘llash uchun imkoniyatlarni berdi. Mazkur o‘zgarishlar respublikadagi barcha oliy o‘quv yurtlari o‘quv rejalariga pedagogik-psixologik fanlar hajmini 20-25% gacha ortishiga sababchi bo‘ldi.

Innovatsion faoliyatning muhim komponentlari Hozirgi davr ta’lim taraqqiyoti yangi yo‘nalish – innovatsion pedagogikani maydonga olib chiqdi. ‘Innovatsion pedagogika’ termini va unga xos bo‘lgan tadqiqotlar O‘arbiy Yevropa va AQShda 60-yillarda paydo bo‘ldi. Yangilik kiritishning sotsial-psixologik aspekti amerikalik innovatik E.Rodjers tomonidan ishlab chiqilgan. U yangilik kiritish jarayoni qatnashchilarining toifa(tip)lari tasnifini, uning yangilikka bo‘lgan munosabatini, uni idrok qilishga shayligini tadqiq etadi.

Innovatsiya (inglizcha innovation) - yangilik kiritish, yangilikdir. A.I.Prigojin innovatsiya deganda muayyan ijtimoiy birlikka - tashkilot, aholi, jamiyat, guruhga yangi, nisbatan turo‘un unsurlarni kiritib boruvchi maqsadga muvofiq o‘zgarishlarni tushunadi. Bu 12 innovator faoliyatidir. Tadqiqotchilar innovatsion jarayonlar tarkibiy qismlarini o‘rganishning ikki yondashuvini ajratadilar: yangilikning individual mikrosathi va alohida-alohida kiritilgan yangiliklarni o‘zaro ta’siri mikrosathi.

Birinchi yondashuvda hayotga joriy etilgan qandaydir yangi g‘oya yoritiladi.     

Ikkinchi yondashuvda alohida-alohida kiritilgan yangiliklarning o‘zaro ta’siri, ularning birligi, raqobati va oqibat natijada birining o‘rnini ikkinchisi egallashdir. Olimlar innovatsion jarayon mikrotuzilmasini tahlil qilishda hayotning davriyligi konsepsiyasini farqlaydilar. Bu konsepsiya yangilik kiritishga nisbatan o‘lchanadigan jarayon ekanligidan kelib chiqadi. Pedagogikaga oid adabiyotlarda innovatsiya jarayoni sxemasi beriladi. U quyidagi bosqichlarni qamrab oladi:

1. Yangi o‘oya tug‘ilishi yoki yangilik konsepsiyasini paydo qilish bosqichi, u kashfiyot bosqichi deb ham yuritiladi.

 2. Ixtiro qilish, ya’ni yangilik yaratish bosqichi.

3. Yaratilgan yangilikni amalda qo‘llay bilish bosqichi.

4. Yangilikni yoyish, uni keng tadbiq etish bosqichi.

5. Muayyan sohada yangilikning hukmronlik qilish bosqichi. Bu bosqichda yangilik o‘zining yangiligini yo‘qotadi, uning samara beradigan muqobili paydo bo‘ladi. 6. Yangi muqobillik asosida, almashtirish orqali yangilikning qo‘llanish doirasini qisqartirish bosqichi. Yangilik kiritishning tizimli konsepsiyasi mualliflari innovatsion jarayonlarning ikki muhim shaklini farqlaydilar. Birinchi shaklga yangilik kiritishni oddiy ishlab chiqish kiritiladi. Bu ilk bor mahsulot o‘zlashtirgan tashkilotlarga taalluqlidir. Ikkinchi shaklga yangilikni keng ko‘lamda ishlab chiqish taalluqlidir. Yangilik kiritish ham ichki mantiq, ham vaqtga nisbatan qonuniy rivojlangan va uning atrof-muhitga o‘zaro ta’sirini ifodalaydigan dinamik tizimdir. 

Pedagogik innovatsiyada ‘yangi’ tushunchasi markaziy o‘rin tutadi. Shuningdek, pedagogik fanda xususiy, shartli, mahalliy va sub’ektiv yangilikka qiziqish uyo‘otadi. Xususiy yangilik joriy zamonaviylashtirishda muayyan tizim mahsuloti unsurlaridan birini yangilashni ko‘zda tutadi. Murakkab va progressiv yangilanishga olib keluvchi ma’lum unsurlarning yio‘indisi shartli yangilik hisoblanadi. Mahalliy yangilik konkret ob’ektda yangilikning foydalanishi bilan belgilanadi. Sub’ektiv yangilik ma’lum ob’ekt uchun ob’ektning o‘zi yangi bo‘lishi bilan belgilanadi. Ilmiy yo‘nalishlarda yangilik va innovatsiya tushunchalari farqlanadi. Yangilik - bu vositadir: yangi metod, metodika, texnologiya va boshqalar. Innovatsiya jarayoni tarkibiy tuzilmalar va qonuniyatlarni qamrab olgan tizimdan iboratdir.

Pedagogikaga oid adabiyotlarda innovatsion jarayoni kechishining 4 ta asosiy qonuniyati farqlanadi: − pedagogik innovatsiya muhitining ayovsiz bemaromlik qonuni; − nihoyat amalga oshish qonuni; − qoliplashtirish (stereotiplashtirish) qonuni; − pedagogik innovatsiyaning davriy takrorlanishi va qaytishi qonuni. Ayovsiz bemaromlik qonunida pedagogik jarayon va hodisalar to‘o‘risidagi yaxlit tasavvurlar buziladi, pedagogik ong bo‘linadi, pedagogik yangilik baholanadi va u yangilikning ahamiyati va qimmatini keng yoyadi. Nihoyat amalga oshish qonuni yangilikning hayotiyligi bo‘lib, u erta yo kech, stixiyali yoki ongli ravishda amalga oshadi. Qoliplashtirish (stereotiplashtirish) qonuni shundan iboratki, unda pedagogik innovatsiya fikrlashni bir qolipga tushirish va amaliy harakatga o‘tish tendensiyasiga ega bo‘ladi. Bunday holatda pedagogik qolip (stereotip) qoloqlikka, boshqa yangiliklarning amalga oshish yo‘liga to‘siq bo‘lishga majbur bo‘ladi. Pedagogik innovatsiyaning davriy takrorlanishi va qaytishi qonunining mohiyati shundaki, unda yangilik yangi sharoitlarda qayta tiklanadi.

Pedagogik innovatsiya tadqiqotchilari innovatsiya jarayonining ikki tipini farqlaydilar:

1. Innovatsiyaning birinchi tipi stixiyali o‘tadi, ya’ni innovatsion jarayonda unga bo‘lgan ehtiyoj hisobga olinmaydi, uni amalga oshirishning barcha shart sharoitlari tizimi, usullari va yo‘llariga ongli munosabat bo‘lmaydi.

2. Innovatsiyaning ikkinchi tipi ongli, maqsadga muvofiq, ilmiy asoslangan faoliyat mahsulidir. Oliy maktab innovatsion jarayonlari negizida quyidagi yondashuvlarni belgilash mumkin:

− madaniyatshunoslik jihatidan (insonni bilishning ustuvor rivojlanishi) yondashuv;

− shaxsiy faoliyat jihatidan (ta’limdagi yangi texnologiyalar) yondashuv;

 − ko‘p sub’ektli (dialogik) yondashuv, kasbiy tayyorgarlikni insonparvarlashtirish;

− individual-ijodiy (o‘qituvchi va talabalarning o‘zaro munosabatlari) yondashuv. O‘qituvchi va talaba o‘rtasidagi muloqot namunasining o‘zgarishi innovatsion faoliyat shartlaridan biridir. Yangi munosabatlar an’analarda bo‘lganidek, qistovlar, hukmga bo‘ysunish kabi unsurlardan holi bo‘lishi lozim. Ular tenglarning hamkorligi, o‘zaro boshqarilishi, o‘zaro yordam shaklida qurilgan bo‘lishi darkor. Ular munosabatlaridagi eng muhim xususiyati bu o‘qituvchi va talabaning ijoddagi hamkorligidir. Innovatsion faoliyat quyidagi asosiy funksiyalar bilan izohlanadi:

− kasbiy faoliyatning ongli tahlili;

− me’yorlarga nisbatan tanqidiy yondashuv;

 − kasbiy yangiliklarga nisbatan shaylik;

− dunyoga ijodiy yaratuvchilik munosabatida bo‘lish;

− o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish, o‘z turmush tarzi va intilishlarini kasbiy faoliyatida mujassam qilish. Demak, o‘qituvchi yangi pedagogik texnologiyalar, nazariyalar, konsepsiyalarning muallifi, ishlab chiqaruvchisi, tadqiqotchisi, foydalanuvchisi va targ‘ibotchisi sifatida namoyon bo‘ladi. Hozirgi jamiyat, madaniyat va ta’lim taraqqiyoti sharoitida o‘qituvchi innovatsiya faoliyatiga bo‘lgan zaruriyat quyidagilar bilan o‘lchanadi:

• ijtimoiy-iqtisodiy yangilanish ta’lim tizimi, metodologiya va o‘quv jarayoni texnologiyasining tubdan yangilashni talab qiladi. Bunday sharoitda o‘qituvchining innovatsiya faoliyati pedagogik yangiliklarni yaratish, o‘zlashtirish va foydalanishdan iborat bo‘ladi;

• ta’lim mazmunini insonparvarlashtirish doimo o‘qitishning yangi tashkiliy shakllarini, texnologiyalarini qidirishni taqozo qiladi;

• pedagogik yangilikni o‘zlashtirish va uni tatbiq etishga nisbatan o‘qituvchining munosabati harakteri o‘zgarishi. O‘qituvchining innovatsion faoliyati tahlili yangilik kiritishning samardorligini belgilovchi muayyan me’yorlardan foydalanishni talab qiladi. Bunday me’yorlarga - yangilik, maqbullik (optimalnost), yuqori natijalilik, ommaviy tajribalarda innovatsiyani ijodiy qo‘llash imkoniyatlari kiradi Yangilik pedagogik yangilik me’yori sifatida o‘zida taklif qilinadigan yangini, yangilik darajasi mohiyatini aks ettiradi. Pedagog olimlar yangilikning qo‘llanish mashhurligi darajasi va sohasiga ko‘ra farqlanadigan mutlaq, chegaralangan mutlaq, shartli, sub’ektiv darajalarini farqlaydilar. Maqbullik me’yori o‘qituvchi va talabaning natijaga erishish uchun sarflangan kuch va vositalarini bildiradi. Natijalilik, pedagogik yangilik o‘z mohiyatiga ko‘ra ommaviy tajribalar mulki bo‘lib qolishi lozim.

Pedagogik yangilik dastlab ayrim o‘qituvchilarning faoliyatiga olib kiriladi. Keyingi bosqichda - sinalgandan va ob’ektiv baho olgandan so‘ng pedagogik yangilik ommaviy tatbiq etishga tavsiya etiladi. V.A.Slastenin o‘tkazgan tadqiqotlar o‘qituvchining innovatsion faoliyatga kasbiy tayyorgarligini aniqlash imkoniyatlarini beradi. Ular quyidagi tavsiflardan iborat:

 • mo‘ljallangan yangilikni yalpi va uning alohida bosqichlari muvaffaqiyatini bashorat qilish;

 • kelgusida qayta ishlash maqsadida yangilikning o‘zidagi va uni tatbiq qilishdagi kamchiliklarni aniqlash;

 • yangilikni boshqa innovatsiyalar bilan qiyoslash, ulardan samaradorlarini tanlab olish, ularning eng ahamiyatli va pishiqlik darajasini aniqlash;

• yangilikni tatbiq etishning muvaffaqiyatlilik darajasini tekshirish;

 • yangilikni tatbiq etadigan tashkilotning innovatsiya qobiliyatiga baho berish.

 O‘qituvchining innovatsion faoliyati o‘z ichiga yangilikni tahlil qilish va unga baho berish, kelgusidagi harakatlarning maqsadi va konsepsiyasini shakllantirish, ushbu rejani amalga oshirish va tahrir qilish, samaradorlikka baho berishni qamrab oladi. Innovatsion faoliyatning samaradorligi pedagog shaxsiyati bilan belgilanadi. O‘qituvchini innovatsion faoliyatga tayyorlash ikki yo‘nalishda amalga oshirilishi lozim:

− yangilikni idrok qilishga innovatsion shaylikni shakllantirish;

− yangicha harakat qila olishga o‘rgatish. Oliy maktab o‘qituvchisining innovatsion faoliyati oliy maktab pedagogikasining bosh muammolaridan biridir.

O‘qituvchi innovatsion faoliyatining eng muhim komponentlaridan biri yuksak professionalizm – akmeologiya, yunoncha eng oliy nuqta, eng gullagan davr, yuksak professionalizm ma’nolarini beradi. Kasbiy intelletual yetuklik va mahoratni bildiradi. Yuksak professionalizmga erishishning omillari sifatida quyidagilar ko‘rsatiladi:

 • iste’dod nishonalari;

 • uquvlilik;

 • qobiliyat;

 • iste’dod;

• oila tarbiyasi sharoiti;

• o‘quv yurti;

• o‘z xatti-harakati.

Akmeologiya ilmiy nuqtai nazardan professionalizm va ijod munosabatida olib qaraladi. Bunda quyidagi kategoriyalar farqlanadi:

• ijodiy individuallik;

• o‘zining o‘sish va takomillashish jarayoni;

 • o‘z imkoniyatlarini amalga oshirish sifatidagi kreativ tajribasi. O‘qituvchining ijodiy individualligi quyidagilardan iborat:

 • intellektual - ijodiy tashabbus;

• bilimlar kengligi va chuqurligi intellektual qobiliyati;

 • ziddiyatlarga nisbatan xushyorlik, ijodga tanqidiy yondashuv, vujudan yaratuvchilikka kurashchanlik qobiliyati;

• axborotlarga tashnalik, muammolardagi g‘ayri odatiylikka va yangilikka bo‘lgan histuyo‘u, professionalizm, bilishga bo‘lgan chanqoqlik. O‘qituvchi innovatsion faoliyatining eng muhim komponentlaridan biri kreativlikdir. 16 Kreativlik termini angliya-amerika psixologiyasida 60-yillarda paydo bo‘ldi. U individning yangi tushuncha yaratishi va yangi ko‘nikmalar hosil qilish qobiliyati, xislatini bildiradi.

Ta’lim tizimida innovatsion uslublarni ishlab chiqishning zaruriyati Hozirgi sharoitda innovatsion faollik oliy ta’limning ham mazmun hamda tashkiliy tuzilmaviy jihatdan qayta ishlab chiqish bilan bevosita boo‘liq. Bu jarayonlarning asosi bo‘lib oxirgi uch, o‘n yillikda pedagogik ta’lim nazariyasini tezkor ishlab chiqilishi bo‘ldi. (A.A.Abdulina, Ye.V.Bondarevskaya, V.I.Zagvyazinskiy, V.S.Ilin, N.M.Kan-Kalik, V.A.Slastenin va b.q) Pedagogik ta’lim rivojlanishining zamonaviy innovatsion yo‘nalishlarini ichida xususiy innovatsion nazariyani shaxsiy (xususiy) yo‘nalishli ta’lim sohasidagi ishlanmalarni, ta’limni tashkiliy-tuzilmaviy modelini, ta’limni ko‘p darajali tizimini rivojlantirishni ajratib ko‘rsatish mumkin. Oxirgi o‘n yillikda pedagogik innovatikani nazariy asoslari ishlab chiqilyapti. Ayniqsa, K.Anglovskiy M.V. Klarin, V.Ya.Lyaudis, M.N.Potaщnik, S.D.Polyakov, T.I.Shamova, O.T.Xomeriki, N.R.Yusupbekova, V.A.Slastenin va b.q.larning ishlarida pedagogik professionalizmni rivojlantirishning o‘ziga xos tomonlarini aniqlash va oliy ta’limda o‘qitish jarayonida bo‘lg‘usi o‘qituvchining innovatsion imkoniyatlarini rivojlantirish olib borilayotgan ilmiy-tadqiqotlarning bahs mavzusi bo‘lib qolmoqda.

Shaxsiy yo‘nalishli ta’lim konsepsiyasi madaniy-tarixiy va faoliyatli yondashuvga asoslanadi (L.S.Vыgotskiy, A.A.Leontev, D.B.Elkonin, E.V.Ilenko, V.V.Davыdov, G.P.Shedrovitskiy, A.G.Asmolov) va bugungi kunda umummetodologik jihatdan V.V.Serikov, V.G.Sukerman, V.P.Zinchenko, L.N.Kulikovlarning ishlari alohida ahamiyatga molik. Tashkiliy-boshqaruv darajasida ushbu muammo bilan M.N.Kostikov, V.A.Boltovlar shuo‘ullangan. Ushbu konsepsiyaning yetakchi g‘oyalaridan biri pedagogik ta’limda predmetli tayyorlashning roli va o‘rnini anglab yetish, predmetlarni o‘zlashtirish bilan asosiy e’tibor o‘quvchilarni rivojlantirish vositasi sifatida predmetni o‘qitishga asosiy maqsad qaratiladi. Ushbu konsepsiyaning boshqa bir o‘oyasi o‘quv shakllarini konstruksiyalash bilan boo‘liq bo‘lib, bunda ta’lim jarayoni yagona jarayon sifatida qaraladi, (xususiy o‘quv faoliyati) unda materialni anglab yetish va tadqiqot ishi birgalikda bo‘lg‘usi pedagogning shaxsiy pedagogik pozitsiyasi bo‘lib shakllanadi. Mazkur yondashuvda asosiy talablar quyidagi izchillikda: shaxs o‘zi uchun va boshqalar uchun ham asosiy boylik bo‘lib, bunda ta’lim-oliy ta’limdagi yaxlit pedagogik jarayon sifatida yo‘naltirilgan shaxsni o‘zgartirishga qaratilgan jarayondir.

Bunday ta’limning bosh natijasi egallangan bilim, ko‘nikma va malakalar emas, balki shaxs o‘sishiga qobiliyat, empatik o‘zaro munosabatlar va shaxsiy samaradorlikka qaratilgan yuqori ijtimoiy faollik tushuniladi. Hayotiy kelajakni amalga oshirish uchun inson ongli tarzda qayta o‘z-o‘zini faoliyatini yo‘lga qo‘yadi va buning uchun ta’lim jarayoni imkoniyatlaridan foydalanadi. Ayniqsa, bu jarayon talaba yoshi davri, yoshlik davri ayni ushbu jarayonni yo‘lga qo‘yish uchun muhim bosqich davri hisoblanadi. Ushbu konsepsiyaning keyingi o‘oyasi pedagogik sub’ektivlikni rivojlanishi bilan boo‘liq: talaba “o‘rganuvchi”, “o‘quvchi”, “o‘qitadigan” pozitsiya orqali o‘tadi. Agar oliy o‘quv yurti “o‘qish joyi va vaqti emas, balki yigit va qizlarni katta bo‘lish maydoni”(D.B.Elkonin) deb qaralsa, u holda ushbu oliy o‘quv yurtidagi pedagogik jarayon uni amalga oshirish orqali ta’lim olayotgan talabaning o‘z-o‘zini rivojlantirishini faollashtiruvchi, hech bir narsa bilan qiyoslab bo‘lmaydigan pedagogik jarayonni ijodiy-o‘zini qayta qurish sub’ekti  ham talaba, ham pedagog uchun imkoniyatlar hisoblanadi. O‘qituvchi faoliyati ham o‘zgaradi: “usta” ishlari orqali bilimlarini pedagogik texnologiya asosida yetkazishdan, talabalarda pedagogik qobiliyatni shakllantirish maqsadida birgalikdagi faoliyatni tashkil etuvchi “maslahatchi” pozitsiyada talabalar bilan birgalikda uning kelajak kasbiy faoliyatini loyihalovchiga aylanadi. Shunga ko‘ra integrativ ta’lim texnologiyalarini yo‘lga qo‘yish dolzarb bo‘lib qoladi. Ushbu masalada ta’limni loyihalash bilan shuo‘ullanuvchi muammolar instituti bugungi kundagi dolzarb masalada yetakchilik qilmoo‘i zarur. Bundan tashqari oliy ta’limda har bir fanlarni o‘qitish sohasida pedagogika va psixologiya fanlari bloki tezkor texnologik izlanishlarni amalga oshirish bilan shuo‘ullanishlari kerak. Pedagogik ta’lim amalga oshirishining tashkiliy-tuzilmaviy modeli haqida alohida to‘xtalish kerakligi e’tiborga loyiq. Bular: kichik darajadagi, ko‘p bosqichli va ko‘p darajadagi modellarga qaratilishidan iborat. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan har bir model mustaqil yaxlit ta’lim sifatida qaralib, ular o‘zlarining jilo‘alariga ega bo‘lib, aniq ijtimoiy-madaniy va iqtisodiy xolatlar bilan bevosita boo‘liq. Kichik darajadagi tizim – bu oliy ta’limdagi an’anaviy tizim hisoblanib, u qat’iy hisoblanib, bunda tor mutaxassislar tayyorlanib, ta’lim jarayonida o‘qitish variantlarini tanlash imkoniyati mavjud emas.

Qabul qilingan 1998yildagi DTS da variativ qismi kiritilgan bo‘lsada, lekin bu tizim ham baribir shaxs tanlash imkoniyatlarini chagaralaydi. Ko‘p bosqichli tizimda o‘rta maxsus ta’lim tizimi asosida oliy ta’lim olish uchun imkoniyatlar mavjud bo‘lib, o‘zaro bog‘lovchi o‘quv rejasi ishlab chiqilgan. Ushbu tizim ixcham hisoblanib, bitiruvchilarni uchinchi kursga qabul qilish bilan bog‘liq ko‘plab muammolar kelib chiqadi: qaysi mablag‘ asosida o‘qitish, birinchi o‘rinda pedagogika bilim yurti va 18 pedagogika kollejlarida talabalarni egallagan bilimlari sifati masalasi turlicha gumon uyg‘otadi. 1997 yilda qabul qilingan “Ta’lim to‘g‘risida” gi Qonunga muvofiq oliy ta’limning ko‘p bosqichli tizimi yo‘lga qo‘yildi. Oliy ta’limning ko‘p bosqichli tizimini ishlab chiqish va joriy etishni kuchli innovatsion jarayon sifatida belgilash mumkin. Ushbu masalada G‘arbiy Yevropa mamlakatlari tajribasi har tomonlama tahlil etilib, baho berildi va O‘zbekiston Respublikasi sharoitida o‘zimizning mentalitetimizdan kelib chiqib, oliy ta’limning o‘ziga xos ko‘p bosqichli tizimi yaratildi. Oliy pedagogik ta’limni ko‘p bosqichli mazmuni bizning sharoitimizda ikki darajali model:

- umumiy (bazaviy-bakalaviriat va to‘liq (magistratura) ko‘rinishida amalga oshirilib, har biri o‘ziga avtonom hisoblanadi;

- yaxlit tizim ko‘rinishiga ega;

- bozor iqtisodiyoti talablariga to‘la javob beradi;

- ta’limni ko‘pgina yo‘llari orqali egallash imkonini beradi;

- o‘qiyotganlarni akademik va kasbiy yo‘naltirishga rag‘batlantiradi;

- o‘z-o‘zini anglash, uning qimmatli yo‘nalishlarini va hayot tarzini belgilash asosida shaxs rivojlanishi uchun imkoniyatlar yaratib beradi. O‘qitish asosiga ta’limiy-kasbiy dasturlar qo‘yilgan bo‘lib, ular beshta blok-model prinsipidan tashkil topgan: ijtimoiy-iqtisodiy va gumanitar fanlar, matematik va tabiiy-ilmiy fanlar, umumkasbiy fanlar, ixtisoslik fanlari hamda qo‘shimcha fanlar tizimidan iborat. Texnologik jihatidan kasbiy ta’limning mazmuni, metodlari va metodikasini tanlashga madaniy yondashuv bilan bevosita bog‘liq.

 Ushbu dasturlarni ishlab chiqilishida har bir blokning vazifasi, bloklar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik tashkiliy, didaktik-texnologik ishlar va malakali mutaxassislar bilan hamkorlikda amalga oshirilgani ko‘zga tashlanadi. Olib borilgan tadqiqotlar natijasi shuni ko‘rsatadiki, fakultetlarda oliy ta’limdagi ko‘p bosqichli tizim (OTKT) asosida ishlash va an’anaviy tizim bilan ishlash qiyosiy taqqoslab ko‘rilganda, talabalar (OTKT) yangicha ta’lim tizimida ongli, ijodiy ishlashga ko‘proq e’tibor qaratgani, talabalarda ta’lim motivatsiyasi darajasi yuqori ekanligi ko‘zga tashlanadi.

Oliy ta’limni fakultetlari va kafedralarida tuzilmaviy-funksional va mazmunli-texnologik qayta qurish amalga oshiriladi. Umuman olganda oliy ta’limda individual-ijodiy va jamoaviy-ijodiy faoliyat sohasida bugungi kunga kelib sezilarli tajribalar to‘plandi, o‘quv pedagogik jarayoni ishtirokchilari o‘rtasida sub’ekt-sub’ekt munosabatlari rivojlanishida o‘zgarishlar sodir bo‘layotganini kuzatish mumkin. Ushbu tizim orqali talabalarni mustaqil ishlashga ishtiyoqi ortib, reyting tizimida ularning faol ishtiroki ta’minlansa, ikkinchi tomondan pedagoglar tomonidan talabalar faoliyatini 19 boshqarishda metodik madaniyat darajasi o‘sib borishi kuzatiladi.

 

Nazorat savollari:

 

1.            Pedagogik innovatsiya tadqiqotchilarida  innovatsiya jarayonining nechta tipi ajratilgan?

2.            Pedagogic innovatsiya bo‘yicha qaysi olimlar tomonidan tadqiqot ishlari olib borilgan?

3.            Innovatsion faoliyatning samaradorligi nima bilan belgilanadi?

4.             Innovatsion faoliyat qaysi funksiyalar bilan izohlanadi?

 

 

4-Mavzu. Innovatsion texnologiyalar yordamida ta’lim samaradorligini oshirish yo‘llari

 

Reja:

1.Ta’lim tizimida innovatsion texnologiyalardan foydalanish yo‘llari.

2.Innovatsion  metodlarini ishlab chiqish va o‘rganishning  didaktik prinsiplarga yondashgan holda darslarni tashkil etish.

3. Kutilayotgan natijalarni belgilash.

 

Ta’limning innovatsion shakllari. Zamonaviy sharoitda talabalarning o‘quv-bilish faolliklarini kuchaytirish, o‘qitish sifatini oshirish va samaradorligini yaxshilash maqsadida innovatsion xarakterga ega ta’lim shakllaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bugungi kunda amaliy o‘yinlar, muammoli o‘qitish, interfaol ta’lim, modul-kredit tizimi, masofali o‘qitish, blended learning (aralash o‘qitish) va  mahorat darslari ta’limning innovatsion shakllari sifatida e’tirof etilmoqda.

Ayni o‘rinda ta’limning innovatsion xarakterga ega ushbu shakllari to‘o‘risida so‘z yuritiladi.

I. Amaliy o‘yinlar. Dastlab “o‘yin” tushunchasining mohiyatini anglab olish talab etiladi.

 

 

 

 

Zamonaviy sharoitda ta’lim amaliyotida amaliy-innovatsion xarakterga ega o‘yinlardan samarali foydalanilmoqda.

 

 

 

Ta’lim amaliyotida qo‘llaniladigan amaliy o‘yinlar o‘z-o‘zidan didaktik xususiyat kasb etadi, shu sababli ular ko‘p holatlarda “didaktik o‘yinlar” deb yuritiladi.

Kishilik tarixiy taraqqiyotining barcha davrlarida ham o‘yin sub’ekt faoliyatining eng birinchi va muhim turi sifatida tan olingan. Binobarin, shaxs faoliyatining muhim turlari – mehnat, o‘qish bilan birga o‘yin ham uning shakllanlanishi va rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. O‘yinlar vositasida katta avlod tomonidan to‘plangan hayotiy tajriba, o‘zlashtirilgan bilim, turmush tarzi va ijtimoiy munosabat asoslari, madaniy qadriyatlar yosh avlodga izchil uzatib kelingan.

O‘yin shaxsning tarbiyalash, rivojlantirish, unga ta’lim berish xususiyatlariga ega. Mavjud xususiyatlari tufayli o‘yinlar qadim-qadimdan xalq pedagogikasining muhim asoslaridan biri bo‘lib kelmoqda. Bevosita o‘yinlar bolalarda idrok, sezgi, xotira, tafakkur, nutqni rivojlantirishga yordam berish orqali ularni ma’naviy-axloqiy, aqliy,  jismoniy va estetik jihatdan tarbiyalashga xizmat qiladi. “Maktabgacha yoshdagi bola o‘yin faoliyatida o‘qish va mehnatga tayyorlanadi. Yosh ulo‘aygan sari o‘yinning roli biroz kamayib boradi. O‘yinlarning tarbiyaviy ahamiyati bolaning butun hayoti davomida saqlanib qoladi”[3].    

Agarda jismoniy xatti-harakatlarni rivojlantirishga xizmat qiladigan o‘yinlar bolalarda chaqqonlik, epchillik, chidamlilik, qat’iylikni tarbiyalasa, intellektual, konstruktsiyali o‘yinlar ularni o‘ylashga, fikrlashga, mantiqiy tafakkur yuritishga o‘rgatadi. 

Tarixiy taraqqiyot jarayonida o‘yin nafaqat bolalar, balki kattalar hayotidan ham alohida o‘rin egallashga muvaffaq bo‘lindi. Zamonaviy sharoitda  intellektual, kompyuter, iqtisodiy, harbiy, kasbiy, sport va maishiy hodiq chiqarishga ko‘maklashadigan o‘yin modellari ham kattalar orasida keng ommalashgan.

Zamonaviy pedagogikada o‘yinlar ta’lim jarayonining samaradorligini oshirish, ta’lim oluvchilarning o‘quv-bilish faolligini kuchaytirish maqsadida quyidagi tarzda qo‘llaniladi:

 

 

 

 

 

 

 

 

O‘yinning mohiyati va tuzilishi ma’lum ko‘nikma, malaka, qobiliyat va sifatlarning har bir ishtirokchida butun o‘yin davomida shakllanishini ta’minlaydi. Ta’lim jarayonda o‘yin texnologiyalaridan foydalanishda o‘qituvchi pedagogik vazifalarini  stsenariyda aniq ifodalay olishi zarur.

O‘yin faoliyatining psixologik mexanizmlari shaxsning o‘zini namoyon qilish, o‘zining hayotda o‘rnini belgilash, o‘zini o‘zi boshqarish, o‘z imkoniyatlarini amalga oshirishan iborat asosiy ehtiyojlarni qondirish imkoniyatini yaratadi. 

O‘yin ijtimoiy tajribalarni o‘zlashtirish va qayta yaratishga yo‘nalgan vaziyatlarda, faoliyat turi sifatida belgilanadi hamda o‘yin jarayonida shaxsning  o‘z xulqini boshqarishi shakllanadi va takomillashadi.

O‘quv faoliyatining asosiy motivi – bu o‘quv-bilish motivi bo‘lsa, o‘quv faoliyatining eng muhim motivatsiyasi esa talabada o‘zi tanlangan va asoslarini o‘zlashtirayotgan kasbga bo‘lgan qiziqishi sanaladi. Talaba o‘quv jarayonidagi egallagan bilimlaridan, kasbiy malakalari va ko‘nikmalaridan hissiy jihatdan qoniqa olishi lozim. Bu vazifani hal qilishda o‘qitish jarayonida o‘yinli texnologiyalardan foydalanish alohida ahamiyat kasb etadi. O‘yinli texnologiyalari, shuningdek, talabalarning ijodiy qobiliyati va kreativ tafakkurini o‘stiradi.

Pedagogik maqsadda foydalanilayotgan o‘yinlar o‘yin texnologiyalari deb nomlanadi.

 

 

 

 

 

 

O‘yin texnologiyalari ta’lim oluvchilarni muayyan jarayonga tayyorlash, ularda ma’lum hayotiy voqelik, hodisalar jarayonida bevosita ishtirok etish uchun dastlabki ko‘nikma, malakalarni hosil qilishga xizmat qiladi. Ta’lim jarayoni ishtirokchilari (m: ta’lim oluvchilar, ota-onalar, pedagogik jamoa a’zolari, ta’lim muassasalarining rahbarlari, jamoatchilik tashkilotlarining vakili va b.) sifatida turli rollarni bajarish talaba (o‘quvchi)larga pedagogik faoliyat mazmuni bilan yaqindan tanishish imkoniyatini yaratish asosida ma’lum faoliyatni samarali tashkil etishga nazariy, amaliy va ruhiy tayyorgarlikka erishish nuqtai nazaridan yordam beradi.

O‘quv masho‘ulotlaridan o‘yinlar va o‘yinli vaziyatlarni qo‘llash quyidagi asosiy yo‘nalishlarda amalga oshiriladi:

 

 

 

 

 

 

 

 

O‘quv jarayonida o‘yin texnologiyalarining o‘rni, roli, shuningdek, o‘yin elementlari hamda ta’limning o‘zaro uyo‘unligi ko‘p jihatdan o‘qituvchi tomonidan pedagogik o‘yinlar mohiyati, funktsiyasi va turlarining qanchalik tushunilishi bilan belgilanadi. Aksariyat pedagogik o‘yinlar o‘zida quyidagi belgilarni namoyon qiladi (11-rasm):

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Har qanday o‘yinlar kabi pedagogik jarayonlarda foydalaniladigan o‘yinlar ham o‘zining aniq maqsadi va natijasiga ega bo‘ladi.

Ta’lim muassasalarida ko‘p holatlarda rolli va kasbiy xarakterga ega ishbilarmonlik o‘yinlarian foydalaniladi. Muhimi pedagogik maqsadlarda qo‘llaniladigan o‘yinli texnologiyalarining asosini talabalarning faollik va tezkorlikka asoslangan faoliyati tashkil etadi.

Pedagogik o‘yin­lar yangi o‘quv materialini o‘zlashtirish, mustahkamlash, talabaning ijodiy qobiliyatini rivojlantirish, umumiy kasbiy tayyorgarlik ko‘nikma, malakalarini shakllantirish kabi masalalarni yechishga qaratiladi. Ular yordamida talabalar turli holatlardan o‘quv materialini tushunish, uning negizida ma’lum ko‘nikma, malaka va sifatni o‘zlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.

Mashhur pedagog G.K.Selevko pedagogik o‘yinlarni quyidagi tartibda tasniflagan (12-rasm):

Ayni o‘rinda o‘yin metodikasiga ko‘ra guruhlangan o‘yin texnologiyalarining mohiyati xususida so‘z yuritiladi.

1. Didaktik o‘yinlar – o‘rganilayotgan ob’ekt, hodisa, jarayonlarni modellashtirish asosida o‘quvchilarning bilishga bo‘lgan qiziqishlari, faolliklarini oshiradigan o‘quv faoliyati turi hisoblanadi. Bu kabi o‘yinlar o‘quvchilar tomonidan ijtimoiy-foydali mehnat va o‘qish ko‘nikmalarini faol o‘zlashtirishda muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ularning ahamiyati natijalar bilan emas, balki jarayonning mazmuni va kechishi bilan belgilanadi; bu kabi o‘yinlar bolalarni ijtimoiy

munosabatlar jarayonida faol ishtirok etishga tayyorlaydi, ulardagi turli psixologik zo‘riqishlarni kamaytiradi.

2. Syujetli o‘yinlar – pedagogik voqelik, hodisalar bayonining muayyan izchilligi va unda ishtirok etayotgan shaxslar faoliyatining o‘zaro boo‘liqligiga asoslangan o‘yinlar sanaladi. Bu kabi o‘yinlar odatda pedagogik muammolarning yechimini izlash, ta’im-tarbiya jarayonida yuzaga kelgan muammoli vaziyatlarni bartaraf etish, shaxsni qayta tarbiyalash maqsadida qo‘llaniladi.  

3. Rolli o‘yinlar – ma’lum bir shaxsning vazifa va majburiyatlarini bajarishdagi ruhiy holati, xatti-harakatlar mohiyatini ochib berishga yo‘naltirilgan o‘yinlar, ularda rollar majburiy mazmuni bilan taqsimlanadi. Rolli va ishbilarmonlik o‘yinlari

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

o‘quvchilarni muayyan jarayonga tayyorlash, ularda ma’lum hayotiy voqelik, hodisalar jarayonida bevosita ishtirok etish uchun dastlabki ko‘nikma-malakalarni hosil qilishga xizmat qiladi. Ta’lim jarayoni ishtirokchilari (m: o‘quvchilar, ota-onalar, pedagogik jamoa a’zolari, ta’lim muassasalarining rahbarlari, jamoatchilik tashkilotlarning vakillari va b.) sifatida turli rollarni bajarish talabalarga pedagogik faoliyat mazmuni bilan yaqindan tanishish imkoniyatini yaratsa, o‘quvchilarga ma’lum faoliyatni samarali tashkil etishga nazariy, amaliy, eng muhimi, ruhiy jihatdan tayyorlanishga yordam beradi.

4. Ishbilarmonlik o‘yinlari – ma’lum faoliyat, jarayon yoki munosabatlar mazmunini yoritish, ularni samarali, to‘o‘ri, oqilona uyushtirishga doir ko‘nikma, malaka hamda sifatlarni o‘zlashtirish maqsadida tashkil etiladigan o‘yinlar. Bu turdagi o‘yinlar ta’lim oluvchilarda aniq faoliyat yo‘nalishida zarur BKM va sifatlarni shakllantirish yoki rivojlantirish maqsadida tashkil etiladi. SHu jihatdan ishbilarmonlik o‘yinlari ishlab chiqarish jarayoni, kasbiy faoliyatining modellashtirilishini anglatadi. Ishbilarmonlik o‘yini talabalarda kasbiy sifatlarni hosil qilish bilan birga shaxsiy sifatlarni ham tarbiyalaydi, ularning ijtimoiylashuvini ta’minlaydi.

5. Imitatsion o‘yinlar – ishlab chiqarish korxonalari, ish o‘rinlari, firmalar, tashkilotlarda xodimlar tomonidan amalga oshiriladigan faoliyatni imitatsiyalash (taqlid qilish, ko‘chirish) asosida talabalarni muayyan amaliy yoki kasbiy faoliyatga samarali tayyorlashga yo‘naltiradigan o‘yinlar. Bu turdagi o‘yinlar stsenariyasi, syujetidan tashqari, imitatsiya jarayon, ob’ektlarning tarkibiy tuzilmasi va ahamiyatini to‘la ochib berish maqsadia modellashtiriladi. Imitatsion o‘yinlar jarayonida ta’lim oluvchilar muayyan operatsiyalar­ni, m: masalalar yechish, ma’lum bir usulni o‘zlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.

6. Dramatik o‘yinlar (psixologik va ijtimoiy dramalar) – psixologik hamda ijtimoiy masalalarni hal qilishga yo‘naltirilgan o‘yinlar bo‘lib, ular tashkil etilishi, metodik xususiyatlariga ko‘ra rolli va ishbilarmonlik o‘yinlariga yaqin. Odatda psixologik va ijtimoiy xarakterdagi dramatik o‘yinlar jamoadagi muhitni yaxshilash, shaxslararo munosabatlarning ijobiy bo‘lishiga erishish, muloqotga kirisha olish, jamoada yagona birlikni qaror toptirish, o‘zgalarning ruhiy holatini to‘o‘ri baholash, oo‘ir vaziyatlarga uch kelgan sub’ektlarga yordam ko‘rsatish hamda samarali, unumli  faoliyat ko‘rsatish uchun zarur sharoitni yaratishga xizmat qiladi.

Barcha o‘yinlarda bo‘lgani kabi pedagogik o‘yinlar jarayonida ham ishtirokchi-talabalar faol holatda bo‘ladi, sheriklari bilan o‘zaro munosabatga kirishadi, shuningdek, o‘z qarashlarini sheriklariniki bilan taqqoslash, jamoa bilan zarur munosabatni o‘rnatish orqali o‘zini o‘zi o‘rganadi.

Pedagogik jarayonda o‘yinlardan foydalanishda ayrim jihatlarga e’tibor qaratish lozim. Jumladan:

 

 

 

 

 

Stsenariy va uning mohiyati muhim ahamiyatga ega. Zero, aynan stsenariygina tegishli ta’lim, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlarga erishish imkoniyatini ta’minlaydi. O‘qituvchilar o‘yin stsenariylarini tayyorlashga alohida e’tibor qaratishlari, stsenariyni tayyorlash malakasiga ega bo‘lishlari zarur.

Pedagogik xarakterdagi o‘yinlarning tarkibiy tuzilmasi quyidagilardan iborat:

 

 

 

 

 

 

Ta’lim jarayonida o‘yin texnologiyalari qo‘llash quyidagilarga asoslanadi:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

O‘yin texnnologiyalarini qo‘llashda rollar qur’a tashlash yo‘li bilan taqsimlanadi. Bunda rollar nomi yozilgan kichik qoo‘ozchalarda foydalanish mumkin. Rollarning talabalar o‘rtasida qur’a asosida taqsimlanishi kelib chiqish ehtimoli bo‘lgan noroziliklarning oldini oladi. O‘yin jarayonida belgilangan vaqt (reglament)ga, muloqot odobiga rioya etish, faollik ko‘rsatish hamda o‘yinni oxirigacha davom ettirish kutilgan natijani kafolatlaydi. SHuningdek, quyidagi omillar pedagogik maqsadlarda o‘yin texnologiyalaridan samarali foydalanish imkoniyatini ta’minlaydi:

 

Pedagogik maqsadlarda qo‘llaniladigan o‘yinlar quyidagi texnologiyaga ega (13-rasm): 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

O‘yin jarayonida hech kim halaqit qilmasligi kerak. Bordi-yu, zaruriyat bo‘lsagina faqat boshlovchi ishtirokchilarning harakatlarini tuzatishi, ularni to‘o‘ri yo‘naltirishi mumkin.

Har qanday jarayon singari o‘yin yakunida uning tashkil etilishi, o‘tkazilishi yuzasidan muhokama o‘tkazilishi zarur. Muhokama choo‘ida o‘yin ishtirokchilari, tomoshabin (jamoaning o‘yina ishtirok etmagan a’zolari), ekspertlar o‘yinning tashkil etilishi va o‘tkazilishi yuzasidan o‘z fikr-mulohazalari, takliflarini bildiradi.

Muhokama jarayoni quyidagi tartibda tashkil etiladi:

 

 

 

 

 

 

 

O‘yin texnologiyalarining metodik ta’minoti loyiha, o‘yinning mezonlari, ish qoo‘ozlari (metodik ko‘rsatmalar), o‘yin mohiyatini yorituvchi hujjatlar (stsenariy) kabilardan  iborat. Pedagogik jarayonda qo‘llaniladigan o‘yinlar sub’ekt faoliyatini taqozo etadigan hamda mashina (m: kompьyuter) o‘yinlari tarzda farqlanadi. O‘yinlar choo‘ida turli vositalar (kompьyuter, imitatsion trenajyorlar, sport anjomlari (koptok, arqon, halqa), xomashyolar (plastlin, yumshoq o‘yinchoqlarni yasash uchun materiallar, rangli qalamlar, ish qoo‘ozlari, o‘yinchoqlar, legolar, konstruktsiyalar, dekoratsiyalar va b. kerak bo‘ladi. 

Ta’lim jarayonida qo‘llaniladigan innovatsion metodlar. Zamonaviy sharoitda ta’lim tizimida innovatsion xarakterga ega metodlar ham qo‘llanilmoqda. Ular orasida eng keng ommalashgan metodlar yagona nom bilan nomlanuvchi interfaol metodlar sanaladi. 

 

 

 

 

 

 

Bu turdagi metodlar interfaol ta’limning muhim tarkibiy elementi hisoblanadi. Hozirgi kunda interfaol metodlarning 100 dan ortiq turi mavjud bo‘lib, o‘quv materialining xarakteri, talabalarning yosh va psixologik xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ta’lim jarayonida ularning har biridan samarali foydalanish mumkin. OTM pedagoglarining malakasini oshirish kursida o‘qitilishi yo‘lga qo‘yilgan “Innovatsion ta’lim texnologiyalari va pedagogik kompetentlik” moduli doirasida interfaol metodlardan o‘rinli, samarali foydalanish imkoniyati mavjud. Ushbu O‘MMning 2-qismida bevosita  modulni o‘qitish jarayonida samarali qo‘llash imkoniyati bo‘lgan interfaol metodlar to‘o‘risida so‘z yuritilishi sababli ayni o‘rinda ularning mohiyatiga batafsil to‘xtalib o‘tilmadi.

So‘nggi vaqtlarda “Keys-stadi” metodi xorijiy mamlakatlar ta’limi amaliyotida muvaffaqiyatli qo‘llanib kelinmoqda va bugungi kunda respublika ta’limida ham tobora ommalashib bormoqda. SHu sababli ayni o‘rinda ushbu metod (texnologiya)[4] mohiyati haqida so‘z yuritiladi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Texnologiyaning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Darhaqiqat, keys-stadi talabalarni har qanday mazmunga ega vaziyatni o‘rganish va tahlil qilishga o‘rgatadi. Uning negizida muayyan muammoli vaziyatni hal qilish jarayonining umumiy mohiyatini aks ettiruvchi elementlar yotadi. Bular quyidagilardir: ta’lim shakllari, ta’lim metodlari, ta’lim vositalari, ta’lim jarayonini boshqarish usul va vositalari, muammoni hal qilish yuzasidan olib borilayotgan ilmiy izlanishning usul va vositalari, axborotlarni to‘plash, ularni o‘rganish usul va vositalari, ilmiy tahlilning usul va vositalari, o‘qituvchi va talaba (talaba) o‘rtasidagi ta’limiy aloqaning usul va vositalari, o‘quv natijalari.

“Keys-stadi” texnologiyasi dastlab 1870 yilda AQSHning Garvard universitetining huquq maktabida ta’lim jarayonida qo‘llanilgan. Ushbu texnologiya Garvard universitetining biznes maktabida 1920 yilda qo‘llanila boshlangan. Keyslarning ilk to‘plami 1925 yilda biznes haqidagi Garvard universiteti hisobotlari asosida chop etilgan. Hozirda texnologiya xorijiy mamlakatlarda iqtisodiyot, biznes sohalarida ham keng qo‘llanilmoqda. O‘zbekistonda mazkur texnologiyani ta’lim jarayoniga tatbiq etish yo‘lidagi harakatlar mustaqillik yillarida faollashdi. 

Zamonaviy o‘qitish amaliyotida o‘quv keyslarining quyidagi turlari qo‘llanilmoqda (31-rasm): 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ta’limda qo‘llaniladigan “Keys-stadi”ning tayyor variantlari ham mavjud bo‘lib, ularni sotib olish mumkin. Biroq, eng samarali yo‘l har bir fan bo‘yicha keyslarning mustaqil yaratilishiga erishishdir. Birgina Garvard universitetida yiliga 700 ta keys ishlab chiqiladi. Ularning narxi 10 $. Ammo ba’zi keyslarning narxi 500 ta 1000 $ gacha. London biznes maktabi va boshqa biznes maktablar o‘zlarida 340 nafarga yaqin ishtirokchilarni birlashtirgan holda keyslarni yaratish bilan shuo‘ullanadi.

Texnologiya talabalarda predmetni o‘zlashtirishga bo‘lgan qiziqishni, amaliy ko‘nikmalarni, vaziyatni tahlil qilish va to‘o‘ri qaror qabul qilishga nisbatan ijodiy yondashish malakalarini rivojlantiradi, turli muammoli vaziyatlar va ularni hal qilish asosida ular tomonidan bilimlarning faol o‘zlashtirilishi uchun imkoniyat yaratadi. 

“Keys-stadi” yordamida talabalar quyidagi ko‘nikma, malakalar[5]ga ega bo‘ladi:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Har o‘qituvchi keys-stadiga asoslangan o‘quv topshiriqlarining puxta asoslanishiga erisha olishi lozim. Keys topshiriqlarining amaliy-didaktik xarakterga

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ega bo‘lishi uchun ularni ishlab chiqishda quyidagilarga e’tiborni qaratish talab etiladi:

O‘quv keyslarining muhim xarakterli jihatlari talabalarga muammoli vaziyatni hal etish yuzasidan talabalar e’tiboriga adabiyotlar ro‘yxatining taqdim etilishi, ularga metodik ko‘rsatma, yo‘riqnomalarning berilishi va albatta, o‘qituvchi tomonidan muammoning yechimi bo‘yicha o‘z variantining taqdim etilishi sanaladi. 

Adabiyotlar ro‘yxati o‘rganilayotgan muammoga bevosita taalluqli bo‘lishi zarur. Keyslarni yechishga doir metodik ko‘rsatma, yo‘riqnomalar taxminan shunday bo‘lishi mumkin:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Xorijiy mamlakatlar ta’limi amaliyotida keyslar amaliy va ilmiy tadqiqotlarini  tashkil etish maqsadida qo‘llanilishi sababli ular odatda murakkab tarkibiy tuzilma hamda o‘rtacha (Yevropa), katta (AQSh) hajmga ega bo‘ladi. Ko‘p holatlarda keyslar birgina masho‘ulot jarayonida hal qilinmay, balki butun bir semestr, hatto o‘quv yili davomida yechiladi. Ularning bu boradagi tajribalaridan bitiruv malakaviy ishlari (bakalavriat), magistrlik dissertatsiyalari (magistratura), bitiruv loyiha ishlari (malaka oshirish kurslari)da foydalanish maqsadga muvofiqir. O‘quv materialining xarakteridan kelib chiqqan holda  oddiy, murakkab tarkibiy tuzilishga ega bo‘lmagan, ya’ni mini testlardan ham foydalanish amaliy qiymatga egaligi ta’lim amaliyotida o‘z tasdio‘ini topgan. 

Aytib o‘tilganidek, xorijiy mamlakatlar katta hajmli, murakkab ilmiy-tadqiqot xarakteriga ega keyslar ko‘p qo‘llaniladi va ularni hal etish butun bir semestr, hatto o‘quv yili davomida amalga oshiriladi. O‘zbekiston sharoitida ham ushbu keyslaran samarali foyalanish mumkin. Shu bilan birga o‘rganilgan mavzuni mustahkamlash maqsadida kichik hajmli, sodda – mini keyslardan ham foydalanish foydadan holi emas.  Murakkab va oddiy mini keyslar o‘rtasidagi eng muhim farqlar – ularning hajmi, murakkablik darajasi va tarkibiy tuzilmasida aks etadi.  

Murakkab keys (muammoli vaziyat)lar quyidagi tarkibiy tuzilmaga ega bo‘ladi:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Mini keyslar uchun quyidagi tarkibiy tuzilmaga egalik xarakterlidir:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Anglanganidek, ta’lim jarayonida o‘quv keyslarini qo‘llashda jarayon (masho‘ulot) yakunida albatta o‘qituvchi (keyolog)ning yechimi taqdim etilishi zarur. Buning didaktik ahamiyati bu yechim asosida talabalarning o‘z o‘quv-bilish harakatlarining qanchalik to‘g‘ri, samarali, maqsadga muvofiq amalga oshira olganliklarini tahlil qilish, solishtirish, yo‘l qo‘ygan xatolarini aniqlash imkoniyatini yaratishi bilan belgilanadi.      

 Keyslar tipologiyasida o‘quv topshirig‘ini taqdim etish usuli savolli hamda topshiriqli bo‘lishi ko‘rsatilgan. Shunga ko‘ra talabalarning e’tiborlariga havola etiladigan keyslar yoki savolli, yoki topshiriqli bo‘lishi mumkin. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Pedagogik turkum fanlarni o‘qitishda ushbu keyslardan samarali, maqsadli va o‘rinli foydalanish uchun zarur sharoitlar mavjudligi aniqlandi. Quyidagi misollar ushbu fikrning to‘o‘riligini tasdiqlaydi.

1. Pedagogik bilimlardan xabardorlikni aniqlashga yordam beradigan keys.

Keys bayoni. Sobir o‘rta maktabning 9-sinfini tamomladi. Shahodatnomasida “uch” baholar ko‘p bo‘lganligi, salbiy xulqqa egaligi sababli, Sobir hech bir kasb-hunar kollejiga qabul qilinmadi. Har bir kollejning rahbari Sobirni boshqa akademik litsey va kasb-hunar kollejiga kirishini tavsiya etdi. Biroq, Sobirning ota-onasi har gal o‘o‘illarini o‘zlari yashaydigan tumandagi kasb-hunar kollejida ta’lim olishini, shundagina uni nazorat qilib turishlari mumkinligi aytishardi.

Keys savollari:

1.     Ayting-chi, kasb-hunar kollejlarining rahbarlari Sobirni o‘qishga qabul qilmaslikka haqlimilar?

2.     Ayni vaziyatda Sobirning qanday huquqlari buzilyapti?

O‘qituvchining yechimi. Kasb-hunar kolleji rahbarlari ijtimoiy xavf bo‘lmagan holda “uch” bahoga o‘qiganligi va xulqida salbiy holatlar ko‘zga tashlanishi uchungina Sobirni o‘qitishga qabul qilmaslikka haqli emaslar. Ular shaxsning bilim olishga bo‘lgan huquqini poymol yetishgan. Qolaversa, kasb-hunar kollejlarida ta’lim olish majburiy-ixtiyoriy xarakterga ega. SHu sababli Sobir va uning ota-onasi kasb-hunar kollejini o‘zlari tanlay oladi.

Bordi-yu, kollejga qabul qilish sinov, imtihonlar asosida olib borilsa va Sobirning o‘zi ularga puxta tayyorlanmaganligi sababli sinovdan o‘ta olmasa, u holda ana shu kasb-hunar kollejiga qabul qilinmaydi. 

Bu vaziyatda Sobirning bilim olish huquqi (O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘o‘risida”gi Qonunining 4-moddasi) poymol etganliklari sababli kasb-hunar kollejlarining rahbarlari ma’muriy javobgarlikka tortiladi. 

2. Pedagogik faoliyat, hodisa yoki jarayon mohiyatini tushunish holatini belgilashga xizmat qiladigan keys.

Keys bayoni. Uzoq yillik ish tajribasiga hamda talabalar o‘rtasida alohida hurmatga ega tarix fani o‘qituvchi auditoriyaga kirib, doskada o‘zining karikatura janrida ishlangan rasmini ko‘radi. Karikatura yorqin ishlangan, har bir shtrix aniq ishlangan, qolaversa, rasm juda kulgili chiqqan. Butun guruh o‘qituvchining karikaturagaya, uning ijodkoriga nisbatan munosabatini kutyapti. Biroq, o‘qituvchi shoshilmasdan, katta qiziqish bilan karikaturani tomosha qiladi va shunday dedi: “Karikatura shunchalik yaxshi chiqibdiki, uni hatto o‘chirgim kelmayapti. Rasm ijodkori – yosh rassom uni qoo‘ozga ko‘chirib olishi kerak. Men karikaturist (rassom)ni munosib baholayman!”.

Keys savollari:

1. O‘qituvchining mavjud vaziyatdagi holatini shaxsan Siz qanday baholaysiz?

2. Bu vaziyatda o‘qituvchi qanday tarbiya metodini qo‘lladi?

O‘qituvchining yechimi. Bu vaziyatda o‘qituvchi o‘zining tarjribali va pedagogik nazokatga egaligini namoyon eta oldi. U karikaturani o‘zining ustidan kulish vositasi deb emas, aksincha, san’at asari sifatida qabul qildi. Natijada o‘qituvchi aybdor talabani qidirib, unga tanbeh berishni istamadi. Buning o‘rniga o‘zining san’atga bo‘lgan muhabbatini ko‘rsatdi. Bunday yondashuv talabalarga o‘qituvchining irodali, o‘ziga hurmat bilan munosabatda bo‘lishi, hissiyotlarini jilovlay olish, o‘z-o‘zini boshqara bilish qobiliyatiga egaligini ko‘rsatdi. Oqibatda talabalar o‘qituvchining ruhan barqaror ekanliklarini angladi. SHu sababli keyingi safar ular o‘qituvchini kamsitish yoki ustidan kulishni istashmaydi.

Bayon etilgan vaziyatda o‘qituvchi: 1) izohlash (o‘zida muayyan guruh yoki alohida shaxsga yo‘naltirilganlikni ifodalovchi  hissiy-oo‘zaki ta’sir etish usuli); 2) xulq va faoliyatni rao‘batlantirish metodlaridan biri bo‘lgan – qo‘llab-quvvatlash metodidan foydalandi.

3. Ta’lim-tarbiya jarayonlari, pedagogik faoliyat hamda hodisalarning tarkibiy elementlari o‘rtasidagi o‘zaro birlik va aloqadorlikni anglash hamda tahlil qilishga yo‘naltirilgan keys.

Keys bayoni. Tarix fani o‘qituvchisi bir soatlik darsida quyidagi xatti-harakatlarni amalga oshirdi:

1) ma’lumotlarni izchil bayon qildi;

2) zarur o‘rinlarda tayanch tushunchalarga alohida uro‘u berdi;

3) xaritadan tarixiy voqelar sodir bo‘lgan joylarni ko‘rsatdi;

4) vaqti-vaqti bilan talabalarga savollar berib, ulardan javoblar oldi;

5) o‘quv filьmi orqali tarixiy voqelikka oid dalillarni namoyish etdi.

Keys topshirig‘i. O‘qituvchining xatti-harakatlari qanday metodlar yordamida amalga oshirilganligini aniqlang.

O‘qituvchining yechimi. Tarix fani o‘qituvchisi qo‘llagan metodlar: 1) hikoya; 2) tushuntirish; 3) tasvirlash; 4) suhbat; 5) namoyish.

4. Ta’lim-tarbiya jarayonlari, pedagogik faoliyat hamda hodisaning tarkibiy elementlarini tizimlashtirish, sintezlash, bosqichlarni izchil ifodalashni taqozo etadigan keys.

Keys bayoni. Mashq bajarishni tashkil etish bosqichlari:

1) o‘qituvchi nazorati ostida talabalar tomonidan o‘quv harakatining;

2) zarur ko‘nikma va malakalar shakllangunicha o‘quv harakatlarning ko‘p bora takrorlanishi;

3) dastlabki bajarilishi o‘qituvchining faoliyat maqsadi va mazmunini tushuntirishi;

4) topshiriqni bajarish ketma-ketligini ko‘rsatishi.

Ushbu holatda mashq bajarishni tashkil etish bosqichlari noto‘g‘ri ko‘rsatilgan.

Keys topshirig‘i. Mashq bajarishni tashkil etish bosqichlarini zarur izchillikda ifodalang.

O‘qituvchining  yechimi. Mashq bajarishni tashkil etish bosqichlari:

1) o‘qituvchining faoliyat maqsadi va mazmunini tushuntirishi;

2) topshiriqni bajarish ketma-ketligini ko‘rsatishi;

3) o‘qituvchi nazorati ostida talabalar tomonidan o‘quv harakatining dastlabki bajarilishi;

4) zarur ko‘nikma va malakalar shakllangunicha o‘quv harakatlarning ko‘p bora takrorlanishi.

5. Pedagogik bilimlarni amalda qo‘llash, mavjud ko‘nikma va malakalarni to‘laqonli namoyon etishga doir keys.     

Keys bayoni. Og‘zaki bayon qilish metodlari talabalarning umumiy madaniyati, mantiqiy fikrlash va bilish qobiliyatini rivojlantirishga xizmat qiladi.

Keys topshirio‘i. Og‘zaki bayon qilish metodi turlarini “Baliq skeleti” grafik organayzerida ifodalang.

O‘qituvchining yechimi:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Bugungi kunda respublika ta’lim muassasalaria ta’lim oluvchilar faoliyatini nazorat qilishda “assesment” sinovi keng qo‘llanilmoqda.

 

 

 

 

 

 

Mazkur texnologiya shaxsning kasbiy tayyorgarligi, mutaxassis sifatida shakllanganlik darajasi hamda kasbiy kompetentlik sifatlariga egaligini aniqlash, baholashga xizmat qiladi.

Bozor munosabatlari sharoitida mehnat bozorida ustuvor o‘rin egallagan kuchli raqobatga bardoshli bo‘lish har bir mutaxassisdan kasbiy kompetentlikka ega bo‘lish, uni izchil ravishda oshirib borishni taqozo etmoqda.

“Assesment” texnologiyaning yaratilish tarixi o‘tgan asrning 30-40-yillariga borib taqaladi. Dastlab texnologiya mavjud harbiy vaziyatlarni to‘o‘ri baholay oladigan, harbiy harakatlar jarayonini samarali boshqaradigan, zarur o‘rinlarda oqilona harakatni tashkil eta oladigan ingliz hamda nemis harbiylari orasidan bilimdon, tadbirkor, mahoratli harbiylar, shuningdek, ofitserlarni tanlash maqsadida qo‘llanilgan. Keyinchalik ushbu texnologiya tadbirkorlik sohasiga ham samarali tatbiq etildi.

Texnologiya birinchi marta 1954-yilda “AT&T” kompaniyasi tomonidan tadqiqot dasturlarini amalga oshirish doirasida qo‘llanilgan To‘rt yildan so‘ng malakali menejerlarni tanlash maqsadida qo‘llanila boshlangan texnologiya negizida tadbirkorlar psixologlar bilan hamkorlikda mazkur texnologiya yordamida ishlab chiqarish, savdo, maishiy xizmat ko‘rsatish korxona hamda tashkilotlari uchun malakali mutaxassislarni tanlash xizmati – “Assesment-markaz” (“The Assessment Centre”)ni yo‘lga qo‘yildi. 1960 yilda “IBM”, “Standart oyl of Ogayo”, “Sirs Robaks” kabi yirik amerika kompaniyalari o‘z faoliyatlariga texnologiyani samarali tatbiq etdilar. Agarda 1980 yilda 2000 ta firma “Assesment-markaz” asosida malakali mutaxassislarni tanlashni ma’qul ko‘rgan bo‘lsa, ayni vaqtda bu texnologiya o‘n minglab korxona, tashkilot, firma va kompaniyalarda samarali qo‘llanilmoqda.

Ayni vaqtda ishlab chiqaruvchi va savdo kompaniyalar malakali menejerlarni tanlash maqsadida mazkur texnologiyandan muvaffaqiyatli foydalanmoqda. So‘nggi yillarda mazkur texnologiya ta’lim tizimiga ham samarali joriy etildi. Uning yordamida talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalari darajasi har tomonlama, xolis baholanmoqda.

Ayni vaqtda respublika ta’lim muassasalarida talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalari kamida to‘rtta topshiriq bo‘yicha baholanmoqda. M:

 

Izohli lug‘at	Muammoli vaziyat
Ijodiy ish	Test

 

Ushbu metoddan darsning kirish, asosiy yoki yakuniy qismida ya’ni uyga vazifa berish jarayonida qo‘llash mumkin. Darsning kirish qismida talabalarning uyga vazifalarini qay darajada bajarganliklarini aniqlashda yoki mavzuni umumlashtirish jarayonida egallangan bilim, ko‘nikmalarni aniqlashda foydalanish mumkin.

Assisment texnologiyasini qo‘llash quyidagi tamoyillarga asoslanadi:

 

 

 

 

 

 

 

 

Talabalarning umumiy-madaniy kompetentligini baholashda assesment baholash quyidagi  ketma-ketlikda amalga oshiriladi:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Nazorat savollari:

1.     Shaxsan siz faoliyatingizda qandayinnovatsion metodlarni qo‘llaysiz?

2.      “Keys-stadi” metodining ta’limiy ahamiyati nimada ko‘rinai?

3.      “Assesment” sinovining ta’lim amaliyotida tobora ommalashib borayotganligining sababli nimada?

4.      Bugungi kunda OTMa qanday innovatsion xarakterga ega vositalar qo‘llanilmoqda?

5.      O‘quv loyihasi nima va uning qanday turlari mavjud?

 

 

 

4-Mavzu. Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi, innovatsiya va

integratsiyasi.

 

Reja:

1.Boshlang‘ich ta'limning integratsiyali pedagogikasi fanining mohiyati, maqsadi   

    va vazifalari.

2. Integralli ta'limning sinflarga bo‘linishi.Ta'lim integratsiyasi fanining  

    metodologik asoslari.

3. Integratsiya, integralli ta'lim, metodologik asosni o‘rganish.

 

“Integratsiya” so‘zi lotincha integratio-tiklash, to‘ldirish, “integer” butun so‘zidan kelib chiqqan. Integratsiya tushunchasi quyidagi ikki xil jarayon sifatida talqin etiladi: birinchidan, tizim, organizmning alohida tabaqalashtirilgan qism va vazifalarning bog‘liqlik holatini bildiruvchi tushuncha va shu holatga olib boruvchi jarayon; ikkinchidan, tabaqalashtirish jarayonlari bilan birga amalga oshirilayotgan fanlarni yaqinlashtirish jarayoni. Genetik jihatdan integratsiya-uzviylik, predmetlararo aloqadorlik, o‘zaro aloqadorlik va nihoyat o‘zaro bir-birini to‘ldiruvchi, kengaytiruvchi hamda chuqurlashtiruvchi, o‘quv predmetlari mazmunini eng kamida ta’lim standartlari darajasida sintezlab, mantiqan tugallangan mazmun shakli va oliy darajasidir. Chunki predmetlararo aloqadorlikning har qaysi quyi darajasi, o‘rganilayotgan o‘quv predmetlari doirasida ma’lum didaktik birliklar orasida o‘rnatilib, ularni o‘rganish mazmunini va muddatlarini muvofiqlashtirishni ko‘zda tutadi, bundan farqli o‘laroq integrativ aloqadorlik asosida tashkil etilgan o‘quv predmeti yoki integratsiyalab o‘rganilayotgan predmet, hodisa yoki jarayonlarni yaxlit tizim shaklida har tomonlama aloqadorlik va munosabatlar nuqtai nazaridan talqin etishni talab etadi. Bu o‘z navbatida hozirgi va istiqbol talablariga javob beradigan, mustaqil fikr yurituvchi va ijodiy faoliyat ko‘rsatuvchi, etuk shaxsni shakllantirishga imkon beradi.

Zero u tahsil oluvchilardan faqatgina tahlil qilish va sintezlash operatsiyalarini talab qilish bilan chegaralanib qolmasdan, balki mavhumlashtirish, algoritmlashtirish, turkumlash, shartli belgilar yordamida ifodalash, sabab oqibatli aloqadorlikni aniqlash, tahlil etish, sintezlash, tizimlashtirish, modellashtirish kabi yuksak darajali tafakkurlash operatsiyalarini talab etadi. Bu operatsiyalar o‘rganilayotgan ob’ektni barcha muhim jihat va xususiyatlarini ajratib olib (tabaqalashtirib), mohiyati va mazmunini anglab etish va ularni umumlashtirish orqali amalga oshiriladi. Demak, integratsiya har doim ham uning ikkinchi tomoni bo‘lgan tabaqalashtirish (differensiatsiya)ga tayangan holda rivojlanib boradi yoki aksincha. Integratsiya masalasini pedagog olimlar va amaliyotchilar quyidagi yo‘nalishlarda tadqiq etishni tavsiya etadilar: - o‘kuv predmetlari va fanlar turkumi doirasidagi mazmunni integratsiyalab o‘rganish; - turli o‘quv predmetlaridan tahsil beruvchi shaxslarning faoliyatlarini integratsiyalash; - ta’lim-tarbiya ishini tashkil etish shakllarini integratsiyalash va shu kabilar.

Bu yo‘nalishlarning har birining aniq Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences VOLUME 1 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423 87 w July 2021 www.oriens.uz o‘z maqsadi bo‘lib, uni amalga oshirish uchun mos shakl, metod, vosita va shartsharoitlarni talab etadi. Amaliyotda ulardan uyo‘un holda foydalanilgandagina ko‘zlangan maqsadga erishish mumkinligini ham shu o‘rinda eslatib o‘tish lozim. Yaxlit tizimni tuzishda integratsiyalanuvchi aloqadorlik muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ularni ichki ilmiy aloqadorlik ham deb ataladi. Tizimlashtirishdan ko‘zlangan asosiy maqsad ichki ilmiy aloqadorlikni tartibga keltirish yo‘li bilan yaxlitlikni yuzaga keltirishdan iboratdir.

Bu jarayonda hosil bo‘ladigan yaxlitlik yangi sifat ko‘rsatgichlariga ega bo‘ladi. Integratsiyalashtirishning mohiyati, nazariy sintez vositasi sifatida yangi darajadagi bilish natijalariga erishishdir. Ta’lim-tarbiya jarayonida integrativ yondashuvni amalga oshirish tizim yoki mavjud shakldagi yaxlit ob’ektning ichki va tashqi aloqalari, uni tashkil etish va boshqarish qonuniyatlarini bilgan holda olib borilishi mumkin. Integrativ yondashuv mazmunan tutash, aloqador, mantiqiy birbirini taqozo etuvchi va birbiriga singib chuqurlashtiruvchi va kengaytiruvchi o‘quv fanlarini integratsiyalash uchun qo‘llanilib, yaxlit mantiqiy mukammal bilim, ishharakat usullari va shaxsiy sifatlarni tarkib toptirishni ko‘zda tutadi.

Agar XIX – XX asrlar oralio‘ida jahon pedagogikasida A.Gerd, D.Kaygarodov, A.Pavlov singari olimlar boshlano‘ich maktabni tashkil qilish, unda olamni anglash jonli va jonsiz predmetlar haqida yaxlit tushunchalarni shakllantirish orqali amalga oshirilsa, o‘quvchining biluv faoliyati samarali kechishi haqidagi o‘z qarashlarini bayon qilgan bo‘lsalar, YAn Komenskiy, D.Lokk, M.Pestalotsi, K.Ushinskiy qarashlarida ayni ta’lim samaradorligiga fanlararo aloqa vositasida erishish mumkinligi asoslandi. Ushbu qarash XX asrning oxirgi o‘n yilliklariga qadar S.Baranova, N.Talizina, M.Lvov, N.Svetlovskaya, E.Koladin kabilar ishlarida ancha takomillashtirildi. Boshlano‘ich ta’limdagi fanlararo va fanga oid tushunchalar aloqadorligiga tayanib ta’lim samaradorligiga erishish yo‘llari, usul va vositalar XX asr oxiriga qadar Rossiyalik olimlar N.Drujinina, T.Nazarova, I.Blinova, R.Matyushova tomonidan keng ko‘lamda tadqiq qilindi.

XXI asrga kelib, fanlararo aloqa o‘zaro yaqin tushunchalarga asoslanib, yoki aloqador mavzular doirasida ularning mohiyatini o‘quvchiga tushuntirishda ta’limni tizimli yaxlitlashtirish, uzviylashtirish o‘zaro mujassamlash asosida bilim berish – ta’lim mazmunini integratsiyalash muammosiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bugungi kunda integratsiyalashgan ta’lim muammosiga boshlano‘ich ta’limda ham jiddiy diqqat qaratilayotganligining sababini professorlar R.Mavlonova va N.Rahmonqulova “Boshlano‘ich ta’limning integratsiyalashgan pedagogikasi”(2009), “Boshlano‘ich ta’lim pedagogikasi, innovatsiya va integratsiyasi”

 (2013) nomli o‘quv Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences VOLUME 1 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423 88 w July 2021 www.oriens.uz qo‘llanmalarida quyidagicha izohlaydilar: “O‘quv predmetlari orasidagi integratsiya predmetlar tizimini inkor etmaydi, balki predmetlar orasidagi aloqalar va boo‘liqliklarni chuqurlashtirishga qaratilgan yondashuv – differensiya va integratsiya orasidagi munosabatni tushunishga tayanadi... turli fanlarning element va qismlarini bir butunga birlashtirishga yo‘naltirilgan integratsiya bir predmet bo‘yicha bilimlarni ikkinchisiga ko‘chirish yoki faoliyatning almashinishi emas, balki fanlar integratsiyasi yo‘nalishlarini aks ettiruvchi yangi didaktik ekvivalentlarni yaratish jarayonidir [1].

Chet el ta’limi tajribasi shuni ko‘rsatdiki, tabiat va jamiyat haqidagi bilimlarni rivojlantirish uchun asos bo‘luvchi integratsiyalashgan fanlar ko‘pgina mamlakatlar o‘quv dasturlaridan allaqachon joy olgan. Ularda asosiy e’tibor o‘quvchilarga boshlano‘ich ta’lim orqali faqat o‘quv predmetlari asosida bilim berishni emas, balki ijodiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan ko‘pgina xorijiy mamlakatlar boshlano‘ich maktablarining o‘ziga xos xususiyati integratsiyalangan kurslar bo‘yicha ta’lim bo‘lib qoldi. Kursning maqsadi bolani dunyo bilan suhbatga tortish, inson, tabiat, jamiyat, fan, san’at bilan suhbatlashadigan; faqat odamlar suhbatlashadigan til bilangina emas, hayvonlar, o‘simliklar tili bilan, rassomlar, musiqachilar, olimlar foydalanadigan til bilan tanishtirishdir... Olamning umumiy ko‘rinishini tovushlar, tasvirlar, ranglar orqali tanishdir; bola esa ham dunyoni, ham o‘zini o‘rganuvchi, tekshiruvchi o‘rniga qo‘yiladi”[1].

Olimlar qarashlari shuni anglatadiki, ta’limni integratsiyalashning asosiy maqsadi boshlang‘ich sinflardanoq o‘quvchilarda tabiat va jamiyat haqida yaxlit tasavvur uyo‘otish va ularning rivojlanish qonuniyatlariga o‘quvchi munosabatini tarkib toptirishdan iborat. Holbuki, bugungi kunda DTS bilan o‘quv dasturlari o‘rtasida nomuvofiqlik vujudga kelmoqda. Boshlano‘ich ta’lim DTS da “Ona tili”, “Matematika”, “Tabiat” ta’lim sohalari ko‘rsatilgan holda amaldagi o‘quv rejasidan 10 ta predmet joy olgan. Bu holat o‘quvchiga taqdim etilayotgan bilimlarda maydalashish va mavzular takrorini keltirib chiqarmoqda. Qaytarish va takrorlar esa o‘quvchini zeriktiradi, vaqtdan unumli foydalanishga monelik qiladi.

Misol tariqasida 1-4 sinflarning yillik taqvimiy ish rejasini oladigan bo‘lsak, bir qator mavzular qaytarilayotganini, takrorlanayotganining guvoxi bo‘lamiz [2]. Bu takroriylik asosan bir paytga (xafta ichida, bir kunda) to‘o‘ri keladi. Demak, ularni o‘zaro boo‘lab, bitta kompleks dars ishlanma yaratish natijasida integatsiyalashgan dars tashkil qilamiz. Natijada, o‘quvchilar mujassam bilim olish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. “O‘qish” darsidan “Vatan”, “Odobnoma”dan “Bobolardan meros yurt”, “Musiqa”dan “Qo‘shiq aytish qoidalari”, “Tasviriy san’at” dan “Vatanjonim-vatanim” mavzulari ayni bir Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences VOLUME 1 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423 89 w July 2021 www.oriens.uz paytda o‘rganiladi. Shuning uchun bu mavzularni predmetlararo integratsiyadan foydalanib uzviylashtirilsa, bitta dars vaqti, imkoniyatlari tejaladi.   

Darhaqiqat, integratsiyalashgan texnologiyadan foydalanish natijasida pedagogik, psixologik jihatdan ta’lim maqsadlarini amalga oshirishda qulay shartsharoit vujudga keladi; umumdidaktik talablar uzviylikda bajariladi; o‘quvchining vaqti, kuchi tejaladi; ortiqcha ruhiy va jismoniy zo‘riqishlarning oldi olinadi, ta’lim samaradorligi oshadi. O‘quvchilar zarur ko‘nikma va malakalarni, tushunchalar hamda bilimlarni o‘quv predmetlari mazmunini uyo‘unlashtirish natijasida har tomonlama chuqur o‘zlashtirish imkoniga ega bo‘ladilar.

Boshlang‘ich maktabda integratsiyalashgan ta’limdan foydalanish
Biz integratsiyaning mohiyatini aniqlash jarayonida uning filosofik, pedagogik — psixologik va metodik asoslarini aniqlab oldik. Ma‘lumki, oqitish va tarbiya jarayoni bir —biri bilan uzviy bogliq, lekin inson shaxsining shakllanishida tarbiya ustivor axamiyat kasb etadi. Chunki, tarbiya ta‘lim jarayonining barcha majmuini oz ichiga oladi. Zamonaviy intelektual insonni tarbiyalashda integrativ ta‘limning barcha jixatlari(aqliy, axloqiy, iqtisodiy, mexnat, estetik, gigienik, xuquqiy, jismoniy tarbiya)ni kamrab oladi va ularning ozaro boglikligini ta‘minlaydi. Integrativ ta‘lim jarayonida oquvchi, olamning yaxlitligini, koinot, tabiat konunlarini, tabiat, jamiyat va insonlarning ozaro munosabatlari haqida xar tomonlama bilimlarga ega bolib kamol topadi. Tabiat gozalligini xis qila olish, undan zavqlanish, e‘zozlash konikmalariga ega boladi. Ta‘limning globallashuvi sharoitida fanlararo uzviylikni kengroq qollash ayni zaruriyatdir. Fanlararo uzviylik tamoyiliga tayanish ta‘lim muassasalari oquv jarayoni uchun tatbiqiy tus olishi lozim. Fanlararo uzviylik tamoyili turdosh oquv predmetlararo munosabatlarning murakkab jihatlarini toliq ozlashtirilishini ta‘minlab, bilimlarning ichki mohiyatiga kirib borishini ta‘minlaydi, natijada turli tizimlar ichki aloqadorlik, integirativ yaxlitlik vujudga keladi.
        Oquv jarayonida fanlararo aloqadorlikning amalga oshirilishi ta‘lim sifatiga kuchli ta‘sir korsatib: - ta‘limni modernizatsiyalash, innovatsion oqitish imkoniyatlarini kengaytirish imkonini beradi; Fanlararo aloqadorlik ta‘minlangan holda, darsni tashkil qila olgan oqituvchi oquvchilarda ozining faniga bolgan qiziqishini oshiribgina qolmasdan, mazkur fanni ozlashtirishga yordam beradi. Fanlararo aloqadorlikni tizimli tarzda amalga oshirish natijasida oquv tarbiya jarayonining aloqadorligi sezilarli darajada ortadi. Maktabning asosiy vazifalaridan biri oquvchilarda dunyoga yaxlit, ozaro aloqador bolgan birlik sifatida qarashni, uning global muammolari hamda bu muammolar yechimini kora va tushuna bilishni shakllantirishdan iborat. Ta‘lim mazmunida inson va uning dunyoga bolgan munosabati: ‘inson va tabiat’, ‘inson va jamiyat’, ‘inson va inson’, ‘inson va texnika’, ‘tabiat-insontexnika-atrof-muhit’ muammosi tobora markaziy orin egallamoqda. Tabiatni organuvchi fanlarni bir sinfda bir marta organib bolmaydi. Uni bogcha, maktab, tizimida uzluksiz va uzviylik asosida organmoq zarur. Tabiiy fanlar ta‘limi mazmuni inson va tabiat aloqadorligi atrofidagi muammolarni organuvchi turli oquv fanlariga oid bilimlar uzviyligi va integratsiyasini aks ettirmogi lozim, bu esa tabiiy fanlarga oid bilimlarni sifat jihatdan yangi ozgarishlarga olib keladi. Bu bilimlar oziga xos sintez, tabiiy fanlarga oid bilimlar va insonparvar yonalishlar majmui sifatida namoyon boladi. Ularning tafakkurning tizimli va ehtimolli uslubi sifatida tavsiflanishi tabiiy bilimlarning ajralib turadigan xususiyatlari sirasiga kiradi.
      Aynan uzviylik asosida tashkil etilgan integratsiya biosferani ilmiy bilish, inson faoliyatini organish, tinchlik uchun kurash boyicha global masalalarning yechimini topishda tabiiy fanlarning ornini samarali tarzda belgilab berish mumkin. Pirovard natijada, bu barcha maktab oquv fanlaridagi maxsus bilimlar bilan umumiy-madaniy bilimlar ortasidagi ozaro nisbatning uzviylik asosida ozgarishiga (keyingilarining foydasiga) olib keladi. Shu tariqa, uzviylik asosida tashkil etilgan integratsiya tabiiy fanlar ta‘limi mazmunini insonparvarlashtirishning asosiy mexanizmi sifatida namoyon boladi. Tadqiqotlarimiz tabiatshunoslik ob‘ektlarini ‘tabiat – fan – texnika – jamiyat – inson’ uzviylik tizimida organish tabiiy fanlar ta‘limi mazmunini insonparvarlashtirishning yagona metodologik asosi bolib hisoblanishini korsatib berdi.
        3. Integratsiyalashgan dars turlari. Integratsiyalashgan darslarni tashkil etishning samaradorligi.

 Integratsiyalashgan dars.Boshdan integratsiyalashgan kurs- bu sinfdan tashqari o‘qish.Bu yerda yaxlit jarayon kechadi: -kitob o‘ish asbobi sifatida o‘ish darslarida olgan o‘qish ko‘nikmalarinitakomillashtirish; -matn ustida ishlash; -suhbatdoshlar doirasini tanlash kabi kitoblarni tanlash.

Tekshiruvlar ko‘rsatishicha integral yondashuvni amalga oshirishga yordam beruvchi usul va vositalarga:

 1.Evristik suhbatlar;

2.Umumiy suhbatlar;

3.Ekskursiyalar;

4.Ona tili tabiatshunoslik darslarida kuzatishlar,badiiy asarlar materiallari asosida nutq o‘stirish uchun yozilgan ijodiy ishlar;

5.Ta’limning ko‘rgazmali metodlari;

6.Mustaqil ishlar;

7.O‘qish,matematika darslarida oo‘zaki rasm chizish;

8.Imo-ishorali ko‘rinishlar(pantomimalar);

9.Tabiatshunoslik darslarida tabiat tasvirlarini ifodali o‘qish;

10.Ona tili darslarida tabiatshunoslikka oid diktantlar,matnlar yozish(shu sinfga tegishli orfagrammalarni takrorlagan holda);

11.O‘lkashunoslik asosida matematik masalalarni hal qilish,yechish va boshqalar.

Kitob bilan ishlash. 5- mashqni bajarish. Mashqni bajarish-dan oldin klaster usulida o‘quvchilarga tanish bo‘lgan dorivor o‘simliklar aniqlab olinadi. So‘ngra ularga notanish ayrim dorivor o‘simliklaming rasmlari doskaga osib qo‘yiladi.

Bu usul bilan o‘quvchilarning dorivor o‘simliklar haqidagi tushunchalari kengaytirilib, so‘z boyliklari oshiriladi. So‘ngra

„Quvnoq daqiqa“, „Men kimman?“ mashg‘ulotlarini o‘tkazish.

Bir o‘quvchi doskaga chaqirilib, unga ko‘rsatmay, pomidor rasmi yopishtirilgan toj boshiga kiydiriladi. Toj kiygan o‘quvchi sinfdagi o‘quvchilardan so‘raydi.

— Men jonlimanmi? (Yo‘q.)

— Jonsizmanmi? (Ha.)

— Mevamanmi? (Yo‘q.)

— Sabzavotmanmi? (Ha.)

— Shirinmanmi? (Yo‘q.)

— Achchiqmanmi? (Yo‘q.)

— Chuchukmanmi? (Ha.)

— Ko‘kmanmi? (Yo‘q.)

— Qizilmanmi? (Ha.)

— Shakarob qilsa bo‘ladimi? (Ha.)

— Unda men pomidormanmi? (Ha.)

O‘zini to‘g‘ri topgani uchun „Barakalla, to‘g‘ri topding, aqlli ekansan, zehning o‘tkir ekan“ kabi so‘zlar bilan o‘rtoqlari uni rao‘batlantiradilar. O‘quvchilar pomidor haqida gaplar tuzib aytadilar. Ulardan ayrimlari (grammatik jihatdan to‘o‘ri va mazmunli gaplar) aytib turib yozdirilishi mumkin.

 Nazorat savollari:

1.Integratsiyalashgan darslar necha turga bo`linadi?

2. Integral yondashuvni amalga oshirishga yordam beruvchi usul va vositalarni sanab bering.

3.Fanlararo bog`lanish o`quv jarayoniga qanday ta’sir ko`rsatadi?

4. integratsiyalashgan darslarning maqsadi nima?

 

 

 

 

 

5-Mavzu. Boshlang‘ich ta’limda integratsion o‘qitishning o‘ziga xos xususiyatlari.

 

Reja:

1. Boshlang‘ich ta’limda integratsion o‘qitishning o‘ziga xos xususiyatlari, omillar, turlari.

    2. Differensiyallashgan ta’lim va uning o‘ziga xos tomonlari.

    3.Induviduallashgan ta’lim va uning o‘ziga xos tomonlari o‘rganish.

 

       So‘nggi yillarda ta'lim-tarbiya tizimida yangi avlod tarbiyasida jahon fani va madaniyatinig ilg‘or yutuqlarini jamlagan, o‘tmish ajdodlarimiz aql-zakovoti mahsuli sifatida yaratilgan milliy va ma'naviy qadriyatlarimizga tayangan holda zamonaviy ta'lim-tarbiya berish uslublarini shakllartirish muammosi vujudga keldi. Barkamol avlod jamiyat taraqqiyotining asosi. Shu bois mamlakatimizda ham jismonan, ham ma’nan barkamol avlodga ta’lim-tarbiya berish davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan.

 “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun, “Kadrlar tayyorlash Milliy datsuri”, “O‘zbekiston Respublikasida yoshlarga oid davlat siyosatining asoslari to‘o‘risida“gi Qonun hamda “Maktab ta’limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturi”, “2008- 2012 yillarda uzluksiz ta’lim tizimi mazmunini modernizatsiyalash Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences VOLUME 1 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423 84 w July 2021 www.oriens.uz va ta’lim-tarbiya samaradorligini yangi sifat darajasiga ko‘tarish Davlat dasturi”, 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning Harakatlar strategiyasida va boshqa me’yoriy hujjatlarda uzluksiz ta’lim tizimini isloh qilish vazifalari belgilangan bo‘lib, bu esa ta’lim jarayonida o‘quvchilar bilan ishlash, ularni barkamol avlod sifatida shakillantirish davlat miqyosida muvaffaqiyatli amalga oshirilishida zamin bo‘lmoqda.

            MATERIAL VA METODLAR Zero, mamlakatimiz Prezidenti Sh.Mirziyoyevning “biz ta’lim va tarbiya tizimining barcha bo‘o‘inlari faoliyatini bugungi zamon talablari asosida takomillashtirishni o‘zimizning birinchi darajali vazifamiz deb bilamiz” degan fikri muhim ahamiyat kasb etadi. Ta’lim amaliyoti ko‘rsatishicha, maktab ta’limida fanlararo aloqadorlikni yo‘lga qo‘yish fan va jamiyat hayotida bugungi kunda sodir bo‘layotgan integratsion jarayonlarning yorqin ifodasidir. Ushbu aloqadorlik o‘quvchilarning bilimlarni ongli o‘zlashtirishi, dunyo haqidagi yaxlit tasavvurlarini rivojlantirish va amaliy va ilmiy-metodik tayyorgarligini oshirishda muhim o‘rinni egallaydi. Bunday tayyorgarlik umumiy o‘rta ta’lim bitiruvchilarini darsda va darsdan tashqari masho‘ulotlarda, ishlab chiqarishda va umuman har qanday faoliyatda o‘zlashtirgan bilim, ko‘nikma va malakalarini erkin qo‘llash imkoniyatini beradi. Ilm-fan yutuqlari va ularning insonlar hayotidagi o‘rni rivojlangan mamlakatlar maktab ta’limi mazmuni va strukturasiga ta’sir o‘tkazmay qolmaydi.     

        Mamlakatimizda ta’lim sohasida olib borilayotgan islohotlar natijasida o‘quv soatlari keskin qisqartirildi, o‘quv materiallari mazmuni modernizatsiya qilindi. Turli o‘quv predmetlarini o‘qitishda soatlarning qisqarishi, o‘quv materiallari mazmunining ilmiy jihatdan murakkablashishi natijasida o‘quvchilarga qo‘yilayotgan talablar kuchaydi, ta’lim sifatida birmuncha pasayishlar kuzatilmoqda. O‘quvchilar o‘quv materiallarini o‘zlashtirishida sodir bo‘layotgan bunday pasayishlar yosh avlodning intellektual rivojlanishiga ta’sir etmay qolmaydi. Bu holat esa o‘qituvchilardan o‘quvchilarga bir fan doirasida boo‘liqliklar asosida turli hodisalarni o‘rganishni taqozo etadi. Tabiat hodisalarini, ularning tuzilishi, mohiyati va funksiyalarini, qonuniyatlarini o‘rganish o‘quvchilar tafakkurida qiyoslash, analiz va sintez, abstraktsiyalash, umumlashtirish, induktiv va deduktiv xulosa chiqarish kabi tafakkur operatsiyalarini rivojlantirishga yordam beradi.

        Kadrlar tayyorlash milliy modelida fanning tabiat va jamiyat to‘o‘risidagi yangi fundamental hamda amaliy tadqiqiga oid yo‘nalishlarini rivojlantirish, Oriental Renaissance: Innovativ, educational, natural and social sciences VOLUME 1 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423 85 w July 2021 www.oriens.uz yuqori malakali, ilmiy salohiyatga ega pedagogik kadrlar tayyorlash, ularni jahon fani integratsiyasi darajasida ilmiy jihatdan savodxonligini va mahoratini oshirish shu asosda umumiy o‘rta ta’lim maktablarida ta’lim va tarbiya mazmunini yangilash, sifat va samaradorligini ko‘tarish, har bir fan bo‘yicha o‘quvchilarning nazariy bilimi, amaliy ko‘nikma va malakalarini takomillashtirish ta’kidlangan. Erkin fikrlovchi, ijodkor, mamlakatimizning mustaqillik mafkurasiga sadoqatli bo‘lgan barkamol shaxsni tarbiyalash boshlano‘ich ta’lim samaradorligini oshirishni taqozo etadi. Shu nuqtai nazardan qaraganda fanlararo aloqadorlik qonuniyatlarining yaratilishi, aloqadorlik tizimining tarkib topishi ta’limda istiqbolli vazifalar yechimini ta’minlaydi.

           NATIJA VA TAHLIL Fanlararo aloqadorlik nazariyasining taraqqiyotida tabaqalashtirilgan holat hukm sursa ham amaliyotda integratsiya, o‘zaro aloqadorlik fanning ijtimoiy ahamiyatini yanada oshiradi. So‘nggi yillarda amalga oshirilayotgan fanlararo aloqadorlik muammolarini hal etishga bao‘ishlangan ilmiy tadqiqotlar ijtimoiy hayot talabidir. Boshlano‘ich maktabda integratsiyani amalga oshiruvchi bo‘o‘in vazifasini o‘qituvchining o‘zi amalga oshiradi. U bolalarning matematikaga, yozishga, tabiat ko‘pgina boshlano‘ich tushunchalarga va yana ko‘pgina narsalarga o‘rgatadi. O‘z kuch va imkoniyatlari darajasida bu ishni amalga oshiradi. Boshlano‘ich sinflarda bir o‘qituvchining dars berishini, integratsiyaning bir usuli deb hisoblasak ham bo‘ladi.Integratsiyani amalga oshirishning usullari yaxshi yoki yomon bo‘lishi mumkin, muammoning mohiyati shundaki, usullarning birlaridan yuz o‘girib, ikkinchisidan barcha darajalarida o‘qituvchilarning (psixologik va fiziologik) yosh xususiyatlarini hisobga oladigan integratsion choralar tuzishni kiritishidir. Muammoning bunday qo‘yilishi integratsiyaning turli ta’lim poo‘onalarida turli xususiyatlarga ega ekanligini ko‘rsatadi. Boshlano‘ich maktabda integratsiyani bir-biriga nisbatan yaqin fanlarni birlashtirish asosida ko‘rish maqsadga muvofiq.

        Ta’limning keyingi pog‘onalaridan u asosiy fanlarning chegaralarini birlashtirishga harakat qiladi. Bugungi kunda, ya’ni ta’lim-tarbiyaning hozirgi zamonaviy bosqichida o‘qituvchining ishlash tizimi tubdan o‘zgarmoqda va pedagogik texnologiyalar, integratsiyalar, innovatsiyalar amaliyotda keng qo‘llanilmoqda. O‘quv fanlararo aloqadorlik ta’minlangan sharoitda o‘quvchilarning egallagan bilimlari samarali rivojlanishi bilan bir qatorda ularning idrok qilish qobiliyati, faolliklari, iziqishlari, aqliy intellektual imkoniyatlari ortishiga erishiladi.

          O‘quv Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences VOLUME 1 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423 86 w July 2021 www.oriens.uz fanlararo aloqadorlikni turli o‘quv fanlari bo‘yicha o‘quv dasturlari, darsliklar mutanosibligini ta’minlov-chi didaktik imkoniyat sifatida tushunish lozim. ‘Intergratsiya’ so‘zi lotincha integratio-tiklash, to‘ldirish, ‘integer’ butun so‘zidan kelib chiqqan. Integratsiya tushunchasi quyidagi ikki xil jarayon sifatida talqin etiladi: birinchidan, tizim, organizmning alohida tabaqalashtirilgan qism va vazifalarning boo‘liqlik holatini bildiruvchi tushuncha va shu holatga olib boruvchi jarayon; ikkinchidan, tabaqalashtirish jarayonlari bilan birga amalga oshirilayotgan fanlarni yaqinlashtirish jarayoni.

          Genetik jihatdan integratsiya-uzviylik, predmetlararo aloqadorlik, o‘zaro aloqadorlik va nihoyat o‘zaro bir-birini to‘ldiruvchi, kengaytiruvchi hamda chuqurlashtiruvchi, o‘quv predmetlari mazmunini eng kamida ta’lim standartlari darajasida sintezlab, mantiqan tugallangan mazmun shakli va oliy darajasidir. Chunki predmetlararo aloqadorlikning har qaysi quyi darajasi, o‘rganilayotgan o‘quv predmetlari doirasida ma’lum didaktik birliklar orasida o‘rnatilib, ularni o‘rganish mazmunini va muddatlarini muvofiqlashtirishni ko‘zda tutadi, bundan farqli o‘laroq integrativ aloqadorlik asosida tashkil etilgan o‘quv predmeti yoki integratsiyalab o‘rganilayotgan predmet, hodisa yoki jarayonlarni yaxlit tizim shaklida har tomonlama aloqadorlik va munosabatlar nuqtai nazaridan talqin etishni talab etadi. Bu o‘z navbatida hozirgi va istiqbol talablariga javob beradigan, mustaqil fikr yurituvchi va ijodiy faoliyat ko‘rsatuvchi, etuk shaxsni shakllantirishga imkon beradi.

Zero u tahsil oluvchilardan faqatgina tahlil qilish va sintezlash operatsiyalarini talab qilish bilan chegaralanib qolmasdan, balki mavhumlashtirish, algoritmlashtirish, turkumlash, shartli belgilar yordamida ifodalash, sabab oqibatli aloqadorlikni aniqlash, tahlil etish, sintezlash, tizimlashtirish, modellashtirish kabi yuksak darajali tafakkurlash operatsiyalarini talab etadi. Bu operatsiyalar o‘rganilayotgan ob’ektni barcha muhim jihat va xususiyatlarini ajratib olib (tabaqalashtirib), mohiyati va mazmunini anglab etish va ularni umumlashtirish orqali amalga oshiriladi. Demak, integratsiya har doim ham uning ikkinchi tomoni bo‘lgan tabaqalashtirish (differensiatsiya)ga tayangan holda rivojlanib boradi yoki aksincha. Integratsiya masalasini pedagog olimlar va amaliyotchilar quyidagi yo‘nalishlarda tadqiq etishni tavsiya etadilar: - o‘kuv predmetlari va fanlar turkumi doirasidagi mazmunni integratsiyalab o‘rganish; - turli o‘quv predmetlaridan tahsil beruvchi shaxslarning faoliyatlarini integratsiyalash; - ta’lim-tarbiya ishini tashkil etish shakllarini integratsiyalash va shu kabilar.

        Bu yo‘nalishlarning har birining aniq Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences VOLUME 1 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423 87 w July 2021 www.oriens.uz o‘z maqsadi bo‘lib, uni amalga oshirish uchun mos shakl, metod, vosita va shartsharoitlarni talab etadi. Amaliyotda ulardan uyo‘un holda foydalanilgandagina ko‘zlangan maqsadga erishish mumkinligini ham shu o‘rinda eslatib o‘tish lozim. Yaxlit tizimni tuzishda integratsiyalanuvchi aloqadorlik muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ularni ichki ilmiy aloqadorlik ham deb ataladi.

        Tizimlashtirishdan ko‘zlangan asosiy maqsad ichki ilmiy aloqadorlikni tartibga keltirish yo‘li bilan yaxlitlikni yuzaga keltirishdan iboratdir. Bu jarayonda hosil bo‘ladigan yaxlitlik yangi sifat ko‘rsatgichlariga ega bo‘ladi. Integratsiyalashtirishning mohiyati, nazariy sintez vositasi sifatida yangi darajadagi bilish natijalariga erishishdir. Ta’lim-tarbiya jarayonida integrativ yondashuvni amalga oshirish tizim yoki mavjud shakldagi yaxlit ob’ektning ichki va tashqi aloqalari, uni tashkil etish va boshqarish qonuniyatlarini bilgan holda olib borilishi mumkin. Integrativ yondashuv mazmunan tutash, aloqador, mantiqiy birbirini taqozo etuvchi va birbiriga singib chuqurlashtiruvchi va kengaytiruvchi o‘quv fanlarini integratsiyalash uchun qo‘llanilib, yaxlit mantiqiy mukammal bilim, ish harakat usullari va shaxsiy sifatlarni tarkib toptirishni ko‘zda tutadi. Agar XIX – XX asrlar oralio‘ida jahon pedagogikasida A.Gerd, D.Kaygarodov, A.Pavlov singari olimlar boshlang‘ich maktabni tashkil qilish, unda olamni anglash jonli va jonsiz predmetlar haqida yaxlit tushunchalarni shakllantirish orqali amalga oshirilsa, o‘quvchining biluv faoliyati samarali kechishi haqidagi o‘z qarashlarini bayon qilgan bo‘lsalar, YAn Komenskiy, D.Lokk, M.Pestalotsi, K.Ushinskiy qarashlarida ayni ta’lim samaradorligiga fanlararo aloqa vositasida erishish mumkinligi asoslandi. Ushbu qarash XX asrning oxirgi o‘n yilliklariga qadar S.Baranova, N.Talizina, M.Lvov, N.Svetlovskaya, E.Koladin kabilar ishlarida ancha takomillashtirildi.

Boshlang‘ich ta’limdagi fanlararo va fanga oid tushunchalar aloqadorligiga tayanib ta’lim samaradorligiga erishish yo‘llari, usul va vositalar XX asr oxiriga qadar Rossiyalik olimlar N.Drujinina, T.Nazarova, I.Blinova, R.Matyushova tomonidan keng ko‘lamda tadqiq qilindi. XXI asrga kelib, fanlararo aloqa o‘zaro yaqin tushunchalarga asoslanib, yoki aloqador mavzular doirasida ularning mohiyatini o‘quvchiga tushuntirishda ta’limni tizimli yaxlitlashtirish, uzviylashtirish o‘zaro mujassamlash asosida bilim berish – ta’lim mazmunini integratsiyalash muammosiga alohida e’tibor qaratilmoqda.

Bugungi kunda integratsiyalashgan ta’lim muammosiga boshlano‘ich ta’limda ham jiddiy diqqat qaratilayotganligining sababini professorlar R.Mavlonova va N.Rahmonqulova “Boshlano‘ich ta’limning integratsiyalashgan pedagogikasi”(2009), “Boshlano‘ich ta’lim pedagogikasi, innovatsiya va integratsiyasi” (2013) nomli o‘quv Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences VOLUME 1 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423 88 w July 2021 www.oriens.uz qo‘llanmalarida quyidagicha izohlaydilar: “O‘quv predmetlari orasidagi integratsiya predmetlar tizimini inkor etmaydi, balki predmetlar orasidagi aloqalar va boo‘liqliklarni chuqurlashtirishga qaratilgan yondashuv – differensiya va integratsiya orasidagi munosabatni tushunishga tayanadi... turli fanlarning element va qismlarini bir butunga birlashtirishga yo‘naltirilgan integratsiya bir predmet bo‘yicha bilimlarni ikkinchisiga ko‘chirish yoki faoliyatning almashinishi emas, balki fanlar integratsiyasi yo‘nalishlarini aks ettiruvchi yangi didaktik ekvivalentlarni yaratish jarayonidir [1].

Chet el ta’limi tajribasi shuni ko‘rsatdiki, tabiat va jamiyat haqidagi bilimlarni rivojlantirish uchun asos bo‘luvchi integratsiyalashgan fanlar ko‘pgina mamlakatlar o‘quv dasturlaridan allaqachon joy olgan. Ularda asosiy e’tibor o‘quvchilarga boshlano‘ich ta’lim orqali faqat o‘quv predmetlari asosida bilim berishni emas, balki ijodiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan ko‘pgina xorijiy mamlakatlar boshlano‘ich maktablarining o‘ziga xos xususiyati integratsiyalangan kurslar bo‘yicha ta’lim bo‘lib qoldi. Kursning maqsadi bolani dunyo bilan suhbatga tortish, inson, tabiat, jamiyat, fan, san’at bilan suhbatlashadigan; faqat odamlar suhbatlashadigan til bilangina emas, hayvonlar, o‘simliklar tili bilan, rassomlar, musiqachilar, olimlar foydalanadigan til bilan tanishtirishdir... Olamning umumiy ko‘rinishini tovushlar, tasvirlar, ranglar orqali tanishdir; bola esa ham dunyoni, ham o‘zini o‘rganuvchi, tekshiruvchi o‘rniga qo‘yiladi”[1].

Olimlar qarashlari shuni anglatadiki, ta’limni integratsiyalashning asosiy maqsadi boshlano‘ich sinflardanoq o‘quvchilarda tabiat va jamiyat haqida yaxlit tasavvur uyo‘otish va ularning rivojlanish qonuniyatlariga o‘quvchi munosabatini tarkib toptirishdan iborat. Holbuki, bugungi kunda DTS bilan o‘quv dasturlari o‘rtasida nomuvofiqlik vujudga kelmoqda.

        Boshlang‘ich ta’lim DTS da “Ona tili”, “Matematika”, “Tabiat” ta’lim sohalari ko‘rsatilgan holda amaldagi o‘quv rejasidan 10 ta predmet joy olgan. Bu holat o‘quvchiga taqdim etilayotgan bilimlarda maydalashish va mavzular takrorini keltirib chiqarmoqda. Qaytarish va takrorlar esa o‘quvchini zeriktiradi, vaqtdan unumli foydalanishga monelik qiladi. Misol tariqasida 1-4 sinflarning yillik taqvimiy ish rejasini oladigan bo‘lsak, bir qator mavzular qaytarilayotganini, takrorlanayotganining guvoxi bo‘lamiz [2].

Bu takroriylik asosan bir paytga (xafta ichida, bir kunda) to‘o‘ri keladi. Demak, ularni o‘zaro boo‘lab, bitta kompleks dars ishlanma yaratish natijasida integatsiyalashgan dars tashkil qilamiz.

        Natijada, o‘quvchilar mujassam bilim olish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. “O‘qish” darsidan “Vatan”, “Odobnoma”dan “Bobolardan meros yurt”, “Musiqa”dan “Qo‘shiq aytish qoidalari”, “Tasviriy san’at” dan “Vatanjonim-vatanim” mavzulari ayni bir Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences VOLUME 1 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423 89 w July 2021 www.oriens.uz paytda o‘rganiladi. Shuning uchun bu mavzularni predmetlararo integratsiyadan foydalanib uzviylashtirilsa, bitta dars vaqti, imkoniyatlari tejaladi.

           Darhaqiqat, integratsiyalashgan texnologiyadan foydalanish natijasida pedagogik, psixologik jihatdan ta’lim maqsadlarini amalga oshirishda qulay shartsharoit vujudga keladi; umumdidaktik talablar uzviylikda bajariladi; o‘quvchining vaqti, kuchi tejaladi; ortiqcha ruhiy va jismoniy zo‘riqishlarning oldi olinadi, ta’lim samaradorligi oshadi. O‘quvchilar zarur ko‘nikma va malakalarni, tushunchalar hamda bilimlarni o‘quv predmetlari mazmunini uyo‘unlashtirish natijasida har tomonlama chuqur o‘zlashtirish imkoniga ega bo‘ladilar.

Nazorat savollari:

1.Boshlang‘ich ta’limda integratsion o‘qitishning o‘ziga xos xususiyatlari nimalardan  iborat?

2.Integratsion o‘qitish omillari va  turlarini sanab bering..

3.Differensiyallashgan ta’lim va uning o‘ziga xos tomonlari haqida 

 tushuncha bering.

4.Induviduallashgan ta’lim va uning o‘ziga xos tomonlari haqida tushuncha  

          bering.

5.Integratsiyalashgan texnologiyadan foydalanish natijasida pedagogik, 

          psixologik jihatdan ta’lim maqsadlarini sanab bering.

 

 

6-Mavzu. Boshlang‘ich ta’limda innovatsion yondashuvlar

 

Reja:

1.Boshlang‘ich ta’lim jarayonida kompetensiyaviy yondashuv, ijtimoiy hodisa, nazariy fan, xususiy fanlarni o‘qitish texnologiyalari.

2. Interfaol ta’lim usullarining turlari, ahamiyati,  ularning maqsad va vazifasi.     

3.O‘qitishning interfaol metodlari. Pedagogic texnologiya faniga asos solgan olimlar.

4.Ta’lim jarayonida qo‘llaniladigan noa’nanaviy ta’lim usullarining turlari.

 

Zamonaviy ta’limning eng muhim unsurlari qadimdan shakllanib kelgan. Ta’lim maqsadi, mazmuni, shakl, uslub va vositalari ta’lim jarayonlari mazmunini tahlil qilish uchun qo‘llaniladigan an’anaviy kategoriyalar bo‘lib hisoblanadi. Aynan shu kategoriyalar ma’lum predmet, mutaxassislik yoki ixtisoslik bo‘yicha o‘quv-tarbiyaviy jarayonni tashkil qiluvchi pedagog faoliyatining predmeti sifatida yuzaga chiqadi. Qayd etilgan pedagogik kategoriyalarni maqsadga muvofiq ravishda yo‘naltirilgan pedagogik faoliyatning qonuniyat va mezonlarini tizimlashtiruvchi omil vazifasini bajaradi.

Zamonaviy o‘qituvchi dars jarayonida “aktyor” emas, aksincha “rejissyor” bo‘lishi kerakligini anglashi lozim. Buning uchun esa u bir necha yangicha ta’lim usullarini yaxshi bilishi kerak. Shu yerda birinchi Prezidentimiz I.A. Karimovning ‘Biz o‘g‘ilqizlarimizni o‘zlarini anglashga, mustaqil, ongli fikrlashga, ularning tafakkurida bo‘shliq vujudga kelishigi yo‘l qo‘ymasligimiz lozim’ degan so‘zlarini misol qilib keltirgan holda maktab o‘quvchisi, kasb-hunar kollejlari, akademik litsey talabalarining nutq boyligini oshirishimiz, badiiy va ilmiy adabiyotlarga qiziqishini rivojlantirishimiz, ularning dunyoviy va diniy ilmlardan qay darajada xabardorligini aniqlashimiz kerak bo‘ladi.

Pedagogika – bu lotincha so‘zdan olingan bo‘lib, “payne” bola, “agogeyn” – yetaklamoq degan ma’noni bildiradi. topgan. Ped texnologiya bu Oldindan loyhalangan ma’lum bir pedagogik tizimni amliyotga joriy kilish. -Pedagogik tizim bu shaxsga maqsadli pedagogik ta’sir ko‘rsatish uchun zarur bo‘lgan metodlar, vositalar va jarayonlar yio‘indisi.

Maqsadimiz o‘quvchilarni oldindan bilimini mukammalashtirib uni samarali va sifatli bilimga ega bo‘lishga ta’sir berish. Bolalarimiz faqat soo‘lom bo‘lsa, baxtli bo‘lmasligi mumkin. Baxtli bo‘lishi uchun birinchi prezidentimiz aytganlaridek yangicha o‘ylaydigan, yangicha fikirlaydigan, zamonaviy bilimlarga ega, raqobatbardosh, dono, aqilli, keynchalik donishmandlik darajasida bo‘lishi zarur deb takidlaganlar.

Darhaqiqat dars mobaynida ma’lum nazariy bilimlarni o‘quvchiga yetkazish, unda ayrim 33 faoliyat yuzasidan ko‘nikma va malaka hosil qilish, ma’naviy sifatlarni shakllantirish, o‘quvchi bilimini nazorat qilish hamda baholash o‘qituvchidan yuksak mahorat va tezkorlik talab qiladi. Axborotlarni tezkor sur’atda qabul qilib olish, ularni tahlil etish, qayta ishlash, nazariy jihatdan umumlashtirish, xulosalash hamda tinglovchiga yetkazib berishni yo‘lga qo‘yish ta’lim tizimi oldida turgan dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Ta’lim-tarbiya jarayoniga pedagogik texnologiyani tadbiq etish yuqorida qayd etilgan dolzarb muammoni ijobiy hal etishga xizmat qiladi.

O‘qituvchining samarali faoliyat ko‘rsatishga undovchi darsning metodik ishlanmasini puxta ishlab chiqishdan farqli o‘laroq, ta’lim texnologiyasi tinglovchilar faoliyatiga nisbatan yo‘naltirilgan bo‘lib, u tinglovchilarning shaxsiy hamda o‘qituvchi bilan birgalikdagi faoliyatlarini inobatga olgan holda, o‘quv materiallarini mustaqil o‘zlashtirishlari uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishga xizmat qiladi.

Ta’lim texnologiyasining markaziy muammosi – ta’lim oluvchi shaxsini rivojlantirish orqali ta’lim maqsadiga erishishni ta’minlashdan iborat. Texnologiya (yunon. “techne” – mahorat, san’at, “logos” – tushuncha, ta’limot) – muayyan (ishlab chiqarish, ijtimoiy, iqtisodiy va b.) jarayonlarning yuksak mahorat, san’at darajasida tashkil etilishi Ta’lim texnologiyasi (ingl. “an educational technology”) – ta’lim (o‘qitish) jarayonining yuksak mahorat, san’at darajasida tashkil etilishi    

Ta’lim texnologiyasi – ta’lim maqsadiga erishish jarayonining umumiy mazmuni, ya’ni, avvaldan loyiщalashtirilgan ta’lim jarayonini yaxlit tizim asosida, bosqichmabosqich amalga oshirish, aniq maqsadga erishish yo‘lida muayyan metod, usul va vositalar tizimini ishlab chiqish, ulardan samarali, unumli foydalanish hamda ta’lim jarayonini yuqori darajada boshqarish Ta’lim metodi – o‘quv jarayonining majmuaviy vazifalarini yechishga yo‘naltirilgan o‘qituvchi va talabalarning birgalikdagi faoliyati usuli bo‘lsa, ta’lim metodikasi esa muayyan o‘quv predmetini o‘qitishning ilmiy asoslangan metod, qoida va usullar tizimi .

 O‘z mohiyatiga ko‘ra pedagogik texnologiya vaqt taqsimotiga muvofiq dasturlanib, ilmiy jihatdan asoslangan xamda kutilgan natijaga erishishni ta’minlovchi pedagogik jarayonning barcha bosqich va qismlarining vazifalari aniq belgilangan tizimni ifodalaydi.

Ta’lim jarayonida pedagogik texnologiyalardan foydalanishning samaradorligini baholash ham muhim ahamiyatga ega. Pedagogik texnologiyalarning imkoniyatidan kelib chiqqan holda ularni amaliyotga tatbiq etishning samaradorligini bir qator mezonlar bilan aniqlash mumkin. O‘qitish tizimida pedagogik texnologiyalarini samarali qo‘llash pedagogning kasbiy kompetentligiga ham boo‘liq. Shu sababli pedagogik texnologiyalarning samaradorligini pedagog tomonidan ularning qo‘llanilishiga ko‘ra ham baholash mumkin.

• ta’lim shakllarini takomillashtirish vazifasini ko‘zlagan o‘qitish va boshqalarni o‘zlashtirishning barcha jarayonlarini texnika va inson omillarida, ularning birgalikdagi harakatlari vositasida yaratish, tadbiq etish va aniqlashning izchil metodi (YuNESKO) Pedagogik texnologiya Ular quyidagilardir:

• ta’lim, tarbiya va shaxsni rivojlantirish vazifalarining o‘zida yaxlit as ettira olishi;

• o‘zida zamonaviy fan va texnika darajalarini ifodalay olishi;

• o‘oyaviy jihatdan talabalarning yosh va psixologik xususiyatlariga mos kelishi;

• o‘quv materialining zarur axborotlar bilan to‘liq ta’minlanganligi;          

• o‘qitish jarayonida rang-barang metod va vositalarni qo‘llash imkoniyatini ta’minlaganligi;

 • ta’limning ko‘rgazmaliligi va barcha uchun ochiqligini ta’minlash tamoyiliga egaligi;

• ko‘p funktsiyali ta’lim vositalaridan foydalanish va ularni oson ekspluatatsiya qilish imkoniyatining mavjuligi;

 • pedagogning talabalarga mustaqil ishlarni samarali tashkil etishga ko‘malashish darajasi.

  Mahorat-shaxsning tajriba orqali orttirgan xususiyati. Biror sohasidagi moslashuvchan ko‘nikma va ijodkorlik asosida hosil bo‘lgan kasbiy ko‘nikmalarning nazariy darajasidir. Mahorat – san’at, Mahorat izlanish, Mahorat – pedagogik texnologiyalarni qo‘llay bilish, mahorat - o‘qituvchining o‘z faoliyatini ilmiy asosda tashkil etish va o‘z-o‘zini tarbiyalashdir. Qobiliyat hamma insonlarda mavjud bo‘lib, bir tekisda bo‘lmay, biri yuqori,biri o‘rta quyi darajadan ibortdir. Muvaffaqiyatli ishlash uchun har bir o‘qituvchi pedagogik mahoratga ega bo‘lishi zarur.

Pedagogik mahorat egasi o‘z mehnat sarf qilib, katta natijaga erishadi. Qobiliyat faoliyat jarayonida paydo bo‘ladi va rivojlanadi. Ibn Sino ta’lim jarayonida quyidagi qoidalarga amal qilish lozim deb hisoblaydi: o‘qitishda oddiydan murakkabga qarab borish; bolaning qobiliyat va mayllarini e’tiborga olish; bolaga kuchi yetadigan mashqlarni bajartirish; ta’limni jismoniy mashqlar bilan qo‘shib olib borilishi. Bolaga ta’lim va tarbiya berishi uchun saxovatli, donno, iymonli, axloqiy va aqliy tarbiya usullarini yaxshi biladigan, irodasi kuchli muallim va tarbiyachini tanlash zarur.

 Muallim sog‘lom, pok, halol, xushmuomala kishi bo‘lmog‘i lozim. ‘Boshlano‘ich ta’lim kontseptsiyasi’da boshlano‘ich sinf o‘qituvchisi qiyofasi ta’riflanadi: ‘...eng muhimi bolalarda o‘qish, o‘rganishga chinakam xavas, ishtiyoq uyo‘otuvchi, e’tiqod xosil qiluvchi ustoz sifatida alohida o‘rin tutadi va yana shu kontseptsiyadan boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi fazilatlariga qo‘shimcha keltiriladi. O‘qituvchi: ‘...O‘zbekiston kelajagi buyuk davlat ekaniga ishonadigan milliy iftixorli bo‘lishi; – bolalarni xalq pedagogikasi durdonalari hamda milliy qadriyatlarimiz asosida tarbiyalay olishi; – nutqiy ravon, xalq tili boyligi ifoda usuli va tasvir vositalarini adabiy til uslubi va me’yorini to‘la egallagan bo‘lishi’ zarur.

 • pedagogning texnologik madaniyatga egaligi;

• pedagogning pedagogik texnologiyalarni qo‘llash borasida tajribaga egaligi;

• pedagog tomonidan pedagogik texnologiyalarga “ijodiy” o‘zgarishlar kiritilishi va ularning qayta shakllantirilishi;

• pedagogik texnologiyalarni ta’lim amaliyotiga tatbiq etishda o‘qitiuvchi va talabalar o‘rtasida o‘zaro hamkorlik negizida muvaffaqiyatli vaziyatlarning qaror topganligi;

• pedagogik texnologiyalarning tarkibiy qismlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik;

• peagogik texnologiyalarning talabalar va pedagoglarning kasbiy rivojlanishini ta’minlashdagi imkoniyatlarga egaligi;

• talabalar o‘quv-bilish faoliyatining ijobiy ahamiyat kasb etishi.    

Bunda quyidagi mezonlar muhim ahamiyatga ega: Uzoq yillar mobaynida qayd etilgan pedagogik kategoriyalar jamiyat ijtimoiy talabi darajasidagi maqsadlarni ro‘yobga chiqarish uchun yetarli bo‘lib kelgan.

Muayyan davrlarda bir guruh pedagoglar tomonidan barcha davrlarda amalga oshirilgan pedagog faoliyatning darajasi qoniqarsiz deya baholaganlar. Ular, xususan, pedagogik tushunchalarga berilgan ta’rif va tavsiflarning noaniqligi, ta’lim jarayonlarini tavsiflovchi ba’zi kategoriyalarning yetishmasligi, ta’lim maqsadi, mazmuni, shakli, uslubi va o‘qitish vositalari o‘rtasida o‘zaro uzviylikning mavjud emasligi kabi holatlarni doimiy ravishda tanqid qilib kelganlar. Ular tomonidan ‘metodika’ tushunchasi yuqori darajadagi sub’ektivlikka ega ekanligi ta’kidlanadi.

Haqiqatda esa ta’lim natijalari o‘quvchining pedagogik jarayonlaridan muvaffaqiyatli ‘o‘tganligi’ bilan belgilanadi. Pedagogik jarayonning mohiyati - o‘qituvchi hamda o‘quvchining birgalikdagi faoliyati mazmunida aks etadi, mazkur jarayonda pedagog o‘quvchiga yuzaga kelgan qiyinchliliklarni yengishga yordam beradi.

Pedagogik yordamning asosiy mohiyati pedagogik jarayonning tavsifi, uning ma’lum maqsadga yo‘naltirilganligi, shuningdek, shaxsni shakllantirish va tarbiyalash borasida hal etiladigan vazifalar bilan ifodalandi. Pedagog axborotlarni e’lon qilish, ko‘rsatish, eslatish, tushuncha yoki maslahat berish, yo‘naltirish, haqqoniylashtirish, kengashish, bartaraf etish, hamdardlik qilish, ilhomlantirish, qiziqish va hurmatni izhor qilish, talabchanlikni qo‘llab-quvvatlash kabi ko‘rinishlarda yordam beradi. Bu o‘rinda ta’lim maqsadlarining belgilanishi (kimga va nima uchun?), mazmunni tanlash va ishlab chiqish (nima?), ta’lim jarayonlarini tashkil qilish (qanday?), ta’lim metod va vositalarining belgilanishi (nimalar yordamida?), shuningdek, o‘qituvchilar malaka darajasi (kim?), erishilgan natijalarni baholash metodi (qanday yo‘l bilan?) inobatga olinishi lozim.

 Keltirilgan mezonlarning majmuaviy tarzda qo‘llanilishi o‘quv jarayonining mohiyati va texnologiyasini belgilab beradi. Ta’lim texnologiyasini loyihalash jarayonida pedagogik vazifaning qo‘yilishi va uni hal etishga alohida e’tibor berilishi zarur: Zamonaviy o‘qitish texnologiyalari - majmuaviy integral (butun, uzviy boo‘liq) tizim bo‘lib, unda ta’lim maqsadlari asosida belgilangan ko‘nikma va malakalar o‘quvchilar tomonidan nazariy bilimlarni o‘zlashtirish, ularda muayyan ma’naviy-axloqiy sifatlarni tarbiyalashga yo‘naltirilgan pedagogik faoliyat elementlarining ma’lum tartibga solingan to‘plami sifatida aks etadi.

Pedagogik vazifani belgilashda quyidagilarni inobatga olish maqsadga muvofiqdir: Pedagogik vazifalarning hal etilishini ta’minlovchi o‘qitish texnologiyasini loyihalashga qaratilgan o‘qituvchi faoliyatining mazmuni metod, shakl va vositalar asosida shakllantiriladi.

Pedagogik vazifaning o‘qitilishi Didaktik jarayonni ishlab chiqish O‘qitish texnologiyasini loyihalash O‘qitish texnologiyasini loyihalash ta’lim maqsadlarini taщlil etish asosida o‘quv predmeti mazmunini aniqlash; o‘quv predmeti axborot tuzilmasini ishlab chiqish va uni o‘quv unsurlari tizimi ko‘rinishida ifodalash; o‘quvchilarning o‘quv unsurlarini o‘zlashtirilish darajalarini avvaldan belgilash; o‘quvchilarning dastlabki bilim darajasini aniqlash (bu ko‘rsatkich o‘quv predmetining mazmuni asoslanadigan o‘quv materialini o‘zlashtirganlik darajasidan kelib chiqadi); moddiy baza hamda ta’limning tashkiliy shakllariga o‘qyiladigan chegaralarni belgilash Pedagog faoliyati mazmunini belgilovchi asosiy omillar: boshqarish turi; axborot almashish jarayonining turi; axborotni uzatish vositalarining tiplari va bilish faoliyatini boshqarish.

 O‘qitish jarayoniga faoliyat nuqtai nazaridan yondashish kontseptsiyasiga asoslanib, uni tashkil etish quyidagi mantiqiy ketmaketligini asoslash mumkin: dastlab o‘quv materiali mazmunining tavsifi, uni o‘rganishdan ko‘zlangan maqsad (o‘zlashtirish darajalari), shuningdek, pedagogik vazifaning qo‘yilish shartlari tahlil etiladi. So‘ngra, o‘qitishning mos ravishdagi metodlari hamda o‘quvchilarning bilish faoliyatini boshqarish tizimi ishlab chiqiladi.

Shu asosda o‘qitish vositalarining ro‘yxati tuziladi. Ushbu usul bilan hosil qilingan metod va ta’lim vositalarining yaxlit tizimi tashkiliy shakllar bilan uyo‘unlashtiriladi, ya’ni, muayyan texnologiya ishlab chiqiladi. Umumlashgan pedagogik texnologiyalar ma’lum psixo-pedagogik asoslarda qurilgan ‘sintetik nazariya’ sifatida qaraladi.

Tadbiqiy pedagogik texnologiyalar oldindan rejalashtirilgan natijaga erishishga yo‘naltirilgan kasbiy tayyorgarlik jarayonini loyihalash muammosini metodik jihatdan hal etishga yo‘naltiriladi. Bugungi kunda pedagogik texnologiyalar tadbiqiy asosini shaxsiy faoliyatli yondoshuv, tanqidiy-ijodiy fikrlash, muammolarni hal etish, qaror qabul qilish va jamoada hamkorlikni qaror toptirishga oid pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish ehtiyoji yuzaga kelmoqda.

Ayni vaqtda ta’lim muassasalari amaliyotida quyidagi pedagogik texnologiyalardan samarali foydalanilmoqda: Pedagogik texnologiya turlari Pedagogik texnologiya turi Maqsadi Mohiyati Mexanizmi Muammoli o‘qitish O‘quvchilarnig bilish faolligi hamda ijodiy mustaqilligini oshirish.

 O‘quvchilarga ularda bilimlarni o‘zlashtirish borasidagi faollikni yuzaga keltirishga xizmat qiluvchi masalalarni maqsadga muvofiq, ketma-ket berib borish Tadqiqotchi lik metodlari, bilish faoliyatiga yo‘naltiril gan masalalarni yechish Mujassam lashtirilgan ta’lim SHaxsning his qilish xususiyatlariga maksimal darajada yaqinlashtiril Masho‘ulotlarni bloklarga biriktirish hisobiga fanlarni chuqur o‘zlashtirishga O‘quvchilar ish qobiliyati dinamikasi ni hisobga oluvchi ta’lim metodlari 39 gan ta’lim jarayoni tuzilmasini yaratish erishish Modul ta’limi Ta’lim mazmunini shaxsning individual ehtiyojlari va uning bazaviy tayyorgarligi darajasida muvofiqlash tirish O‘quvchilarning individual o‘quv dasturi asosida mustaqil ishlashlari Muammoli yondashuvni amalga oshirishning individual maromi Rivojlanti ruvchi ta’lim Shaxs va uning qobiliyatlarini rivojlantirish o‘quv jarayonini shaxsning ichki imkoniyatlari va ularni ro‘yobga chiqarishga yo‘naltirish o‘quvchilar faoliyatini turli sohalarga yo‘naltirish Differentsiallashgan ta’lim o‘quvchilarning layoqati, qiziqish va qobiliyatlarini aniqlash uchun qulay sharoitlarni yaratish. Turli o‘zlashtirish darajalari bo‘yicha majburiy me’yor (standart)dan kam bo‘lmagan hajmdagi dastur materialini o‘zlashtirish Individual ta’lim metodlari Faol o‘qitish (majmuaviy ta’lim) o‘quvchilar faolligini yuzaga keltirish Bo‘lajak kasbiy faoliyatning predmetli va ijtimoiy mazmunini modellash-tirish Faol o‘qitish metodlari o‘yin texnologiya lari bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirishning shaxsiy faoliyat tavsifida bo‘lishini ta’minlash o‘quv axborotlarini qayta ishlash va o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan mustaqil bilish faoliyati o‘quvchilarni ijodiy faoliyatga jalb etishning o‘yin metodlari.

 Shunday qilib, avvaldan loyihalashtirilgan ta’lim-tarbiya jarayonining pedagogik texnologiyasi o‘zida metodlar tizimi, ta’lim metodik usullari, maqsad, vositalari, o‘qituvchi va o‘quvchilarning birgalikda faoliyat 40 ko‘rsatish imkoniyatlari hamda yakuniy natijalarga erishish borasidagi majmuani mujassamlashtiradi.

 

Nazorat savollari.

 1. ‘Texnologiya’ so‘zi qanday ma’noni anglatadi.

 2. Metod nima.

3. Pedagogik texnologiya qanday xususiyatlarni namoyon etadi.

4. Interfaol metodlarga ta’rif bering.

 5. Pedagogik jarayonning mohiyati nimalarda ko‘rinadi.

6. Zamonaviy o‘qitish texnologiyalari qanday tizimlardan iborat.

7. Integratsiyalashgan texnologiyalari xaqida ma’lumot bering.

 

 

7-Mavzu. Boshlang‘ich maktabda integratsiyalashgan ta’limdan foydalanish

 

Reja:

1.Boshlang‘ich maktabda integratsiyalashgan ta’limdan foydalanishning ahamiyati.

2. Integratsiya darajalari.

3. Integratsiyalash darslarni tashkil etish muammolari.

 

         Pedagogik izlanishlar shuni ko‘rsatadiki, integratsion asosda fanlarni o‘rgangan o‘quvchilar predmetli o‘rgatishning chiziqli kurslarini qisqa muddatda o‘zlashtirmoqdalar. Tez o‘qitish maqsad qilib olinmaganiga qaramasdan, undagi tabiat, mehnat, rasm, o‘qish soxasidagi elementlar bu fanlarni tez o‘rganishda umidli asos bo‘lib hizmat qilmoqda.

        Pozitiv natijalar deb dunyo haqidagi ilmiy tasavvurlarning zamonaviy darajasiga to‘g‘ri baxo berish;

        o‘quvchi oldida olamning ko‘p o‘lchovli dunyo manzarasining dinamikada, turli bog‘lanishlarda yaratish, aylantirish; ko‘rish gorizontlarining  kengaytirish, o‘zi uchun dunyo qaytadan kashf etish, o‘quvchi bilan muloqotdagi yangi metodik shakllarni izlash;

        turli mutaxassislar faoliyatlarini muammolarni hal etishda birlashtirish,

       o‘quv faoliyatida toliqishiing oldini olish, yangi sifatli pedagogik natija olish, ta’limning yangi falsafasi bo‘lishi, pedagogik protsessining integrativ borlig‘ini aks etishga aytiladi.

        Integratsiyaga qarshi, fikrlar muammo tug‘ilishi xavfini yaratishi mumkin.      

       Ayrim olimlar integratsiyani mexanik birikishga havf tug‘diradi deb hisoblamoqdalar. Ta’lim muassasalari rahbarlari ko‘pincha integratsion kursning maqsad va vazifalarini aniqlashda kerakli o’quv dasturini tanlashda, o‘qituvchilar malakasini oshirishda qiyinchiliklarga duch kelmoqdalar.

        Shunday qilib, integratsiya ta’lim rivojlanishga zamin yaratgan holda, har bir maktabda dolzarb muammo ham bo‘lib kelmoqda. Bu integrativ yondashuv mohiyatini tushunmaslikdan kelib chiqmoqda. Ta’lim tizim tashkilotchilari zimmasiga bu masalani to‘g‘ri yechishda katta mas’uliyat tushmoqda. Ta’lim mazmunining insoniylashtirishda asosiy mexanizm deb integratsiyani anglash qadriyatni, ya’ni zamonaviy maktabning rivojlanishida ilg‘or tendensiyalar ahamiyatini aniqlashga imkon beradi. Integrasiya kursi- o‘quv fanlaridan biri bo‘lib, fanlararo bilimlarni (integrativ bilimlarni) chuqurlashtirish va oshirish, ularni shakllantirish uchun o‘rganiladi. U har xil turlar,usullar, uslublar, fanlararo integrasiya ob'ektlari asosida tuzilgan.

        Boshlang‘ich maktab fanlarining integratsion aloqalari kam ishlab chiqilgan, qarama-qarshi ifodalangan. Bu aloqalarning mohiyati haqida olimlar orasida qarama -qarshiliklar ko‘p Integratsiya atama va uslubiy nuqtaiy nazardan hodisa sifatida nima ekanligani ko‘rib chiqaylik. “Intergratsiya” so‘zi lotincha integratio-tiklash, to‘ldirish, ‘integer’ butun so‘zidan kelib chiqqan.

        Ikkita tushunchaga egamiz:

        1.Tizim, organizmning alohida tabaqalashtirilgan qism va vazifalarning bog‘liqlik xolatini bildiruvchi tushuncha va shu xolatga olib boruvchi jarayon.

        2. Tabaqalashtirish jarayonlari bilan birga amalga oshirilayotgan fanlarni yaqinlashtirish jarayoni.

        Differensiatsiya - fransuzcha (differentiofion lotincha differentia - farq, har hillik, ya’ni butunni bo‘laklarga bo‘lish, ajratish. Ta’lim mazmunini intergratsiyalash - dunyo tendensiyasi (g‘oya, fikr, intilish). Integrativ yondoshishi turli darajadagi tizimli aloqalarning obyektiv yaxlitligni aks ettiradi. (tabiat- jamiyat - inson). Integratsiya ilgari bo‘lingan qismlarni bir butunga birlashtirish bilan bog‘liq. U tizim elementlarining yaxlitlik va uyushqoqlik darajasining oshirishga olib keladi. Integratsiyalash mobaynida bir-biriga bog‘liqlik hajmi oshadi va tartibga tushadi, shu tizim qismlarning ishlashi va o‘rganish obyektining yaxlitligi tartibga solinadi.

      Bu umumiy qoidalarni qanday qilib maktab ta’limida qo‘llash mumkin? Zamonaviy didaktik va metodikada ta’kidlanishicha, o‘quvchilarni o‘qitish, rivojlanishi va tarbiyasining muvaffaqiyatlari ularning dunyoning birligi haqida tushunchaning shakllanganligi, o‘z faoliyatlarini umumiy tabiat qonunlari asosida yo‘lga solish zaruriyatini tushunishlari, tabiatshunoslik kursida predmentlararo va predmetlar ichidagi aloqalarni yecha olishlari bilan bog‘liq.

      Ta’limdaga integratsiya o‘quv predmetlari mazmunini konstruksiyalashga tizimli yondashish orqali ko‘rib chiqiladi. Kursning maqsadi - bolani dunyo bilan suhbatga tortish, inson tabiat, jamiyat, fan, san’at bilan suxbatlashishga faqat odamlar suhbatlashadigan til bilangina emas, hayvonlar, o‘simliklar tili bilan, rassomlar, musiqachilar, olimlar foydalanadigan til bilan tanishtirishdir.

      Kichik maktab o‘quvchisiga fikr doirasi keng bo‘lgan muloqot san’atining boshlang‘ich savodini egallashda yordam berish. Bu savod o‘z ichiga odamlar bilan muloqotdan tortib (tengdoshlar, katta yoshdagilar, kichik yoshdagilar) o‘z-o‘zi bilan muloqotdan to atrof-muxitdagi hodisalar bilan muloqotni kiritadi.

      Kursning maqsadlaridan yana biri o‘zi yashayotgan olam haqida narsa va hodisalar orasidagi bog‘liqlik, o‘zaro yordam, moddiy va madaniyatning turli-tumanligi haqida keng va eng asosiysi, insonning ichki (ma’naviy) va (ijtimoiy) dunyosi haqida, olamda hukm suruvchi qonunlar (tabiiy, ilmiy, tarixiy, ahloqiy) haqida tushuncha berish.

      Asosiy urg‘u faqat ma’lum bilimlarni egallashgagina emas, balki obrazli fikrlashni rivojlantirishga beriladi. Olamning umumiy ko‘rinishi tovushlar, obrazlar, ranglar orqali tanishtiriladi, bola esa ham dunyoni, ham o‘zini o‘rganuvchi, tekshiruvchi o‘rniga qo‘yadi. Bunda kursning ta’limiy kichik maktab o‘quvchilarining kurs bilan parallel ravishda asosiy fanlarni ham o‘rganishlariga hamda o‘rta maktab ta’limida qulay sharoitlar yaratishga xizmat qiladi.

     Fanni o‘rganish borasida vazifalar jumlasiga quyidagilar kiradi.

     1.O‘quvchilarda tizimli fikrlashning mo‘ljal asosini shakllantirish;

      2.Hayotning vujudga kelishida tabiatning birlamchi ekanligini qonuniy deb tushunish;

      3.O‘quvchilarni tabiiy o‘zgarishlarini kuzatish vositasida evolyutsion qonuniyatlarini anglashga o‘rgatish;

       4. Tabiiy muammolarni, mustaqil aqliy operatsiyalar vositasida hal qilish mumkinligini tushuntirish va ularni hal qilish yo‘llarni topish qobiliyatini tarbiyalash;

       5. Tabiat go‘zlliklarini anglash, ularni asrash ekologik fikrlash qobiliyatini rivojlantirish; Integrasiya kurslarining sinflarga bo‘linishini turli asoslarda qilish mumkin: maqsad va muammolar asosida : maktab tabiiy- ilmiy tizimidagi vazifalari asosida: qo‘shiluvchi fan tarmoqlari asosida integrasiya usullari va yo‘llari asosida: o‘quv rejasidagi o‘rni asosida: kursni o‘rganishda sarflangan vaqt asosida: o‘quvchilar uchun qiyinli darajasi asosida va h.k.

      Shuni e’tiborga olamizki, bu kurslarning mualliflari odatda o‘z oldilariga bir necha maqsad va muammolarni echish masalasini qo‘yadilar, shu sabali kurslar ko‘p maqsadli, turli vazifali bo‘ladi. Ko‘p miqdordagi dasturlar va ularni tadbiq etishga urinishlarini ko‘rib chiqib, biz bu kurslar qurilishining asosiy yo‘nalishlarini ajratishimiz va ularni mohiyatiga qarab sinflarga bo‘lishimiz mumkin.

       Integrativ ta'limning sinflarga bo‘linishi (klasifikasiya).

       1. Ko‘p fanlar integrasiyasi. Ularni ya’ni universal yoki bir necha asosiy tizim kurslarini almashtiruvchi umumiy deb ham atash mumkin. Masalan, o‘qish, tabiat, rasm darslarining bitta umumiy darsga birlashtirish. Odatda, bunday kurslarning mualliflari tabiiy fanlar materiallarini birlashtirib, ularni bir ma’lum tizimga keltirishida va o‘z kurslarini integrativ yoki kompleks (umumiy) deb ataydilar. Ko‘rinib turibdiki boshlang‘ich ta'lim tizimidagi tabiiy fanlar materiallarini berishda to‘g‘ri ketma-ketlikga faqat darslar tuzilishini saqlab qolibgina erishish mumkin. Ba'zi e'tiborli olimlar ta'kidlaydilarki, bu ananaviy maktablarda ham tabiiy fanlarni ketma-ket o‘rganish yo‘li b ilan ham hal qilinmoqda. Bir qator olimlar boshlano‘ich ta'limga ham darslarga ajratib o‘qitish ananalari tarqalgan deb hisoblaydilar. Tabiiy fanlarni o‘qitishni tizim bo‘yicha dovom ettirishni bekor qilish va soddalashtirish uchun ko‘pgina mualliflar gumanitar sinflar uchun umumlashtirilgshan kurslar (darslar) taklif qiladilar. Bularga umumiy tushunchalar beruvchi, bolalarda tabiiy fanlarni o‘rganishga qiziqish uyo‘otish vazifasini bajaruvchi, tabiat haqida qiziqarli ko‘rinishda hikoya qiluvchi boshlano‘ich tabiiy fanlar kurslari (masalan, boshlano‘ich sinflardagi “tabiatshunoslik ”) kiradi.

       2. Chegaradosh fanlar asosida tuzilgan kurslar. Keng integrasiya jarayoni oldingi ilmiy yo‘nalishlarni bog‘lovchi yangi tabiiy fanlar va ilmity yo‘nalishlar hosil bo‘lishiga olib keladi. Boshlano‘ich sinflarda ekologik ta’limni kuzatib, o‘qish , tabiatshunoslik, mehnat (tabiiy materiallar bilan ishlash), rasm fanlarida ekologik mavzular kiritilgani ko‘riladi. Bir- biriga yaqin chegradosh fanlarning qatoriga malekulyar biologiya, biofizika, giofizika, biokimyo, astrofizika, astrokimyo kiradi. Bu fanlar asosida maktab integrativ tabiiy fanlari tuziladi.

       3. Asosiy fanlar asosida tuzilgan kurslar. Zamonaviy bilimlarning har bir bo‘limini qamrab oluvchi asosiy fanlar asosida tuziladi. Ular qatoriga pedagogika, pedogogik texnologiya,pedogogik psixologiya, inson yoshi psixologiyasi, fan rivojlanishi jarayoni o‘rganuvchi pedagogik psixologiya, fanning insonning boshqahayot jarayonlariga boo‘liqligini o‘rganuvchi: kibernetika-boshqarish, aloqa va informasiyani qayta ishlash: informasiyaning tuzilishi va xususiyatlarini uning shaxs shakllanishidagi o‘rnini o‘rganuvchi informatika inson hayotining turli jarayonlarida ilmiy yo‘nalish bo‘lgan sistemalarning aloqalrini o‘rganuvchi sinergetikaning qo‘llanishi. Bu sinfdagi integrativ kurslarni mazmuni shu fanlar ma'nosi va strukturasi asosida tuziladi.

       4.Umumiy ilmiy tushunchlar, qonuniyatlar,nazariyalar asosidagi kurslar.Bu asosda integrativ kurslar yaratish haqidagi fikrlar yaxshi natijalar berdi. Mualliflar orasida yuqori darajadagi umumiylikni bildiruvchi tushunchalar: “materiya”, “harakat”,”modda”, “maydon”, “energiya” va boshqalar ko‘p ishlatildi. Qonunlar orasida sermahsuli tabiatni saqlash qonuni, odamlarining ish faoliti tufayli rivojlanishi, tabiatga tuyo‘u bilan qarash bo‘ldi. Nazariyalar orasidagi integrativ kurs yaratish uchun asos bo‘lib asosiy tabiiy – ilmiy nazariyalar xizmat qiladi. Shunisi e'tiborga oyiqki, bu asosda integrativ kurslar yaratishga urishlar ko‘p bo‘lgan bo‘lsa ham, ular qovushmaganligi va ma’lum ketma-ketlikga, didaktik maqsadga ega emasligi bilan ajralib turadi.

      5. Fan evolyusiyasi bilan bog‘liq muammolarni, tabiatni ilmiy nuqtaiy nazardan o‘rganish uslublarini, olimning ilmiy ko‘rinishini o‘rganish asosidagi kurslar. Yuqoridagi barcha mavzular integrativ mazmunga ega va tadbiq etishga katta imkoniyatlari bor, afsuski, bunday kurslar maktab ish faoliyatida qo‘llanuvchi materialning va o‘qitish uslubining murakkabligi tufayli hali keng tarqalgani yo‘q.

      6. Kompleks ob'ektlar asosida. Integrativ kurs yaratishga asos bo‘lgan kompleks ob’ektlarga yer, biosfera, odam va uning yashash muhiti misol bo‘la oladi. Bu kurslarning bir xil mavzularida bir ob’ekt turli fan nuqtai nazaridan ko‘riladi. Shu xildagi integrasiya o‘tgan asrning yigirmanchi yillarida maorif tizimida qo‘llanilgan. Keyinchalik u bekor qilingan, lekin bizning davrimizda aytish mumkinki qaytadan tug‘ildi. Bizning nazarimizda, ma'lum hajmda u tabiiy fanlar ta’limiga yaxshi ta'sir ko‘rsatadi.

       7. Turli muammolar asosida Integrativ kurslarni turli lokal (mahalliy) va global (umumjahon) muammolar asosida tadbiq etishga urinishlar ko‘p uchraydi. Bunda tabiiy ilmiy fanlarning muammolar asosida birlashtirilishi qo‘llaniladi. Bu sinfdagi integrativ kurslar ( asosan ekologiya bilan bog‘liq kurslar) maktablar ish faoliyatida keng tarqalgan. Muammolar bo‘yicha tuzilgan integrativ kurslar rivojlanishiga global ta'limning rivojlanishi ham turtki bo‘ldi. Bu yo‘nalishning tarafdorlari zamonaviy shaxsning rivojlanishiga bugungi kunda mamlakatlarning va millatlarning ekonomika, fan, siyosat, ma'naviyatining uzviy bog‘liqligidan kelib chiquvchi globallik omili kuchli ta’sir ko‘rsatadi degan tasdiqlashni asos qilib olganlar.

      8. Faoliyat asosida Tabiiy fanlar asosini o‘rganishda o‘quvchilar kitob bilan ishlash,kuzatishlar olib borish, tajribalar o‘tkazish, olingan bilimlarni bir tizimga solish- turli o‘quv - ta'lim ish faoliyati bilan to‘qnashadilar. O‘quvchilarni faoliyatning bir turi bilan tanishtiruvchi bir butun kurs yaratish maqsadga muvofiqdek ko‘rinadi. U o‘qitish jarayonining har bir vaqtida foydali bo‘lishi mumkin va kichik hajmda ham tabiiy fanlrni o‘qitishda, o‘quvchilarning ortiqcha kuch sarf qilishlari muammosini hal qilishda, mustaqil bilim olish ko‘nikmalarini rivojlantirishda yordam beradi. Bu sinfdagi integrativ kurslarni yaratish va ularni o‘quv jarayoniga tadbiq qilish bugungi kunda muhim ahamiyat kasb etadi. Tabiiy fanlarni o‘zlashtirishni tekshirishlar natijalari shuni ko‘rsatadiki, o‘zbek o‘quvchilari chet ellik o‘quvchilarga nisbatan ko‘p ma’lumot o‘zlashtirsalar ham, uni tadbiq qilishda sezilarli darajada orqada qoladilar.

          Ko‘pchilik bunga sabab asosiy ko‘nikmalarning moslashtirilmaganida deb biladi. Sabab nimada? Balki ularning biri ko‘p yillar davomida an'anaviy maktabda integrativ darslarga e'tibor berilmaganidadir? Bu erda bugungi kungacha yaratilgan integrativ kurslarning asosiy sinflari sanab o‘tildi. Lekin o‘quv fanlarini integrasiyasi jarayonida qator kamchiliklar ham bo‘lishi mumkin.

        Birinchidan. Aytib o‘tilgan tabiiy integrativ kurslarni tuzish yo‘llari ko‘pincha bir-birini takrorlaydi va birga qo‘llaniladi, bu bilan yangi asoslar yaratilib, ularni tartibga keltirish, ilmiy asos yaratish qiyinlashadi.

        Ikkinchidan. Integrativ kurslar fanlararo aloqaning o‘rnini bosa olmaydi. Bizning fikrimizcha, ular bu aloqaning tashkil etuvchilaridan biri.

        Uchinchidan. Tabiiy ilmiy ta'limning optimal tuzilishi shundayki,integrativ kurslar o‘quv rejasining o‘zgaruvchan qismiga kirib,uning regional tashkil etuvchisi hisoblanadi.

        To‘rtinchidan. To‘liq o‘quv metodik qo‘llanmalarning yo‘qligi integrativ kurslarning o‘quv jarayoniga tadbiq etilishida qiyinchiliklar tug‘diradi. Ularning mualliflari programma tuzib,umumiy metodik ko‘rsatmalar tuzishgandan so‘ng to‘xtab qoladilar.

       Beshinchidan. Integrativ kurslar uchun o‘qituvchilarni rejali va maqsadga muvofiq tayyorlash tizimi hali etilgani yo‘q.

Nazorat savollari:

1.Integrasiya kursining vazifalarini ayting.

2.Integrativ ta’lim qanday sinflarga bo‘linadi?

3. Integrativ kurs yatishga asos bo‘lgan komplekslarni ayting.

4.O‘quv fanlari integrasiyasi jarayonida uchraydigan kamchiliklar.

 

 

8-mavzu. Zamonaviy o‘qitishning  pedagogik va psixologik texnologiyalari.

 

Reja:

1.Muammoli ta’lim yondashuvlari. Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim mohiyati, va tamoyillari.

2. Ta’lim sifatini oshirishda shaxsga yo‘naltirilgan ta’limning roli.

3. Intellectual salohiyatli barkamol shaxsni tarbiyalashda o‘sib kelayotgan yosh avlodning bugungi fikrlashi, dunyoga yangicha nazar bilan bilan qarashi ularning ham ijtimoiy-iqtisodiy, ham siyosiy, ham texnikaviy bilimlarga bo‘lgan ehtiyojini o‘stirishni o‘rganish.

           

 Pedagogikada muammoli vaziyat metodi ham qo‘llaniladi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

“Muammoli vaziyat” metodi uchun tanlangan muammoning murakkabligi talabalarning bilim darajalariga mos kelishi kerak. Ular qo‘yilgan muammoning yechimini topishga qodir bo‘lishlari kerak, aks holda yechimni topa olmagach, ta’lim oluvchilarning qiziqishlari so‘nishiga, o‘zlariga bo‘lgan ishonchlarining yo‘qolishiga olib keladi. “Muammoli vaziyat” metodi qo‘llanilganda talabalar mustaqil fikr yuritishni, muammoning sabab va oqibatlarini tahlil qilishni, uning yechimini topishni o‘rganadi.

“Muammoli vaziyat” metodining tuzilmasi quyidagicha:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ta’lim jarayonida muammoli vaziyat metodini qo‘llash quyidagi tartibda kechadi:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Muammoli vaziyatni yechishda quyidagi usullar qo‘llaniladi:

 

 

 

 

 

 

 

Muammoli vaziyat metodi quyidagi afzalliklariga ega:

 

 

 

 

 

 

 

 

Ta’lim jarayonida ushbu metodni qo‘llashda ayrim kamchiliklar ham ko‘zga tashlanai. Ular:

 

 

 

 

 

Mohiyatiga ko‘ra muammoli ta’lim muayyan texnologiyalarga asoslanadi.

 

 

 

 

 

Muammoli ta’lim texnologiyalari talaba faoliyatini faollashtirish va jadallashtirishga asoslangan. Ushbu texnologiyalarning asosiy o‘oyasi – shaxsni fikrlashga, muammo mohiyatini tushunish, muamoli vaziyatni hal qilishga undash, unda muammoni his qila (ko‘ra) olish, yechimni topish yo‘lida tadqiqot olib borish va muammoni hal qilish qobiliyatiga ega bo‘lishini ta’minlash sanaladi.

Ushbu ta’lim texnologiyasi juda qadimdan shakllangan. M: qadimgi Gretsiyada Suqrot tomonidan qo‘llanilgan usul, qadimgi Hindiston, Xitoy, Movarounnahrda qo‘llanilgan bahs-munozalar. Zamonaviy ta’limda qo‘llanilayotgan muammoli ta’lim texnologiyalari 1894 yilda amerikalik psixolog va pedagog J.Dьyui tomonidan (Chikago tajriba maktabida) asoslangan. 

 

 

 

 

Bu turdagi ta’lim texnologiyalarining quyidagi shakllari mavjud:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ta’lim tizimida muammoli ma’ruza muammoli ta’limda eng ko‘p qo‘llaniladigan o‘qitish shakli sanaladi.

 

 

 

 

Muammoli ta’lim jarayonini tashkil etishda o‘qituvchi tomonidan qo‘llaniladigan metodlar ham muhim ahamiyat kasb etadi. SHu sababli o‘qituvchilar ularni to‘o‘ri tanlashga e’tibor qaratishlari zarur. Quyidagilar muammoli ta’limning asosiy metodlari sanaladi (19-rasm):

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Hamkorlik pedagogikasining tasnifiy belgilari. Ø o‘quvchilarning zamonaviy axborot texnologiyalari vositasida mustaqil ravishda yangi bilim va amaliy ko‘nikmalarni egallashi hamda ulardan amaliy foydalana olishi; Ø mustaqil ta’lim va ijodiy izlanish natijasida o‘qitilayotgan fan hamda kasbiy faoliyat sohasidagi yangi shakl, metod va vositalarni o‘zlashtirish hamda o‘z-o‘zini rivojlantirish; 72 Ø masho‘ulotlarni on-line tizimida video anjumanlar va seminartreninglar asosida tashkil etish; Ø professor-o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasidagi kommunikatsiyani jadallashtirish; Ø o‘quvchilar ning o‘quv fanini o‘rganish va o‘zlashtirishga qiziqishlarini oshirishga yo‘naltirilgan xususiy-metodik texnologiyalarni amaliyotga tatbiq etish; Ø professor-o‘qituvchilarni tьyutorlik, fasilitatorlik va ingilatorlik faoliyatiga faol jalb etish va boshqalar. “Hamkorlik texnologiyasi”ning tasnifiy tavsifi: Qo‘llanish darajasiga ko‘ra: umumpedagogik. Falsafiy asoslariga ko‘ra: insoparvar. Asosiy rivojlanish omillariga ko‘ra: majmuaviy, biogen, sotsiogen va psixogen. Shaxsga yo‘naltirilganligiga ko‘ra: hartomonlama barkamol. Mazmunli xarakteriga ko‘ra: ta’limiy + tarbiyaviy, dunyoviy, insonparvar, umum ta’limiy. Boshqarish turiga ko‘ra: kichik guruhlar tizimi. Tashkiliy shakllariga ko‘ra: individual + guruhli, tabaqalashgan. Bolaga yondashuvga ko‘ra: shaxsiy-insonparvar, sub’ektsub’ektli(hamkorlik). Metodlarni qo‘llanilishiga ko‘ra: muammoli-izlanuvchan, ijodiy, dialogli, o‘yinli. Ta’lim oluvchilar toifasiga ko‘ra: ommaviy.

Hamkorlik pedagogikasi 4ta asosiy yo‘nalish bo‘yicha amalga oshiriladi: shaxsga inson, shaxs sifatida yondashuv;

1.Dialektik faollashtiruvchi va rivojlantiruvchi majmua;

2.tarbiya kontseptsiyasi;

3.atrof - muhitni ta’lim-tarbiyaga moslash;

4.(pedagogizatsiyalash) Hamkorlikda o‘qishning asosiy o‘oyasi – bir nimalarni birga bajarishgina emas, balki birgalikda o‘qishdir! Kooperativ ravishda (yoki birgalikda) o‘qish – bu umumiy masalani hal qilish uchun birlashgan o‘quvchilarning kichik guruhlarda birgalikda ishlash uslubidir.

Guruh bo‘lib ishlashning texnologik jarayoni quyidagi elementlardan shaklanadi:

· Bilim olish bo‘yicha vazifani (muammoli vaziyatni) qo‘yish;

 · Sinfni o‘quv maqsadlariga muvofiq bo‘lgan guruhlarga bo‘lish;

· Didaktik materialni tarqatish;

· Guruhdagi ishni rejalashtirish;

· Topshiriqni individual ravishda bajarish, natijalarni muhokama qilish;

 · Guruhning umumiy vazifasini muhokama qilish (e’tirozlar, qo‘shimchalar, aniqlashtirishlar);

· Guruh ishining natijalari to‘o‘risida xabar berish;

· Guruhlar ishlari va qo‘yilgan vazifaga erishish to‘o‘risida umumiy xulosa chiqarish.

Shaxsiy-insonparvar yondashuv: SHaxs sub’ektdir, har bir bola qobiliyatli. Pedagogik muloqotni insonparvarlashtirish va demokratiyalash:

- bolalarga muhabbat, ularning taqdiriga qiziqish;

- boladagi umidli ishonch;

- hamkorlik, muloqot mahorati;

 - to‘o‘ridan-to‘o‘ri majbur qilishni bekor qilish;

- ijobiy rao‘batlantirishning muhimliligi;

- bolalardagi kamchiliklarga sabrli bo‘lish;

- o‘qituvchi va talaba huquqlarini tenglashtirish;

- bolaning erkin tanlash huquqi;

 - xato qilish huquqi;

- shaxsiy qarashlarga bo‘lgan huquq;

 - bola huquqlari haqidagi konventsiyaga amal qilish;

- o‘qituvchi-talaba munosabatlari usuli: taqiqlash emas, yo‘naltirish; boshqarish emas, birgalikda boshqarish; majburlash emas, ishontirish; buyruq berish emas, tashkillashtirish; chegaralamaslik, erkin tanlashni yo‘lga qo‘yish.

Zamonaviy sharoitda natijalarga olib kelmaydigan tuo‘ridan to‘g‘ri majburlashdan metod sifatida voz kechish:

- majburlovsiz, ishonchga asoslangan talabchanlik;

- tuo‘ma qiziquvchanlikni hisobga olib o‘qitish;

- muvafaqqiyatsizlikka sabab bo‘ladigan majburiy istakni almashtirish;

 - bolalarning mustaqilligi va mustaqil faoliyatini o‘rnatish;

- jamoa orqali bevosita talablarning qo‘llanishi.

Individual yondashuvning yangi talqini:

 - o‘rta o‘qiydigan o‘quvchilar ga yo‘naltirishni bekor qilish; - shaxsning eng yaxshi sifatlarini izlash;

 - shaxsni psixologik-pedagogik tashxis etish (qiziqiщlari, qobiliyati, yo‘nalganlik, Men kontseptsiyasi, xarakteri, fikrlash jarayonlarining o‘ziga xosligi) ning qo‘llanilishi;

- o‘quv-tarbiya jarayonida shaxsning o‘ziga xosliklarini hisobga olish;

- shaxs rivojini bashorat qilish (prognozlash);

- rivojlanishni, uni korrektsiyalashning individual dasturlarini loyihalash.

Didaktik faollashtiruvchi va rivojlantiruvchi majmua:

- ta’lim mazmuni shaxs rivojlanishining mazmuni sifatida qaraladi;

- bilim, ko‘nikma va malakalarni hosil qilish va umumlashgan fikrlashga o‘rgatish;

- maktab fanlarini integratsiyalash, umumlashtirishga o‘tilishi;

- ta’limning variativligi va tabaqalashganligi;

- o‘rgatishning ijobiy rao‘batlaridan foydalaniladi.

Tarbiya kontseptsiyasi:

- Bilimlar maktabini Tarbiya maktabiga almashtirish;

- barcha tarbiyaviy tizimlar markazida talaba shaxsini qo‘yish;

-tarbiyaga insonparvar yondashuv, umuminsoniy qadriyatlarni shakl-lantirish;

- bolaning ijodiy qobiliyatlarini, uning individualligini rivojlantirish; -

- milliy va madaniy an’analarni tiklash;

- individual va jamoaviy tarbiyani hisobga olish. O‘quvchilarga mustaqil bilish, fikrlash va ijodiy izlanishga majbur qiladigan, muammoli hayotiy dalillarga asoslanadigan vaziyatli topshiriqlarni berish maqsadga muvofiqdir. O‘quvchi topshiriqlarni ijodiy fikrlash va mustaqil ishlash orqali bajarishlari lozim. O‘qituvchi va o‘quvchi muloqotida kompetentli yondashuv alohida ahamiyat kasb etadi. Umuman olganda kompetentli yondashuv – talim va tarbiya rivojlanishi va gullab-yashnashi uchun asosiy omildir. Umumevropa namunalari asosida tuzilgan Davlat ta’lim standartlarida kompetentsiyaga quyidagicha izox berilgan. Kompetentsiya - kommunikatsiya ishtirokchilarining o‘zlari tomonidan qo‘yilgan aniq sabab va maqsadlarga qaratilgan turli xil xatti-harakatlarni bajarishga imkon beradigan bilim, ko‘nikma va shaxsiy fazilatlar yio‘indisini ifodalaydi. Keng ma’noda kompetentsiya masalaning, shuningdek, muayyan bilim sohasining mohiyatini muvafaqqiyatli hal eishda amaliy tajribaga asoslanib, bilim va ko‘nikmalarni qo‘llay olish qobiliyatidir.

Ta’limda kompetentlik bilan yondashuv o‘quvchilarni turli ko‘nikmalarni egallash, kelajakda ijtimoiy, kasbiy va shaxsiy hayotlarida samarali harakat qilishga yo‘naltiradi. Kompetentsiyaning turlari quyidagicha:

• kompetentsiya - zarur (ko‘zlangan) natijaga erishish uchun amalga oshiriladigan faoliyat.

 • amaliy kompetentlik - bilim mahsuli bo‘lib, amaliyotda qo‘llay bilish qobiliyati. Shuningdek, kompetentsiya, bilimdan farqli, amaliy faoliyatsiz namoyan bo‘lmaydi va uni baholay olish mumkin emas. “Kompetentsiya” tushunchasi (lotincha “competere” - mos kelmoq ma’nosini beradi) quyidagi mohiyatlarni ifodalaydi:

Kompetentsiya so‘zi keng ma’noda - umumiy yoki muayyan keng qamrovli masalalarni yechishda mavjud bilim va ko‘nikmalarni amaliy tajribada ko‘llay olish qobiliyatini anglatadi. Kasbiy kompetentlik - kasbiy faoliyatga oid masalalarni hal etishda bilim va ko‘nikmalarni amaliy tajribada samarali qo‘llay olish qobiliyatidir. Kompetentsiya - bu kutilgan natijaga olib keluvchi faoliyat belgisidir. U bilim mahsuli bo‘lib, mutaxassis tomonidan uni amaliyotda qo‘llay olish qobiliyatidir. Kompetentsiyaning bilimdan farqi shundaki, vazifani amaliy bajarmasdan turib, uni aniklab ham, baxolab ham bo‘lmaydi. Malaka kompetentlikning muhim mezoni bo‘lib, u turli holatlarda, shu qatori muammoli vaziyatlarda ham bir necha bor qo‘llash natijasida namoyon bo‘ladi.

Hozirgi paytda oliy o‘quv yurti professor-o‘qituvchisidan talab qilinadigan kompetentlik quyidagi turlarga ajratiladi:

• professor-o‘qituvchi tomonidan o‘z bilimini muntazam ravishda boyitib borish, egallagan malakalarini takomillashtirishga tayyor bo‘lish, zamon yangiliklaridan boxabar bo‘lish;

 • ta’lim jarayonida axborot kommunikatsiya, informatsion texnologiyalari va o‘qitish vositalarining barcha turini qo‘llay olish ko‘nikma va malakasiga ega bo‘lish;

• anglangan va mustaqil faoliyat (mustakil fikr, maqsad qo‘yish, o‘quv adabiyoti va qo‘shimcha manbalardan to‘o‘ri foydalana olish);

• tashabbuskorlikda o‘z harakatlari uchun javobgarlikni his qila olish;

• tanqidiy fikr yurita olish va dars jarayonida yuzaga kelgan muammoli vaziyatlarni ijobiy hal eta olish;

 • hamkorlik, o‘zaro bir-birini tushunish, empatiya bildirish, o‘zaro hurmat va ishonchga asoslangan pedagogik muloqotni o‘rnata olish;

 • chuqur kasbiy bilimdonlikka ega bo‘lish.

Nazorat savollari:

 1. Hamkorlik pedagogikasining asosiy vazifalari.

2. Pedagogik faoliyatda qanday kasbiy muammolar yuzaga keladi.

3. Pedagogik faoliyatda kasbiy muammolarni xal etish strategiyalarini izoxlang.

4. O‘quv materiallarini qanday tizimlashtiriladi.

5. O‘quv materiallarini tizimlashtirishning didaktik parametrlarini izoxlang.

6. Ta’lim - tarbiya berishda hamkorlikda o‘qitish texnologiyasiga izox bering

7. O‘qitishni individuallashtirishda nimalarga e’tibor berish kerak.

8. O‘qitishni jadallashtirish texnologiyasi

 

 

9-Mavzu. Innovatsion potentsial, innovatsion muhit, yangi jarayon.

 

Reja:

1.Innovatsion potentsial,

2. Innovatsion muhit.

3.Yangi jarayon o‘rganish, uning mazmuni, ahamiyati shakllantirish omillari.

 

Innovatsiya-muayyan tizimning ichki tuzilishini o‘zgartirishga qaratilgan faoliyat O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasida ko‘rsatilishicha, innovatsiya quyidagicha mazmun va tushunchalarga ega: “Innovatsiya (ingl. “innovationas” – kiritilgan yangilik, ixtiro)

1) texnika va texnologiya avlodlarini almashtirishni ta’minlash uchun iqtisodiyotga  sarflangan mablag‘lar;

2) ilmiy-texnika yutuqlari va ilg‘or tajribalarga asoslangan texnika, texnologiya, boshqarish va mehnatni tashkil etish kabi sohalardagi yangiliklar, shuningdek, ularning turli sohalar va faoliyat doiralarida qo‘llanishi”.

A.I.Prigojinning fikriga ko‘ra, innovatsiya maqsadga muvofiq ravishda muayyan ijtimoiy birlik – tashkilot, aholi, jamiyat, guruhga nisbatan munosabatga yangicha yondashish, bu munosabatni bir qadar turg‘un elementlar bilan boyitib borish tushunilishi lozim. Bu o‘rinda anglanadiki, muallifning qarashlari bevosita ijtimoiy munosabatlar, ularga nisbatan innovatsion yondashish mohiyatini ifodalaydi. Shundan kelib chiqqan holda har bir shaxs fuqaro, mutaxassis, rahbar, xodim, qolaversa, turli ijtimoiy munosabatlar jarayonining ishtirokchisi sifatida o‘ziga xos innovator faoliyatni tashkil etadi.

Amerikalik psixolog E.Rodjers o‘z tadqiqotlarida innovatsion xarakterga ega ijtimoiy munosabatlarning ijtimoiy-psixologik jihatlari, ijtimoiy munosabatlarga yangilik kiritish, bu jarayonda ishtirok etuvchi shaxslarning toifalari, ularning yangilikka bo‘lgan munosabatlari, yangilikni qabul qilish, mohiyatini anglashga bo‘lgan tayyorlik darajasi hamda muayyan shaxslar toifalari o‘rtasidagi innovatsion xarakterga ega ijtimoiy munosabatlarning tasnifi masalalarini o‘rgangan.    

Innovatsion ta’lim (ingl. “innovation” – yangilik kiritish, ixtiro) – ta’lim oluvchida yangi g‘oya, meyor, qoidalarni yaratish, o‘zga shaxslar tomonidan yaratilgan ilg‘or g‘oyalar, meyor, qoidalarni tabiiy qabul qilishga oid sifatlar, malakalarni shakllantirish imkoniyatini yaratadigan ta’lim. Innovatsion ta’lim jarayonida qo‘llaniladigan texnologiyalar innovatsion ta’lim texnologiyalari yoki ta’lim innovatsiyalari deb nomlanadi.

Ta’lim innovatsiyalari-ta’lim sohasi yoki o‘quv jarayonida mavjud muammoni yangicha yondashuv asosida yechish maqsadida qo‘llanilib, avvalgidan ancha samarali natijani kafolatlay oladigan shakl, metod va texnologiyalar.

Ta’lim innovatsiyalari “innovatsion ta’lim” deb ham nomlanadi. “Innovatsion ta’lim” tushunchasi birinchi bor 1979 yilda “Rim klubi”da qo‘llanilgan.

Ta’lim innovatsiyalari bir necha turga ajratiladi. Asosiy turlari    

1.Faoliyat yo‘nalishiga ko‘ra;

 2.Kiritilgan o‘zgarishlarning tavsifiga ko‘ra;

 3.O‘zgarishlarning ko‘lamiga ko‘ra;

 4.Kelib chiqish manbaiga ko‘ra;

 5.Pedagogik jarayonda qo‘llaniladigan innovatsiyalar ;

6.Ta’lim tizimini boshqarishda qo‘llaniladigan innovatsiyalar;

 7.Radikal innovatsiyalar;

 8.Modifikatsiyalangan innovatsiyalar;

 9.Kombinatsiyalangan innovatsiyalar;

 10.Tarmoq (lokal) innovatsiyalari;

 11.Tizim innovatsiyalari;

 12.Modul innovatsiyalari;

 13.Jamoa tomonidan bevosita yaratilgan innovatsiyalar;

 14. O‘zlashtirilgan innovatsiyalar Innovatsiyalar turli ko‘rinishga ega.

Quyidagilar innovatsiyalarning asosiy ko‘rinishlari sanaladi:

- yangi g‘oyalar;

 - tizim yoki faoliyat yo‘nalishini o‘zgatirishga qaratilgan aniq maqsadlar;

- noan’anaviy yondashuvlar;

- odatiy bo‘lmagan tashabbuslar;

- ilg‘or ish uslublari.

 Ta’lim tizimida yoki o‘quv faoliyatida innovatsiyalarni qo‘llashda sarflangan mablag‘ va kuchdan imkon qadar eng yuqori natijani olish maqsadi ko‘zlanadi. Innovatsiyalarning har qanday yangilikdan farqi shundaki, u boshqarish va nazorat qilishga imkon beradigan o‘zgaruvchan mexanizmga ega bo‘lishi zarur.

Barcha sohalarda bo‘lgani kabi ta’limda ham “novatsiya”, “innovatsiya” hamda ularning mohiyatini ifodalovchi faoliyat to‘g‘risida so‘z yuritiladi. Agar faoliyat qisqa muddatli, yaxlit tizim xususiyatiga ega bo‘lib, faqatgina tizimdagi ayrim elementlarni o‘zgartirishga xizmat qilsa u novatsiya (yangilanish) deb yuritiladi.

Bordi-yu, faoliyat ma’lum konseptual yondashuv asosida amalga oshirilib, uning natijasi muayyan tizimning rivojlanishiga yoki uni tubdan o‘zgartirishga xizmat qilsa, u innovatsiya (yangilik kiritish)deb ataladi Ilmiy adabiyotlarda “novatsiya” (yangilanish, yangilik) hamda “innovatsiya” (yangilik kiritish) tushunchalarining bir-biridan farqlanishiga alohida e’tibor qaratiladi.

Misol uchun, V.I. Zagvyazinskiyning e’tirof etishicha, “yangi”, “yangilik” tushunchasi nafaqat muayyan g‘oyani, balki hali amaliyotda foydalanilmagan yondashuv, metod hamda texnologiyalarni ifodalaydi. Ammo bunda jarayon elementlari yaxlit yoki alohida olingan elementlaran iborat bo‘lib, o‘zgarib turuvchi sharoit va vaziyatda ta’lim va tarbiya vazifalarini samarali hal etish g‘oyalarini o‘zida aks ettiradi.

Darhaqiqat, yangilik – vosita sanalib, u aksariyat holatlarda yangi metod, metodika, texnologiya va b. ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Mohiyatiga ko‘ra novatsiya va innovatsiya o‘rtasida muayyan farqlar mavjud.

Ular quyidagilardir: Innovatsiya

 1) tizimli, yaxlit va davomli bo‘ladi;

2) ma’lum amaliyotda yangi faoliyat tizimini loyihalaydi;

3) subyektlarning  faoliyati to‘la  yangilanadi;

4) yangi texnologiyalar yaratiladi;

5) faoliyatda yangi sifat natijalariga erishiladi;

6) amaliyotning o‘zi ham yangilanadi.

 Novatsiya :

1)amaldagi nazariya doirasida qo ‘llaniladi.

 2) ko‘lam va vaqt boyicha chegaralanadi;

3) metodlar yangilanadi;

4)natija avvalgi tizimni takomillashtiradi. Ta’lim jarayoni innovatsiya orqali yuksak saviyada tashkil etilsa bo‘lajak mutaxassislarda intellektual faollik namoyon bo‘ladi. Intellektual faolllik esa bo‘lajak mutaxassisning har tomonlama tayyorgarlik ko‘rishiga, bo‘lajak faoliyatning ustasi bo‘lib yetishishiga yordam beradi.

Intellekt (lotincha intellectus – ya’ni aql, idrok, zehn) degan ma’noni anglatadi. Bu degani kishining bitta bilish faoliyati, tor ma’noda tafakkuri, fikr yuritish jarayonini shakllantirish demakdir. Zamonaviy pedagogikaning vazifasi o‘quvchilar inttellektual faolligini oshirishda ta’lim jarayoniga yangiliklarni qo‘llashni talab etmoqda. Chunki bugungi kunda ta’lim jarayonida yangiliklarni joriy etish yaxshi samara bermoqda. Ta’lim sohasidagi yangiliklar, ta’limga yangilik va o‘zgartirish kiritish, mavjudlarini yaxshilash va takomillashtirishni taqozo etadi. Shuning uchun har doim ham ta’lim jarayonida qandaydir o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Hozirgi davrni jamiyatning barcha sohalari kabi ta’lim sohasida ham katta va tezkor o‘zgarishlar davri deb atash mumkin. Yangiliklarning turli ko„rinishlari mavjud. Yangiliklarning turlari asosan metodologik sabablarga ko„ra ajratiladi.

Ta’lim sohalari bir-biri bilan shu darajada uzviy bog‘liqki, bir sohadagi yangiliklar, istalgan boshqa sohada yangiliklarni vujudga keltiradi. Shuning uchun ta’limning ayrim komponentlarida yangiliklarning joriy etilishi, qo‘llangan yangiliklarning umumiy samaradorligini aniqlashni talab etadi. Ta’lim jarayoni yangiliklarini tasniflashda innovatsiya inson faoliyatining muhim ko‘rinishlaridan biri ekanligini hisobga olish lozim. Bu faoliyat jiddiy chegaralar va bo‘linishlardan holi. Yangilikka ta’lim jarayonining hamma tushunchalari va aspektlarini kiritish va ularni bir tushunchaga mujassamlashtirish qiyin.

Yangilik ta’lim mazmunini tashkil qilish jarayonida uning metodologiya va texnologiyasigasiga ta’sir qiladi. Lekin shunday bo‘lsada ta’lim jarayonida qo‘llaniladigan yangilikni tasniflash zarur. Bizning fikrimizcha birinchi asosiy mezon bu yangilikning qanday muhitda joriy qilishga bog‘liq. Ikkinchi mezon yangilikni qo‘llashning yo‘llari, uchinchisi yangilik joriy qilish tadbirlarining kengligi va chuqurligi, to‘rtinchi mezon – yangilikning vujudga kelishiga sabab bo‘lgan asos. Ta’limning qaysi sohasiga yangiliklarning kiritilishi va qo‘llanilishiga qarab, birinchi mezonga quyidagi yangiliklarni kiritish mumkin:

1) ta’lim mazmunida, 2) texnologiyasida, 3) tashkil qilishda, 4) boshqarish tizimida. Yangiliklarni joriy qilishning yo‘llaridan qat’iy nazar ularni quyidagilarga ajratish mumkin: a) tizimli, rejali, oldindan o‘ylangan; b)kutilmagan, o‘z-o‘zidan paydo bo‘lgan, to‘satdan paydo bo‘lgan. Yangiliklarni joriy qilish tadbirlarining kengligi va chuqurligidan qat’iy nazar ularning quyidagi turlarini sanab o‘tish mumkin: a) ommaviy, katta, global, tizimli, keskin, asosli, muhim, jiddiy, chuqur va boshqalar; b) qisman, kichik, mayda. Yangilikning paydo bo‘lish xususiyatiga qarab ularni quyidagicha birlashtirish mumkin: a) tashqi va b) ichki.

Yuqorida ko‘rsatilgan xususiyatlar ta’lim oluvchi manfaatdorligining yuksak darajasini belgilaydi, natijada ta’lim jarayonining samaradorligi ortadi. Faoliyatni innovatsiyalar asosida tashkil eta oladigan pedagogik kadrlar tayyorlash har doim pedagogika fanining diqqat markazida turgan muhim masalalardan bo„lgan.

O‘zbek xalqining yosh avlodni hayotga tayyorlashda ko‘p asrlar davomida qo‘llagan usul va vositalari, tadbir shakllari, o‘ziga xos urf-odatlari va an’analari, ta’lim-tarbiya haqidagi g‘oyalari va hayotiy tajribasi mavjud. Bu meros o‘tmishda ko‘plab alloma-yu donishmandlar yetishib chiqishiga asos bo‘lgan. Hozirgi kunda bu merosdan ijodiy foydalanish katta ahamiyatga ega.

Mutafakkirlar merosini o‘rganish natijasida insonning shakllanishida ilmning ahamiyati katta ekanligining guvohi bo‘ldik. Ularda bilim shaxs taraqqiyotining asosiy manbai ekanligi asoslab berilgan. Shuning uchun ham ajdodlarimiz bilim o„rgatuvchi ustozga katta ahamiyat berganlar. Bu pedagogik faoliyatga bo‘lgan asosiy talablardan biri edi.

Chunki ilm bor joyda rivojlanish, taraqqiyot bo‘ladi, yangiliklarni joriy etishga keng yo„lochiladi. Sharq uyg‘onish davrining buyuk mutafakkiri Abu Nasr Forobiy aqlli, dono va o‘tkir fikrlaydigan kishilar to‘g‘risida shunday deydi: ‘Aqlli deb shunday kishiga aytiladiki, ular fazilatli, o‘tkir mulohazali, foydali ishlarga berilgan, zarur narsalarni kashf va ixtiro etishda zo‘r iste’molga ega; yomon ishlardan o‘zini chetda olib yuradilar. Bunday kishilarni oqil deydilar’

1. Uning fikricha, ‘Ta’lim so‘z va o‘rgatish bilangina bo‘ladi. Tarbiya esa amaliy ish va tajriba bilan o‘rganishdir,ya’ni shu xalq, shu millatning amaliy malakalaridan iborat bo‘lgan ish-harakatga, kasb-hunarga berilgan bo‘lishidir.

Agar ularish, kasb-hunarga berilgan bo‘lsalar, kasb-hunarga qiziqsalar, shu qiziqish ularni butunlay kasb hunarga jalb etsa, demak, ular kasb-hunarning chinakam oshig‘i bo‘ladilar’

2 . Yusuf Xos Hojib bolaga bilim berib hunar o‘rgatishni ularning yoshligidan boshlash kerakligini ta’kidlaydi.

3 Bolalarga kasb-hunar va tadbirkorlikni yoshligidan boshlab o‘rgatish masalasi Kaykovusning “Qobusnoma” asarida ham ko‘tarilgan. “Ey farzand, ogoh bo‘lki, hunarsiz kishi hamisha foydasiz bo‘lur va hech kimga naf yetkurmas. Bilursanki, xori mug‘ilonning (tikanli buta) tani bordur ammo soyasi yo‘qdur. Hunarsiz kishi ham xori mug‘ilon yanglig‘ na o‘ziga va na o‘zgaga foyda berur”

4 .O‘zbek xalqining ulug‘ allomalaridan biri Abu Rayhon Beruniy asarlarida yosh avlodga bilim berishning turli yo‘llari va vositalari haqida tushunchalar berib, ularni mustaqil fikrlaydigan, yangilik yarata oladigan qilib tarbiyalash xususida to„xtalib o‘tgan. ‘Qadimiy xalqlardan qolgan yodgorliklar’ asarida Beruniy sxolastik metodlardan voz kechish, dars samaradorligini oshirish yo‘llarini izlash, bolalarning xotirasini rivojlantirish, fikrlashga o‘rgatishni ta’kidlab o‘tgan. “Maqsad gapni cho‘zish emas, balki o‘quvchini zeriktirmaslik, chunki, doimo bir xil narsaga qaray berish malollik va sabrsizlikka olib keladi

O‘quvchi fandan-fanga o‘tib tursa, turli bog‘larda yurganga o‘xshaydi. Birini ko‘rib ulgurmasdan boshqasi boshlanadi va u kishi har bir narsada o‘ziga yarasha lazzat bor deyilganidek ularni ko‘rishga qiziqadi va ko‘zdan kechirishni istaydi. Bir xil narsa charchatadi, xotiraga malol keltiradi’

5. Buyuk sarkarda Amir Temur o‘zining o‘gitlarida har bir ishni boshlaganda butun diqqat, zehn va bor kuchni shu ishga qaratish lozimligini ta’kidlagan: ‘Azmu jazm bilan ish tutdim. Biron ishni qilishga qasd qilgan bo‘lsam, butun zehnim, vujudim bilan bog‘lanib, bitirmagunimcha undan qo‘limni tortmadim’.

6 Amir Temur o‘z davrida qo‘l ostidagilarni tadbirkor, ishbilarmon, mamlakat obodonchiligi, el-yurt osoyishtaligi uchun hamfikr, hamsuhbat, yelkadosh bo‘lishlarini talab qilgan.

7. Ulug‘ mutafakkir va buyuk shoir Alisher Navoiy o‘zining “Mahbubul qulub” asarida maktab o‘qituvchilari mehnatiga baho beradi va uning mehnati ancha mashaqqat talab etishini tushuntiradi.

8 Markaziy Osiyo allomalari merosida ilm va uni egallashdagi mahorat masalalari keng miqyosda talqin etiladi. Bunda albattailm o‘rgatuvchining muhim o‘rni ta’kidlanadi.

 Hozirgi davrda ham o‘quvchilarni bilim, ko‘nikma va malakalar bilan qurollantirishda o‘qituvchining o‘rni beqiyos. O‘qituvchining muntazam izlanishi, bilimni o‘rgatishning yangi va samarali yo‘llarini kashf etishi o‘quvchilar bilimlarni yuqori darajada o‘zlashtirishlari, muhim amaliy ko‘nikma va malakalar egallashlariningomili bo‘la oladi. O‘qituvchi o‘z faoliyatida yangiliklarni muntazam joriy qilishi lozim.

1) shaxsiy qiziqtiruvchi omillarga asoslangan bo‘lganda. Talabalar o‘quv jarayoni uchun mas’uliyatli bo‘ladalar, chunki ular o‘z ehtiyojlarini yaxshi biladilar.

2) birinchi navbatdagi ehtiyojlarga javob berganda. Ta’lim talabalarning birinchi navbatdagi ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda o‘qishga intilish yuqori darajada bo‘ladi.

3) o‘quvchilarning jalb etilishini ta’minlanganda. O‘quv jarayonida sustkashlik bilan emas faol ishtirok etish.

4) mustaqil fikrga asoslanganda. O‘quv jarayoni mustaqil fikrga asoslanganda, u eng katta samara keltiradi; talabalar bir-birlaridan o‘rganadilar.

 5) teskari aloqani ta’minlaganda. Samarali bilim berilishi uchun yo‘naltiruvchi va qo‘llab quvvatlovchi teskari aloqa mavjud bo‘lishi talab etiladi.

7) o‘rganuvchilarga nisbatan hurmat namoyish etilganda. Murabbiy hamda o‘quvchi o‘rtasida o‘zaro hurmat va ishonch mavjud bo‘lishi o‘quv jarayoniga yordam beradi.

8) do‘stona muhit yaratilganda. Do‘stona kayfiyatda bo„lgan talaba cho‘chib o‘tirgan, hayajonlanayotgan, badjahl talabaga nisbatan materialni ancha osonroq o‘zlashtirib oladi. 9) qulay vaziyat sodir bo‘lganda.

Demak, o‘quvchida o‘zlashtirishga nisbatan motiv hosil bo‘lsa, o‘quv materialini tez va oson o‘zlashtiradi. Xulosa qilib aytganda, o‘z faoliyatini innovatsiyalar asosida tashkil eta oladigan o‘qituvchilarning ishlari ko‘p qirrali, murakkab masaladir. Ushbu masalani samarali hal qilish uchun o‘qituvchilarning innovatsion faoliyatga tayyorgarligining pedagogik asoslarini yaratish lozim.

 

Nazorat savollari:

1.          Innovatsion potentsial nima?

2.          Innovatsion muhitni yaratishda qaysi omillarni hsobga olish kerak?

3.          Yangi jarayonni o‘rganishda olib boriladigan ishlar mazmuni nimalardan iborat?

4.          Ta’limning qaysi sohasiga yangiliklarning kiritilishi va qo‘llanilishiga qaysi  mezonga yangiliklarni kiritish mumkin?

5.          Innovatsiya va nvatsiya o‘rtasidagi farqlarni ayting.

 

 

10-mavzu. O‘qituvchi  innovatsion faoliyatining  strukturasi

Reja:

1.O‘qituvchi innovatsion faoliyatining strukturasining tarkibiy qismlari. O‘qituvchining kommunikativ kompetentligi, nutq texnikasi va madaniyati.

2.Pedagogic muloqot uslublari va ularni to‘g‘ri tanlash, pedagogic deontologiya, pedagogic muloqot madaniyati, muloqot yo‘nalishlari va uslublari, auditoriyada shaxslararo munosabatlarni samarali tashkil etish va guruhni optimal boshqarish.

3. Zamonaviy pedagog  imidji, o‘z-o‘zini kasbiy va shaxsiy takomillashtirib borishni o‘rganish, tahlil qilish.

 

Hozirgi jamiyat, madaniyat va ta’lim taraqqiyoti sharoitida o‘qituvchi innovatsiya faoliyatiga bo‘lgan zaruriyat quyidagilar bilan o‘lchanadi:

• ijtimoiy-iqtisodiy yangilanish ta’lim tizimi, metodologiya va o‘quv jarayoni texnologiyasining tubdan yangilashni talab qiladi. Bunday sharoitda o‘qituvchining innovatsiya faoliyati pedagogik yangiliklarni yaratish, o‘zlashtirish va foydalanishdan iborat bo‘ladi;

• ta’lim mazmunini insonparvarlashtirish doimo o‘qitishning yangi tashkiliy shakllarini, texnologiyalarini qidirishni taqozo qiladi;

• pedagogik yangilikni o‘zlashtirish va uni tatbiq etishga nisbatan o‘qituvchining munosabati harakteri o‘zgarishi.

O‘qituvchining innovatsion faoliyati tahlili yangilik kiritishning samardorligini belgilovchi muayyan me’yorlardan foydalanishni talab qiladi. Bunday me’yorlarga - yangilik, maqbullik (optimalnost), yuqori natijalilik, ommaviy tajribalarda innovatsiyani ijodiy qo‘llash imkoniyatlari kiradi Yangilik pedagogik yangilik me’yori sifatida o‘zida taklif qilinadigan yangini, yangilik darajasi mohiyatini aks ettiradi. Pedagog olimlar yangilikning qo‘llanish mashhurligi darajasi va sohasiga ko‘ra farqlanadigan mutlaq, chegaralangan mutlaq, shartli, sub’ektiv darajalarini farqlaydilar. Maqbullik me’yori o‘qituvchi va talabaning natijaga erishish uchun sarflangan kuch va vositalarini bildiradi. Natijalilik, pedagogik yangilik o‘z mohiyatiga ko‘ra ommaviy tajribalar mulki bo‘lib qolishi lozim. Pedagogik yangilik dastlab ayrim o‘qituvchilarning faoliyatiga olib kiriladi. Keyingi bosqichda - sinalgandan va ob’ektiv baho olgandan so‘ng pedagogik yangilik ommaviy tatbiq etishga tavsiya etiladi. V.A.Slastenin o‘tkazgan tadqiqotlar o‘qituvchining innovatsion faoliyatga kasbiy tayyorgarligini aniqlash imkoniyatlarini beradi.

Ular quyidagi tavsiflardan iborat:

• mo‘ljallangan yangilikni yalpi va uning alohida bosqichlari muvaffaqiyatini bashorat qilish;

• kelgusida qayta ishlash maqsadida yangilikning o‘zidagi va uni tatbiq qilishdagi kamchiliklarni aniqlash;

• yangilikni boshqa innovatsiyalar bilan qiyoslash, ulardan samaradorlarini tanlab olish, 15 ularning eng ahamiyatli va pishiqlik darajasini aniqlash;

 • yangilikni tatbiq etishning muvaffaqiyatlilik darajasini tekshirish;

• yangilikni tatbiq etadigan tashkilotning innovatsiya qobiliyatiga baho berish. O‘qituvchining innovatsion faoliyati o‘z ichiga yangilikni tahlil qilish va unga baho berish, kelgusidagi harakatlarning maqsadi va konsepsiyasini shakllantirish, ushbu rejani amalga oshirish va tahrir qilish, samaradorlikka baho berishni qamrab oladi. Innovatsion faoliyatning samaradorligi pedagog shaxsiyati bilan belgilanadi. O‘qituvchini innovatsion faoliyatga tayyorlash ikki yo‘nalishda amalga oshirilishi lozim: − yangilikni idrok qilishga innovatsion shaylikni shakllantirish; − yangicha harakat qila olishga o‘rgatish. Oliy maktab o‘qituvchisining innovatsion faoliyati oliy maktab pedagogikasining bosh muammolaridan biridir. O‘qituvchi innovatsion faoliyatining eng muhim komponentlaridan biri yuksak professionalizm – akmeologiya, yunoncha eng oliy nuqta, eng gullagan davr, yuksak professionalizm ma’nolarini beradi. Kasbiy intelletual yetuklik va mahoratni bildiradi.

Yuksak professionalizmga erishishning omillari sifatida quyidagilar ko‘rsatiladi:

 • iste’dod nishonalari;

• uquvlilik;

• qobiliyat;

• iste’dod;

 • oila tarbiyasi sharoiti;

 • o‘quv yurti;

• o‘z xatti-harakati.

Akmeologiya ilmiy nuqtai nazardan professionalizm va ijod munosabatida olib qaraladi. Bunda quyidagi kategoriyalar farqlanadi:

 • ijodiy individuallik;

• o‘zining o‘sish va takomillashish jarayoni;

        • o‘z imkoniyatlarini amalga oshirish sifatidagi kreativ tajribasi.    O‘qituvchining ijodiy individualligi quyidagilardan iborat:

        • intellektual - ijodiy tashabbus;

        • bilimlar kengligi va chuqurligi intellektual qobiliyati;

        • ziddiyatlarga nisbatan xushyorlik, ijodga tanqidiy yondashuv, vujudan yaratuvchilikka kurashchanlik qobiliyati;

        • axborotlarga tashnalik, muammolardagi o‘ayri odatiylikka va yangilikka bo‘lgan histuyo‘u, professionalizm, bilishga bo‘lgan chanqoqlik. O‘qituvchi innovatsion faoliyatining eng muhim komponentlaridan biri kreativlikdir. 16 Kreativlik termini angliya-amerika psixologiyasida 60-yillarda paydo bo‘ldi. U individning yangi tushuncha yaratishi va yangi ko‘nikmalar hosil qilish qobiliyati, xislatini bildiradi.

Pedagogik jarayonning mohiyati - o‘qituvchi hamda o‘quvchining birgalikdagi faoliyati mazmunida aks etadi, mazkur jarayonda pedagog o‘quvchiga yuzaga kelgan qiyinchliliklarni yengishga yordam beradi. Pedagogik yordamning asosiy mohiyati pedagogik jarayonning tavsifi, uning ma’lum maqsadga yo‘naltirilganligi, shuningdek, shaxsni shakllantirish va tarbiyalash borasida hal etiladigan vazifalar bilan ifodalandi. Pedagog axborotlarni e’lon qilish, ko‘rsatish, eslatish, tushuncha yoki maslahat berish, yo‘naltirish, haqqoniylashtirish, kengashish, bartaraf etish, hamdardlik qilish, ilhomlantirish, qiziqish va hurmatni izhor qilish, talabchanlikni qo‘llab-quvvatlash kabi ko‘rinishlarda yordam beradi.

 

 

 

 

 

 

Bu o‘rinda ta’lim maqsadlarining belgilanishi (kimga va nima uchun?), mazmunni tanlash va ishlab chiqish (nima?), ta’lim jarayonlarini tashkil qilish (qanday?), ta’lim metod va vositalarining belgilanishi (nimalar yordamida?), shuningdek, o‘qituvchilar malaka darajasi (kim?), erishilgan natijalarni baholash metodi (qanday yo‘l bilan?) inobatga olinishi lozim. Keltirilgan mezonlarning majmuaviy tarzda qo‘llanilishi o‘quv jarayonining mohiyati va texnologiyasini belgilab beradi.

Ta’lim texnologiyasini loyihalash           jarayonida       pedagogik

vazifaning qo‘yilishi va uni hal etishga alohida e’tibor berilishi zarur:

Pedagogik vazifani belgilashda quyidagilarni inobatga olish maqsadga  muvofiqdir:

  - ta’lim maqsadlarini taщlil etish asosida o‘quv predmeti  mazmunini aniqlash;

- o‘quv predmeti axborot tuzilmasini ishlab chiqish va uni o‘quv  unsurlari tizimi ko‘rinishida ifodalash;

 

 

-o‘quvchilarning o‘quv unsurlarini o‘zlashtirilish darajalarini   avvaldan belgilash;

- o‘quvchilarning dastlabki bilim darajasini aniqlash (bu  ko‘rsatkich o‘quv

predmetining mazmuni asoslanadigan o‘quv  materialini o‘zlashtirganlik darajasidan kelib chiqadi);

- moddiy baza hamda ta’limning tashkiliy shakllariga  o‘qyiladigan chegaralarni belgilash.

Pedagogik vazifalarning hal etilishini ta’minlovchi o‘qitish texnologiyasini loyihalashga qaratilgan o‘qituvchi faoliyatining mazmuni metod, shakl va vositalar asosida shakllantiriladi. 

 Pedagog faoliyati mazmunini belgilovchi asosiy omillar:   

-boshqarish turi; 

 -axborot almashish jarayonining turi; 

- axborotni uzatish vositalarining tiplari va bilish faoliyatini boshqarish.

O‘qitish jarayoniga faoliyat nuqtai nazaridan yondashish kontseptsiyasiga asoslanib, uni tashkil etish quyidagi mantiqiy ketmaketligini asoslash mumkin: dastlab o‘quv materiali mazmunining tavsifi, uni o‘rganishdan ko‘zlangan maqsad (o‘zlashtirish darajalari), shuningdek, pedagogik vazifaning qo‘yilish shartlari tahlil etiladi. So‘ngra, o‘qitishning mos ravishdagi metodlari hamda o‘quvchilarning bilish faoliyatini boshqarish tizimi ishlab chiqiladi. SHu asosda o‘qitish vositalarining ro‘yxati tuziladi. Ushbu usul bilan hosil qilingan metod va ta’lim vositalarining yaxlit tizimi tashkiliy shakllar bilan uyo‘unlashtiriladi, ya’ni, muayyan texnologiya ishlab chiqiladi. Umumlashgan pedagogik texnologiyalar ma’lum psixo-pedagogik asoslarda qurilgan ‘sintetik nazariya’ sifatida qaraladi.

Tadbiqiy pedagogik texnologiyalar oldindan rejalashtirilgan natijaga   erishishga          yo‘naltirilgan        kasbiy         tayyorgarlik          jarayonini loyihalash muammosini metodik jihatdan hal etishga yo‘naltiriladi.

Bugungi kunda pedagogik texnologiyalar tadbiqiy asosini shaxsiy faoliyatli yondoshuv, tanqidiy-ijodiy fikrlash, muammolarni hal etish, qaror qabul qilish va jamoada hamkorlikni qaror toptirishga oid pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish ehtiyoji yuzaga kelmoqda. Ayni vaqtda         ta’lim          muassasalari  amaliyotida        quyidagi      pedagogik texnologiyalardan samarali foydalanilmoqda:

Shunday qilib, avvaldan loyihalashtirilgan ta’lim-tarbiya jarayonining pedagogik texnologiyasi o‘zida metodlar tizimi, ta’lim metodik usullari, maqsad, vositalari, o‘qituvchi va o‘quvchilarning birgalikda faoliyat ko‘rsatish imkoniyatlari hamda yakuniy natijalarga erishish borasidagi majmuani mujassamlashtiradi.

Mahorat-shaxsning tajriba orqali orttirgan xususiyati. Biror sohasidagi moslashuvchan ko‘nikma va ijodkorlik asosida hosil bo‘lgan kasbiy ko‘nikmalarning nazariy  darajasidir. Mahorat – san’at, Mahorat izlanish, Mahorat – pedagogik texnologiyalarni qo‘llay bilish, mahorat - o‘qituvchining o‘z faoliyatini ilmiy asosda tashkil etish va o‘z-o‘zini tarbiyalashdir. 

Qobiliyat hamma insonlarda mavjud bo‘lib, bir tekisda bo‘lmay, biri yuqori,biri o‘rta quyi darajadan ibortdir. Muvaffaqiyatli ishlash uchun har bir o‘qituvchi pedagogik mahoratga ega bo‘lishi zarur. Pedagogik mahorat egasi o‘z mehnat sarf qilib, katta natijaga erishadi. Qobiliyat faoliyat jarayonida paydo bo‘ladi va  rivojlanadi. Ibn Sino ta’lim jarayonida quyidagi qoidalarga amal qilish lozim deb hisoblaydi: o‘qitishda oddiydan murakkabga qarab borish; bolaning qobiliyat va mayllarini e’tiborga olish; bolaga kuchi yetadigan mashqlarni bajartirish; ta’limni jismoniy mashqlar bilan qo‘shib olib borilishi. Bolaga ta’lim va tarbiya berishi uchun saxovatli, donno, iymonli, axloqiy va aqliy tarbiya usullarini yaxshi biladigan, irodasi kuchli muallim va tarbiyachini tanlash zarur. Muallim sog‘lom, pok, halol, xushmuomala kishi bo‘lmog‘i lozim.

‘Boshlano‘ich ta’lim kontseptsiyasi’da boshlano‘ich sinf o‘qituvchisi qiyofasi ta’riflanadi: ‘...eng muhimi balalarda o‘qish, o‘rganishga chinakkam xavas, ishtiyoq uyo‘otuvchi, e’tiqod xosil qiluvchi ustoz sifatida alohida o‘rin tutadi.’ va yana shu kontseptsiyadan boshlano‘ich sinf o‘qituvchisi fazilatlariga qo‘shimcha keltiriladi. O‘qituvchi: ‘O‘zbekiston kelajagi buyuk davlat ekaniga ishonadigan milliy iftixorli bo‘lishi;

–bolalarni xalq pedagogikasi durdonalari hamda milliy qadriyatlarimiz asosida tarbiyalay olishi;

–nutqiy ravon, xalq tili boyligi ifoda usuli va tasvir vositalarini adabiy til uslubi va me’yorini to‘la egallagan bo‘lishi’ zarur. 

Uzoq yillar mobaynida qayd etilgan pedagogik kategoriyalar jamiyat ijtimoiy talabi darajasidagi maqsadlarni ro‘yobga chiqarish uchun yetarli bo‘lib kelgan. Muayyan davrlarda bir guruh pedagoglar tomonidan barcha davrlarda amalga oshirilgan pedagog faoliyatning darajasi qoniqarsiz deya baholaganlar. Ular, xususan, pedagogik tushunchalarga berilgan ta’rif va tavsiflarning noaniqligi, ta’lim jarayonlarini tavsiflovchi ba’zi kategoriyalarning yetishmasligi, ta’lim maqsadi, mazmuni, shakli, uslubi va o‘qitish vositalari o‘rtasida o‘zaro uzviylikning mavjud emasligi kabi holatlarni doimiy ravishda tanqid qilib kelganlar. Ular tomonidan ‘metodika’ tushunchasi yuqori darajadagi sub’ektivlikka ega ekanligi ta’kidlanadi. Haqiqatda esa ta’lim natijalari o‘quvchining pedagogik jarayonlaridan muvaffaqiyatli ‘o‘tganligi’ bilan belgilanadi.

 Ta’lim jarayoni yaxlit tizim sifatida.

 Ta’lim jarayoni ta’lim texnologiyasining asosini, yadrosini tashkil etadi hamda ta’lim maqsadi, ta’lim mazmuni, o‘quvchi, ta’lim shakli, metod, vositalari va ta’lim beruvchi kabi unsurlardan iborat tizim sifatida namoyon bo‘ladi. Tarkibiy unsurlar o‘zaro birlik va aloqadorlikda ta’lim jarayonining umumiy mohiyatini yoritishga xizmat qiladi.

Ta’lim jarayoni bir nechta shartlarga muvofiq tashkil etiladi. Ular quyidagilardir:

1)                    ta’lim olish, muayyan nazariy hamda amaliy bilimlarni o‘zlashtirishga bo‘lgan ijtimoiy (yoki shaxsiy) ehtiyojlarning yuzaga kelishi.

2)                    ta’lim olish, muayyan nazariy hamda amaliy bilimlarni o‘zlashtirishga nisbatan rao‘batning uyo‘onishi;

3)                    o‘quvchining o‘quv-bilish faoliyati mazmunini belgilash;

4)                    o‘quvchining o‘quv-bilish faoliyatini boshqarishni yo‘lga qo‘yish omillarining mavjudligi 

Ta’lim texnologiyasining funktsional tuzilmasi bevosita ta’lim jarayonining mohiyatini to‘laqonli yoritishga xizmat qiladi. Ya’ni, ushbu tuzilma o‘zida ta’lim jarayonining umumiy ko‘rinishi (tashkiliy shakli va ichki mohiyati), obrazini ifoda etadi. Ta’lim texnologiyasining funktsional tuzilmasini tasvir orqali quyidagicha aks ettirishga harakat qildik. Bozor munosabatlariga asoslangan ijtimoiy rivojlanish qonuniyatlaridan biri - ijtimoiy raqobatning paydo bo‘lishidir. Ijtimoiy raqobat mavjud bo‘lgan sharoitda mo‘’tadil faoliyat yurtish, raqobatga nisbatan ishchanlik immunitetini hosil qilish manfaatlar to‘qnashuvida ‘omon’ qolish, yuqori mavqeiga ega bo‘lish uchun imkoniyat yaratadi. Shu bois fuqarolarda ta’lim olish, nazariy va amaliy bilimlarni o‘zlashtirishga nisbatan ongli yondashuv hissi qaror  topmoqda.

Bu esa ularda ta’lim olishga bo‘lgan rao‘batni hosil qilmoqda. Endilikda       ta’lim olish,          muayyan     kasb-hunar yoki   mutaxassislik ma’lumotlarini egallash, bu borada ma’lum ko‘nikma va malakalarni shakllantirish hayotiy ehtiyojga aylanmoqda. Ta’lim olishga bo‘lgan rao‘bat va uning mazmuni ta’lim jarayonining muvaffaqiyatining garovi, kafolati bo‘la oladi.

Ta’lim olishga        bo‘lgan       rao‘bat        o‘quvchi     hamda         o‘qituvchi ishtirokidagi o‘quv-bilish faoliyati asosining shakllanishida ham muhim ahamiyat kasb etadi. Yaqin o‘tmishda o‘quvchining ta’lim jarayonidagi ishtiroki nazariy bilimlarni qabul qilib oluvchi va o‘zlashtirilgan nazariy bilimlar, amaliy ko‘nikmalarni namoyish etuvchi sub’ekt sifatidagi roli bilan kifoyalangan bo‘lsa, ta’lim texnologiyasi talablariga ko‘ra o‘quvchi ta’lim jarayonining yetakchi sub’ekti, asosiy ijrochisi sifatida ko‘rinadi. Endilikda o‘quvchi o‘qituvchi tomonidan uzatilayotgan axborot (bilim)larni qabul qilmaydi. Balki ta’lim beruvchining yo‘llanmasi, ko‘rsatmasiga muvofiq tavsiya etilgan o‘quv manbalari bilan mustaqil ravishda tanishish orqali nazariy bilimlarni  o‘zlashtiradi, o‘qituvchining nazorati ostida amaliy ko‘nikma va malakalarni hosil qiladi. O‘quvchi mustaqil faoliyat yuritish, nazariy bilimlarni o‘zlashtirish asosida o‘zida fikrni ilgari surish, dalillar keltirish, o‘z fikrini  himoya qilish layoqatini tarbiyalay olishi, o‘z-o‘zini tanqid qilish, o‘z-o‘zini baholash sifatlarini qaror toptira olishi talab etiladi. Davr talabi o‘quvchini ta’lim jarayonining sust tinglovchisi bo‘lishdan faol ishtirokchisiga aylantirishni taqozo etmoqda.

Ichki to`siq (ziddiyatlar)

 

O‘quvchining faoliyat mazmunini to‘laqonli yoritilishida ta’lim shakli, metod va vositalarining ahamiyati katta. Zero, ular o‘quvchining imkoniyatlarini yuzaga chiqarish, bilim, ko‘nikma va malakalarini aslidek, mavjud darajasida yoritib berish uchun qulay shart-sharoit yaratib beradi. O‘z navbatida o‘quvchilarning yosh, psixologik, fiziologik xususiyatlari, bilim darajasi, dunyoqarashining ko‘lami hamda ularning faolligi samarali, ilo‘or, noan’anaviy ta’lim shakl, metod va vositalarini tanlash, ulardan maqsadga muvofiq foydalanish uchun turtki bo‘ladi.

 Bu esa ularda ta’lim olishga bo‘lgan rao‘batni hosil qilmoqda. Endilikda      ta’lim          olish, muayyan     kasb-hunar yoki   mutaxassislik ma’lumotlarini egallash, bu borada ma’lum ko‘nikma va malakalarni shakllantirish hayotiy ehtiyojga aylanmoqda. Ta’lim olishga bo‘lgan rao‘bat va uning mazmuni ta’lim jarayonining muvaffaqiyatining garovi, kafolati bo‘la oladi.

O‘qituvchining faoliyatida eng muhim narsa – bu uning nutqi va o‘quvchilar bilan muloqatidir. Nutq - bu oo‘zaki kommunikatsiya, ya’ni til yordamida munosabat qilish jarayoni demakdir. Ijtimoiy tajribada biron – bir       mohiyatni    anglatadigan         so‘zlar          og‘zaki        kommunikatsiya   vositasi hisoblanadi. So‘zlar eshittirib yoki ovoz chiqarmasdan aytilishi, yozib qo‘yilishi yoki kar – soqov kishilarda biron - bir mohiyatga yega bo‘lgan imo - ishoralar bilan almashtirilishi mumkin.Odamlar o‘rtasidagi munosabatni telegraf orqali axborot berishga o‘xshatish mumkin emas. Odamlar munosabatiga aloqa boo‘lovchilarning his - hayajoni ham qonuniy    ravishda    jalb    yetilgan    bo‘ladi.    U kommunikatsiyaning mazmuni hisoblanishi narsaga ham, munosabatga kirishganlarga nisbatan ham taalluqli bu his- hayajonli munosabatda o‘zgacha nutqsiz kommunikatsiya tarkib topadi. Nutqsiz kommunikatsiya vositalariga qo‘l, barmoq va yuz harakatlari, imo - ishora, ohang, pauza, tark - tarovat, kulgu, ko‘z yosh qilish va shu kabilar kiradiki, bular og‘zaki kommunikatsiya vositalari – so‘zlarni to‘ldiruvchi va kuchaytiruvchi, ba’zan esa o‘rnini bosuvchi belgilar sistemasini hosil qiladi. 

Nazorat savollari.

1.                     “Texnologiya” so‘zi qanday ma’noni anglatadi.

2.                     Metod nima.

3.                     Pedagogik texnologiya qanday xususiyatlarni namoyon etadi.

4.                     Interfaol metodlarga ta’rif bering.

5.                     Pedagogik jarayonning mohiyati nimalarda ko‘rinadi.

6.                     Zamonaviy o‘qitish texnologiyalari qanday tizimlardan iborat.

7.             Integratsiyalashgan texnologiyalari xaqida ma’lumot bering.

 

 

11-mavzu. Tarbiya tizimida innovatsiyalar

 

Reja:

1.Tarbiya nazariyasi.

2.Tarbiya tizimida innovatsiyalar.

3. Tarbiya tizimini takomillashtirishda innovatsiyaning ahamiyati

 

 

Tarbiya nazariyasi – pedagogikaning asosiy, muhim tarkibiy qismlaridan biri bo’lib, u jamiyat va oilaning barkamol shaxs va malakali mutaxassisni tayyorlash muammolarini o‘rganadi. Tarbiya - barkamol shaxs va malakali mutaxassisni tayyorlash yo‘lida amalga oshirilayotgan pedagogik faoliyat jarayoni bo„lib, ushbu tushuncha negizida odatda aqliy, axloqiy, jismoniy, mehnat, estetik, iqtisodiy, huquqiy, ekologik va jinsiy tarbiya kabi yo‘nalishlarda tashkil etilgan pedagogik faoliyat mohiyati, shaxsda tarbiyalangan muayyan sifatlar hamda shakllangan dunyoharash aks etadi. Pedagogika fanining vazifalari. Pedagogika fani shaxsni shakllantirish borasidagi ijtimoiy buyurtmani bajarish asosida jamiyat taraqqiyotini ta’minlashga alohida hissa qo‘shadi. Pedagogika fani maqsadi va vazifalarining belgilanishida ijtimoiy munosabatlar mazmuni, davlat va jamiyat qurilishi, uning hayotida yetakchi o‘rin tutuvchi g‘oyalar mohiyatini muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston Respublikasida demokratik, insonparvar hamda huquqiy jamiyatni barpo etish sharoitida mazkur fan barkamol shaxs va malakali mutaxassisni tarbiyalash tizimini ishlab chiqish, milliy istiqlol g‘oyasi asosida ta’lim va tarbiya nazariyasini ijodiy rivojlantirishdek ustuvor vazifani hal etadi.

Mazkur jarayonda quyidagi vazifalarni bajarishga e’tibor haratiladi:

1. Barkamol shaxs va malkali mutaxassisni tarbiyalashga yo‘naltirilgan pedagogik jarayonning mohiyatini o„rganish.

2. Shaxsni kamol toptirish qonuniyatlarini aniqlash.

3. Ijtimoiy taraqqiyot darajasidan kelib chiqqan holda rivojlangan xorijiy mamlakatlar ta’lim tizimi tajribasini o‘rganish asosida uzluksiz ta’lim tizimini takomillashtirish.

4. Ta’lim muassasalari hamda ularda faoliyat olib borayotgan pedagoglar faoliyati mazmunini asoslash.

5. Ilg‘or pedagogik tajribalarni umumlashtirish va amaliyotga joriy etish.

 6. Pedagoglarni pedagogika nazariyasiga oid bilimlar hamda ta’lim tarbiya usullari bilan qurollantirish.

 7. Ta’lim-tarbiya birligi hamda ijtimoiy tarbiya yo‘nalishlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlikni ta’minlashning pedagogik shart-sharoitlarini o‘rganish

8. O‘qitish hamda tarbiyalash jarayonining samarali texnologiyalarini yaratish.     

9. Oila tarbiyasini muvaffaqiyatli tashkil etish yuzasidan ota-onalar uchun ilmiy-metodik tavsiyalarni ishlab chiqish.

 2.Ijtimoiy tarbiya va uning bosqichlari. Insoniyatning yashash uchun kurashish va turli tabiiy ofatlardan himoyalanish yo‘lida olib borgan harakatlari tarbiya g‘oyalarining shakllanishiga asos bo‘lib xizmat qilgan. Ibtidoiy jamoa tuzumida odamlarning guruh-guruh bo‘lib hayot kechirishi sababli bolalarga tirikchilik o‘tkazish yo‘lidagi faoliyat (o‘simlik mevalari, ildizlarini terish, hayvonlarni ovlash)ni tashkil etish borasidagi tajribalarni o‘rgatish guruh a’zolari tomonidan birdek amalga oshirilgan. Bilimlar, aksariyat hollarda, mehnat va o‘yin jarayonlarida o‘zlashtirilgan. Mehnat faoliyatini tashkil etish jinsiy xarakterga ega bo‘lganligi bois o‘g‘il va qiz bolalarni tarbiyalashda o‘ziga xos jihatlar ko‘zga tashlangan. Oila, xususiy mulk va davlatning paydo bo‘lishi ijtimoiy tarbiya mazmunida ham tub o‘zgarishlarning sodir etilishi, quldorlarning paydo bo‘lishi olib keldi. Aynan mana shu davrdan tarbiya jamiyatning ijtimoiy talab va ehtiyojlari asosida yo‘lga qo‘yila boshladi. Erkin fuqarolarni tarbiyaning maqsadi, vazifalari, mazmuni va vositalari borasidagi fikrlar Demokratik, Platon va Aristotellarning asarlarida muhim o„rin egallagan. Mutafakkirlarning asarlarida ushbu fikrlar mustaqil pedagogik nazariya sifatida emas, balki falsafiy harashlar yoki jamiyatni tashkil etish loyihasining muhim komponenti tarzida bayon etilgan.

Ushbu davrda tabiiy-ijtimoiy fanlar tizimi shakllanishi uchun boshlang‘ich asoslar qo‘yildi. quldorlik tuzumida erkin bo‘lmagan kishilar (qullar)ning haqhuquqlari cheklanganligi bois tarbiya tizimi faqatgina quldorlar, ularning farzandlari uchun xizmat qilgan. quldorlik tuzumi o‘rnida shakllangan feodal tuzumda pedagogik g‘oyalar feodallar manfaatini ifoda eta boshladi. Mazkur davr pedagogik jarayonni tashkil etishda diniy g‘oyalar yetakchi o‘rin egallashi bilan tavsiflanadi. Ijtimoiy hayotda diniy muassasalar (g‘arbda cherkov, Sharqda esa machitlar)ning roli osha borib, bolalarni o‘qitish va tarbiyalash ishlari asosan shu maskanlarda tashkil etildi. Garchi dunyoviy g‘oyalarni ilgari surish, ilmiy nazariyalarni yaratish va targ‘ib etishning din peshvolari tomonidan qoralanishi kabi holatlar ham ko‘zga tashlangan bo‘lsa-da, ammo savdo-iqtisodiy aloqalar ko„lamining kengayishi, tabiiy ofatlarga harshi keskin chora ko‘rish ehtiyoji ilmiy bilimlarning rivojlantirish hayotiy zaruriyat ekanligini isbotladi.

Insoniyat tarixidan mustahkam o‘rin olgan Sharq Uyg‘onishi deb nom olgan tarixiy jarayon aynan feodal tuzumi – o’rta asrlar davrida sodir bo‘ldi. Sharqda buyuk allomalar - Muhammad Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayqon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Ahmad al-Farg‘oniy, g’arbda esa T.Mor, T.Kampanella, E.Rotterdamskiy, F.Rable, M.Monten va boshqalar tomonidan har tomonlama rivojlangan, ruhiy va jismoniy jihatdan sog‘lom, antik dunyo va burjaziya davri yutuqlari asosida ilmiy bilimlarni o‘zlashtira olgan shaxsni tarbiyalash g‘oyasi ilgari surildi va puxta asoslab berildi. Savdo, hunarmandchilik va manufaktura negizida rivojlanib borayotgan ishlab chiharishni yanada takomillashtirish yo‘lidagi amaliy harakatlar bu boradagi muvaffaqiyat murakkab texnikani boshhara oladigan shaxsni shakllantirish evaziga hal etilishi tasdiqladi.

Mazkur davrda ilg‘or, progressiv pedagogik g‘oyalar ilgari surildi. Aksariyat g‘oyalar mazmunida bilim olishga nisbatan ijtimoiy tenglikni haror toptirish borasidagi harash o‘z ifodasini topdi. Aynan shu davrda pedagogika fani asoslari muayyan tizimga solindi va ilmiy jihatdan asoslandi. Bu o‘rinda pedagogika fani rivojiga o„zining munosib hissasini qo‘shgan mutafakkirlar: g‘arbda - Y.A.Komenskiy, D.Didro, J.J.Russo, F.Gerbart, V.V.Disterveg, K.D.Ushinskiy, A.S.Makarenko, V.A.Suxomlinskiy, Sharqda I.Ibrat, S.Siddiqiy, A.Shakuriy, S.Ayniy, A.Avloniy, A.Fitrat, H.H.Niyoziy, M.Abdurashidov, M.Behbudiylar shaxsga ta’lim berish va uni tarbiyalash borasidagi harashlarni yanda boyitdilar hamda ta’lim tizimiga ilm-fan, texnika yangiliklarini tadbiq etish, o’qitishni yangi tizim (izchil, uzluksiz, asoslangan) asosida tashkil etish kabi g’oyalarni ilgari surdilar.

Tarbiya – aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida tashkil etilib, shaxsni mehnat va ijtimoiy faoliyatga tayyorlashga yo’naltirilgan pedagogik jarayon.

Shaxs tarbiyasiga ta’sir etuvchi omillar. Fanda odamning shaxs sifatida rivojlanishiga biologik va ijtimoiy omillarning ta’siri o‘rtasidagi munosabatni belgilashga oid munozara ko‘pdan buyon davom etmoqda. Insonning shaxs sifatida rivojlanishiga ijtimoiy voqealar, tabiiy omillar yoki tarbiya ta’sir etadimi? Bu uch omilning o‘zaro munosabati qanday? Fanda biologik yo‘nalish deb nomlangan nuqtai nazar yetakchi o‘rinlardan birini egallab, uning vakillari Aristotel, Platonlar tabiiy-biologik omillarni yuqori qo‘yadi. Ular tug‘ma imkoniyatlar, taqdir, tole har kimning hayotdagi o‘rnini belgilab bergan, deydilar. XVI asr falsafasida vujudga kelgan preformizm oqimi namoyandalari esa shaxs rivojlanishidagi naslning roliga katta baho berib, ijtimoiy muhit va tarbiyaning rolini inkor etadi. Xorij psixologiyasidagi yana bir ohim – bixeviorizm XX asr boshlarida yuzaga kelgan bo‘lib, uning namoyandalari, ong va aqliy qobiliyat nasldan-naslga o‘tib, insonga u tabiatan berilgan, deyiladi.

Mazkur ta’limot vakili amerikalik olim E.Torndaykdir. Progmatizm oqimi va uning vakillari D.Dyui, A.Kombe ham shaxs rivojlanishini biologik nuqtai nazarda asoslaydilar. Ular rivojlanishni fahat miqdoriy o‘zgarishdan iborat, deb qaraydilar. Naslning rolini absolyutlashtirib, uni inson taqdirida hal qiluvchi ahamiyatga ega deb biladilar. Demak, bir guruh xorijiy olimlar rivojlanishni biologik (nasliy) omilga bog‘laydilar. Biologik oqimga qarshi falsafiy oqim vakillari rivojlanishi ijtimoiy omil omil bilan belgilaydilar. Bu oqim vakillari bola shaxsining jismoniy, psixik rivojlanishi u yashaydigan muhitga bog‘liq deb ko‘rsatadilar. Muhit deganda odam yashaydigan sharoitdagi barcha tashqi  ta’sir tushuniladi. Shu nuqtai nazardan tarbiya tufayli bolani o‘zi yashaydigan ijtimoiy sharoitga moslashtirish mumkin, degan xulosa kelib chiqadi.

Ular ijtiomiy muhitning rolini hal qiluvchi omil deb hisoblaydilar. Demak, odam bolasining shaxs sifatida rivojlanib, taraqqiy etib borishi, uning shaxs bo„lib kamolga yetishida nasl (biologik omil), ijtimoiy muhit (bola yashaydigan sharoit), shuningdek, maqsadga muvofiq amalga oshadigan tarbiya ham birdek ahamiyatga ega. Bu omillarning ta’sirini aniqlashda ilg’or pedagogik olimlar, psixolog va faylasuflar ta’limotiga suyaniladi. Falsafada shaxsni jamiyat bilan bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy hayotdagi murakkab voqelik deb qaraladi. Ular individning ma’naviy boyligi uning munosabatlariga bog’liq, deb hisoblaydilar. Haqiqatdan ham, shaxs mehnat faoliyati zaminida rivojlanadi, kamolga yetadi. Inson sharoitni, sharoit esa odamni yaratadi. Bu esa o‘z navbatida inson faolligini namoyon etadi. Zero, shaxs ma’lum ijtimoiy tuzum mahsulidir. Jamiyat shaxs kamolotining muayyan imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishi yoki yo‘q qilishi mumkin. Faylasuflar shaxsni tabiatning bir bo‘lagi deb baholaydilar. Bu insondagi layoqat kurtaklari bo‘lib, uning rivojlanishi uchun tarbiya kerak, degan g‘oyani ifodalaydi. Jamiyat taraqqiyoti shaxs rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratadi.

 Demak, shaxs bilan jamiyat o‘rtasida ham uzviy aloqa mavjud. Shunday qilib, odam shaxsining jamiyatdagi rivojlanishi tabiat, muhit, inson o‘rtasidagi murakkab aloqa ta’siri ostida ro‘y beradi, inson ularga faol ta’sir etadi va shu yo‘l bilan hayoti va o‘z tabiatini o‘zgartiradi. Shaxsga ijtimoiy muhitning ta’siri ham muhim. Bu tarbiya tizimi orqali amalga oshiriladi. Birinchidan, tarbiya ta’sirida muhit bera olmagan bilim, ma’lumot egallanadi, mehnat va texnik faoliyat bilan bog‘liq ko‘nikma va malakalar hosil bo‘ladi. Ikkinchidan, tarbiya tufayli tug‘ma kamchiliklar ham o‘zgartirilib, shaxs kamolga yetadi.

Uchinchidan, tarbiya yordamida muhitning salbiy ta’sirini ham yo‘qotish mumkin. To‘rtinchidan, tarbiya kelajakka qaratilgan maqsadni belgilaydi. Demak, tarbiya bilan rivojlanish bir-biriga ta’sir etadi, bu tarbiya doimiy va uzluksizdir. Shunday qilib, bola shaxsining rivojlanishida tarbiya ham yetakchi o‘ringa ega bo‘lib, tarbiya tufayli nasl-nasabi, oila muhiti, ijtimoiy muhit ta’sirida har tomonlama rivojlanishga qodir, degan xulosani chiqarish mumkin.

 

Nazorat savollari

1.Tarbiya nazariyasi nima?

2.Tarbiya nazariyasida foydalaniladigan asosiy innovatsiyalarni ayting

3. shaxsning shakklanishida tarbiyaning ahamiyatini tshuntiring.

4. Sizningcha, qaysi innovatsiyalarni qo‘llash shaxs shakllanishida muhim 

   omillardan biri sanaladi?

 

 

12-mavzu. Integratsiyalashgan darslarni rejalashtirish

 

Reja:

1.Rejalashtirishning o‘quv rejasini tuzish va qo‘llashda muhim tarkibiy qismi. 2.O‘qituvchi-tarbiyachi qo‘ygan maqsadiga bolalar qanday erishayotganligini kuzatish.

3.Integratsiyalangan darslarni samaradorligini oshirish omillari.

4.Integratsiya ta'lim jarayonini qulaylashtirishning muhim prinsipi

 

Tayanch tushunchalar: metodologiya, kontenental moslashuv, individ, ideal, dunyoqarash.

 

1-masala. Ta’lim jarayonida insonning intelektual rivojlanish haqidagi ta’lim falsafasi XXI asr boshida ta’lim falsafasida shunday ustuvor yo‘nalish vujudga keldiki, unda insonni yaxlit intelektual rivojlantirish masalasi vazifa qilib qoyilmoqda. Lekin hozirgacha maktab ta’limida amalada bo‘lgan predmetli o‘qitish shakl i ushbu vazifani amalaga oshirishga imkon bermay keldi. Yana shuni ham ta’kidlash kerakki, hozirgi paytda fanlarni integratsiyalab o‘qitish haqidagi takliflar faqat tashqi birikish harakteriga ega bo‘lib qolmoqda. Aslida integratsiyali ta’limni ichki mant iqiy bog‘lik va chuqurroq metodologik aloqalarga asoslanib amalga oshirish zarur. Shuningdek, hozir vujudga kelayotgan integratsiyali fanlar mazmunida turli falsafiy oqimlarga aloqador g‘oyalarning yagona nuqtaga birlashuv ehtimoli tug‘ilmoqda. Chunki, end ilikda ta’lim falsafasida chegaradosh fanlarning tabiiy moslashuvigina emas, balki kichik kontinental (bir guruhga kiruvchi fanlarning boshqa guruh fanlari bilan) moslasahuvi ham o‘zlashtirilmoqda. Didaktik olimlarning tekshiruvlarida uslubning amaliy faoliyat bilan bo‘lgani genetik tabiati ajratib ko‘rsatiladi.N.N.Skatkin, I.Y.Lerner, Aleksyuk Y.K. Babanskiylarning tekshiruvlarida ta’lim uslublariga taalluqdi ikkilamchi tur belgilarining ta’rifi beriladi. Ular uslub-ifoda, mazmun va ta’lim usuli ekanligi isbotlab berishgan. Gegel falsafadagi uslubni mazmun harakatining shakli sifatida ko‘rsatadi. Ta’lim jarayonida turli hil mantiqiy tizimlar orqali o‘qituvchi va u bilan birgalikda o‘quvchilar o‘z bilim, qobiliyat va ko‘nikmalarini deduksiya, induksiya, sintez, umumlashtirish, konkretlashtirish, taqqoslash shaklida ifodalaydidar.Barcha mantiqiy jarayonlar uslubning mazmun bilan uzviy bog‘langan ichki tomonini tashkil qiladi. Boshlang‘ich sinflarda o‘quv jarayoni foydalanilayotgan usul, uslub va shaklarining turli tumanligi bilan ajralib turadi.

Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan yang o‘quv rejalari va dasturlariga o‘tish davrida jamiyat va atrof-muhit o‘rtasidagi aloqalarni uyg‘unlashtirish, atrofmuhitga jiddiy munosabatni o‘rnatish va shakllantirnsh masalalari muhim ahamiyat kasb etadi. Atrof-muhitga jiddiy munosabatlarning poydevori boshlang’ich sinflarda o‘rgatiladi. Shuning uchun iqtisodiy ta’limning natijasi maktab ta’limiing birinchi bosqichiga bog‘liq. Yangi psixologik-pedagogik tadqiqotlar kichik yoshdagi maktab o‘quvchilarining bilish faoliyatlari cheklanganligi haqida ilgarigi tushunchalarni ko‘rib chiqishga imkon beradi. Bu boshlang‘ich iqtisodiy ta’limiing barcha tarkibiy qismlarini o‘zgartirish va yangilashga asos yaratadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yosh xususiyatlariga javob beradigan va dars talablariga mos keladigan, maqsadni aniqlash bunday yangilanishning asosiy masalasidir.

XIX-XX asrlar oralig‘ida pedagogikada kichik maktab o‘quchilarining tabiiy muhit bilan tanishtirishning integratsiyalangan kursini yaratish fikri paydo bo‘lgan. Bu fikr A.Y.Gerd, D.N.Kaygorodov, A.P.Pavlov nomlari bilan bog‘liq bo‘lib, ular boshlang‘ich maktabga atrofdagi jonli va jonsiz dunyo haqidagi bo‘linmagan kursni kirgizishni talab qilishdi.

Integratsiyalashgan ta’lim-tarbiya, fanlararo aloqalarning ayrim jihatlari mashhur pedagoglarning (Y.Komenskiy, D.Lokk, I.Gerbart, M.Pestalotssi, K.Ushinskiy va boshqalar), didaktiklarning (I.D.Zverev, M.A.Danilov, V.N. Maksimova, S.P.Baranova, N.M.Katkina va boshqalar) psixolog olimlarning (E.N.Kabanova, Meller,N.F.Talizina, Y.A.Samarina, G.I.Vergeles), medist olimlarning (M.R.Lvov, V.G.Goretskiy, N.N.Svetlovskaya. Y.M. Kolyagin, G.N.Pristupova) ishlarida ko‘rib chiqilgan. Bir qator ishlar boshlang‘ich ta’limdagi fanlararo va fanlar ichidagi aloqalarga bag‘ishlangap. Bu muammolar o‘quv fanlarinn integratsiyalashga o‘tishning yaqin rivojlanish zonasidir. (T.G.Raizayeva., G.N.Akvileva, D.I.Troytap, G.V. Baltyukova, N.Y. Velenkin, N.M.Drujnina, T.S.Nazarova, I.K. Blinova, R.G.Matyushova). Rus  pedagogik olimlari T. Kun, V.S. Styopinlarning tatqiqotlarida falsafa, tabiat va ma’daniyat haqidagi fanlar integratsiyalash sinab ko‘rildi. Ular fizika, kibrnetika ilmlarini anorganik olamdaki hodisalarni tushuntirish ga biologiya, ximiya muammolarni hal etishga tadbiq etishni taklif etmoqdalar.

Nemis olimi Nils Borning kashfiyoti (qo‘shimchalik prinsipi) yangi fanlarning rivojlanishiga asos soldi. Hozirgi zamon falsafasida olg‘a surilayotgan va integratsiyaning ta’lim zaminini tashkil etuvchi element tarkibiga dunyo qarash unversiyali kiradi. Dunyoqarash univeriyasi fan mazmunini anglash, tushunish moddiy olamni ko‘ra bilish imkonini yaratadi. Ma’lumki, komil shaxsning ta’lim-tarbiya jarayonida ijtimoiylashuviga erishish bugungi kunda pedagogika nazariyasi fanining yetakchi muammolaridan biri hisoblanadi.

 Ushbu muammoni hal etishda individ uchun dunyoqarash unversiyalarini o‘zlashtirishiga imkon beruvchi shart-sharoitlar yaratilgandagina erishish mumkin. Dunyoqarash unversiylari jumlashiga dunyoga umumiy ta’rif beruvchi zaruriy tushunchalar, kategoriyalar kiradi.

Ular moddiy olamdagi tabiiy va ijtimoiy jarayonlarga nisbatan universal ma’noda qo‘llanish imkoniga ega. Masalan, kenglik, vaqt, harakat, miqdor, sifat, sabab, oqibat, zaruriyat, tasodif, shaxs, inson, jamiyat, men, boshqalar, go‘zallik, ong, ishonch, adolat, tenglik, haqiqat. Diferensiyalangan ta’limda unversiyalar uning barcha qonuniyatlarini qamrab oladi. Unversiyalarning o‘zlashtirilishi boshqa fanlarning o‘zlashtirilishiga ham asos bo‘ladi. Yana ma’danityat unversiyalari ham borki, ular turli ijtimoiy ma’daniy yo‘nalishlarda asos bo‘ladi. Bunday ta’lim falsafasi moddiy olamni ma’naviy o‘zlashtirishiga yordam beradi. Uni adabiyot, san’at, tarix fanlarini integratsiyalab o‘qitish vositasida amalga oshirish mumkin. Kundalik fikrlash, ma’naviy olamni anglashda falsafiy ma’naviyat universiyalari yordam beradi. Falsafa maydonida dunyoni umumiy ta’riflovchi tushunchalar olamni anglash ob’yektiga aylanadi. Ular asosida ma’daniyat unversiyalardan foydalanib, fikriy tajribalar o‘tkazish imkoniyati tug‘iladi, fikrlashning ideal yo‘nalishlari ham belgilab olinadi.

 Hozirgi davr pedagogik amaliyotida fanlar aro bog‘lanish asosida ta’limni integratsiyalash yo‘lidagi izl anishlar davom etmoqda. Bu vazifa g‘oyat murakkab va ayni paytda katta samara berishi ham mumkin. Shuning uchun integratsiyani navbatdagi shovshulik kompaniya deb tushunmaslik kerak 2-masala. Hozirgi paytda integratsiyali pedagogika fanini o‘rganish maslasida turlicha qarashlar mavjud ular orasida eng samarali yo‘l sifatida o‘quvchilarga integratsiyli fanlar asosida “tabiat+inson” tizimidagi bilimlarni sindirishga imkon beruvchi tizim deb tushuntirilmoqda. Chunki XXI asr boshida jamiyat hayotida shunday vaziyat vujudga keladiki, endi yer yuzida yashyotgan har bir inson ma’naviy – ekologik tushunchalarni o‘zlashtirib olgan bo‘lishi zarur. Hozirgacha tabiat boyliklaridan rejasiz foydalanish, uni g‘orat qilish kelajakda inson hayotini hatolarga qo‘yishi mumkinligi aniq bo‘lib qoldi. Shuning uchun bugungi kunda ekologik ma’naviyatni tarbiyalash integratsiyali kurslarni bosh vazifasi bo‘lishi kerak deb hisoblanmoqda. Bunday g‘oya yoshlarga yer yuzida birdamlik, yagona maqsad uchun kurash, inson va tabiat uzviyligi, inson va tabiat hayotining gallaktika tizimi qonuniyatlari bilan aloqadorligini tushuntirishni ko‘zda tutadi.

Integratsiyali pedagogika fanini o‘rganishni quyidagi tamoyillarga amal qilinadi.

1.Ta’lim jarayonini yanada insonparvarlashtirish.

2.Tabiatshunoslikka doir ilmlarni “tabiat+inson” tizimida integratsiyalash.

3. O‘quvchi shaxsi shakllanishini tabiiy bilimlarni anglash vositasida amalga oshirish;

 4. O‘quvchilarda fikrlash yo‘nalishlarida tabiat haqidagi bilimlar ta’sirining ustivorligi;

5. Kelgusida ilmiy izlasnishiga mos keluvchi didaktik materiallarni turli sohalardan izlash; Sof ta’limiy yo‘nalishdagi bunday qarashlar umum ta’lim fanlarini o‘rganishda hozirgacha tarkib topgan mantiqiy xulosalardan voz kechishiga olib keladi. An’anadagidek, induksiyadan emas, balki ishni kutilmaganda deduksiyadan ham boshlash mumkinligini ko‘rsatadi. Demak, tushunchalar shaklllanishining klassik tizimidan integratsiyali umumiy tushunchalarni ishlatish darajasiga ham o‘tiladi.

3-masala. Integratsiyali ta’lim jarayonidagi kuzatish va xulosalar Respublikamiz umumta’lim makatablarida pedagogik sinov maqsadida amalga oshirilgan tajribalarda integratsiyali ta’lim ijobiy natijalarni ko‘rsatdi. O‘quv fanlarini integratsiyali ta’lim asosida o‘qitishda predmentni o‘qitishga nisbatan o‘zlashtirish samarasi oshdi va muddati qisqardi. Pedagogik sinovlarda o‘qitish o‘zlashtirishni tezlashtirishni maqsad qilib qo‘yilmagan edi. Shuncha qaramasdan tabiatshunoslik, mehnat, rasm o‘qish predmentlari elementlari majmuasidan tuzilgan intergatsiali ta’lim kursi maskur fanlarning barchasiga doir bilimlarni o‘zlashtirishga imkon bera oldi.

Oqibatda o‘qitishda pozitiv (antonimi -negativ) natijalariga erishildi. Pozitiv (ijobiy) natijlar o‘quvchi dunyoqarashidaki quydagi xususiyatla rda namoyon bo‘ladi:

A) Bola moddiy olam haqidagi zamonaviy ilmiy tasavvurlarni tog‘ri talqin qiladi va anglaydi;

B) O‘quvchi olamning ko‘p olchamli manzarasini ko‘rish, gorizontlarini tasavvur qilishiga erishadi.

 V) O‘quvchi o‘zi uchun dunyoni qaytadan kashf qiladi;

Shuningdek, integratsiali ta’limni amalga oshirishda o‘qituvchi+o‘quvchi muloqotining yangi metodik shakllarini izlab topish zaruratga aylanadi. Turli ixtisoslikdagi pedagoglar faoliyatini birlashtirishni taqoza etadi. Ayni paytda integratsiyali ta’limda o‘quvchilar zerikishini oldi olinadi, toliqish yuz bermaydi. Ta’lim samarasi yuqori bo‘ladi. O‘qitishning yangi falsafasida pedagogik faoliyatga asos bo‘ladi. Shuni takidlash zarurki, hozirgi paytda integratsiyali ta’limga qarshi fikrlar ham mavjud.

Ayrim pedagogik olimlar: “Integratsiyali ta’lim” o‘quv fanlarini mehanik birikishiga olib keladi deb ta’kidlamoqdalar. To‘o‘ri bizningcha yuzaki qaraganda shunday havf tuo‘ilishi mumkin. Lekin ishni ilmiy asosda, ta’lim falsafasi qonuniyatlariga tayanib amalga oshirilsa bunday bo‘lmaydi. Maktablarda ham integratsiya kurslarini o‘qitish ayrim muammolarni tuo‘dirishi mumkin.

Jumladan o‘quv dasturlarini tanlash, integrasiyaga kursning maqsad va vazifalarini anglash o‘qituvchi malakasini oshirish, metod birlashmalar faoliyatini yo‘lga qo‘yish, pedagog - kadrlar tayyorlash yo‘lidagi muammoni hal etishga to‘sqinlik qilmoqda. Integratsiyaning hozirgi zamon muammolari. Boshlang‘ich maktab ta’lim va tarbiyasini integratsiyalash muammosi nazariya uchun ham, amaliyot uchun ham muhim va dolzarbdir.

Boshlang‘ich ta’limni integratsiyalish masalasiga keyingi paytda bir qancha yondoshishlar bo‘ldi: darsni ikki fan o‘qituvchisi olib borishi yoki ikki fanni bir darsga birlashtirib, uni bir o„qituvchi tomonidan o‘tilishidan to integratsiyalangan kurslar tashkil etish, boshlang‘ich ta’lim mazmunini tubdan o‘zgartirishgacha. Bunga maktab ham, didaktika va metodika ham tayyor emas.

Hozirgi kunda asosini tabiatshunoslik bo‘yicha bilimlar tashkil etuvchi integratsiyalangan kurs yaratish muammosi dolzarb bo‘lib turibdi. Bular boshqa turdaga bilimlarni jipslashtiruvchi asosiy vazifani o‘z zimmasiga oladi. Bunday yondoshish anchadan beri ma’lum va chet el maktablari tajribasida hal etilgan. Bunda siz faqat sinflarda emas, balki umumiy ta’limning o‘rta va tugallovchi bo‘g‘inlarida ham bir qator fanlarning mazmunini integratsiyalash ustida bormoqda. Bu integratsiyalangan fanga tabiat va jamiyatning birligini tushunish uchun zarur bo‘lgan bir qator ijtimoiy- iqtisodiy, axloqiy - estetik g‘oya va tushunchalarni kiritish ko‘zda tutilgan. Ohirgi paytda maktab ta’limini integratsiyalash to‘g‘risida juda ko‘p gapirildi. Olimlar va amaliyotchi – o‘qituvchilar bolalarda qanday qilib dunyo to‘g‘risida yaxlit tushuncha hosil qilish va turli fanlar bo‘yicha bilimlarni yaqinlashtirish uchun bir butun dasturni tuzish to‘g‘risida bosh qotirmokdalar.

 Bir - biriga yaqin bo‘lgan fanlarni birlashtiruvchi kurslar tashkil etish harakatlari bo‘lmoqda: M-N matematika va konstruksiyalash, tasviriy san’at va badiiy mehnat, bu yo‘llarning samaradorligi tog‘risida chet ellik pedagoglarning ko‘p yillik ishlari natijalari bo‘yicha baholash mumkin integratsiyalangan kurslar chet el maktablari uchun odatiy holga aylangan. Chet el tajribasi bilan tanishish shuni ko‘rsatadiki, tabiat va jamiyat xaqidaga bilimlarni rivojlanitirish uchun asos bo‘luvchi integratsiyalangan fanlar ko‘pgina mamlakatlarning o‘quv dasturlariga kiritilgan. Bu ekologik yo‘nalishiga ega bo‘lgan integratsiyalangan fanlar jaxon xamjamiyatida o‘quvchilarda atrofmuhitga javobgarlikni shakllantirishning asosiy vositasi ekanliga to‘g‘risida xabar beradi. Hozirgi kunda integratsiyaiing bir necha usullari qo‘llaniladi. Birinchisi bir nechta fanlarni bir fanga birlashtirish. Shu masaladagi 1988 yilda chop etilgan xalqaro pedagogik tajriba o‘rganishi natijalari juda keng. Ko‘pchilik xorijiy mamlakatlar boshlang‘ich maktablarining o‘ziga xos xususiyati integratsiyalangan kurslar bo‘yicha ta’lim bo‘lib qoldi. Kichik maktab o‘quvchisiga fikr doirasi keng bo‘lgan muloqot san’atining boshlang‘ich savodini egallashda yordam berish. Bu savod o„z ichiga odamlar bilan muloqotdan tortib (tengdoshlar, katta yoshdagilar, kichik yoshdagilar) o‘z-o‘zi bilan muloqotdan to atrof-muxitdagi hodisalar bilan muloqotni kiritadi. Kursning tuzilishi qanday? Kursning integrativligi uning tuzilishiga hos hususiyatlarni belgilab beradi. Yil uchun umumiy bo‘lgan bir mavzu, har chorakning asosiy mavzusida o‘z rivojini topadi. Shunday qilib kurs asosiga qo‘yilgan (fikrlarning) g‘oyalarning gorizontal harakati amalga oshiriladi. Xuddi shu yo‘l bilan vertikal harakat ham amalga oshiriladi (sinfdan-sinfga), bunda bir mavzu bolaning o‘sishiga qarab murakkablashib boradi. Integrativlik insonning olam bilan o‘zaro aloqalariga aks etuvchi mavzularga kiritilgan: bola idrokida abstrakt bo‘lgan uzoq olam bilan (kosmos, yulduzlar, yer planetasi, katta bo‘shliqlar va vaqt qa’ri). Yaqin olam (mikroolam, uy oldidagi hayvonlar va o‘simlik dunyosi, ona-Vatan tabiati va boshqa mamlakatlar tabiati). Insonlar olami bilan (turli mamlakatlar va madaniyatlar, sivilizatsiya markazlari, insonning inson va jamiyat bilan munosabatlari insonning ichki dunyosi); madaniy dunyosi bilan (xalq  ijodi, rassom va olimlar ijodi, ma’naviy qadriyatlarni saqlovchi odamlarningishlari). Shu olamlar ichra sayohatning mavjudlik qonuniyatlarini, tillarining o‘ziga xos xususiyatlarini ochish- kurs tizimining asosiy mantiqidir.

Kurs oddiydan murakkabga, bilishdan - ilmga, tartibsizlikdan uyg‘unlikka, chanqoqlikdan mohirlikka va ijodga bo‘lgan harakatni, taklif kiladi. Bola dunyo yaralishining  g‘ishtchalari  bilan taniladi, olamning boshlanishga, insonning yerda paydo bo‘lishiga murojat qiladi. So‘zlar, sonlar siri, yashil barg, qadimiy afsonalar sirlarini ochish fikrlariga. Bola makon va zamon bo‘ylab sayohatga otlanadi. Shunday qilib bola har kuni ochishi kerak bo‘lgan olamning go‘zalligini va turli tumanligini his qiladi.

Murakkab dunyoqarashlar ilmiy, badiiy g‘oyalar bola tushunishi uchun qulay, obrazli mavzularda o‘z aksini topgan, ular yil mundarijasini tuzishga imkon beradi. Bir tartibga solingan tizim bu kursining o‘ziga xos xususiyatidir. Bunday o‘yinlarga yondoshish 6-10 yoshdan boshlanadi.Bu xol ularni turli o‘yin orqali murakkab bilim orttirish, badiiy, axloqiy masalalarni hal qilishga yordam beradi. Yil va chorak mundarijasiga turli ertak qaxramonlarini (kichik shaxzoda, Karlson, Dyumovochka va boshqalar) kiritilishi ham shu maqsadga xizmat qiladi. Ular bolani mavzudan mavzuga yetaklab yurgandek, ular bilan bola inson muloqot qiladi va yangi narsalarni bilib oladi, Kurs shaxsga moslangan yo‘nalishga ega faqatgina sinf yoki guruxga emas, har bir bolaga ahamiyat beriladigan qilib ishni tashkil etish nazarda tutiladi. Bunda uning shaxsiy fazilatlari, qobiliyatlari alohida ko‘rsatiladi, uning qiziqishlari hisobga olinadi.

 U maqsadda o‘z  yulduzingni yoq, guldastada sening guling, sen sevgan kitob kabi o‘yinlardan foydalanish mumkin. o‘yin davomida diqqat -e’tibor birgina bolaga qaratiladi. (Masalan, tug‘ilgan kuni munosabati bilan osmonda yangi yoritilgan yulduz uning nomi bilan ataladi yoki katta guldasta bayram egasiga yoqadigai gul bilan boyiydi). Sevimli kitob esa sinf kutubxonasini to‘ldirish bilan birga egasining (imzosi)ga ega bo‘ladi. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning qiziqish va qobiliyatlariga moslashish ularning badiiy faolligini rivojlantirishni taqozo qiladi. Bilim olish, badiiy hayotiy masalalalrni hal qilishda o‘ziga xoslikni uddaburonlikni, epchillikni rag‘batlantirish nazarda tutilyapti. Shu munosabat bilan bolalarning she’r va xikoyalar yozish, yangi raqs o‘ylab topish, shirin taom pishirish, biror asbob yaratish, o‘simliklardan shakllar yaratish kabi mustaqil ijodiyot turli yo‘llar bilan rag‘batlantirib borish taqazo etiladi. Emotsional tomonlarni rivojlantirishga katta ahamiyat beriladi.

Mashg‘ulotlar bolalarda ko‘rish va eshitish qobiliyatlarini (materiallar sifatini (fakturasini) ushlab ko‘rib ajrata bilish qobiliyati), sezish tuyg‘ularini (hid va ta’mni ajrata olish qobiliyatlarini) rivojlantirishga yordam beradi. Ovchilar, hayvonlar, Izquvarlarni o‘ynash bolalarga faqat umumiy bilimlarga ega bo‘lish, masalalarni mantiqan hal eta bilishgina emas, insonga berilgan barcha xis tuyg‘ular ham muhim ekanligini ko‘rsatib beradi. Ularni rivojlantirish o‘ta nozik tuyg‘ularning shakllanishiga yo‘ldir. Bunga yorqin obrazlarga, san’at asarlariga, tabiat bilan zavqlanishga murojaat qilish orqali erishish mumkin. Bolalarda salbiy, hunuk, yomon narsalarga ham emotsional munosabatini rivojlantirish lozim. Bunga ertaklar o‘qish, turli sahna ko‘rinishlari qo‘yish yordam beradi. Bolaning his tuyg‘ulari uning jismoniy rivojlanishi bilan bog‘liq bola faoliyatiga harakat qilishga, o‘z xolatini badan harakatlari, imo- ishoralar, raqs orqali ko‘rsatib berishga imkon beruvchi mashqlarni kiritish lozim. Kursni tashkil qilish va ish shakllari kurs haftasiga ikki soatga mo‘ljallangan. Hafta oxirida ikki soatlik dars o‘qish maqsadga muvofiq, bunda bolalar, bir tomondan, asosiy darslardan ancha dam olishadi, ikkinchi tomondan, keyingi haftasiga darslarga tayyorlanishadi. Bunday ikki soatlik darsni Ijod soati. Xayol (orzu) darsi deb nomlash mumkin. Dars o‘tishdagi asosiy shart - sinfda zarur, mos muhitni yaratish: polga gilam solish, partalar o‘rniga qulay bo‘lgan stul va kreslolar o‘rnini almashtirish. Mashg‘ulot jarayonida bolalar o‘z yashash muhitlarini yaratishadi. Yil va chorak mavzusi ‘devorlardagi suratlar, hayvonot va o‘simliklar dunyosi paydo bo‘ladi, bularni o‘quvchilar o‘zlari o‘ylab topishadi. Buning uchun turli badiiy va texnik vositalar, ma’lumot beruvchi nashrlar, ensiklopediyalar, kartalardan foydalanish mumkin. Ko‘pincha vaqtni sinfdan va maktabdan tashqarida o‘tkazish ko‘zda tutiladi. Muzey va kutubxonalarda, xiyobon yoki ko‘chalarda o„tiladigan darslar odatiy bo‘lib qoladi. Integratsiyalangan kurs ustidagi ishlar davom etadi. Tanlangan yo‘l juda qiyin va mutlaqo shubhasiz emas.Qiyin muammolarni hal qilish lozim. Bolgariyalik olimlar tabiiy – ilmiy bilimlarni o‘z ichiga olgan, 10-12 yoshli bolalarga mo‘ljallangan integratsiyalangan kurs yaratishdi. Shunday qilib, o‘qish, yozish va og‘zaki nutq, til san’atiga tarix, geografiya, fuqoroshunoslik, jamiyatshunoslik, fizika, kimyo, biologiya, astronomiya, tabiatshunoslikka va shu kabilarga birlashtirildi. Integratsiyaning bunday usulidan to‘liqsiz va to‘liq o‘rta maktablarda qo‘llanidi. AQSh o‘rta maktablarining katta sinflarida o‘z ichiga fizika, kimyo, geografiya, geologiya, kristallografiya, tuproqshunoslik, poletalogiya va shu kabilarni oluvchi Yerni o‘rganish fani kiritilgan. Chexoslovakiyada ham shunday umumlashtiruvchi integratsiyalangan. Fuqaro tarbiyasi deb nomlangan kurs katta sinflarda kiritilgan. Shunday qilib, bir qator mamlakatlar tajribalari ko‘rsatishicha, integratsiyalangan kurslar qulay shakli bo‘lib qoldi. Maktabda o‘qitiladigan fanlarni bir butun tizimli ravishda o‘qitish imkoniyati tug‘ilganga o‘xshaydi. Lekin shunday savol tug‘iladi: bu kursni qanday o‘qituvchi o‘qitishi mumkin. Bunday kurslar yaratilishining o‘zi mualliflarning yuqori malakali jamoani talab qiladi. Uni o‘qitish uchun esa yuqori malakagina emas, balki keng bilimdonlik kerak. Bunday o‘qituvchini kim tayyorlab beradi. Kim shunday murakkab ko‘p predmetli o‘quv kursini olib boruvchi o‘qituvchini moddiy va ma’naviy jihatdan qiziqtira oladi? Bu savollar hal qilinmas ekan, integratsiyaning bu usuli ko‘rinarli natijalar bermaydi. Boshlang‘ich maktabda integratsiyani amalga oshiruvchi bo‘g‘in vazifasini o‘qituvchining o‘zi amalga oshiradi.U bolalarning arifmetikaga, yozishga, tabiat ko‘pgina boshlang‘ich tushunchalarga va yana ko‘pgina narsalarga o‘rgatadi. O‘z kuch va imkoniyatlari darajasida bu ishni amalga oshiradi. Boshlang‘ich sinflarda bir o‘qituvchining dars berishini, integratsiyaning bir usuli deb hisoblasak ham bo‘ladi. Integratsiyani amalga oshirishning usullari yaxshi yoki yomon bo‘lishi mumkin, muammoning mohiyati shundaki, usullarning birlaridan yuz o‘girib, ikkinchisidan barcha darajalarida o‘qituvchilarning (psixologik va fiziologik) yosh xususiyatlarini hisobga oladigan integratsion choralar tuzishni kiritishidir. Muammoning bunday qo‘yilishi integratsiyaning turli ta’lim pog‘onalarida turli xususiyatlarga ega. Boshlang‘ich maktabda integratsiyani bir-biriga nisbatan yaqin fanlarni birlashtirish asosida ko‘rish maqsadga muvofiq.

Ta’limniig keyingi pog‘onalaridan u asosiy fanlarning chegaralarini birlashtirishga harakat qiladi. Boshlang‘ich ta’lim-tarbiyani integratsiyalashda ijobiy va salbiy omillar mavjudligini hisobga olish kerak.

Bu omillar integratsiyaning usullarini belgilab beradi. Y.M.Kolegin va O.L.Aleksinko integratsiyaning salbiy omillarini ko‘rsatib beradilar: O‘quv predmetlarining chegaralangan soni-olinayotgan katta hajmdagi bilimlarning mazmuni olamning haqiqiy ko‘rinishini, qismlarining o‘zaro bog‘liqligini aks ettirish bilan to„ldirish mumkin. Juda muhim bo‘lgan o‘qish, yozish va sanoq ko‘nikmalarini shakllantirish zarurati. Bu narsalar xuddi fanlarga bo‘linib o‘qitishni talab qiladiganga o‘xshaydi. Lekin o‘qish va matematikaga o‘qitishning an’anaviy tajribasi ham keng integratsion imkoniyatlar haqida dalolat berali. Bunda o‘qish fan sifatida o‘z ichiga faqat badiiy matnlarni emas, tarix, tabiatshunoslik bo‘yicha materiallarni oladi. Matematika, arifmetika, algebraik va geometrik materiallarini o‘z ichiga oladi. Bunday integratsiya muhim ko‘nikmalar hosil qilishga halaqit bermaslik, aksincha ularni shakllantirishga kafolat beradi.

Robert Karlosning aytishicha, boshlang‘ich maktab faqat o‘qish, yozish va sanashni o‘rgatibgina qolmasdan, bundan ham muhimroq va kattaroq masalani amalga oshirish kerak. Chunki har bir bola shakllantirish davrida uning intellektual faolligini rag‘batlantirish, tabiiy qobiliyat singari, uniig keyingi muvaffaqiyatlari uchun juda muhimdir.

Integratsiyalangan kurslarni shu yoshdagi bolalarga tushunarli va qiziq bo‘lishi uchun bayon qilishning qiyinligi. Bu omilni bartaraf etishning yo‘llari amaliyotda tekshirilgan eng ma’qul uslublarni ishlab chiqishda hamda o‘qituvchilar tayyorlashning maxsus tizimidadir.

 

Nazorat savollari.

1. Kichik maktab o„quvchilarining tabiiy muhit bilan tanishtirishning integratsiyalangan kursini yaratish fikri qachon paydo bo‘lgan? Uning asoschilari kim?

 2. Integratsiya darajalarini izohlang.

3. Boshlang‘ich ta’lim-tarbiyani integratsiyalashda ijobiy va salbiy omillarni ayting.

4. Didaktik olimlarning qaysi tekshiruvlarida uslubning amaliy faoliyat bilan bo‘lgani genetik tabiati 

 ajratib ko‘rsatiladi?

 

 

 

 

 

 

13-mavzu: Zamonaviy ta’lim va innovatsion texnologiyalar sohasidagi ilg‘or tajribalar: modulli-kredit tizimi, blended learning (aralash o‘qitish), case study (keys stadi), masofali o‘qitish, mahorat darslari, vebinar, evristik metodlar va boshq. YeSTS kreditlari. YeSTS o‘quv rejalariga o‘tish metodikasi

 

Reja:

1.      Zamonaviy ta’lim va innovatsion texnologiyalar sohasidagi ilg‘or tajribalar.

2.      Modulli-kredit tizimi, blended learning (aralash o‘qitish) ta’lim tizimlari.

3.      Case study (keys stadi), masofali o‘qitish, mahorat darslari.

4.      Vebinar, evristik metodlar.

5.      YeSTS kreditlari. YeSTS o‘quv rejalariga o‘tish metodikasi.

 

O‘quvchi o‘zining aniq sharoitlari va imkoniyatlariga eng ko‘pmos keladigan o‘quv jarayonini ongli ravishda tanlab olishi foydadan xoli emas. Bu ish darsning muhim tomonlarini tanlashdagi tavakkalchilikka bilim ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirish jarayonini boshqarishga qandaydirtasodifiy yondashishga yo‘l qo‘ymaydi.

 Darsga bo‘lgan talablar. Dars yuqorida aytib o‘tilganidek. O‘qitishni tashkil etishning o‘zgarmas shakli emas. O‘quv amaliyoti va pedagogik tafakkur doimo uni takomillashtirish yo‘llarini izlaydi.Bu sohada turlixil ko‘rik-tanlovlar,  respublika miqyosida o‘tkazilayotgan pedagogik ishlarda o‘rtaga qo‘yilayotgan ilg‘or o‘qituvchilarning fikr va mulohazalari diqqatgasazovordir. Turli-tuman fikr va mulohazalarni hisobga olgan holda dars quyidagi umumiy didaktik talablarga javob berishi lozim.

1.                 Har bir dars ma’lum bir maqsadni amalga oshirishga yaratilgan va puxta rejalashtirilgan bo‘lmog‘i lozim.

2.                 Har bir dars mustahkam g‘oyaviy-siyosiy yo‘nalishga ega bo‘lmog‘ilozim.

3.                 Har bir dars turmush bilan  amaliyot bilan bog‘langan bo‘lmog‘i lozim.

4.                 Har bir dars xilma-xil usul  uslub va vositalardan unumli foydalangan holda olib borilmog‘i lozim.

5.                  Darsga ajratilgan har bir soat va daqiqalarni tejab  undan unumli foydalanmoq lozim.

6.                 Har bir dars o‘qituvchi va o‘qituvchilarning faolligi birligini ta’minlamog‘i lozim.

7.                 Darsda o‘quv materialarining mazmuniga oid ko‘rsatmali qurollar  texnika vositallari va kompyuterlardan foydalanish imkoniyatini yaratmoq lozim.

8.                  Dars mashg‘ulotini butun sinf bilan yoppasiga olib borish bilan har qaysi o‘quvchining individual xususiyatlari ularning mustaqilligini oshirish hisobga olinadi.

9.                 Har bir darsda mavzuning xarakteridan kelib chiqib,  xalqimizning boy pedagogik merosiga murojaat qilish va undan foydalanmoq imkoniyatini izlamog‘i lozim.

Sinf-dars shaklidagi dars turlari va ularning tuzilishi. Bir soatlik darsga mo‘ljallangan dastur materialarining mazmunini bayon qilish uchun didaktik maqsad va talablarga muvofiq ravishda tashkil qilingan mashg‘ulot turi dars turlari deb yuritiladi.

Ta’lim tizimida eng ko‘p qo‘llaniladigan dars turlari quyidagilardir:  

 1. Yangi bilimlarni bayon qilish darsi;

2. O‘qitilgan materiallarni mustahkamlash darsi;

3. O‘quvchilarning bilim,  malaka va ko‘nikmalarini tekshirish va baholash darsi;

4. Takroriy-umumlashtiruvchi va kirish darslari;

5. Aralash dars (yuqoridagi dars turlarining bir nechtasini birga qo‘llanishi).

Har bir dars turining ma’lum tuzilishi va xususiyatlari bor  bu narsa o‘qituvchining o‘quv materialini to‘g‘ri va samarali tushuntirishiga  mustahkam esda qoldirishga  takrorlashga va uning o‘zlashtirilishini nazorat qilib borishiga yordam beradi.

O‘qitishning aralash shakli. Amaliyotda o‘quvchilarning ishlarini tashkil kilishning aralash shaklini ham uchratish mumkin. Masalan: Bitta zvenodan tashqari qolgan o‘quvchilar frontal ishlashi o‘qitishning u yoki bu shaklini qo‘llash  o‘qitish mazmunidan  o‘quvchilarni bilim va malaka me’yoridan hamda o‘qitish metodlarini qaysi biridan foydalanishimizga bog‘liq. O‘qitishni birinchi etaplarida o‘qitishning frontal tashkil qilish  undan keyin zveno formalari  o‘quvchilar ma’lum tayyorgarlik olganlaridan so‘ng yakka-yakka o‘qitish shakllaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir.

 

Case study (keys stadi)

 

“Keys - stadi” ilk marotaba Garvard universitetining huquq maktabida 1870 yilda qo‘llanilgan edi. 1920 yilda Garvard biznes-maktabi (HBS) o‘qituvchilari yuristlarning o‘qitish tajribasiga tayanib, iqtisodiy amaliyotdagi aniq vaziyatlarni tahlil etish va muhokama qilishni ta’limning asosiy usuli etib tanlashganidan keyin mazkur o‘qitish uslubi keng tatbiq etila boshladi.

Keys-stadi (inglizcha sase - to‘plam  aniq vaziyat  stadi -ta’lim) keysda bayon qilingan va ta’lim oluvchilarni muammoni ifodalash hamda uning maqsadga muvofiq tarzdagi yechimi variantlarini izlashga yo‘naltiradigan aniq real yoki sun’iy ravishda yaratilgan vaziyatning muammoli-vaziyatli tahlil etilishiga asoslanadigan ta’lim uslubidir.

Keys-stadi - ta’lim  axborotlar  kommunikatsiya va boshqaruvning qo‘yilgan ta’lim maqsadini amalga oshirish va keysda bayon qilingan amaliy muammoli vaziyatni hal qilish jarayonida bashorat qilinadigan o‘quv natijalariga kafolatli yetishishni vositali tarzda ta’minlaydigan bir tartibga keltirilgan optimal usullari va vositalari majmuidan iborat bo‘lgan ta’lim texnologiyasidir

Keysda tavsiflangan aniq vaziyat o‘rganishni voqelikka bog‘lab qo‘yadi: sizga muammoni hal etish bo‘yicha vaziyatni tahlil qilish  tahminlarni shakllantirishmuammolarni aniqlash  qo‘shimcha ma’lumotni yig‘ish  taxminlarni aniqlashtirish va aniq qadamlarni loyihalashtirish imkonini beradi.

O‘quv uslubi sifatida quyidagilarni ta’minlaydi:

 

-o‘rganilgan o‘quv mavzu  kursi bo‘yicha (nazariy ta’limdan so‘ng) bilimlarni mustahkamlashni;

-muammolarni tahlil qilish va qarorlarni yakka tartibda va guruhli qabul qilish ko‘nikmalarini egallashni;

-ijodiy va o‘rganish qobiliyatlar  mantiqiy fikrlash  nutq va muhit sharoitlariga moslashish qobiliyatlarini rivojlantirishni;

-yangilikka  qarorlarni mustaqil qabul qilishga tayyorgarlikni;

-mas’uldorlik  mustaqillik  kommunikativlik va empatiya  refleksiyaning shakllanishini; o‘quv ma’lumotlarini o‘zlashtirish sifatini o‘z tekshirishini (o‘quv dasturi yakunida).

 

Muammoni ifodalanishi:

1. Muammo qandaydir harakatlar qilish uchun yetilgan zarurat bilan uni amalga oshirish uchun shart-sharoitlar yetishmasligi o‘rtasidagi ziddiyatni belgilaydi.

2. Muammoni asosiy tarkibiy qismlari (muammo, osti muammolar)ni ajratadi.

Keysning dasturiy kartasi keys uchun axborot yig‘ish va vaziyatni bayon qilish uchun asos bo‘ladigan asosiy masalalar(tezislar)ning tuzilmalangan ro‘yxatidan iborat bo‘ladi.

Pedagogik annotatsiyaquyidagi elementlarni o‘z ichiga oladi:

1. Keysda mo‘ljallangan predmet  bo‘lim  mavzu  ta’lim darajasi  kurs ko‘rsatiladi.

2.Keysdan ko‘zlangan maqsad (ta’limiy maqsad  rejalashtiriladigan o‘quv natijalari;

1.                                         Talabalar keysni muvaffaqiyatli hal etish uchun egallashi lozim bo‘lgan dastlabki bilim va malakalar.

2.                                         Keys real institutsional tizim faoliyatini aks ettirishi yoki unda keysolog sun’iy modellashtirgan vaziyat bayon qilinishi haqidagi ma’lumot.

3.                                         Axborot olish manbalari ro‘yxat.

4.                                         Keysning o‘ziga xos belgilariga ko‘ra tavsifnomasi (syujet,  keys ob’ekti mavjudligi  materialni taqdim etish usuli,  hajmi,  tuzilmaviy o‘ziga xos xususiyatlari  o‘quv topshirig‘ini taqdim etish usuli  chizmalashtirish usuli);

5.                                         Keysdan ko‘zlangan maqsad va tegishlicha  tashkiliy-uslubiy ta’minoti o‘zgarganida u qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan o‘quv predmetlari ro‘yxati.

      Keys-ishlab chiqarishda sodir bo‘ladigan  aniq muammoli vaziyatning tafsilotidir. Keys usuli ishlab chiqarish masalalarini mashg‘ulotlarda tahlil qilish va hal qilish usuli  unda ishtirokchilarga haqiqiy hayotiy vaziyat bo‘yicha fikr yuritish taklif qilinib  bu vaziyat bayonida nafaqat amaliy masala ifodalanib qolmasdan  undagi muammoni yechish jarayonida o‘zlashtirilishi zarur bo‘lgan o‘quv materiali ham ifodalanadi.

                     Muammolarni  oldini olish yo‘llarini ishlab chiqish  “Keys stadi”ga asoslanagan o‘qitish texnologiyasining asosiy maqsadi hisoblanadi. Ushbu texnologiya amaliy vaziyatlarni hal etish jarayonida o‘rganilgan o‘quv mavzusi bo‘yicha bilimlarni mustahkamlashga  muammolarni tahlil qilish va uning yechimini yakka thartibda yoki guruhlarda yecha olish ko‘nikmalarini egallashga  ijodiy va o‘rganish qobiliyatlari  mantiqiy fikrlash  nutq va muhit sharoitlariga moslashish qobiliyatlarini rivojlantirishga hamda qarorlarni mustaqil qabul qilishga va o‘z-o‘zini nazorat qilishga yordam beradi.

 

O‘quv mashg‘ulotlarida keyslarni hal qilish algoritmi quyidagicha:

1.Topshiriqni berish  (topshiriqni bajarish muddatini belgilash  keysning yechimini baholash tizimi bilan tanishtirish  darsning texnologik modelini aniqlash).

2. Ta’lim beruvchining  kirish so‘zi. Asosiy savollarning qo‘yilishi.

3. Ta’lim oluvchilarni 4-6 kishidan iborat mikroguruhlarga ajratish.

4. Ta’lim oluvchilarning mikroguruhlardagi faoliyatini tashkil qilish (mikroguruhlarni nomlash  yetakchilarni va ekspert guruhini aniqlash).

5. Mikroguruhlardagi javoblar bilan tanishishini tashkil  qilish.

6.Mikroguruhlararo munozarani tashkil qilish.

7.Ta’lim beruvchining umumlashtiruvchi so‘zi uning vaziyat yechimi to‘g‘risidagi fikri.

8.Ta’lim oluvchilarni ekspertlar tomonidan baholanishi.

9.Ta’lim oluvchilarning mashg‘ulot haqidagi fikrlari.

10.Ta’lim beruvchining yakunlovchi so‘zi.

Mashg‘ulot bo‘yicha xulosalar chiqarish.

Keyslarni hal qilishda ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilarni   yo‘naltirib turishi va ulardagi faollikni qo‘llashi  hal qilinayotgan muammoga  nisbatan qiziqish uyg‘otib turishi darkor.

Keyslardan ta’lim jarayonida foydalanish ta’lim oluvchilar shaxsida quyidagi professional-pedagogik zaruriy sifatlarni shakllantiradi:

-mustaqil  ijodiy fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi;

-mustaqil  ijodiy fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi;

-nazariya va amaliyot o‘rtasida uzviy bog‘liklikni shakllantiradi;

-muammoli vaziyatni yangicha shakllantirishga yordam beradi;

-vaziyatlarni hal etishda  unga ta’sir etuvchi omillarning mavjudligi va ularning ta’sirini e’tiborga olishga imkon beradi;

-boshqalar fikrini ham qabul qila olish malakasini shakllantiradi;

-savol berish madaniyatini tharkib toptiradi;

-qabul qilingan qaror uchun mas’ullik hissini tarbiyalaydi.

Keyslarni  hal qilishda quyidagilarga e’tibor berish zarur: asosiy muammoni va unga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash  asosiy va  ikkinchi darajali omillarni ajratish  muammoni hal qilishning muqobil yechimini ham ko‘rib chiqish  eng maqbul qaror qabul qilish. Keyslarni hal qilishda yozma usulda tahlil qilish unda bayon etilgan muammoni yanada chuqurroq anglashga yordam beradi  yoxud yozma  nutq ham Xalqaro RWCT dasturida  mustaqil  ijodiy fikrlash qobiliyatni rivojlantirishning eng samarali usullaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Ilmiy tadqiqotlar va amaliy kuzatishlar pedagogika  o‘qitish metodikasi va pedagogik mahorat asoslari fanlari mashg‘ulotlarida bu kabi keyslarni yechish  ta’lim oluvchilarning faolligini oshiribgina qolmasdan  balki  mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi hamda ularni bo‘lajak mustaqil pedagogik faoliyatga tayyorlashda muhim ahamiyatga ega bo‘ladi.

 

Talabalarning keys-stadi sharoitida o‘quv ishiga qobiliyatlar ko‘rsatkichlari:

·                                                har bir talabaning ilmiy tadqiqot va tahlil usullari va vositalarini egallashi;

·                                                kichik guruhlarda ishlash  aqliy hujum va munozaralarda qatnashish malakalarini hosil qilish

·                                                talabalarning muammoli vaziyatni tahlil etish chizmasi (yo‘riqnomasi  algoritmi);

·                                                muammo yechimining ustuvor g‘oyasini baholash va tanlash texnikalari bilan tanishtirish

O‘qituvchining tayyorlanishi

Keys-stadi amaliyotini o‘tkazuvchi o‘qituvchi mashg‘ulotga oddiy tayyorlanishdan tashqari quyidagilarni ham bajaradi:

-vaziyatni puxta tahlil qiladi  muammoli vaziyatni tahlil etish va uni hal qilish uchun talabalarga taklif qilinishi mumkin bo‘lgan bir necha modellarni tayyorlaydi;

-vaziyat yechimi bo‘yicha talabalar taklif etadigan variantlarni baholash ko‘rsatkichlari va mezonlarini ishlab chiqadi;

-muammoni yechish bo‘yicha o‘zining variantini tayyorlaydi;

-mutaxassislik fanlarini o‘qitishda keys stadi metodidan foydalanish  talabalarni fikrlashga  muammolarni hal etish ko‘nikmalarini xosil qilishga  kashfiyotlarga intilish  hamkorlik va sheriklik sifatlarini shakllantirishga  o‘qituvchi tomonidan berilgan vazifalarni hal etish rejasini tuzishga va eng asosiysi talabalar oldiga qo‘yilayotgan muammoni hal qilishga   uni mustaqil muxokama qilishga qodir qilib ta’lim va tarbiya berish imkoniyatini yaratadi.

Kimyoviy va oziq – ovqat texnologiyasi  yo‘nalishiga oid mutaxassislik fanlarini o‘qitishda keys stadi texnologiyasidan foydalanishning ahamiyati juda kattadir. Bunda talabalarni mustaqil ishlarning turli shakllarini bajarish jarayonida keys bo‘yicha aniq turdagi kimyoviy va oziq – ovqat maxsulotlarini ishlab chiqarish jarayonidagi muammoli vaziyatlarga tegishli bo‘lgan topshiriqlarni berish talabalarni maxsus fanlardan egallagan bilimlarini chuqurlashtirishga va mustahkamlashga  mahsulotni ishlab chiqarish texnologiyasining barcha qirralarini har tomonlama chuqur o‘zlashtirib olishga  ishlab chiqarish sharoitida yuzaga keladigan amaliy – muammoli masalalarni hal qilish va hayotiy vaziyatlarni yecha olish ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi.

Shu maqsadda  keys – stadi texnologiyasining vazifa - topshirig‘i sifatida aniq maxsulot turini ishlab chiqarishda mahalliy xom ashyolardan foydalanish muammolari  ishlab chiqarishda noan’anaviy xom ashyolarni qo‘llash imkoniyatlari  ishlab chiqarilayotgan maxsulotning sifat ko‘rsatkichlarini oshirish muammolari  ishlab chiqarish chiqitlarini yuzaga kelish sabablari va ularni kamaytirish muammolari  energiyani va resurslarni tejaydigan yuqori samarador texnologiyani yaratish muammolari mavzu tarzida berilsa  uni bajarish jarayonida talabaning tegishli fan bo‘yicha o‘zlashtirgan bilimlari yanada kengayadi  mustaqil fikrlash qobiliyati rivojlanadi hamda unda egallagan bilimlarini nostandart vaziyatlarda qo‘llash ko‘nikmalari shakllanadi.

 

Keys metodi asosida  dars o‘tishning farqlovchi xususiyatlari.

 

Farqlovchi ko‘rsatkichlar	O‘qitish metodlari
	An’anaviy metodlar asosida o‘qilgan ma’ruza	Keys metodi asosida o‘tilgan dars
Maqsad	Bilim berish	-                                  fikrlash; -                                  muammoni xal etish ko‘nikmalarini hosil qilish; -                                  kashfiyotlarga intilish  hamkorlikka tayyor bo‘lish sifatlarini rag‘batlantirish;
O‘qituvchining vazifasi	O‘z fanining mazmunini bilish	-O‘z fani mazmunini bilish; -Muhokama jarayonini boshqara bilish;
O‘qituvchi - talaba munosabatlari	O‘qituvchining o‘quvchi – talaba ustidan hukmronligi. ierarxiya huquqlarining teng emasligi	SHeriklik va hamkorlik
Talabalarning o‘z – o‘zini va bir – birini o‘qitish jarayonida ishtiroki	Sust	Faol talabalar o‘qituvchining vazifasi hisoblanuvchi muhokama rejasini tuzish  asosiy maqsadni aniqlash  mustaqil muhokama qilishga qodir bo‘ladilar

 

Masofali o‘qitish.

           Pedagogika fani  bilimlar sohasi va ijtimoiy amaliyot sohasi kabi jahon rivojlanish umumiy tendentsiyalari va qonuniyatlariga binoan rivojlanadi. Shuning uchun kasbiy-pedagogik ta’lim chet el tajribalarini o‘rganish  uni ilmiy tushunish  ilg‘or g‘oyalardan milliy ta’lim amaliyotida foydalanish ayniqsa dolzarb hisoblanadi. "Kadrlar tayyorlash sohasidagi pozitiv jahon tajribasini hisobga olish uzluksiz ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimi barcha elementlariga taalluqli va uning rivojlanishi omillaridan biri hisoblanadi". Shu bilan birga milliy g‘oyalar va an’analarda qurilgan ta’lim har doim milliy rivojlanish masalalariga javob berishini esda tutish kerak.

 

Bunday ta’limning texnik yoki tashkiliy shakllari turlicha bo‘lishi mumkin  ba’zan umuman odatdan tashqari  tasavvur qilib bo‘lmagan ko‘rinishlarga ega bo‘lishi mumkin. Ammo bizning chuqur ishonch hosil qilishimizga oxir-oqibat odamning ta’lim olishi natijasi faqat o‘quv faoliyati shakllari  shu jumladan masofaviy ta’lim bilan belgilanmaydi  balki o‘quv jarayoni quriladigan tayanch psixologik - pedagogik mazmunga bog‘liq bo‘ladi. Aynan mana shu mazmunlarini izlab topish milliy mentalitetga nisbatanmasofali ta’lim asoslarini ishlab chiqish boshlang‘ich vazifasi hisoblanadi. Bu "narsa" turli ramziy amaliyotlar ekranlarida aks ettirilib namoyon bo‘ladi. Fikri  sezgilari va harakatlaridamoddiylashadi.
       Masofali o‘qitish nazariyasi va amaliyoti boy chet el va milliy tajribalar tadqiqotlar yo‘nalishlari umuman dolzarbligini tasdiqlaydi. Yangi pedagogik axborot va telekommunikatsiya texnologiyalardan foydalanishga asoslangan ta’lim olish usulidan biri hisoblangan masofali ta’lim mohiyatini tushunishga bizni yaqinlashtiradi. Ta’limning sintetik  integral va gumanistik shakli hisoblanuvchi masofali o‘qitishning aynan nazariy va amaliy masalalari ta’limni isloh qilish sharoitlarida milliy ta’lim tizimi oldida turgan muammolar katta qismini hal etishi kerak.

      Chet el ta’lim tizimlarida masofali o‘qitishning tashkil topishi va rivojlanishi jarayonini o‘rganishda ta’lim muassalarida masofali o‘qitishni amaliy tashkil qilish turli shakllari va variantlarini hamda masofali ta’limni didaktik ta’minlash vositalarini tahlil qilishga e’tiborni qaratish zarur.

          Solishtirish metodi mohiyatini xitoy olimi X. Shu va N. Chjoular to‘la ochib beradilar: "Agarda millat vaqt o‘qida o‘zining turgan joyini tarixiy yoki "vertikal" solishtirishlar bilan aniqlay olsa  shunda u millatlararo yoki "gorizontal" solishtirishlar yordamida dunyodagi o‘z o‘rni to‘g‘risida yaxshiroq tasavvurga ega bo‘ladi. SHu bilan bir vaqtda "vertikal" solishtirish ishonch uyg‘otadi  "gorizontal" esa realist bo‘lishga majbur etadi".

           Masofali ta’lim - masofada turib o‘quv axborotlarini almashish vositalariga asoslanuvchi maxsus axborot ta’lim muhiti yordamida ta’lim xizmatlari to‘plamidan iborat. Masofali ta’lim axborot - ta’lim muhiti foydalanuvchilar ta’lim olish ehtiyojlarini qondirishga mo‘ljallangan ma’lumotlar uzatish vositalari  axborot resurslari  o‘zaro aloqalar protokollari  appharat - dasturli va tashkiliy-metodik ta’minotlar sistemali - tashkiliy to‘plamidan iborat.

      Masofali ta’lim - o‘qituvchilarga o‘rganilayotgan material asosiy hajmini yetkazib berishni  o‘qitish jarayonida o‘qituvchilar va talablarning interaktiv o‘zaro aloqalarini,  talabalarga o‘rganilayotgan materialni mustaqil o‘zlashtirish bo‘yicha mustaqil ishlash imkonini berishni hamda o‘qish jarayonida ularning olgan bilimlarini va ko‘nikmalarini baholashni ta’minlovchi axborot texnologiyalari to‘plami.

      Keltirilgan tushunchalardan taqqoslash tadqiqotini o‘tkazishda dunyoda masofali o‘qitish ta’lim muhiti qanday shakllanishiga asosiy e’tiborni qaratish zarurligi ko‘rinib turibdi. Shu bilan birga bizni birinchi navbatda ta’limning mana shu sohasi rivojlanishi tendentsiyalari qiziqtiradi. Umuman ta’limning noan’anaviy shakllariga o‘tishda dunyo tendentsiyalari yangi axborot texnologiyalari bo‘yicha tayyorgarlik olib boruvchi kasbiy o‘quv yurtlarining soni ortib borishi kuzatiladi.
       Universitetlar tashkiliy tizimlarining birlashtirilishi masofali ta’limning o‘ziga xos tendentsiyasi hisoblanadi. Misol uchun oxirgi yillarda masofali universitet ta’limi tashkiliy tuzilishi yangi turi - universitetlar konsorsiumi rivojlanmoqda. Bir necha universitetlar faoliyatini birlashtiruvchi va boshqaruvchi maxsus tashkilot masofali ta’lim xizmatlarini ko‘rsatmoqda. Universitetlar konsorsiumi turli universitetlarda ishlab chiqilgan abiturientlar uchun kurslardan tortib ilmiy daraja olishgacha bo‘lgan kurslardan iborat kurslar to‘plamini taklifetadi.
      G‘arbiy Yevropada oliy ta’lim olish darajasidan masofali ta’lim "ochiq universitetlar" deb ataluvchi shakllarda amalga oshiriladi. Milliy ochiq universitetlar ko‘p jihatdan sirtqi ta’lim tashkiliy printsiplaridan foydalanadilar. Ochiq ta’lim asosida - o‘qituvchilar o‘zlari oldilarida turgan ta’lim maqsadlariga erishishga intilib to‘la mustaqil yo‘naladigan ta’limmuhitipuxtaishlabchiqilgan.

     Ta’limning ochiqligi printsipi quyidagini anglatadi: oliy o‘quv yurtiga ochiq o‘qishga qabul qilishi  ya’ni zarur yoshga yetishdan tashqari (18 yosh) har qanday shart va talablardan voz kechish; o‘qishni ochiq rejalashtirish  ya’ni kurslar sistemasidan yo‘li bilan o‘qish individual dasturini tuzish erkinligi; o‘qish vaqti va sur’atlarini erkin tanlash  ya’ni butun yil davomida talabalarni oliy o‘quv yurtiga qabul qilish va belgilangan o‘qish muddatlarining yo‘qligi; o‘qish joyini erkin tanlash: o‘quv vaqti asosiy qismida talabalar o‘quv auditoriyalarida jismonan bo‘lmaydilar va qaerda o‘qishnimustaqiltanlayoladilar.

     Ochiqlik printsipini amalga oshirish katta tashkiliy yangiliklarga olib keldi  ularni axborotlarni saqlash  qayta ishlab chiqish va yetkazish yangi texnologiyalarini tatbiq etish hisobiga amaliy amalga oshirilishi mumkin bo‘ldi.
        Misol uchun o‘tgan asr 90-yillarida telekonferentsiyalar o‘tkazish texnologiyasi asosida masofali ta’lim yangi modeli paydo bo‘ldi. Modelning asosini o‘qituvchilar va o‘qituvchilar o‘rtasida o‘zaro aloqalar asosiy shakli hisoblangan haqiqiy vaqt davomida ham bo‘lishi mumkin bo‘lgan telekonferentsiyalar o‘tkazishdan iborat. Shu bilan birga telekonferentsiyalar o‘qituvchilar va o‘quvchilar o‘rtasida ham va o‘quvchilarning o‘zlari o‘rtalarida ham o‘tkazilishi mumkin. Bular audio  audiografik  video-kompyuterli telekonferentsiyalar bo‘lishi mumkin. Teleta’lim modeli yaqinda paydo bo‘ldi  lekin u zamonaviy ta’limda tashkil etishda tubdan o‘zgarishlarga olib kelmoqda. Mana shu asosida zamonaviy ta’limning yangi tashkiliy shakli - virtual universitetlar rivojlanayotganligida bu yaqqol namoyon bo‘lmoqda. O‘qishning bu shaklini biz yangi  ta’limning endi paydo bo‘layotgan modeli sifatida qaraymiz. Mazkur modelida O‘quv maqsadlarida foydalaniladigan telekonferentsiyalar texnologiyasiga ega bo‘lgan ta’lim tizimini qayta qurish mavjud imkoniyatlari amalga oshiriladi. Bu texnologiyalar talabalar guruhlariga va alohida o‘qituvchilarga bir-biridan har qanday masofadan turib o‘quvchilar bilan va o‘zaro uchrashish imkonini beradi.
      Bunday zamonaviy telekommunikatsiya vositalari bosma matnlar audio va videotasmalar o‘rnini bosuvchi kompьyuterli o‘quv dasturlari bilan to‘ldiriladi. Masofali ta’limning bunday modeli paydo bo‘lishi faqatgina masofadan turib emas,  balki ta’lim muassasasi qandayligidan qat’iy nazar ta’lim berishni olib borishga olib keladi. Bunday model hali to‘la amalga oshirilgan emas. Bu model katta qiyinchiliklarga duch kelmoqda  xususan jamoatchilik tomonidan tan olinishi va ma’lum ilmiy daraja berish  diplom va sertifikatlar berish huquqini olish (virtual universitet akkreditatsiyasi) muammolari.

Mana shu qiyinchiliklarni yo‘qotish va virtual universitet modelining to‘la rivojlanishi zamonaviy ta’lim tashkiliy tuzilishida chuqur o‘zgarishlarni anglatadi.
      Masofali ta’lim faqatgina milliy ta’lim tizimi (institutsional) doirasidagina emas  balki oliy ta’lim butun dasturining to‘rtdan bir qismini tashkil etuvchi asosan biznes sohasida tayyorlashga yo‘naltirilgan alohida tijorat kompaniyalari tomonidan ham rivojlantirilayotganini alohida ta’kidlab o‘tish zarur. IBM  General Motors Ford kabi va boshqa kompaniyalar tomonidan xususiy korporativ ta’lim tharmoqlari yaratilgan. Mana shu ta’lim tizimlarining ko‘pligi murakkabligi bo‘yicha ham va soni bo‘yicha ham universitetlarda yaratilgan tizimlardan ancha ilgarilab ketgan.
      Oxirgi o‘n yilliklar davomida masofali o‘qitishning rivojlanishi uzluksiz ta’lim vositasi sifatida dunyo hamjamiyatining diqqat markazi ob’ekti hisoblanadi. 1990 yil mhart oyida Yevropa komissiyasi "Masofali o‘qitish va kasbiy tayyorlash" ishchi hujjatini qabul qildi  bu hujjatda ta’lim "ayniqsa ta’limning samaraliligi nuqtai nazaridan qiziqarli. Yuksak sifatli ta’lim texnologiyalari markazda ishlab chiqilishi va shundan keyin joylarda tarqatilishi mumkin" deyilgan. Masofali ta’lim uchun qulay sharoitlar yaratish uchun 1994 yilda Yevropa komissiyasi "Leonardo da Vinchi" dasturini ishga soldi. Ushbu dastur "butun hayoti davomida uzluksiz ta’limni va tayyorlash yangi shakllari" tizimini rivojlantirishi kerak. "Sokrat" dasturi "uyda ta’lim olishni yevropa masshtabiga olib chiqish" maqsadini o‘z oldiga qo‘yadi.
         Masofali ta’lim sohasida faoliyatni muvofiqlashtirish uchun butundunyo masofali ta’lim assotsiatsiyasi (WAOE) tashkil etildi  bu assotsiatsiya masofali ta’lim mintaqaviy ta’lim tizimlarini birlashtiradi
         Dunyoda masofali ta’limning tizimlari turli-tumanligi xizmatlar ko‘rsatiladigan ta’lim va tashkiliy shakllari juda xilma-xilligi sababli hatto oddiy turlarga ajratish ham juda qiyin. Quyida chet el nashrlari materialari bo‘yicha masofali ta’lim o‘qitish tizimlari eng e’tiborlilariko‘rsatibo‘tilgan.

         MamlakatMasofalita’limo‘qitishtizimi Belgiya Bryusseldagi Oliy iqtisodiyotmaktab.(ESAL)AQShda masofali ta’limning holati va tendentsiyalarini alohida ko‘rib chiqishni muhim deb hisoblaymiz. Birinchidan  ta’limning bu turi o‘quvchilar ko‘p qismini qamrab olgan  ikkinchidan  o‘qitish masofali shakli an’anaviy ta’lim tizimlari bilan (maktab  o‘rta ta’limdan keyingi hamma ta’lim turlari  firmalar ichidagi kasbiyta’lim)tabiiyravishdabirlashtirilgan.

      MDH davlatlarida faqatgina 1 millionga yaqin odam masofali ta’lim tizimida o‘qitiladi. Misol uchun  40 ta injenerlik maktablaridan konsorsium tashkil etuvchi Milliy texnologik universitet 90-yillardayoq masofali ta’lim metodi bilan 1100 talabalarni magistr darajasiga tayyorlashni ta’minladi. Masofali ta’lim uchun AQShda televideniedan keng foydalaniladi. PBS-TV ommaviy teleko‘rsatuvlar tizimi doirasida milliondan ortiq talabalar o‘qitiladi. Kattalarni o‘qitish dasturi fan  biznes  boshqaruv kurslarini o‘z ichiga oladi. Biznes  moliya va AQShdan chiqishsiz huquqi sohasida bakalavr  magistr va doktor diplom hamda ilmiy darajalarini olish bilan amerika Kennedi-Vetseri universitetidagi masofali o‘qitish dasturi ta’lim xizmatlari orasida alohida o‘rin tutadi. Dastur xalqaro tan olingan mavqeini olishni istagan biznesmenlar va bankirlar uchun mo‘ljallangan. Mayk Xart tomonidan boshqariladigan Illinoe shtati Benedikt kolleji "Guttler berg" loyihasi ASCH-fayllar ko‘rinishida klassik asarlarni iloji boricha keng auditoriyaga yetkazish maqsadini o‘z oldiga qo‘yadi. Amerika ta’lim xizmatlarini ta’lim xizmatlar bozorida taqdim etishda BMI (Business Management Internatsional) - Kaliforniya shtatida (AQSh) San-Frantsisko shahrida shtab-kvartirasiga ega ixtisoslashtirilgan amerika konsalting kompaniyasi katta faollik ko‘rsatmoqda. Shunday qilib  masofali ta’lim faoliyatiga keltirilgan misollardan G‘arbda masofali ta’limning rivojlanishi asosiy tendentsiyasi masofali ta’lim tizimi orqali taqdim etiladigan ta’lim xizmatlarining kengligi va turli xilligi hisoblanadi degan xulosaga kelish mumkin. Bundan tashqari masofali ta’limning rivojlanishi axborot va telekommunikatsiya texnologiyalarning rivojlanishi bilan bog‘liqdir.

Hozirgi zamon talabiga to‘liq  javob beradigan mutaxassisni tayyorlash bu – davr talabidir. Hozirgi vaqtda respublikamizda yosh avlodni tarbiyalash  o‘qitish  bilim berish  zamonaviy axborot texnologiyalarga yaqindan yondashish hamda yangi texnika va texnologiyalar bilan ishlashni o‘rgatish maqsadida juda ko‘p ijobiy ishlar amalga oshirilib borilmoqda. Ulardan asosiysi  “Masofadan o‘qitish texnika va texnologiyasi”dir. Shu nuqtai nazardan yosh avlodni masofadan o‘qitish tizimiga tayyorlash bosqichlarini quyidagi ko‘rinishda amalga oshirishmumkin.
Hozirgi axborot texnologiyalar jadal rivojlanib borayotgan davrda masofaviy o‘qitish katta ahamiyat kasb etmoqda. Chunki ta’limning bu turi shu paytgacha mavjud bo‘lgan ta’lim turlaridan o‘zining ayrim ijobiy tomonlari bilan ajralib turadi. MO‘ning kunduzgi va boshqa ta’lim turlaridan farqli jihati shundaki  mazkur ta’lim turiga juda keng aholi ommasini jalb qilish mumkin. MO‘o‘zida kunduzgi va sirtqi ta’lim turlarining ijobiy xususiyatlarini mujassam etadi

     Shu jihatlariga ko‘ra MO‘ hozirgi kundagi istiqbolli ta’lim turlaridan biri hisoblanadi.MO‘ asosida ta’lim berish uchun o‘qish istagida bo‘lgan aholining muayyan qismini ta’lim muassasasi joylashgan yerga yig‘ish shart emas. Ikkinchidan  tinglovchi yoki o‘quvchi tomonidan ortiqcha sarf – xarajat qilish zarurati bo‘lmaydi. Uchinchidan  bu ta’lim turiga jalb qilinuvchilarning yosh cheklanishlarini istisno qilish mumkin. MO‘ga jalb qilinuvchi kontingentni quyidagi ijtimoiy guruhlarga mansub bo‘lgan shaxslar tashkil qilishi mumkin:

• ikkinchi oliy yoki qo‘shimcha ma’lumot olish  malaka oshirish va qaytatayyorgarliko‘tashistagidabo‘lganlar;

•mintaqaviyhokimiyatvaboshqaruvrahbarlari;

•an’anaviy ta’lim tizimining imkoniyatlari cheklanganligi sababli ma’lumotolaolmaganyoshlar;

• o‘z ma’lumot maqomini zamonaviy talablar darajasiga ko‘tarish istagida bo‘lganfirmavakorxonalarxodimlari;

• ikkinchi parallel ma’lumot olishni xohlagan tinglovchilar;
• markazdan uzoqda  kam o‘zlashtirilgan mintaqalar aholisi;
•erkinko‘chibyurishicheklanganshaxslar;

•jismoniynuqsonlaribo‘lganshaxslar;

• harbiy xizmatda bo‘lgan shaxslar va boshqalar.

“Ta’lim to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” maqsad va vazifalari bosqichma – bosqich ro‘yobga chiqarilishida zamonaviy axborot texnologiyalari va tizimlarning roli muhim ahamiyat kasb etishi hammaga ayondir. Zamonaviy axborot texnologiyalariga: mulьtimedia  bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilish  bir alifbodan ikkinchi bir alifboga o‘tkazish  kompyuterli test nazorati  skaner texnologiyasi  internet  elektron pochta  Web – texnologiya  elektron virtual kutubxona  masofadan turib ta’lim berish  taqdim etish texnologiyasi  sun’iy tafakkur tizimlari va boshqalar kiradi.

 

Vebinar metodi

       Vebinar usulida dars  seminar yoki konferentsiya Internet orqali bir vaqtda hozir bo‘lgan talabalar bilan audio  video (va avvalgi postlarda sanab o‘tilgan ko‘plab interaktiv imkoniyatlar) bilan jonli olib borilib  ushbu dars keyingi foydalanishlar uchun yozib olinishi mumkin bo‘lsa-da  butun o‘quv yoki kurs jarayonidagi darslar yagona platforma doirasida o‘zaro uzviy bog‘lanmaydi  ya’ni alohida-alohida bir martalik darslar bo‘ladi deyish mumkin.

Muammoli metod

Muammoli metodning mohiyati  mashg‘ulotlar jarayonida muammoli vaziyatlarni yaratish va yechishdan iborat bo‘lib  uning asosida didaktik ziddiyatlar yotadi.   Muammoli ta’lim kontseptsiyasining asosiy tushunchalari «muammoli vaziyat»  «muammo»,  «muammoni topish»  kabilar hisoblanadi. CHizmadan anglanadiki  muammoli vaziyat bu metodning dastlabki ko‘rinishi hisoblanib  o‘zida sub’ektning aniq yoki qisman tushunib yetilgan muammoni ifodalaydi  uni bartaraf etish yangi bilimlar  usullar va harakat ko‘nikmalarini o‘zlashtirishni taqozo etadi. Agar o‘quvchida qiyinchiliklarni yo‘qotish yo‘llarini izlab topish uchun boshlang‘ich ma’lumotlar bo‘lmasa  shubhasiz  muammoli vaziyat yechimini u qabul qilmaydi  ya’ni  muammoning yechimi uning ongida aks etmaydi. Fikrlash muamo mohiyatini tushunib etilishi  ifodalanishi  mavjud bilim va ko‘nikmalar majmuasi va izlanish tajribasi asosida muammoli vaziyatni qabul qilish bilanoq boshlanadi. Bu holda muammoli vaziyat muammoga aylanadi. Har bir muammo muammoli vaziyatni o‘zida namoyon etadi  biroq  barcha muammoli vaziyat muammoga aylanavermaydi.

Ziddiyatlarni bartaraf etish nafaqat ilmiy bilish yo‘li shu bilan birga o‘quv yo‘li hamdir. Bu metodni quyidagi chizma yordamida ifodalash mumkin:

Muammoli o‘qitish metodining tuzilmasi

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Mazkur metoddan foydalanish jarayonida muammo yechimini topishga yordam beruvchi yo‘nalishlar ko‘rsatilmaydi va chegaralanmaydi. Bu xususiyat muammoli masalaga xosdir. Muammoda yechimning qandaydir parametrlari ko‘rsatilsa  u muammoli masala hisoblanadi. Har qanday muammoli topshiriq ma’lum muammoni  demak  muammoli vaziyatni ham qamrab oladi. Biroq  yuqorida ta’kidlanganidek  barcha muammoli vaziyat muammo bo‘la olmaydi. Inson har doim muammoli masalalarni hal etadi. Agar uning oldida muammo paydo bo‘lsa  uni muammoli masalaga aylantiradi  ya’ni  uning yechimi uchun o‘zidagi bilimlar tizimiga tayanadi va ma’lum ko‘rsatishlarni belgilab oladi. Muvaffaqiyatsizlikka uchragan taqdirda u boshqa ko‘rsatkichlarni qidiradi va shu muammo bo‘yicha yangi variantlardagi masalalarni loyihalaydi.

Ta’lim jarayonida muammoli metodni qo‘llashda o‘qituvchi va o‘quvchilar tomonidan quyidagi harakatlar amalga oshiriladi:

 

O‘qituvchi faoliyatining tuzilmasi	O‘quvchi faoliyatining tuzilmasi
-                  O‘quv materialiga oid tafovutlarni taklif etilishi; -                  muammoli vaziyatlarni tuzish; -                  muammoning mavjudligini aniqlab berish; -muammoli topshiriqlarni loyihalash	-                 O‘quv materiali mohiyatining anglab yetilishi; -                 muammoli vaziyat yuzasidan fikrlash; -                 mavjud bilimlar va tajribani qayta tiklash; -                 muammoli masalaga o‘tkazish; -                 topshiriqni bajarish

 

Evristik o‘qitish metodi.

Evristik o‘qitish metodini qo‘llashda o‘qituvchi o‘quvchilar bilan hamkorlikda hal etilishi zarur bo‘lgan masalani aniqlab oladi.O‘quvchilar esa mustaqil ravishda taklif etilgan masalani tadqiq etish jarayonida zaruriy bilimlarni o‘zlashtirib oladilar va uning yechimi bo‘yicha boshqa vaziyatlar bilan taqqoslaydi. O‘rnatilgan masalani yechish davomida o‘quvchilar ilmiy bilish metodlarini o‘zlashtirib tadqiqotchilik faoliyatini olib borish ko‘nikmasi  tajribasini egallaydilar.

Ta’lim jarayonida tadqiqotchilik o‘qitish metodini qo‘llashda o‘qituvchi va o‘quvchilar tomonidan quyidagi harakatlar amalga oshiriladi:

 

O‘qituvchi faoliyatining tuzilmasi	O‘quvchi faoliyatining tuzilmasi
-                  o‘quvchilarga o‘quv muammosini taklif etish; -                  o‘quvchilar bilan hamkorlikda tadqiqot masalasini o‘rnatish; -                  o‘quvchilarning ilmiy faoliyatini tashkil etish	-                 o‘quv muammolari mohiyatini anglab olish; -                 tadqiqot muammosini o‘qituvchi va o‘quvchilar bilan birgalikda o‘rnatishda faollik ko‘rsatish; -                 ularni yechish usullarini topish; -                 tadqiqiy masalalarni yechish usullarini o‘zlashtirish

 

Evristik metodi o‘qituvchilardan ijodiy xususiyat kasb etuvchi yuqori darajadagi bilish faoliyatini tashkil eta olish ko‘nikma va malakalariga ega bo‘lishni taqozo etadi. Buning natijasida o‘quvchilar mustaqil ravishda yangi bilimlarni o‘zlashtira oladilar. Ular odatda yuqori sinf o‘quvchilarining o‘zlashtirish darajalarini hisobga olgan holda ma’lum holatlarda qo‘llaniladi. Ushbu metodlardan boshlang‘ich sinflarda foydalanish amaliyotchi-o‘qituvchilarning fikrlariga ko‘ra bir muncha murakkab hisoblanadi. Biroq uzluksiz ta’lim tizimiga shaxsga yo‘naltirilgan ta’limni faol joriy etishga yo‘naltirilgan ijtimoiy harakat amalga oshirilayotgan mavjud sharoitda ushbu yo‘nalishdagi loyihalarni tayyorlash o‘ziga xos dolzarb ahamiyatga ega bo‘lib bormoqda. SHunga qaramasdan bu tasnif maktab amaliyotida birmuncha keng tarqalgan va pedagogik hamjamiyat tomonidan e’tirof etilgan. SHuningdek  buyuk didakt I.Ya.Lerner asarlari asosida ilmiy tadqiqot ham amalga oshirilgan.

 

YeSTS kreditlari,  YeSTS ning asosiy tamoyillari,  YeSTSning xususiyatlari.

 

     XX asrning ikkinchi yarmida ilmiy-texnik  taraqqiyot o‘zining yuksak cho‘qqilariga erishdi.

     Ilmiy texnik taraqqiyotining (ITT) hozirgi darajasi shundayki  fan  texnika va texnologiya rivojining erishilgan sur’atlarini  mamlakat qay darajada rivojlangan bo‘lmasin alohida olingan mamlakatda uni ta’minlab bo‘lmaydi. ITT keyingi rivoji  faqat turli mamlakatlardagi olim va mutaxassislarning hamkorligi  ilmiy-tadqiqot ishlarning integratsiyasi natijasida amalga oshirilishi mumkin. Fan  texnika va texnologiyaning taraqqiyoti ta’lim taraqqiyoti darajasi bilan chambarchas bog‘liqligini e’tiborga oladigan bo‘lsak   ta’lim sohasidagi xalqaro integratsiyaning ustuvorligi yaqqol muammoga aylanib qoladi.

     Bu kredit texnologiyani yaratilishini va qo‘llanishining dolzarbligini belgilaydi!

CHunki ta’lim sohasidagi xalqaro integrallashuvi eng avvalo o‘quv jarayonini kredit texnologiyasi asosida tashkil etishiga tayanadi.

        Ta’lim sohasidagi integratsion jarayonlar ilk bor Yevropada boshlangan edi  1989 yilda Yevropaning minglab talabalari  Yevropa hamjamiyatining ERASMUS (European Community Action Scheme for mobility of University students)  TEMPUS va boshqa dasturlari asosida  chet ellarda tahsil olish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.

       ERASMUS dasturi bo‘yicha Yevropa hamjamiyati universitetetlari o‘rtasidagi talabalar almashinuvi sxemasi  dastavval 145 oliy o‘quv yurtlarini qamrab olgan edi.

      ERASMUS dasturining yutuqlaridan biri  bu Yevropa universitetlaridagi o‘qitish natijalarini o‘zaro tan olish tizimi – (bu) (European Credit Transfer System (ESTS) ni yaratish  sinash va amaliyotga keng qo‘llash deb aytish lozim.

      2001 yilda  o‘quv jarayonini tashkil etishning kredit texnologiyasi YeSTS  Yevropaning 1200 ta universitetlarida allaqachon qo‘llanilgan edi.

      2001 yilda  29 ta Yevropa davlatlari ta’lim vazirlari tomonidan Bolonьya deklaratsiyasining imzolanishi Yevropa ta’lim hududini yaratilishida  muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.

     Bolonьya deklaratsiyasiga ko‘ra  diplomlarning o‘zaro tan olinishi ya’ni o‘qitish natijalarini yakuniy ko‘rsatkichlarning o‘zaro tan olinish muddati – 2010 yil deb belgilangan edi.

     Bolonьya deklaratsiyasiga kirish uchun quyidagi dastlabki talablar qo‘yiladi:

-                                                                                          Oliy o‘quv yurtigacha  12 yillik ta’lim:

-                                                                                          Ikki bosqichli oliy ta’lim-bakalavriat va magistratura;

-                                                                                          o‘quv jarayoni va o‘qitish natijalarini baholash YeSTS kredit texnologiyasi asosida tashkil etilishi.

Ko‘rinib turganidek bizning mamalkatimizda birinchi va ikkinchi talablar bajarilgan! Endi navbat uchinchi  talabni bajarishda – ya’ni o‘quv jarayonini kredit texnologiyasi asosida tashkil etish!

Ushbu texnologiya asosida o‘quv jarayonini tashkil etishdan maqsad qanaqa.

O‘quv jarayonini tashkil etishning YeSTS kredit texnologiyasiga o‘tishda quyidagi maqsadlar ko‘zlanadi:

-xorijda o‘qishni davom ettirish uchun oliy yurtini tanlashda shart-sharoit yaratish;

-O‘zbekistonda ta’lim olgan muddatnini xorijiy davlatlarda tan olinishini ta’minlash;

-Evropa oliy o‘quv yurtlari o‘quv rejalarini o‘rganish va shu asosida o‘quv jarayonini takomillashtirish;

-talabalar qobiliyatini to‘laroq ochilishiga va o‘qitishning yuqori natijalariga erishish.

 

ESTS – bu yagona Yevropa ta’lim hududini yaratishning (ibtidosidir) boshlanishidir.

 

     “Kredit” atamasi (ESTS- credit) – sinovdan o‘tdi  ma’lum bir kursni o‘quv yurtida o‘tganligi haqidagi guvohnoma ma’nosini anglatadi. Creditda “Kredit – shartli sinov birligi bo‘lib  talabaning o‘quv fanining ma’lum bir qismini o‘tganligi haqidagi ma’lumot beradi. Har bir o‘quv  faniga ma’lum miqdordagi kredit birliklari ajratiladi. Kredit birliklari soni  talabalarning mehnat sarfiga mos holda belgilanadi.

      Talabaning mehnat sarfi – auditoriya mashg‘ulotlari  mustaqil ishlar va o‘quv rejasida ko‘zda tutilgan boshqa faoliyatlarini o‘z ichiga oladi. Ya’ni  YeSTS kreditlari faqat auditoriya soatlari bilan chegaralanmasdan  talabalarning to‘la yuklamasiga tayanadi. SHuning uchun YeSTS kreditlarini  talaba mehnat sarfining o‘quv fanlari bo‘yicha shartli-sonli ifodasi deb hisoblash mumkin.

     Odatda o‘quv rejasidagi fanlarga ajratiladigan kreditlar soni 3 ga teng  undan ko‘p va kam sonli fanlar ham mavjud.

     YeSTSda  kreditlar yig‘indisi semestrda – 30  o‘quv yilida – 60  bakalavriatdagi o‘quv davrida – 240 ni tashkil etadi.

     YeSTS kreditlari barcha o‘quv fanlariga  ya’ni majburiy va talaba tanlovi asosida fanlarga taqsimlanadi. Ular mazkur fan bo‘yicha kurs loyihalari va ishlarining mavjudligini hisobga olishlari zarur.

      O‘quv faniga ajratiladigan kreditlar miqdori, fanning murkkabligiga va o‘zlashtirish bog‘liq bo‘ladi. Ya’ni har qanday murakkab fan ham katta miqdordagi kreditlarga ega bo‘la olmaydi.

     Agar murakkab fan bilish va tushunish darajasida o‘zlashtiriladigan bo‘lsa, kam murakkabli o‘quv fani malaka darajasida o‘zlashtirilsa tabiiyki oxirgisiga ko‘proq kreditlar ajratiladi. SHuning uchun turli ta’lim yo‘nalishlari va mutaxassisliklari uchun, bir fanning o‘zi turli o‘quv dasturlariga va unga muvofiq turli mehnat sarfi va kreditlarga ega bo‘lishi mumkin.

 

ESTSning asosiy tamoyillari.

 

  YeSTSquyidagi asosiy tamoyillarga tayanadi:

1.Transferancy- bu YeSTS tizimiga xoxlagan shaxs yoki tashkilotning to‘siqsiz kirishiga shart-sharoit yaratish. Ushbu shart-sharoit kuchli axborot targ‘iboti vositasida yaratiladi, uning natijasida umumiy yangilik, aniqlik va ochiqlik muhiti shakllantiriladi.

    Axborot targ‘iboti quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

-         almashish sxemasiga kiritilgan talabalarning o‘qish natijalari haqida bir-biriga o‘z vaqtida axborot yetkazib turish;

-         oliy o‘quv yurtlarining o‘z axbrot paketlari bilan muntazam almashib turishlari, ta’lim xizmatlari doirasida bir-birini imkoniyatlarini o‘rganish;

-         oliy o‘quv yurtlarida, YeSTS haqida to‘la ma’lumotlarning mavjudligi.

2.Agreement – talaba bilan ikkala oliy ta’lim muassasasining YeSTS koordinatorlari orasida tayyorlash mazmuni, o‘quv tartibi va muddatlari, attestatsiya tadbirlari, o‘quv rejalaridagi farыni bartaraf etish  tartiblari haqida o‘zaro kelishuvlarini anglatadi.

3. Sredits – Host universitetida (qabul  qiladigan universitet) muvaffaqiyatli o‘tilgan barcha fanlar Post – universitetda ( talabani boshqa OTMga jo‘natgan universitet) hisobga olinishi zarur.

4. Ta’limning insonparvarlashuvi – bu shaxsning turli ta’lim xizmatlariga bo‘lgan ehtiyojini qondirishi va ta’lim jarayonida inson qobiyatining ochilishini anglatadi. YeSTS ta’limni davom ettirish uchun oliy ta’lim muassasasini, o‘quv fanlarini va o‘qituvchilarni tanlish imkoniyatini beradi.

5.Ta’limning individuallashtiruvi – bu har bir talabaning individual reja va ta’lim dasturlariga ega ekanligini ifoda etadi. Talaba tanlovi asosidagi fanlar 70%ni, majburiy fanlar esa 30% dan oshmaydi. Talabaning mustaqil ish hajmi 70%ni, auditoriyadagi ishi esa 30%ni tashkil etadi. Ushbu ko‘rsatkichlar individual ta’limni tashkil qilishga asos bo‘lib xizmat qiladi.

6.Ta’limning samaradorligi – guruhda individual o‘qitishli auditoriya mashg‘ulotlari va talabaning mustavqil ishlarini uyg‘unlashtirish orqali ta’minlanadi. Auditoriya o‘quv vaqtining 70% gacha qismini individual o‘qitishga, shuningdek umumiy o‘quv vaqtining 70%gacha qismini mustaqil ishga ajratilishi o‘quv fanlarining talabalar tomonidan o‘z qobiliyatlari darajasida o‘zlashtirishga imkon yaratadi. Ushbu bilan ta’limning samaradorligi ta’minlanadi.

 

ESTS tamoyillari – shaxsning o‘z qobiliyatini to‘la rivojlanishi va ro‘yobga chiqarishi rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish zaruriyligini ko‘zda tutadi.

 

 

 YeSTSning xususiyatlari.

Zamonaviy o‘qitish  texnologiyasi, oliy ta’lim muasasasining jihozlanganligi, professor-o‘qituvchilar tarkibi faqat darajali, yuqori malakali kadrlardan iborat bo‘lishi, o‘qitishning yuqori sifatlari – YeSTS uchun dastlabki zaruriy talablar hisoblanadi. O‘quv jarayonini tashkil etishning ushbu tizimi, quyidagi o‘ziga xos xususiyatlarga ega.

O‘quv rejasi bo‘yicha:

Barcha o‘quv fanlari ikki guruhga bo‘linadi – majburiy va talaba tanlovi asosidagi fanlar.Bu nisbatan taxminan 1:2 ga teng qabul qilinadi;

Har bir talaba shaxsiy o‘quv rejasiga ega bo‘ladi.

Asosiy hujjat transkript (transcript of ruords) u xususiyatlning unifikatsiyalashgan hujjat bo‘lib, yagona shaklda tuziladi, o‘qitish natijalarini tan olish uchun majburiy hujjat hisoblanadi. Transkriptda, talabaning mazkur davlatda qabul qilingan baholash tizimida ham, xususiyatl tizimi bo‘yicha hapm olgan baholari, olingan xususiyatli kreditlari bo‘yicha ma’lumotlar keltiriladi:

·Har bir semestrda o‘rganiladigan fanlarning soni 3...5ta bo‘lishi;

·Mustaqil ishga ajratilgan soatlar, auditoriya soatlaridan ko‘p bo‘lishi;

·Kredit o‘zida talabalning o‘quv fanini o‘zlashtirish uchun zarur bo‘lgan barcha mehnat sarflarini mujassamlashtirdi. O‘quv fani uchun ajratiladigan kreditlar soni, aksariyat hollarda 3 ga teng bo‘ladi.

O‘quv fani dasturining mazmuni (syllabus) quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

ü     o‘quv fanining to‘liq nomlanishi va uning o‘quv rejasidagi tartib raqami;

ü     o‘quv fanini o‘rganish maqsadi;

ü     o‘quv fanining qisqacha mazmuni;

ü     taqvimiy reja, mashg‘ulotlar jadvali bilan;

ü     o‘qitish texnologiyasi;

ü     talabaning mas’uliyati va unga qo‘yilgan talablar;

ü     talabalar bilimini baholash tartibi va mezonlari;

ü     asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar ro‘y         xati.

 

O‘qituvchining o‘quv yuklamasini hisoblashda:

 

Umumiy  mehnat sarfi miqdori (auditoriya va mustaqil ish soatlari) bir o‘quv yilida 750-800 soatni tashkil etishi – e’tiborga olinadi.

O‘qitish jarayonining asosini:

ü     shaxsga yo‘naltirilgan o‘qitish texnologiyalari;

ü     talabaning mustaqil ishida, o‘qituvchi maslahatchi sifatida ishtirok etadi;

ü     talaba o‘quv fanini va o‘qituvchini tanlash huquqiga ega.

Har bir talabaga axborot paketi beriladi. U quyidagilarni o‘z ichiga oladi.

-  Oliy ta’lim muasasasi haqida ma’lumot;

-  O‘quv rejasi;

-  O‘quv jarayonining grafigi;

-  O‘quv fanlarining mazmuni;

-  Oliy ta’lim muassasida qabul qilingan ta’lim tizimining metodik xususiyatlari haqida ma’lumotlar:

-  talabalr bilimini baholash tizimi va baholar shkalasi haqida ma’lumotlar;

-  ijtimoiy-maishiy shart-sharoitlarga tegishli ma’lumotlar;

-  tarixiy va madaniy sohaga oid ma’lumotlar;

-  qo‘shimcha ta’lim xizmatlari to‘g‘risida ma’lumotlar

 

ESTS – oliy maktabda o‘quv jarayonini tashkil etishning demokratik tizimining namunasidir.

 

Kreditlarni taqsimlash va YeSTS o‘quv rejalariga o‘tish metodikasi.

         Davlat ta’lim standartlariga tayanib tuzilgan o‘quv rejasi, o‘quv jarayonini tashkil etishning asosi bo‘lib xizmat qiladi. Ushbu me’yoriy hujjatlar asosida o‘quv faoliyati turlari bo‘yicha mehnat sarflari aniqlanadi. O‘quv faoliyati turlari bo‘yicha mehnat sarflarini  hisoblash namunasi 21.1.-jadvalda keltirilgan.

      Kreditlarni hisoblash va ularni o‘quv faliyatlari turlari, bloklar va alohida fanlar bo‘yicha taqsimlashda o‘tish koeffitsientini aniqlash zarur

(K_o‘t).

                               K_o‘t= 240:8262-0,029

Bu yerda: 240 – bakalavriatning YeSTS bo‘yicha umumiy mehnat sarflari yig‘indisi, soat.

     Kreditlar soni mehnat sarfini o‘tish koeffitsientiga (0,029) ko‘paytirib toriladi.

     O‘quv faoliyati turlari, bloklar va alohida o‘quv fanlari bo‘yicha kreditlarni hisoblash namunalari 2,1,2,2 va 2,3 jadvallarda keltirilgan.

Jadval -1.

O‘quv faoliyati turlari bo‘yicha kreditlar taqsimotii namunasi

 

№	DTS asosida o‘quv faoliyatining nogmi	Hafta-lar soni	Audito-riya soatlari	Umumiy o‘quv yuklamasi	Kredit
1	Nazariy va amaliy ta’lim	136	[136∙36]	136∙54=7344	7344∙0,029=213
2	Malakaviy amaliyot	12	432	648	19
2.1.	Ishlab chiqarish amaliyoti	4	4∙6∙6=144	4∙6∙9=126	6
2.2.	Pedagogik amaliyot	8	288	432	13
3.	Bitiruv ishi	5	5∙36=180	5∙54=270	8
4.	Attestatsiya	19
5.	Ta’til	32
Jami:		204	5508	8262	240

 

 

Jadvaldagi  ma’lumotlarni hisoblashda haftalik auditoriya o‘quv yuklamasi  - 36 soat, talabalarning me’yoriy haftalik mehnat sarfi – 54 soat qabul qilingan.

 

Zamonaviy o‘quv rejasi bo‘yicha,  YeSTS bir kreditning taxminiy qiymati talabaning 34,4 soat mehnat sarfiga tengdir.

Jadval-2

Fanlar bloklari bo‘yicha kreditlarni taqsimoti nazariyasi

        

№	Fanlar bloklarining nomlanishi	Auditoriya soatlari	Umumiy o‘quv yuklamasi	Kredit
1	Umumgumanitar va ijtimoiy-iqtisodiy fanlar	1214 (≈25%)	1726	50
2	Matematik va tabiiy-ilmiy fanlar	846 (25%ga)	1292	37
3	Umumkasb fanlari	2034 (50%ga)	3682	89
4	Ixtisoslik fanlar	468 (≈10%)	794	23
5	Qo‘shimcha fanlar	334 (≈5%)	450	14
6	Malakaviy amaliyot	432 6	648 9	19
7	Bitiruv ishi	180	270	8
Jami		5508	8262	240

 

№	Fanning nomi	Mehnat sarfi (soat)	Hisob bo‘yicha kredit	Kredit
I kurs: Kuzgi semestr
1	O‘zbekiston tarixi	110∙0,29	3,2	3
2	Iqtisodiyot nazariyasi	85∙0,29	2,5	3
3	O‘zbek (rus) tili	55	1,6	2
4	CHet tili	43	1,3	1
5	Jismoniy madaniyat	58	1,7	2
6	Informatika	110	3,2	3
7	Iqtisodiy geografiya	80	2,3	2
8	Iqtisodiy ta’limotlar tarixi	86	2,5	3
9	Iqtisod uchun matematika	110	3,2	3
10	Yosh davrlar fiziolo-giyasi va gigienasi	54	1,6	2
11	Talabal tanlovi fanlari	182	5,3	5
Jami:		972	28,4	29

 

Jadval-3

O‘quv fanlari bo‘yicha kreditlar taqsimoti namunasi.

        

I kurs: bahorgi semestr
1.	Huquqshunoslik	55	1,6	2
2.	O‘z.R.Konstituttsiyasi	55	1,6	2
3.	Iqtisodiyot nazariyasi	98/98	2,8	3
4.	O‘zbek (rus) tili	55	1,6	2
5.	CHet tili	43	1,3	1
6.	Jismoniy madaniyat	57	1,7	2
7.	Informatsion texnologiyalar va tizimlar	108	3,2	3
8.	Iqtisodchilar uchun matematika	110	3,2	3
9.	Ehtimollar nazariyasi va matematik statistika	110	1,8	3
10.	Iqtisodiy geografiya va ekologiya	60	2,4	2
11.	Zamonaviy tabiiy fanlar kontseptsiyasi	82	2,9	2
12.	Iqtisodchilar uchun informatsion texnologiyalar	97	4,3	3
13.	Psixologiya	150	3,2	4
14.	Talaba tanlovip fanlari	110	31,6	3
Jami		1080	60	31
Hammasi:		202	60	60

 

Kredit texnologiyasi bo‘yicha talabalar bilimini

 baholash metodikasi

O‘quv jarayoni kredit texnologiyasi asosida tashkil etilganida, aksariyat hollarda 4 balli baholar shkalasini qo‘llab, 100 foiz baholash tizimi ishlatiladi.

Masalan: A-4 b; V-3,5 b; S-3 b; D -2,5; Ye-2 b; F- 1,5 b;F-1 b.

100 foizli baholash tizimi quyidagicha taqsimlanishi mumkin: mashg‘ulotlarsha qatnashishi – 5%, joriy testlash – 30%, odatda 3 marta 10% dan; mustaqil ishlarni bajarish – 15%, o‘rtacha 3 marta 5% dan; laboratoriya ishlarini bajarish – 10%, kurs loyihasi (ishi)ni bajarish -10%; yakuniy imtihon -30%.

6.4-jadval keltirilgan baholar mezonlaridan 10 foizli baholash tizimida qo‘llanilganida foydalanish mumkin.

         Jadval-4

Baholash mezonlari

 

Baholar ta’rifi	SHartli belgisi	O‘zlashtirish %	Baholash mezoni	Tayyorgarlik darajasi
A’lo	A	90-100	Bilimlarni umumlashtiradi va baholaydi, tahlil etadi,tushunadi, biladi	4-daraja ijod darajasi
Juda yaxshi	V	80-90 tahlili	Tahlil etadi,qo‘llaydi, tushunadi, biladi	3-darajasi ko‘nikma,malaka va darajasi (avtomatik)
Yaxshi	S	70-80 qo‘llash	Qo‘llaydi,tushunadi,biladi	3-darajasi qo‘nikma va malaka darajasi
Qoniqarli	D	tushunish	Tushunadi, biladi	2-daraja qayta tiklash darajasi
Etarli	E	50-60 bilish	Biladi	1-darajasi tasavvur etish darajasi
Etarli emas, qo‘shimcha yana ishlash talab qilinadi	FY	40-50	Yomon biladi	0-darajasi yomon tasavvur etadi
Etarli emas, qo‘shimcha yana juda ham qo‘p ishlash talab qilinadi	F	40 kam	Umuman bilmaydi	0-darajasi umuman tasavvur etmaydi

 

   O‘quv fani materialining 90-100% o‘zlashtirishi “a’lo” bahoga to‘g‘ri keladi. Bu tayyorgarlikni 4-darajasiga tenglashtiriladi va “ijod darajasi” deb belgilaydi.

    O‘quv fani dasturi kamida 50%  o‘zlashtirilganida “etarli” bahosi qo‘yiladi, bu o‘zlashtirishning tasavvur darajasi” deb belgilanadi. O‘quv fanining 40%dan kam o‘zlashtirishi, tayyorgarlikning 0-darajasi, ya’ni “umuman tasavvur etmaydi” deb hisoblanadi.

 

 

 

 

 

 

AMALIY MASHG‘ULOTLAR MAZMUNI

 

1-mavzu: Pedagogik  innovatsiya  tushunchasi. Ta’lim sohasidagi innovasion jarayonlarning  mazmuni va mohiyati

 

Reja:

 1. Innovatsion pedagogika

2. Ta’lim jarayoniga innavatsion yondashuv

3. Innovatsion ta’lim texnologiyalari

 

Amaliy topshiriq Maktabga borib ta’lim jarayonida innovatsion texnologiyalardan foydalanish usullarini o‘rganish tahlil qilish

 

Mikro mashg‘ulot “Assisment” texnikasi (o‘z-o‘zini taqdimot qilish, ma’lum bir sinovdan o‘tish)

 

Savol	Muammo
Pedagogik baho va uning vazifalari. Taxlil qilish. Baho turlari nazorat va tekshirish	Abdulo‘oziy “Shajarai turk” asarida tasvirlagan lashkarda, qo‘nji baland etigu, mayda to‘rli sovut, boshda dubulo‘a-yu, belda qilich bo‘lmoo‘i darkor deyilgan. Lekin “Shajarai turk”da tasvirlangan lashkar ko‘rinishiga kelishim uchun o‘ng qo‘limda podshoh, chap qo‘limda elchi bo‘lishi kerak.  Lashkarni qo‘llaridagi Nima/  biri podsho vazifasin, ikkinchisi elchi vazifasin ado etgan
Intellekt. Sonni toping	Amaliy ko‘nikma
	Mashg‘ulot tashkil qilish

 

 

 

2-mavzu: Boshlang‘ich ta’limda innovatsion uslublarni ishlab chiqish va joriy etish

 

Reja:

1.Ta’limda innovatsion uslublarni ishlab chiqish va joriy etishning ilmiy –nazariy asoslari.

2.Innovatsiya bilan bog‘liq tushunchalarning pedagogik tavsifi, ta’lim tizimining modernizatsiyasi.

3. Innovatsion texnologiyalarga blits-so‘rov, kichik guruhlarda innovatsion usliblarni ishlab chiqish

 

Hozirgi sharoitda innovatsion faollik oliy ta’limning ham mazmun hamda tashkiliy tuzilmaviy jihatdan qayta ishlab chiqish bilan bevosita boo‘liq. Bu jarayonlarning asosi bo‘lib oxirgi uch, o‘n yillikda pedagogik ta’lim nazariyasini tezkor ishlab chiqilishi bo‘ldi. (A.A.Abdulina, Ye.V.Bondarevskaya, V.I.Zagvyazinskiy, V.S.Ilin, N.M.Kan-Kalik, V.A.Slastenin va b.q) Pedagogik ta’lim rivojlanishining zamonaviy innovatsion yo‘nalishlarini ichida xususiy innovatsion nazariyani shaxsiy (xususiy) yo‘nalishli ta’lim sohasidagi ishlanmalarni, ta’limni tashkiliy-tuzilmaviy modelini, ta’limni ko‘p darajali tizimini rivojlantirishni ajratib ko‘rsatish mumkin.

Oxirgi o‘n yillikda pedagogik innovatikani nazariy asoslari ishlab chiqilyapti. Ayniqsa, K.Anglovskiy M.V. Klarin, V.Ya.Lyaudis, M.N.Potaщnik, S.D.Polyakov, T.I.Shamova, O.T.Xomeriki, N.R.Yusupbekova, V.A.Slastenin va b.q.larning ishlarida pedagogik professionalizmni rivojlantirishning o‘ziga xos tomonlarini aniqlash va oliy ta’limda o‘qitish jarayonida bo‘lo‘usi o‘qituvchining innovatsion imkoniyatlarini rivojlantirish olib borilayotgan ilmiy-tadqiqotlarning bahs mavzusi bo‘lib qolmoqda. Shaxsiy yo‘nalishli ta’lim konsepsiyasi madaniy-tarixiy va faoliyatli yondashuvga asoslanadi (L.S.Vыgotskiy, A.A.Leontev, D.B.Elkonin, E.V.Ilenko, V.V.Davыdov, G.P.Shedrovitskiy, A.G.Asmolov) va bugungi kunda umummetodologik jihatdan V.V.Serikov, V.G.Sukerman, V.P.Zinchenko, L.N.Kulikovlarning ishlari alohida ahamiyatga molik.

Tashkiliy-boshqaruv darajasida ushbu muammo bilan M.N.Kostikov, V.A.Boltovlar shuo‘ullangan. Ushbu konsepsiyaning yetakchi o‘oyalaridan biri pedagogik ta’limda predmetli tayyorlashning roli va o‘rnini anglab yetish, predmetlarni o‘zlashtirish bilan asosiy e’tibor o‘quvchilarni rivojlantirish vositasi sifatida predmetni o‘qitishga asosiy maqsad qaratiladi. Ushbu konsepsiyaning boshqa bir o‘oyasi o‘quv shakllarini konstruksiyalash bilan boo‘liq bo‘lib, bunda ta’lim jarayoni yagona jarayon sifatida qaraladi, (xususiy o‘quv faoliyati) unda materialni anglab yetish va tadqiqot ishi birgalikda bo‘lo‘usi pedagogning shaxsiy pedagogik pozitsiyasi bo‘lib shakllanadi.

Mazkur yondashuvda asosiy talablar quyidagi izchillikda: shaxs o‘zi uchun va boshqalar uchun ham asosiy boylik bo‘lib, bunda ta’lim-oliy ta’limdagi yaxlit pedagogik jarayon sifatida yo‘naltirilgan shaxsni o‘zgartirishga qaratilgan jarayondir. 17 Bunday ta’limning bosh natijasi egallangan bilim, ko‘nikma va malakalar emas, balki shaxs o‘sishiga qobiliyat, empatik o‘zaro munosabatlar va shaxsiy samaradorlikka qaratilgan yuqori ijtimoiy faollik tushuniladi.

Hayotiy kelajakni amalga oshirish uchun inson ongli tarzda qayta o‘z-o‘zini faoliyatini yo‘lga qo‘yadi va buning uchun ta’lim jarayoni imkoniyatlaridan foydalanadi. Ayniqsa, bu jarayon talaba yoshi davri, yoshlik davri ayni ushbu jarayonni yo‘lga qo‘yish uchun muhim bosqich davri hisoblanadi. Ushbu konsepsiyaning keyingi o‘oyasi pedagogik sub’ektivlikni rivojlanishi bilan bog‘liq: talaba “o‘rganuvchi”, “o‘quvchi”, “o‘qitadigan” pozitsiya orqali o‘tadi. Agar oliy o‘quv yurti “o‘qish joyi va vaqti emas, balki yigit va qizlarni katta bo‘lish maydoni”(D.B.Elkonin) deb qaralsa, u holda ushbu oliy o‘quv yurtidagi pedagogik jarayon uni amalga oshirish orqali ta’lim olayotgan talabaning o‘z-o‘zini rivojlantirishini faollashtiruvchi, hech bir narsa bilan qiyoslab bo‘lmaydigan pedagogik jarayonni ijodiy-o‘zini qayta qurish sub’ekti ham talaba, ham pedagog uchun imkoniyatlar hisoblanadi.

O‘qituvchi faoliyati ham o‘zgaradi: “usta” ishlari orqali bilimlarini pedagogik texnologiya asosida yetkazishdan, talabalarda pedagogik qobiliyatni shakllantirish maqsadida birgalikdagi faoliyatni tashkil etuvchi “maslahatchi” pozitsiyada talabalar bilan birgalikda uning kelajak kasbiy faoliyatini loyihalovchiga aylanadi. Shunga ko‘ra integrativ ta’lim texnologiyalarini yo‘lga qo‘yish dolzarb bo‘lib qoladi. Ushbu masalada ta’limni loyihalash bilan shuo‘ullanuvchi muammolar instituti bugungi kundagi dolzarb masalada yetakchilik qilmoo‘i zarur.

Bundan tashqari oliy ta’limda har bir fanlarni o‘qitish sohasida pedagogika va psixologiya fanlari bloki tezkor texnologik izlanishlarni amalga oshirish bilan shuo‘ullanishlari kerak. Pedagogik ta’lim amalga oshirishining tashkiliy-tuzilmaviy modeli haqida alohida to‘xtalish kerakligi e’tiborga loyiq. Bular: kichik darajadagi, ko‘p bosqichli va ko‘p darajadagi modellarga qaratilishidan iborat. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan har bir model mustaqil yaxlit ta’lim sifatida qaralib, ular o‘zlarining jilo‘alariga ega bo‘lib, aniq ijtimoiy-madaniy va iqtisodiy xolatlar bilan bevosita boo‘liq. Kichik darajadagi tizim – bu oliy ta’limdagi an’anaviy tizim hisoblanib, u qat’iy hisoblanib, bunda tor mutaxassislar tayyorlanib, ta’lim jarayonida o‘qitish variantlarini tanlash imkoniyati mavjud emas. Qabul qilingan 1998yildagi DTS da variativ qismi kiritilgan bo‘lsada, lekin bu tizim ham baribir shaxs tanlash imkoniyatlarini chagaralaydi.

Ko‘p bosqichli tizimda o‘rta maxsus ta’lim tizimi asosida oliy ta’lim olish uchun imkoniyatlar mavjud bo‘lib, o‘zaro boo‘lovchi o‘quv rejasi ishlab chiqilgan. Ushbu tizim ixcham hisoblanib, bitiruvchilarni uchinchi kursga qabul qilish bilan bog‘liq ko‘plab muammolar kelib chiqadi: qaysi mablao‘ asosida o‘qitish, birinchi o‘rinda pedagogika bilim yurti va 18 pedagogika kollejlarida talabalarni egallagan bilimlari sifati masalasi turlicha gumon uyo‘otadi. 1997 yilda qabul qilingan      

“Ta’lim to‘o‘risida” gi Qonunga muvofiq oliy ta’limning ko‘p bosqichli tizimi yo‘lga qo‘yildi. Oliy ta’limning ko‘p bosqichli tizimini ishlab chiqish va joriy etishni kuchli innovatsion jarayon sifatida belgilash mumkin. Ushbu masalada O‘arbiy Yevropa mamlakatlari tajribasi har tomonlama tahlil etilib, baho berildi va O‘zbekiston Respublikasi sharoitida o‘zimizning mentalitetimizdan kelib chiqib, oliy ta’limning o‘ziga xos ko‘p bosqichli tizimi yaratildi. Oliy pedagogik ta’limni ko‘p bosqichli mazmuni bizning sharoitimizda ikki darajali model: - umumiy (bazaviy-bakalaviriat va to‘liq (magistratura) ko‘rinishida amalga oshirilib, har biri o‘ziga avtonom hisoblanadi; - yaxlit tizim ko‘rinishiga ega; - bozor iqtisodiyoti talablariga to‘la javob beradi; - ta’limni ko‘pgina yo‘llari orqali egallash imkonini beradi; - o‘qiyotganlarni akademik va kasbiy yo‘naltirishga rao‘batlantiradi; - o‘z-o‘zini anglash, uning qimmatli yo‘nalishlarini va hayot tarzini belgilash asosida shaxs rivojlanishi uchun imkoniyatlar yaratib beradi. O‘qitish asosiga ta’limiy-kasbiy dasturlar qo‘yilgan bo‘lib, ular beshta blok-model prinsipidan tashkil topgan: ijtimoiy-iqtisodiy va gumanitar fanlar, matematik va tabiiy-ilmiy fanlar, umumkasbiy fanlar, ixtisoslik fanlari hamda qo‘shimcha fanlar tizimidan iborat. Texnologik jihatidan kasbiy ta’limning mazmuni, metodlari va metodikasini tanlashga madaniy yondashuv bilan bevosita boo‘liq.

 Ushbu dasturlarni ishlab chiqilishida har bir blokning vazifasi, bloklar o‘rtasidagi o‘zaro boo‘liqlik tashkiliy, didaktik-texnologik ishlar va malakali mutaxassislar bilan hamkorlikda amalga oshirilgani ko‘zga tashlanadi. Olib borilgan tadqiqotlar natijasi shuni ko‘rsatadiki, fakultetlarda oliy ta’limdagi ko‘p bosqichli tizim (OTKT) asosida ishlash va an’anaviy tizim bilan ishlash qiyosiy taqqoslab ko‘rilganda, talabalar (OTKT) yangicha ta’lim tizimida ongli, ijodiy ishlashga ko‘proq e’tibor qaratgani, talabalarda ta’lim motivatsiyasi darajasi yuqori ekanligi ko‘zga tashlanadi.

Oliy ta’limni fakultetlari va kafedralarida tuzilmaviy-funksional va mazmunli-texnologik qayta qurish amalga oshiriladi. Umuman olganda oliy ta’limda individual-ijodiy va jamoaviy-ijodiy faoliyat sohasida bugungi kunga kelib sezilarli tajribalar to‘plandi, o‘quv pedagogik jarayoni ishtirokchilari o‘rtasida sub’ekt-sub’ekt munosabatlari rivojlanishida o‘zgarishlar sodir bo‘layotganini kuzatish mumkin. Ushbu tizim orqali talabalarni mustaqil ishlashga ishtiyoqi ortib, reyting tizimida ularning faol ishtiroki ta’minlansa, ikkinchi tomondan pedagoglar tomonidan talabalar faoliyatini 19 boshqarishda metodik madaniyat darajasi o‘sib borishi kuzatiladi.

“Nima uchun” sxemasi  Nima uchun sxemasi mavjud muammoni keltirib chiqargan sabablarini aniqlashga yordam beruvchi sxemadir. Sabab-oqibat qonuniga asosan muammoni keltirib chiqaruvchi sabablarni aniqlamay turib muammoni hal etish qiyin. Muammoning yechimini topish uchun uni keltirib chiqargan sababalarni aniqlash va yo‘qotish talab etiladi. O‘quvchilarda sabab-oqibat qonuniyati  asosida fikr yuritishni tarbiyalash muhim.  Ushbu sxema o‘quvchilarda aynan ana shu xususiyatni rivojlantiradi. O‘quvchilarda tizimli,          ijodiy,         tahliliy        mushohada qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.  

Namuna: 

  

 

Sinkveyn – usuli

 

p     Sinkveyn – frantsuzcha so‘z bo‘lib, “besh” degan ma’noni beradi.Bu usul qatorlar usuli bo‘lib besh qatordan iborat. Har bir qatorga yozilgan so‘zlar bitta gap hisoblanib, u keng ma’noni o‘ziga qamarab oladi.

p     1-qator. Mavzu bitta so‘z bilan ifodlanadi.

p     2-qator. Ikkinchi so‘z qo‘shilib, mavzu mazmuni kengaytiriladi.

p     3-qator. Uchinchi so‘z kiritilib, voqelik ochib beriladi.

p     4-qator. To‘rtinchi so‘z kiritilib, voqelikka shaxsning munosabati bildiriladi.

p     5-qator. Bitta so‘z bilan umumlashtiriladi.

Namuna: 

1-qator. Maqol.

2-qator. Xalq maqollari.

3-qator. Xalq tafakkurining qaymoo‘idir.

4-qator.Inson nutqining jilosi.

5-qator.Ibrat.  

“Assesment”  metodi.

Metodning maqsadi:  mazkur metod ta’lim oluvchilarning bilim darajasini  baholash, nazorat qilish, o‘zlashtirish ko‘rsatkichi va amaliy ko‘nikmalarini tekshirishga yo‘naltirilgan.  Mazkur texnika orqali ta’lim oluvchilarning  bilish  faoliyati turli  yo‘nalishlar (test, amaliy ko‘nikmalar, muammoli vaziyatlar mashqi, qiyosiy tahlil, simptomlarni aniqlash) bo‘yicha tashhis qilinadi va baholanadi.  Metodni amalga oshirish tartibi:

 “Assesment” lardan  ma’ruza masho‘ulotlarida tinglovchilarning yoki          qatnashchilarning mavjud       bilim darajasini    o‘rganishda,         yangi ma’lumotlarni bayon qilishda, seminar,  amaliy masho‘ulotlarda esa mavzu yoki ma’lumotlarni o‘zlashtirish darajasini baholash, shuningdek, o‘z-o‘zini baholash maqsadida individual shaklda  foydalanish tavsiya etiladi. SHuningdek, o‘qituvchining ijodiy yondashuvi hamda o‘quv maqsadlaridan kelib chiqib,  assesmentga qo‘shimcha topshiriqlarni kiritish mumkin. 

Namuna: “Ot so‘z turkumi” mavzusida assesment namunasi.

Har bir katakdagi to‘o‘ri javob 5 ball yoki 1-5 balgacha baholanishi

mumkin.

 

Nazorat savollari

1.                     Ta’limda innovatsion uslublarni ishlab chiqish va joriy etishda qaysi olimlar tomonidan  tadqiqot  ishlari olib borilgan?

2.                     Innovatsiya bilan bog‘liq tushunchalarning pedagogik tavsifini keltiring.

3.                     Innovatsion texnologiyalarga blits-so‘rov ishlab chiqishda nima muhim sanaladi?

4.                     Ta’lim tizimining modernizatsiyasi deganda nimani tushunasiz?

 

3-mavzu. O‘qitish amaliyotida innovatsion ta’lim, shakl, metod va vositalaridan foydalanish

 

Reja:

1.Ta’lim tizimida shaxsga yo‘naltirilgan ta’limni qo‘llanilishining ahamiyati.

2. Qarorlar qabul texnologiyasi grafik organayzeri yordamida baxs-munozara tashkil etish.

3.Darajali testlarni yechish, ta’lim jarayonida amaliy (didaktik) o‘yinlardan foydalanish, o‘qitish tizimida interfaol metodlarni qo‘llash

 

Hamkorlik pedagogikasining tasnifiy belgilari.

 o‘quvchilarning zamonaviy axborot texnologiyalari vositasida mustaqil ravishda yangi bilim va amaliy ko‘nikmalarni egallashi hamda ulardan amaliy foydalana olishi;

Ø     mustaqil ta’lim va ijodiy izlanish natijasida o‘qitilayotgan fan hamda kasbiy faoliyat sohasidagi yangi shakl, metod va vositalarni o‘zlashtirish hamda o‘z-o‘zini rivojlantirish; 

Ø     masho‘ulotlarni on-line tizimida video anjumanlar va seminartreninglar asosida tashkil etish;

Ø     professor-o‘qituvchi va o‘quvchilar  o‘rtasidagi kommunikatsiyani jadallashtirish;

Ø     o‘quvchilar ning o‘quv fanini o‘rganish va o‘zlashtirishga qiziqishlarini oshirishga yo‘naltirilgan xususiy-metodik texnologiyalarni amaliyotga tatbiq etish;

Ø     professor-o‘qituvchilarni          tьyutorlik,   fasilitatorlik          va ingilatorlik faoliyatiga faol jalb etish va boshqalar.

 

 

“Hamkorlik texnologiyasi”ning tasnifiy tavsifi:

Qo‘llanish darajasiga ko‘ra: umumpedagogik.

Falsafiy asoslariga ko‘ra: insoparvar.

Asosiy rivojlanish omillariga ko‘ra: majmuaviy, biogen, sotsiogen va psixogen.

SHaxsga yo‘naltirilganligiga ko‘ra: hartomonlama barkamol.

Mazmunli xarakteriga ko‘ra: ta’limiy + tarbiyaviy, dunyoviy, insonparvar, umum ta’limiy.

Boshqarish turiga ko‘ra: kichik guruhlar tizimi.

Tashkiliy shakllariga ko‘ra: individual + guruhli, tabaqalashgan. 

Bolaga          yondashuvga        ko‘ra:          shaxsiy-insonparvar,          sub’ektsub’ektli(hamkorlik).

Metodlarni qo‘llanilishiga ko‘ra: muammoli-izlanuvchan, ijodiy, dialogli, o‘yinli. Ta’lim oluvchilar toifasiga ko‘ra: ommaviy.

 

Hamkorlik pedagogikasi 4ta asosiy yo‘nalish bo‘yicha amalga oshiriladi:

v     shaxsga inson,  shaxs sifatida yondashuv;

v     dialektik faollashtiruvchi va rivojlantiruvchi majmua;

v     tarbiya kontseptsiyasi; atrof - muhitni ta’lim-tarbiyaga moslash; (pedagogizatsiyalash)

Hamkorlikda o‘qishning asosiy o‘oyasi – bir nimalarni birga bajarishgina emas, balki birgalikda o‘qishdir!

Kooperativ ravishda (yoki birgalikda) o‘qish – bu umumiy masalani hal qilish uchun birlashgan o‘quvchilarning kichik guruhlarda birgalikda ishlash uslubidir. 

Guruh bo‘lib ishlashning texnologik jarayoni quyidagi elementlardan shaklanadi: 

•  Bilim olish bo‘yicha vazifani (muammoli vaziyatni) qo‘yish;

•  Sinfni o‘quv maqsadlariga muvofiq bo‘lgan guruhlarga bo‘lish;

•  Didaktik materialni tarqatish;

•  Guruhdagi ishni rejalashtirish;

•  Topshiriqni individual ravishda bajarish, natijalarni muhokama qilish;

•  Guruhning   umumiy      vazifasini    muhokama qilish (e’tirozlar, qo‘shimchalar, aniqlashtirishlar);

•  Guruh ishining natijalari to‘o‘risida xabar berish;

•  Guruhlar ishlari va qo‘yilgan vazifaga erishish to‘o‘risida umumiy xulosa chiqarish. 

 

Usullarsiz “katta o‘oyalar” dan foydalanishni o‘rgatish o‘qitish mazmunini ahamiyatini pasaytiradi yoki inkor etadi. Aslida “ Qay tarzda Insonlar o‘rganadi” kitobining 2-tamoyilida aytilganidek mazmunni asrashga undaydigan ma’noviy tushunish tizimini yaratishga imkon beradi. ^[6]  O‘qituvchi      ta’lim         jarayonida hamkorlikda       o‘qitish metodlaridan foydalanish maqsadida quyidagilarni:

Ø     Qaysi          mavzularni hamkorlikda         o‘qitish       metodlaridan foydalanib o‘rganish mumkinligini aniqlashi va mazkur masho‘ulotlarni taqvim-rejada belgilashi; 

Ø     Ushbu mavzu bo‘yicha o‘quvchilarga tavsiya etiladigan o‘quv topshiriqlari va ularni bajarish yuzasidan ko‘rsatmalarni tayyorlashi; 

Ø     Hamkorlikda o‘qitish metodlaridan foydalanib o‘tiladigan masho‘ulot turi, masho‘ulotning tuzilishi va borishini loyihalashi; 

Ø     O‘tgan va yangi mavzular yuzasidan o‘quvchilar  bilimini nazorat qilish uchun test topshiriqlarini tuzishi kerak. 

Hamkorlikda o‘qitish texnologiyasining bir nechta metodlari mavjud:

Komandada o‘qitish (R.Slavin) da o‘quvchilar teng sonli ikkita komandaga ajratiladi. Har ikkala komanda bir xil topshiriqni bajaradi. Komanda a’zolari o‘quv topshiriqlarini hamkorlikda bajarib, har bir talaba      mavzudan   ko‘zda         tutilgan       bilim,          ko‘nikma    va          malakalarni o‘zlashtirishiga e’tiborni qaratadi.

Hamkorlikda o‘qitish texnologiyasi mualliflaridan biri bo‘lgan R.Slavinning ta’kidlashicha, o‘quvchilar ga topshiriqlarni hamkorlikda bajarish bo‘yicha ko‘rsatma berilishi yetarli emas. o‘quvchilar  o‘rtasida tom ma’nodagi hamkorlik, har bir talabaning qo‘lga kiritgan muvaffaqiyatidan quvonish, bir-biriga sidqidildan yordam berish hissi, qulay ijtimoiypsixologik muhit vujudga kelishi zarur. Mazkur texnologiyada o‘quvchilar ning bilimlarni o‘zlashtirish sifatini aniqlashda ularni bir-biri bilan emas, balki har bir talabaning kundalik natijasi avval qo‘lga kiritilgan natija bilan taqqoslanadi. SHundagina o‘quvchilar  o‘zining dars davomida erishgan natijasi komandaga foyda keltirishini anglagan holda ma’suliyatni his qilib, ko‘proq izlanishga, bilim, ko‘nikma va malakalarni puxta o‘zlashtirishga intiladi. 

 Kichik guruhlarda hamkorlikda o‘qitish (R.Slavin). Bu yondashuvda kichik guruhlar 4 ta o‘quvchi yoki (talabadan) tashkil topadi. O‘qituvchi avval mavzuni tushuntiradi, so‘ngra o‘quvchilar ning mustaqil ishlari tashkil etiladi. O‘quvchilarga berilgan o‘quv topshiriqlari 4 qismga ajratilib, har bir o‘quvchi topshiriqning ma’lum qismini bajaradi. Topshiriq yakunida har bir o‘quvchi o‘zi bajargan qism yuzasidan fikr yuritib, o‘rtoqlarini o‘qitadi, so‘ngra guruh a’zolari tomonidan topshiriq yuzasidan umumiy xulosa chiqariladi. O‘qituvchi har bir kichik guruh axborotini tinglaydi va test topshiriqlari yordamida bilimlarni nazorat qilib baholaydi.

O‘quvchilarning kichik guruhlardagi o‘quv faoliyati o‘yin (turnir, musobaqa) shaklida, individual tarzda ham tashkil etilishi mumkin.

 Hamkorlikda o‘qitishning zigzag yoki arra metodi. (E.Aronson). Pedagogik amaliyotda bu metod qisqacha “arra” metodi deb nomlanadi. Mazkur metodda kichik guruhlar 6-8 ta talabadan tashkil topadi. Dars davomida o‘rganiladigan mavzu mantiqan tugallangan qism (blok yoki modul) larga ajratiladi. Har bir qism yuzasidan o‘quvchilar bajarishi lozim bo‘lgan o‘quv topshiriqlar tuziladi. Har bir o‘quvchilar guruhi mazkur topshiriqlarning bittasini bajaradi va shu qism bo‘yicha “mutaxassis” ga aylanadi. So‘ngra guruhlar qayta tashkil etiladi. Bu guruhlarda har bir qism (blok yoki modul) “mutaxassisi” bo‘lishi shart, mazkur “mutaxassis” lar o‘zlari egallagan bilimlarni xuddi “arra” tishlari ketma-ket kelganidek, navbat bilan o‘rtoqlariga bayon qiladi. Mazkur guruhlarda o‘quv materiali mantikiy ketma-ketlikda qayta ishlab chiqiladi.

 

Hamkorlikda o‘rganish (Nazariya)

“CHuqur mulohazalar asosida tuzilgan jamoaviy, hamkorlikda ishlash o‘rganish va o‘qitish jarayonining yuqori samarasiz yondashuvlardan biri hisoblanadi.” 

Quyidagilar xaqida o‘ylab ko‘ring:

-   hamkorlikda o‘qitishni kichik guruhlardan boshlang;

-   ijtimoiy munosabatlarda kamdan-kam yo‘lo‘izlikda o‘rganiladi; - guruhda barcha o‘rganishga ma’sul bo‘lishi lozim;

-   ijtimoiy, kommunikativ va fikrlash kabi dastlabki ko‘nikmalar ochiqchasiga yetkazilishi kerak;

-   guruhlar bir jamoa sifatida ish ko‘rishlari kerak;

-   barcha materiallar ham hamkorlikda ishlashga mos emas;

-   2-4 ta guruhlar eng samari hasoblanadi;

-   kim bilan kim ishlashi haqida o‘ylab ko‘ring;

-   boshqa strategiyalar bilan qo‘shiladigan talablar xaqida o‘ylang;

-   sifatning oshishi sinf hanasining muxitiga boo‘liq. 

 

Hamkorlikda o‘rganishga oid misollar:

Hamkorlikda o‘rganishga tayyorlanish jarayonida qo‘yidagilarga e’tibor bering:

-   ishlash tuzilmasiga;

-   kerakli va foydalaniladigan jarayonga;

-   sinf xonasini qanday xivfsi qilishingizga.^[7]

 

Hamkorlikda o‘rganish: foydalanining ba’zi sabablari:

-   tadqiqotlarda ko‘rsatilishicha, yetkazib olish – bu o‘rganishning eng samari usulidir;

-   tadqiqotarda keltririlishicha, intelekt ijtimoiy ta’sir ostida bo‘ladi;

-   shaxslararo intelekt smarani muhim belgisidir;

-   dialog – jamiyatning xulqi sifatida muammoni yechishning kuchli usulidir;

-   konfliktlarni so‘ndirish ko‘nikmalari odatda guruh ishi qancha samarli bo‘lishini belgilab beradi;

-   ijtimoiy sifat, kommunikativlik va tanqidiy fikr yuritish ko‘nikmalarini shakllantiradi;

-   ba’zi o‘quvchilar  shu yo‘l bilan yaxshiroq ta’lim olishadi;

-   hamkorlikda o‘rganishning real hayotga boo‘lanish yaxshi.

 

Djonson taklif etgan samarali guruh ishining 5 asosiy elementi:

1. Indevidual ma’suliyat

- xar bir  o‘quvchi o‘zlarining o‘rganishlariga javobgar

2. Yuzma-yuz o‘zaro harakat

- 2-4 ta guruhlar va boshqalar bilan ko‘rishish - Lozim bo‘lsa xonani o‘zgartiring!

3. Hamkorlikdagi ko‘nikmalar (guruhlar ichidagi ishlar jarayoniga shakllarntirilishi lozim bo‘lgan ko‘nikmalar kitritilsin)

-   Ijtimoiy ko‘nikmalar

-   Kommunikativlikka oid ko‘nikmalar

-   Tanqidiy fiklash ko‘nikmalari

4. Qayta ishlash jarayoni 

-   Guruhlardagi        ijtimoiy       va      akademik    munosabatlarni ifodalanishi va baxolanishi lozim

-   Uzoq muddat samara bermoo‘i lozim

5. Ijobiy o‘zaroboo‘liqlik

-   Bir birini shqitishni qo‘llap quvvatlovchi o‘quvchilar 

-   O‘qitiladigan talablar

-   Djonson bularni qo‘llab quvvatlashning 9 ta yo‘lini

aniqlashtiradi

 

Djonsonning 9 ta ijobiy fazilatlarni o‘zaro boo‘liqligi:

1.                      Maqsad: Anniq va muhim bo‘lagn maqsad yoki vazifani belgilang

2.                      Vazifa: Vazifalar aniq, o‘zgarmaydigan

3.                      Resurslar: Taqsimlash

4.                      Stimul: birgalikda yaxshi ishlansa imtiyozlar berilishi

5.                      Majburlamaslik: raqobatchilik, baxslar standartlarga qarshi yoki yutuq uchun

6.                      Atrof-muxit: jismonan xatti harakatlarga qulay

7.                      Ijodiylik: o‘quvchilar  guruh nomini yoki emblemasini loyihalashtirishadi

8.                      Ketma-ketlik: xar bir talaba o‘ziga biriktirilgan topshirio‘ni shunday bajarish kerakki, natijada guruh birlasha olsin

9.                      Simulation (Modellashtirish): ijtimoiy ko‘nikmalarga odatda duch kelishi sababli rolli o‘yin^[8]

 

          Hamkorlik     pedagogikasi        XX    asrning        80-yillarida rivojlana boshladi va ta’limdagi ko‘pgina innovatsion jarayonlarni hayotga chorladi. Bu texnologiya negizida taniqli rus va chet el pedagoglarining tajribasi       yotadi.        Ular   K.D.Ushinskiy,          N.P.Pirogov,         L.N.Tolstoy, J.J.Russo, Ya.Korchak, K.Rodjers, E.Bern, S.T.SHatskiy, V.A.Suxomlinskiy va boshqalardir.

Hamkorlikda o‘qitish       texnologiyalari      pedagogik   jarayonni takomillashtirish, uni o‘quvchi shaxsiga yo‘naltirishga asoslanganligi. Ijodkor shaxsni shakllantirishga yo‘naltirilgan ijodiy muhitni yaratish, ta’lim sifati va samaradorligini oshirishga xizmat qilishi. 

Hamkorlikda o‘qitish masho‘ylotlarining asosiy jarayonlari: hamkorlikda fikr almashish, suhbat, tahlil, munozara, muzokara, amaliy vazifalar bajarish, biror narsani qurish, yasash masalalar yechish va boshqalar.

Hamkorlikda o‘qitish masho‘ylotlarining tashkiliy shakllari: o‘qituvchi - sinf, o‘qituvchi - kichik guruh, o‘qituvchi - katta guruh, o‘qituvchi - o‘quvchi,  o‘qituvchi - o‘quvchi (juftlikda ishlash), kichik guruh - kichik guruh, kichik guruh - sinf va boshqalar.

O‘quvchilarni hamkorlikka o‘rgatish, ularning  o‘qituvchi bilan va o‘zaro hamfikr bo‘lishlariga erishish: 

Hamkorlikda o‘qitish       texnologiyalaridan          samarali foydalanishning pedagogik, psixologik va uslubiy asoslari:

-   tashkiliy - pedagogik asoslari – o‘quv reja, dastur, dars mavzusi, DTS talablari va ularga muvofiq darajada o‘zlashtirilishi talab qilinadigan          yangi bilim hajmi           asosida          o‘quv          masho‘yloti ishtirokchilarining          hamkorlikda         ishlashlari   uchun          shart -        sharoit, imkoniyatlarni belgilash va amalga oshirish;

-   psixologik asoslari - o‘quvchilarning psixologik va yosh xususiyatlarini hisobga olish, masho‘ulotlarda har bir o‘quvchi uchun qulay psixologik muhit yaratish, erkin muloqotni sifatli uyushtirishda dars mavzusi, mazmuni, qo‘llanilayotgan tushunchalar,  atamalar; ta’riflar, formulalar va boshqa shartlarning o‘quvchilar uchun tushunarli bo‘lishini ta’minlash;

-uslubiy asoslari - masho‘ulot uchun zarur vositalarni oldindan ishga tayyorlash, ularning talablar darajasida sifatli bo‘lishini ta’minlash.

Muloqot usullari hamda zamonaviy axborot texnologiyalaridan samarali foydalanishni tashkil qilish va boshalar. 

Hamkorlikda o‘qitish samaradorlirini ta’minlovchi omillar: 

-   o‘quvchilarning dars mazmuniga ijodiy yondashuvi;

-   dars jarayonidagi axborotlarni tahlil va tanqid qilish o‘z xulosalarini asoslash;

-   bilimlarni yangi vaziyatlarda ijodiy qo‘llash;

-   amaliy topshiriqlar bajarish uchun vaqtni ko‘proq ajratish;

-   hamkorlikda o‘qiyotgan o‘quvchilarning     bir     -        biriga muvaffaqiyatga erishishlari uchun ko‘maklashuvi va boshqalar.

Hamkorlikda o‘qitish yoki kichik guruhlarda saboq berish pedagogikada gumanistik yo‘nalishdagi texnologiyaga mansub bo‘ladi. Bunday texnologiyaning asosiy maqsadi – o‘quvchilar uchun turli o‘quv vaziyatlarda          faol   birgalikdagi o‘quv         faoliyatini          yuritish       uchun sharoitlar yaratib berishdan iborat.

O‘qishga,      o‘zini-o‘zi   o‘zgartirishga       qodir bo‘lgan       o‘quvchini tarbiyalashga qaratilgan o‘quv hamkorligi nafaqat kattalar bilan, balki o‘z tengdoshlari bilan ham o‘quv hamkorligini yuritishni nazarda tutadi. Fikrimizcha, guruh bo‘lib ishlash – bu bolalarning o‘quv hamkorligini tashkil qilishning eng samarali shakllaridan biridir, chunki u quyidagi imkoniyatlarni yaratadi:

 

Ø     Bolaga his-tuyo‘uli va mazmunli ko‘mak berish, chunki busiz  tortinchoq va kuchsiz bolalarda maktab vahimasi rivojlanadi, yetakchi bolalarning irodasi esa noto‘o‘ri shakllana boshlaydi;

Ø     Har bir bolaga o‘ziga qat’iy ishonch hosil qilishga hamda o‘qituvchining katta obro‘si ham, butun sinfning e’tibori ham mavjud bo‘lmagan kichik baxslarda o‘z kuchini sinab ko‘rishga imkon yaratish;

Ø     Bolalarni o‘qish jarayoniga jalb qilish uchun o‘qituvchiga qo‘shimcha asoslovchi vositalarni berish.

«Ustoz-o‘quvchi»   tizimidagi    yangi munosabatlarning asosiy mazmuni esa majbur etishni (oqilona chegaralarda) bekor qilish va quyidagicha ifodalanadigan o‘quvni tashkil etishdan iborat:

 

Ø     Ishonchga asoslangan majburlashsiz talabchanlik;

Ø     Qiziqarli dars berish tufayli hosil bo‘lgan ishtiyoq;

Ø     Majburlashni muvaffaqiyatga olib keladigan xohishga almashtirish;

Ø     Bolalarning mustaqilligiga asoslanish;

Ø     Jamoa orqali bilvosita talablarni qo‘llash.

Hamkorlikda o‘qitish       uslubining   texnologiyasi        individual yondashuvni yangicha talqin etishni nazarda tutadi. Yangi individual yondashuvning mohiyati o‘quv predmetidan bola tomon emas, bola tomondan o‘quv      predmetiga harakatlanishdan          iborat,         ya’ni bolada         mavjud imkoniyatlardan kelib chiqish, rivojlantirish, takomillashtirish va boyitish lozim bo‘lgan salohiyatli imkoniyatlarini hisobga olgan holda uni o‘qitish kerak.

TARBIYaNING MAQSADI- komil shaxsni voyaga yetkazish. Bundan tashqari yosh avlodni muayyan maqsad yo‘lida har tomonlama voyaga yetkazish, unda ijtimoiy ong va xulq-atvorni tarkib toptirish.

TARBIYaNING VAZIFASI- o‘quvchilarni hayotni bilishga va unga oldindan tayyorlanishga yo‘naltirish. O‘quvchilarning jamiyatimizda qabul qilingan odob-axloq qoidalariga mos keladigan e’tiqodini, axloqiy malaka va ko‘nikmalarini, ehtiyoj va intilishlarini tarkib toptirishdan iborat.

Tarbiya — arabcha so‘zdan olingan bo‘lib, parvarish qilmoq, ta’lim bermoq, o‘rganish, odob o‘rgatish, mehribonlik ko‘rsatish, himoya qilish singari ma’nolarni anglatadi.

O‘qitish tizimining qurama texnologiyasi (N.P. Guzik).

“O‘qitish tizimining qurama texnologiyasi” saviyasiga va darslarda mavzu    bo‘yicha          davriylikni rivojlantirishga     ko‘ra sinf    ichidagi o‘qitishning tabaqalashtirilishi deb qaraladi. Darslar har bir mavzu bo‘yicha ketma-ket joylashgan besh tipdan iborat bo‘ladi:

1)                     mavzuni umumiy tahlil qiluvchi darslar (ular mavzular deb yuritiladi);

2)                     ta’lim oluvchilarning mustaqil ishlari jarayonida o‘quv materialining chuqurlashtirib ishlab chiqishini ko‘zda tutgan, tuzilgan seminar masho‘ulotlari (bunday darslar uchtadan beshtagacha bo‘lishi mumkin);

3)                     bilimlarni umumlashtirish va tartibga tushirish (guruhlash) darslari (mavzular bo‘yicha sinovlar);

4)                     fanlararo materiallarni umumlashtirish (mavzular bo‘yicha vazifalarni himoya qilish);

5)                     dars-praktikumlar.

Keyingi bosqichda o‘qituvchi o‘quvchilarning saviyalariga ko‘ra tabaqalashtirish ishlarini tashkil etadi. Bu ish yangi materialni berish, uni mustahkamlash va takrorlash, bilim, malaka va ko‘nikmalarni nazorat qilishda amalga oshiriladi.

Bu texnologiyada uchta tabaqalashtirishning turli darajadagi qiyinchilikda: “A”, “V”, “S” dasturlari ajralib turadi.

Dasturlar quyidagi vazifalarni hal qiladi:

-   muayyan darajadagi bilim, malaka va ko‘nikmalarni egallashni ta’minlaydi;

-   ta’lim oluvchilarning ma’lum darajadagi mustaqilligini ta’minlaydi;

“S” dasturi tayanch standart sifatida qayd qilinadi. Uni bajarish orqali ta’lim oluvchilar fan bo‘yicha o‘quv materialini, uni qayta tiklay olish darajasida o‘zlashtiradilar. “S” dasturi vazifalarini nisbatan qiyin dasturga o‘tmasdan oldin har bir o‘quvchi bajara olishi lozim.

“V” dasturi mavzuni qo‘llash bilan boo‘liq masalalarni yechish uchun zarur bo‘lgan o‘quv va aqliy faoliyatining umumiy va o‘ziga xos usullari bilan birga egallashni ta’minlaydi. Ushbu dasturga kiritiladigan qo‘shimcha ma’lumotlar birinchi bosqich materiallarini kengaytiradi, asosiy bilimlarni isbotlaydi, namoyish etadi va oydinlashtiradi, tushunchalarning amal qilish va qo‘llanishini ko‘rsatib turadi.

“A” dasturi o‘quvchilarning bilimlarini to‘la anglash, ijodiy qo‘llash darajasiga ko‘taradi. Bu dasturda ijodiy qo‘llash istiqbolli tobora takomillashib boruvchi ma’lumotlar, chuqurlashtiriladigan materiallar, uning mantiqiy asoslanganligi joylashtirilgan.

Materiallarni takrorlashda turli darajadagi vazifalarni erkin tiklash metodikasi qo‘llanadi. Tabaqalashtirilgan vazifalarni nazorat qilishda individuallikka o‘tiladi va u chuqurlashtiriladi.

          Inge Unt, A.S. Granitskaya, V.D. SHadrikov tadqiqotlarida individual o‘qitish o‘quv jarayonini tashkil etish shakli, modeli sifatida belgilanadi. Unda:

-   pedagog faqat birgina talaba bilan o‘zaro munosabatda bo‘ladi;

-   bir talaba faqat o‘qitish vositalari (kitoblar, komьyuter va b.) bilan o‘zaro aloqada bo‘ladi.

Ekspertlar bahosi hamda B.Blum va xodimlarining ta’kidlashlaricha,  o‘qituvchilar o‘rtasida o‘tkazilgan so‘rov natijasida adabiyotlar tahlili, dasturlar, darsliklar, dars berish amaliyotidagi o‘quv maqsadlarining aksariyati kognitiv sohaga tegishli bo‘lishi aniqlangan. Lekin shunga qaramasdan Blum taksonomiyasida ayrim kamchiliklar ham mavjud ekanligini e’tirof etish lozim. Avvalo, shuni ta’kidlash kerakki, u muhim didaktik omillar: ko‘nikma va malaka tushunchalarini chetlab o‘tadi. Blum bu tushunchalardan foydalanadi, lekin ularni rivojlantirmaydi, ijodiy fikrlash muammosi ham hal etilmagan, aynan bu Gilford taksonomiyasida o‘zining to‘la ifodasini topgan. Blum taksonomiyasida «qaror qabul qilish» va uning amaliy natijasi bo‘lgan «faoliyat» aks etmagan. SHuningdek, «tahlil» va «sintez» toifalari, «tushunish»dan keyin joylashtirilgan. Vaholanki, biror tizim to‘o‘risida to‘la tushunchaga ega bo‘lish uchun, avvalo, uning qismlari va ular orasidagi boo‘lanishni (tahlil), shuningdek, uning qismlari qay tartibda o‘zaro boo‘lanib yaxlitlikni tashkil etishini  (sintez) aniqlash zarur bo‘ladi. Ehtimol, Blum taksonomiyasida o‘quv maqsadlari toifalarini quyidagi tartibda joylashtirish lozimdir: axborot qabul qilish, tahlil va sintez, tushunish, qo‘llash, baholash Blum taksonomiyasining yuqorida qayd qilingan ba’zi kamchiliklari ko‘pgina yangicha taksonomiya  yaratuvchilar e’tiborida bo‘ldi.   

 

Nazorat savollari:

1.                      Hamkorlik pedagogikasining asosiy vazifalari.

2.                      Pedagogik faoliyatda qanday kasbiy muammolar yuzaga keladi.

3.                      Pedagogik   faoliyatda    kasbiy         muammolarni       xal     etish strategiyalarini izoxlang.

4.                      O‘quv materiallarini qanday tizimlashtiriladi.

5.                      O‘quv         materiallarini        tizimlashtirishning          didaktik parametrlarini izoxlang.

6.                      Ta’lim - tarbiya berishda hamkorlikda o‘qitish texnologiyasiga izox bering

7.                      O‘qitishni individuallashtirishda nimalarga e’tibor berish

kerak. 

8.                      O‘qitishni jadallashtirish texnologiyasi.

 

 

4-mavzu: Pedagoglarda kasbiy mahoratni takomillashtirish usullari

Reja:

1.Shaxsning  pantomimik harakatlari va jestlari  mohiyati bilan tanishish.

2. Talabalarda mavzu bo‘yicha amaliy ko‘nikma hosil qilish bo‘yicha topshiriqlar va test savollari

 

Mashg‘ulotning borishi:

I. Mavzuga oid tushunchalar mohiyatini o‘rganish.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II. Shaxsning pantomimik harakatlari va jestlari mohiyati bilan tanishish.

Talabalar shaxsga xos xatti-harakatlar mohiyatini ifodalovchi quyidagi ma’lumotlar bilan tanishadilar:

 

Shaxsning pantomimik harakatlari va jestlari mohiyati

 

1.                     Agressiya yoki o‘ziga bo‘lgan qat’iy ishonch – ikkala qo‘lni orqa tomonda, oyoqlarni yelka kengligidan bir oz kengroq tutish.

2.                     Mensimaslik, boshqalarga nisbatan o‘zini katta tutish – oyoqlarni yelka kengligidan biroz kengroq tutib, qo‘l panjalarini bir-biriga boshning orqa tomonida tutashtirish.

3.                     Aybdorlik, qo‘rquv – oyoqlar bir-biriga yaqin qo‘yib, bir oyoqning tizzasini va boshni biroz egish, pastga qarash.

4.                     Ishonmaslik, mensimaslik, o‘zini yuqori tutish – bosh biroz orqaga tashlab, nigohni suhbatdoshga tepadan yo‘naltirish.

5.                     Qiziquvchanlik – boshni biroz chap yoki o‘ng tomonga egish.

6.                     Qo‘zg‘olishga tayyor turish, olingan buyruqni darhol bajarish – stul chetiga o‘tirgan holda, tovonni biroz ko‘tarib turish.   

7.                     Oyoqni kerib o‘tirish – o‘ziga ishonish, mustaqil fikrga ega bo‘lish.

8.                     O‘tirgan holda bir oyoq uchini eshikka qaratish – suhbatdan qoniqmaslik, chiqib ketish fikrida ekanlikni namoyon etish.

9.                     O‘tirgan holda oyoqlar pastki qismining bir-biriga tegib turishi – hayajonlanish, shoshilish.

10.                 Birdan turib ketish – suhbatdan sovish, bir qarorga kelish, zerikish.

11.                 Tirsaklarni stolga tiragan holda qo‘lning bosh barmog‘i bilan jag‘ni tutib turish – mensimaslik, biror narsaga tanqidiy yondashish.

12.                 Jag‘ni qo‘l kaftlari bilan ushlab turish – zerikish.

13.                 Oyoqlarni chalishtirib, qo‘l panjalarini bir-biriga bog‘lagan holda oyoq tizzasini ushlab turish – o‘ylanish. 

14.                 Qo‘llarni musht qilgan holda silkitish – masalaga salbiy munosabatda bo‘lish.

15.                 Qo‘lni musht qilgan holda ko‘rsatkich barmoqni tik (“begiz”) qilgan holda gapirish – asl niyatning aytilayotgan fikrlarga mutlaqo teskari ekanligi.

16.                 Kaftni yozib, tik holda qo‘lini oldinga uzatish – sabr qilishni, jim turishni talab etish.

17.                 Ustki kiyimning biror joyini ushlash yoki tugmalarni yechish – suhbatdoshlarga nisbatan ochiq, samimiy munosabatda bo‘lish.

18.                 Suhbatdoshning savollariga javob bera turib, burnini qashlash – aldash yoki ishonmaslik.

19.                 Gapirayotganda boshni dam-badam qashlash – tashvishlanish, uyalish.

20.                 Jag‘ni qashlash – javob berish yoki bermaslik haqida o‘ylanish.

21.                 Tirnoqlarni tishlash – xijolatpazlik.

22.                 Ruchka yoki ko‘zoynakni artish – javob berish oldidan o‘ylanish.

23.                 Biron narsa (stol, parta, kafedra)ga suyanish – og‘ir vaziyatga tushib qolganlik va undan chiqish yo‘llarini izlash.

24.                 Ustki kiyimdan nimanidir qoqish – mavjud vaziyatni yoqtirmaslik. 

25.                 O‘ng va chap qo‘l barmoqlari uchlarini mos holda birlashtirish – diqqatni jamlash, masalaga jiddiy yondashish.

26.                 Oyoqlarni, shuningdek, qo‘llarni ko‘krak oldida chaltishtirish yoki o‘ng va chap qo‘l barmoqlarini bir-biriga bog‘lash – suhbatdoshga nisbatan yopiqlik, ehtiyotkorlik.

27.                 Qo‘l  kaftlarini bir-biriga ishqash, oyoq tovonlarini ko‘targan holda qimirlatib turish – asabiylik, bezovtalik, norozilik.

28.                 Elkaga qoqib qo‘yish – ruhiy yaqinlik, dalda berish.

29.                 Qo‘lni mahkam siqish – do‘stlik, hamkorlikni ifodalash.

30.                 Qo‘l uchida salomlashish – yoqtirmaslik, yomon ko‘rish, jirkanish.

31.                  Boshni silab qo‘yish – erkalatish, yoqtirish.

32.                  Labni yalash – yolg‘on gapirish, qo‘rquv.

33.                  Labni tishlash – hijolat bo‘lish, uyalish.

M.Snayderning “Muloqot jarayonida o‘z-o‘zini nazorat qilish” nomli testi asosida tinglovchilarning kommunikativlik kompetentligiga egaliklarini aniqlash.

 

“Muloqot jarayonida o‘z-o‘zini nazorat qilish”

(M. Snayder testi)

Ko‘rsatma: quyida berilgan holatlarni diqqat bilan qayta o‘rganib chiqing. Ularning har biriga bo‘lgan mulohazalaringizni “to‘g‘ri” (T) yoki “noto‘g‘ri” (NT) mazmundagi javoblar bilan belgilang va maqbul variantlarni doira ichiga oling.

Holatlar	1	0
Menimcha, boshqalarning xatti-harakatlariga taqlid qilish juda qiyin	NT	T
Boshqalar e’tiborini tortish yoki ularni kuldirish uchun jinnilik qilishim mumkin	T	NT
Mendan yomon aktyor chiqmagan bo‘lardi	T	NT
Mening holatim boshqalarga, garchi unday bo‘lmasa-da, nima haqidadir chuqur qayg‘urayotgandek taassurot qoldiradi	T	NT
Men do‘stlar davrasida kamdan kam e’tibor markazida bo‘laman	NT	T
Turli xil insonlar bilan muloqotda men o‘zimni turlicha tutaman	T	NT
Men faqat o‘zim qattiq ishongan yoki yaxshi bilgan narsalar to‘g‘risida baxslashishim mumkin	NT	T
Ishda va atrofgilar bilan muloqotda men o‘zimni ular xohlaganday tutaman yoki shunday bo‘lishga harakat qilaman	T	NT
Men o‘zim yoqtirmaydigan kishilar bilan ham do‘stona munosabatda bo‘la olaman	T	NT
Men qanday bo‘lsam shundayman	T	NT

 

Natijalarni hisoblash: 1) birinchi ustunda doiraga olingan harflarni hisoblab chiqing (ularning har biri 1 ballga teng), natija Sizning yakuniy ballingizdir;

2) to‘plangan ballar tahliliga kirishing.

Ballar miqdori quyidagilarni anglatadi:

0-3 ball – Siz kirishimli emassiz, aksincha, cho‘rstkesarsiz va bundan faxrlanasiz. Siz biror kimsa yoki biror narsaga moslasha olmaysiz. Biroq, muloqot jarayonida muloyim va ochiqko‘ngilsiz. Ko‘pchilik Sizni shuning uchun yaxshi ko‘radi. Ayrimlar sizni “qo‘rs” inson deb biladilar. Bu o‘quvchilar bilan ishlashda noqulayliklar tug‘dirishi mumkin,

4-6 ball – Siz o‘rtacha darajada muloqot qilish layoqatiga egasiz. Muloqot chog‘ida yetarlicha samimiy bo‘la olasiz va aytadigan so‘zlaringizni obdon o‘ylaysiz. Odatda muloqot jarayonida Siz uchun muammolar tug‘ilmaydi.

7-10 ball – Sizda muloqotni yuqori darajada nazorat qila olasiz va “Butun dunyo – teatr, insonlar esa – aktyorlar” degan fikrga to‘la qo‘shilasiz. Vaziyat o‘zgarishini xotirjamlik qabul qilasiz va atrofdagilarga ko‘rsatadigan ta’siringizni yaxshi his qilasiz. Ba’zan jo‘rttaga shunday qilasiz.  Siz o‘zingizni qachon va qaerda qanday tutishni juda yaxshi bilasiz. Kasbiy muloqot siz uchun muammo emas, ammo gap chuqur munosabatlar haqida ketganda, Siz o‘zingizni odatiy niqoblaringizsiz noqulay sezasiz. 

 

III. Kommunikativ qobiliyatni rivojlantirish uchun quyidagi mashqlar[9]ni bajarish.

1.                     “Yaqindan tanish bo‘lmagan ota-onalar bilan suhbat” mashqi.

Guruh a’zolari bilan avval yaqindan tanish bo‘lmagan ota-onalar bilan muloqot qilish jarayonini tasvirlashga urinib ko‘ring.  Suhbat mavzusini o‘ylab oling. Buning uchun ikki varintda ish ko‘ring: 1) ota-onalar bilan shaxsan o‘zingiz uchrashib, suhbatlashing; 2) ota-onalar bilan o‘quvchingiz ishtirokida uchrashib, suhbatlashing (topshiriqni bajarishda qarama-qarshi tomonlar, shu jumladan, o‘quvchi bilan ham faol muloqotda bo‘lishga alohida e’tibor qarating; yaqinda ishga kelgan hamkasbingiz bilan tanishish jarayonining ham mohiyatini yoriting).

2.                     “Tortinchoq talabalar bilan muloqot” mashqi.

Tortinchoq o‘quvchilar bilan muloqotni tashkil eting. Mashq jarayonida o‘quvchilardagi o‘ziga nisbatan ishonchsizlik, hadik va qo‘rquvni yengishlari uchun imkoniyat yarating. Buning uchun mimika, pantomimika va jestlardan, rag‘batlantiruvchi so‘zlardan foydalaning. Bu kabi o‘quvchilar bilan muloqotga kirishishning psixologik jihatlarini tahlil qiling.

3.                     “Kirishimli o‘qituvchi” mashqi.

Agarda kirishimli shaxs bo‘lmasangiz, u holda kirishimli, so‘zamol o‘qituvchi rolini bajarishga urinib ko‘ring. Siz rahbar etib tayinlangan sinf o‘quvchilari bilan ilk marta tanishish jarayonini tashkil eting. O‘quvchilar bilan yaqindan tanishishning o‘ziga xos shakllarini taklif qiling.

4.                     “Mavjud kayfiyatni saqlab qolish” mashqi.

Kayfiyatingiz a’lo darajada. Dars yoki tarbiyaviy ishlar jarayonida bunday kayfiyatingizning o‘quvchilar, hamkasblaringiz yoki rahbarlar tomonidan buzilishining oldini olish chora-tadbirlarini ko‘ring (bunday vaziyatda yo‘l tutish shakllarining ro‘yxatini tuzing).

5. “Hayotiy vaziyatlar” mashqi.

Maqsad: talabalarda turli hayotiy vaziyatlarni borligicha, aslidek, tabiiy qabul qilish ko‘nikmalarini shakllantirish.

Ko‘rsatma: Sizning hayotingizda turli-tuman hayotiy vaziyatlar sodir bo‘lgan. Ularning ayrimlari ijobiy, ayrimlari esa salbiy mazmunga ega.  Ayni vaqtda Sizga hayotingizda sodir etilgan hayotiy vaziyatlarning jadvalini yaratish topshirig‘i beriladi. Jadvalda to‘rtta ustun hosil qilib, ularning birinchisini “Ijobiy ahamiyatga ega hayotiy vaziyatlar”, uchinchisini “Salbiy xarakterga ega hayotiy vaziyatlar” deb nomlang. Ikkinchi va to‘rtinchi ustunlarni esa “Ularning oqibatlari” deb nomlab, hayotiy vaziyatlar Sizga nimalarni taqdim etganligini, buning natijasida o‘zingizda qanday fazilat (sifat yoki illat) shakllanganligini tahlil qiling. Jadvalni to‘ldirishni tug‘ilganingizdan boshlab, to 7 yoshgacha bo‘lgan davrda hayotingizda sodir bo‘lgan voqea-hodisalardan boshlang. Eslashga harakat qiling: qanday hayotiy vaziyatlarga duch kelgan va ularni qanday baholagansiz.   

6. Diqqat va kuzatuvchanlikni rivojlantirish uchun uchun quyidagi mashqlar[10]ni bajaring.

O‘qituvchilarda pedagogik kuzatuvchanlikni rivojlantirish uchun eng avvalo ularda diqqat yaxshi rivojlanishi lozim. Bunda diqqatni yo‘naltirish, yig‘ish va taqsimlashni, suhbatdoshlar shaxsi (jestlari, mimikasi, harakat sur’ati, ovoz ohangi va boshqalar)ning namoyon bo‘lishini o‘rganish maqsadga muvofiqdir. Bunga erishishning eng asosiy yo‘li – doimiy ravishda mashq qilish va tajriba to‘plab borish sanaladi.

6.1. “Tavsiflar egasini toping” nomli mashq.

Guruhdagi 1-2 nafar tengdoshingizni bir necha vaqt davomida kuzating. Kuzatish natijalarini yozib boring. Kuzatish natijalari asosida tengdoshlaringizning asosiy sifatlari, tarbiyalanganlik darajasi (m: tartibliligi, mas’uliyati, jamoa bilan birligi va boshqalar) to‘g‘risida xulosalar chiqaring. O‘z fikrlaringizni boshqalarning mulohazalari bilan solishtiring.

6.2. “Barqaror diqqat” nomli mashq.

Guruhdagi tengdoshlaringiz yoki o‘quvchilaringiz (pedagogik amaliyot jarayonida) misolida diqqatingiz barqarorligini tekshirib ko‘ring. Tasavvur qiling, o‘zingiz uchun mutlaqo notanish o‘quvchilar (talabalar) jamoasiga kirib qoldingiz. Jamoada kim bilimdon, kim manman, xudbin yoki tortinchoq ekanligini, kimning o‘ziga xos “xobbisi” borligi, kimning hech narsaga qiziqmasligini, kimning jamoada qanday “rolni  o‘ynashi”ni topishga urinib ko‘ring. 

“Tavsiflar egasini toping” nomli topshiriq.

Guruhning biror bir a’zosi kayfiyatini yozma ravishda bayon eting. Topshiriq bajarilgach, talabalar o‘zlarining bayonlarini o‘qiydilar. Bayon etilgan holatlar asosida kayfiyat egasi topiladi.

6.4. “O‘zingizni sinab ko‘ring” nomli topshiriq.

Talabalarga hisob-kitobga doir matematik topshiriq (qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish va bo‘lishdan iborat misol) beriladi.  Ular topshiriqni bajarishayotgan bir vaqtda o‘qituvchi monolog yoki she’rlar o‘qiydi. Topshiriqni bajarib bo‘lganlaridan keyin talabalar misolning yechimini va o‘qituvchi tomonidan o‘qilgan monolog yoki she’rlarning mazmunini, g‘oyasini aytishlari kerak.

6.5. “Qanday xotiraga egasiz” nomli mashq.

Quyidagi geometrik figura va ulardagi raqamlar[11]ni bir sekundda yodda saqlab qolishga harakat qiling va mavjud holatni qog‘ozda aynan takrorlang:

 

 

 

 

 

Quyidagi savollarga javob bering:

1)                    qanday figuralarni eslab qoldingiz?

2)                    qaysi raqamlarni eslab qoldingiz?

3)                    qanday figura ichidagi qaysi raqamni eslab qoldingiz?

 

9. “Napoleoncha xotira” nomli mashq.

1.                     Berilgan figuralarga quyidagi raqamlarni qo‘yib chiqing:

 

 

A)                                                                  v)

 

 

 

A)                                                                 V)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Mashg‘ulotning yakuni

Tinglovchilarning faoliyati umumiy tarzda tahlil qilinadi. Imkon qadar har birining faoliyatiga baho beriladi. Mashg‘ulot yakunlanadi.

 

 

 

5-mavzu: Sinflar va fanlar kesimida kompetensiyalarni o‘quvchilarni shakllantirishga qaratilgan interfaol metodlar klassifikatsiyasi

 

Reja:

1.1-4 sinflar kesimida metodlarni tanlash va uni asoslab berish.

2. Interfaol metodlarning afzalligi hamda qaysi kompetensiyaga asoslanganligiga e’tibor qaratish.

 

Interfaol usul

Innovatsion texnologiyalar pedagogik jarayon hamda o’qituvchi va o’quvchi faoliyatiga yangilik,o’zgarishlar kiritish bo’lib,uni amalga oshirishda asosan interfaol usullardan foydalaniladi.

Interfaol (Inter -,bu o’zaro, act –harakat qilmoq)-ya`ni o’zaro, birgalikda harakat qilmoq  yoki kim bilandir suhbat, muloqot tartibida bo’lishni anglatadi.

Boshqacha so’z bilan aytganda,o’qitishning interfaol uslubiyotlari- bilish va kommunikativ faoliyatni tashkil etishning maxsus shakli bo’lib,unda ta`lim oluvchilar bilish jarayoniga jalb qilingan bo’ladilar,ular biladigan va o’ylayotgan narsalarini tushunish va fikrlash imkoniyatiga ega bo’ladilar.

Interfaol darslarda o’qituvchining o’rni qisman o’quvchilarning faoliyatini dars maqsadlariga erishishga yo’naltirishga olib keladi.

V.V. Guzevning fikricha, ionterfaol texnologiya o`quvchilarni o`zlarini o`rab turgan axborot muhiti bilan o`zaro axborot almashinuvidan iborat. Axborot almashinuvining uch xil tartibini ko`rsatish mumkin:

 Ekstrafaol tartib: axborot oqimi sub’ektdan (o`rgatuvchidan) ob’ektga (o`rganuvchiga) yo`naltiriladi, lekin u ob’ektning ichki qatlamiga daxl qila olmagan holda asosan uning atrofida aylanadi. Bunda o`quvchi passiv o`rganuvchi holida namoyon bo`ladi.. B rejim ma’ruza – dars yohud ta’limning an’anaviy (pedagogik jarayonni nazoratsiz, loyihalamay boshqarish) texnologiyalariga xos. U sust, passiv bo`lib, ta’lim oluvchining sub’ekt sifatidagi faolligini oshirmaydi. Bunda o`qitish o`rgatuv muhitining faolligi (ekstrafaollik) hisobigagina amalga oshadi.

Intrafaol tartib: axborot oqimi o`quvchi yoki guruhga yo`naltiriladi, ichki qatlamda berkinib yotgan aqliy faoliyat harakatlantiriladi. O`quvchilar ushbu o`rinda o`zi uchun o`rganuvchi, o`z – o`zni o`qituvchi sifatida namoyon bo`ladi. Bu tartib mustaqil faoliyatga, o`z- o`zini o`qitish, tarbiyalash va rivojlantirishga xosdir.  

Interfaol tartib: bu holatda axborot oqimi ongga ta’sir qilib, faollikni oshiradi va o`quvchi tomonidan o`qituvchiga nisbatan ikki yoqlama teskari axborot oqimini vujudga keltiradi. Shu tarzda axborot oqimi o`z yo`nalishida almashinib yoki ikki yoqlama, ham o`qituvchi, ham o`quvchiga xos bo`lib, tavsifga ega bo`lgan holda amal qiladi. Bu tartib interfaol texnologiyalarga xosdir.    

2. Interfaol mashg’ulotlarni kuzatish, tahlil qilish va samaradorligini belgilash usullari

Interfaol mashg’ulotlardan amalda foydalanish bo’yicha tajriba almashish, o’rganish, ommalashtirish uchun o’qituv chilar bunday mashg’ulotlarni kuzatish, taqlil qilish, sifati  va samaradorligini belgilash ko’nikmalariga ega        bo’lishlari lozim. Buning uchun avval, kuzatilayotgan mashg’u lotning maqsadi, unga erishish uchun belgilangan vazifalar ularning mashg’ulot jarayonida amalga oshirilishini kuzatib, tahlil qilinadi. Tahlil natijasida mashg’ulotni o’tkazgan o’qituvchining tayyorgarlik darajasi, o’quv vosita larining yetarliligi va sifati, mashg’ulot jarayonining maqsadga muvofiq tashkil etilgani, mashg’ulot modulla- rining amalga oshirilishi sifati tegishlicha aniqlanib, zarur darajada baholanadi. Shu bilan birga o’quvchilarning mashg’ulotga tayyorligi, ularning faolligini ta`minlash va o’zlashtirishlariga erishilganligi darajasi hamda vaqtdan o’numli foydalanish, mashg’ulotning asosiy yutuqlari va kamchiliklari, uni yanada takomillashtirish bo’yicha foydali deb hisoblangan tavsiyalar beriladi.

Interfaol mashg’ulot samaradorligiii belgilashning pedagogik-psixologik asoslari sifatida o’qituvchining mashg’ulotni olib borishdagi kasbiy pedagogik mahorati, o’quvchilarning mashg’ulot mavzusini qanchalik to’liq va puxta o’zlashtirishga erishganliklari kabi ma`lumotlar hisobga olinadi. Bunda o’quvchilar bilimining shu mashg’ulotdan ko’zda tutilgan DTS talablariga muvofiqligini  aniqlash va interfaol mashg’ulotlar bo’yicha alohida yo’nalishda moni toring olib borilishini yo’lga qo’yish maqsadga muvofiq.

3. Interfaol ta`lim va tarbiya jarayoni ishtirokchilari

 Interfaol mashg’ulotlar o’ziga xos tashkiliy tuzilishga ega. bo’lib, uni tashkil qilish va olib borish bo’yicha faoliyat turlari alohida ajratilgan va har biri bo’yicha alohida vazifalar shaklida nomlar berilgan. Bunda bir mashg’ulot jarayonida ,shu mashg’ulotni olib boruvchi bir vaqtda ushbu turli vazifalarni bajarishi ko’zda tutiladi. Shu bilan birga bir mashg’ulotni ikki yoki uch pedagog yoki yordamchilar birgalikda olib borishi ham qo’llaniladi. Ular bajaradigan vazifalariga ko’ra quyidagicha nomlanadilar:

1. Moderator - ta`lim mazmunini yaratish, modulla rini ishlab chiqish.  

2. Trener - o’quvchilarning kunikmalarini rivojlan tiruvchi mashqlar o’tkazuvchi maxsus tayyorgarlikdan o’tgan mutaxassis.

I.  Tyutor - masofadan o’qitish dasturlarini yaratish va bajarilishini ta`miilash.

4. Fasilitator- darsda ko’makchi, yo’naltiruvchi, jara yonga javob bermaydi, xulosa chiqarmaydi.

5.  Mentor - ustoz, o’rgatuvchi (yakka va guruhli tartibda).

6.  Kouch - ta`lim oluvchilarning to’liq o’zlashtirsh lari uchun yordam ko’rsatuvchi repetitor, instruktor, trener. Amaliyot davomida amaliy mashg’ulotni, ish jarayonini nazo rat qiluvchi, kuzatuvchi. (Kouching-imtihonlarga yoki sport bo’yicha tayyorgarlik ko’rish).

7. Konsul tant  - maslahat berish, tushuntirish, qo’shim cha ma`lumot berish.

8.  Lektor - nazariy ma`lumotlar bilan tanishtiruvchi.

9.  Ekspert - kuzatish, tahlil, tekshirish, xulosa, tav siya, taklif, mulohaza bildirish.

10.         Innovator - yangiliklarni ta`lim mazmuni va mashg’ulotlar jarayoniga joriy qilish.

II. Kommunkator - o’zaro muloqotlarning sifati va samaradorligini oshirish, takomillashtirish.

12. O’qituvchi - mashg’ulot mavzusi bo’yicha ko’zda tu tilgan mazmunni tushuntirish, o’quv jarayoniga rahbarlik.

13. Menejer- tashkiliy-pedagogik va iqtisodiy ma salalarni hal etish.

14.Spekter- kuzatish, tahlil qilish va xulosalarni bayon qilish.

15.Assistent - mashg’ulot uchun tayyorlangan vosita larni amalda qo’llashga tayyorlash, mashg’ulot ishtirokchi lariga yordam ko’rsatib turish.

16.Kotib - zarur ma`lumotlarni yozib borish, tegshli xujjatlarni rasmiylashtirish, o’rnatilgan tartibda saq lash.

17.Texnolog - pedagogik texnologiya mutaxassisi. Zamo naviy pedagogik texnologiyalar asosidagi dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirishni ta`minlash bilan bog’liq masalalarni hal etib boradi.

18.Metodist- ta`lim-tarbiya metodlari bo’yicha mutaxassis. Dasturlarni ishlab chiqishda va amalga oshirish jarayonida metodik masalalarni hal etib boradi.

19.Koordinator - loyihalar, dasturlarni ishlab chiqishga rahbarlik, ularni amalga oshirishni rejalashtirish, muvofiqlashtirish, tashkiliy va moliyaviy masalalarni hal etish.

20.O’quvchilar - ta`lim oluvchilar.

Xulosa qilib aytish mumkinki, interfaol ta`lim bir vaqtda bir nechta masalani hal etish imkoniyatini beradi, Bulardan asosiysi-o’quvchilarning muloqot olib borish bo’yicha ko’nikma va malakalarini rivojlantiradi, o’quvchilar orasida emotsional aloqalar o’rnatilishiga yordam beradi, ularni jamoa tarkibida ishlashga, o’z o’rtoqlarining fikrini tinglashga o’rgatish orqali tarbiyaviy vazifalarning bajarilishini ta`minlaydi.

Shu bilan birga, amaliyotdan ma`lum bo’lishicha, dars jarayonida interfaol metodlarni qo’llash o’quvchilarning asabiy zo’riqishlarini bartaraf qiladi, ular faoliyatining shaklini almashtirib turish, diqqatlarini dars mavzusining asosiy masalalariga jalb qilish imkoniyatini beradi.

4. Interfaol ta`lim nazariyalari.

1.B.Blum  taksanomiyasi: - Interfaol usullarni qo’llash natijasida o’quvchilarning mustaqil fikrlash,tahlilqilish,xulosa chiqarish,o’z fikrini bayon qilish,uni asoslagan holda himoya qila bilish,sog’lom muloqot,munozara.bahs olib borish ko’nikmalari shakllanib,rivojlanib boradi.(taksonomiya-borliqning murakkab tuzilgan sohalarini tasniflash va sistemalashtirish nazariyasi).

2.Djon.D yui. Konstruktivizm nazariyasi-bola tomonidan yangi bilimlarni o’rganish bo’yicha o’z tajribasi,bilimlari bilan tashqi,noma`lum reallik orasidagi bilish ziddiyatini yengib o’tish jarayonini ifodalaydi.

3.L.S.Vigotskiy.Eng yaqin rivojlanish sohasi nazariyasi-ta`lim oldinda borishi va bolaning rivojlanishini o’ziga ergashtirib borishi lozim.

Bola o’z yoshiga nisbatan qiyin masalalarni katta yoshdagi odamning yordami bo’lganda yechish jarayonida aniqlanadi.Masalan:emaklashni o’rganib olgan chaqaloq uchun emaklash u o’zlashtirgan ko’nikma,lekin tik turish va yurish esa,uning tomonidan endi o’rganilayotgan va katta yoshdagilar yordamida o’ganiladigan ko’nikma bo’lib bu ko’nikma bolaning eng yaqin rivojlanish sohasi hisoblanadi.

5.G.Gardner.intelekt ko’pligi nazariyasi-Bu nazariya har bir odam turli darajada ifodalangan kamida  8ta tipdagi intelektga ega ekanligi ochib berilgan:

1.Verbal-lingvistik,2.Mantiqiy -matematik,3.Vizual -fazoviy,4.Motor –harakatli,5.Musiqiy-ritmik,  6.Shaxslararo, 7.Ichki shaxsiy, 8.Tabiatshunos.

6.Jan Piaje.Bola interekti rivojlanishi nazariyasi-Bola psixikasi rivojlanishining 4 ta bosqichi nazariyasini ishlab chiqdi:

1.Sensomotor bosqichi-tug’ilgandan 2 yoshga to’lguncha.

2.Faoliyatgacha bosqich-2-7 yosh.

3.Aniq faoliyat bosqichi-7-11 yosh.

4. Rasmiy faoliyat bosqichi-11-15 yosh.

 

 

6-mavzu: Zamonaviy o‘qitishning pedagogik va psixologik texnologiyalari

Reja:

1.Muammoli ta’lim yondashuvlari.

2.Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim mohiyati, va tamoyillari. Ta’lim sifatini oshirishda shaxsga yo‘naltirilgan ta’limning roli.

3.Muammoli ta’lim metodlarni o‘rganish.

 

Hamkorlik pedagogikasining tasnifiy belgilari. o‘quvchilarning zamonaviy axborot texnologiyalari vositasida mustaqil ravishda yangi bilim va amaliy ko‘nikmalarni egallashi hamda ulardan amaliy foydalana olishi;

Ø     mustaqil ta’lim va ijodiy izlanish natijasida o‘qitilayotgan fan hamda kasbiy faoliyat sohasidagi yangi shakl, metod va vositalarni o‘zlashtirish hamda o‘z-o‘zini rivojlantirish; 

Ø     masho‘ulotlarni on-line tizimida video anjumanlar va seminartreninglar asosida tashkil etish;

Ø     professor-o‘qituvchi va o‘quvchilar  o‘rtasidagi kommunikatsiyani jadallashtirish;

Ø     o‘quvchilar ning o‘quv fanini o‘rganish va o‘zlashtirishga qiziqishlarini oshirishga yo‘naltirilgan xususiy-metodik texnologiyalarni amaliyotga tatbiq etish;

Ø     professor-o‘qituvchilarni          tьyutorlik,   fasilitatorlik          va ingilatorlik faoliyatiga faol jalb etish va boshqalar.

 

 

“Hamkorlik texnologiyasi”ning tasnifiy tavsifi:

Qo‘llanish darajasiga ko‘ra: umumpedagogik.

Falsafiy asoslariga ko‘ra: insoparvar.

Asosiy rivojlanish omillariga ko‘ra: majmuaviy, biogen, sotsiogen va psixogen.

Shaxsga yo‘naltirilganligiga ko‘ra: hartomonlama barkamol.

Mazmunli xarakteriga ko‘ra: ta’limiy + tarbiyaviy, dunyoviy, insonparvar, umum ta’limiy.

Boshqarish turiga ko‘ra: kichik guruhlar tizimi.

Tashkiliy shakllariga ko‘ra: individual + guruhli, tabaqalashgan. 

Bolaga yondashuvga ko‘ra: shaxsiy-insonparvar,   sub’ektsub’ektli(hamkorlik).

Metodlarni qo‘llanilishiga ko‘ra: muammoli-izlanuvchan, ijodiy, dialogli, o‘yinli. Ta’lim oluvchilar toifasiga ko‘ra: ommaviy.

 

Hamkorlik pedagogikasi 4ta asosiy yo‘nalish bo‘yicha amalga oshiriladi:

v     shaxsga inson,  shaxs sifatida yondashuv;

v     dialektik faollashtiruvchi va rivojlantiruvchi majmua;

v     tarbiya kontseptsiyasi; atrof - muhitni ta’lim-tarbiyaga moslash; (pedagogizatsiyalash)

Hamkorlikda o‘qishning asosiy o‘oyasi – bir nimalarni birga bajarishgina emas, balki birgalikda o‘qishdir!

Kooperativ ravishda (yoki birgalikda) o‘qish – bu umumiy masalani hal qilish uchun birlashgan o‘quvchilarning kichik guruhlarda birgalikda ishlash uslubidir. 

Guruh bo‘lib ishlashning texnologik jarayoni quyidagi elementlardan shaklanadi: 

•  Bilim olish bo‘yicha vazifani (muammoli vaziyatni) qo‘yish;

•  Sinfni o‘quv maqsadlariga muvofiq bo‘lgan guruhlarga bo‘lish;

•  Didaktik materialni tarqatish;

•  Guruhdagi ishni rejalashtirish;

•  Topshiriqni individual ravishda bajarish, natijalarni muhokama qilish;

•  Guruhning   umumiy      vazifasini    muhokama qilish (e’tirozlar, qo‘shimchalar, aniqlashtirishlar);

•  Guruh ishining natijalari to‘o‘risida xabar berish;

•  Guruhlar ishlari va qo‘yilgan vazifaga erishish to‘o‘risida umumiy xulosa chiqarish. 

 

Shaxsiy-insonparvar yondashuv:

  Shaxs          sub’ektdir,   har     bir     bola   qobiliyatli. Pedagogik muloqotni insonparvarlashtirish va demokratiyalash:

-   bolalarga muhabbat, ularning taqdiriga qiziqish; 

-   boladagi umidli ishonch;

-   hamkorlik, muloqot mahorati; 

-   to‘o‘ridan-to‘o‘ri majbur qilishni bekor qilish; 

-   ijobiy rao‘batlantirishning muhimliligi; - bolalardagi kamchiliklarga sabrli bo‘lish;

-   o‘qituvchi va talaba huquqlarini tenglashtirish;

-   bolaning erkin tanlash huquqi;

-   xato qilish huquqi;

-   shaxsiy qarashlarga bo‘lgan huquq;

-   bola huquqlari haqidagi konventsiyaga amal qilish;

-   o‘kituvchi-talaba   munosabatlari       usuli: taqiqlash     emas, yo‘naltirish; boshqarish emas, birgalikda boshqarish; majburlash emas, ishontirish; buyruq berish emas, tashkillashtirish; chegaralamaslik, erkin tanlashni yo‘lga qo‘yish.

Zamonaviy sharoitda natijalarga olib kelmaydigan tuo‘ridanto‘o‘ri majburlashdan metod sifatida voz kechish:

-   majburlovsiz, ishonchga asoslangan talabchanlik;

-   tuo‘ma qiziquvchanlikni hisobga olib o‘qitish;

-   muvafaqqiyatsizlikka sabab bo‘ladigan majburiy istakni almashtirish;

-   bolalarning mustaqilligi va mustaqil faoliyatini o‘rnatish; - jamoa orqali bevosita talablarning qo‘llanishi. 

Individual yondashuvning yangi talqini:

-   o‘rta o‘qiydigan o‘quvchilar ga yo‘naltirishni bekor qilish;

-   shaxsning eng yaxshi sifatlarini izlash;

-   shaxsni psixologik-pedagogik tashxis etish (qiziqiщlari, qobiliya-ti,   yo‘nalganlik,          Men-kontseptsiyasi,       xarakteri,    fikrlash jarayonlarining o‘ziga xosligi) ning qo‘llanilishi; 

-   o‘quv-tarbiya jarayonida shaxsning o‘ziga xosliklarini hisobga olish;

-   shaxs rivojini bashorat qilish (prognozlash);

-   rivojlanishni, uni korrektsiyalashning individual dasturlarini loyihalash.

Didaktik faollashtiruvchi va rivojlantiruvchi majmua:

Ø     ta’lim mazmuni shaxs rivojlanishining mazmuni sifatida

qaraladi; 

Ø     bilim, ko‘nikma va malakalarni hosil qilish va umumlashgan fikrlashga o‘rgatish;

Ø     maktab fanlarini integratsiyalash, umumlashtirishga o‘tilishi;  ta’limning variativligi va tabaqalashganligi;   o‘rgatishning ijobiy rao‘batlaridan foydalaniladi. Tarbiya kontseptsiyasi:

Ø     Bilimlar maktabini Tarbiya maktabiga almashtirish;

Ø     barcha tarbiyaviy tizimlar markazida talaba shaxsini qo‘yish; 

Ø     tarbiyaga insonparvar yondashuv, umuminsoniy qadriyatlarni shakl-lantirish;

Ø     bolaning ijodiy qobiliyatlarini, uning individualligini rivojlantirish;

Ø     milliy va madaniy an’analarni tiklash;

Ø     individual va jamoaviy tarbiyani hisobga olish.

  

O‘quvchilarga mustaqil bilish, fikrlash va ijodiy izlanishga majbur qiladigan, muammoli hayotiy dalillarga asoslanadigan vaziyatli topshiriqlarni berish maqsadga muvofiqdir. O‘quvchi topshiriqlarni ijodiy fikrlash va mustaqil ishlash orqali bajarishlari lozim.

O‘qituvchi va o‘quvchi muloqotida kompetentli yondashuv alohida ahamiyat kasb etadi.

Umuman olganda kompetentli yondashuv – talim va tarbiya rivojlanishi va gullab-yashnashi uchun asosiy omildir.  

Umumevropa          namunalari asosida        tuzilgan       Davlat         ta’lim standartlarida kompetentsiyaga quyidagicha izox berilgan. Kompetentsiya - kommunikatsiya ishtirokchilarining o‘zlari tomonidan qo‘yilgan aniq sabab va maqsadlarga qaratilgan turli xil xatti-harakatlarni bajarishga imkon beradigan bilim, ko‘nikma va shaxsiy fazilatlar yio‘indisini ifodalaydi.

Keng ma’noda kompetentsiya masalaning, shuningdek, muayyan bilim sohasining mohiyatini muvafaqqiyatli hal eishda amaliy tajribaga asoslanib, bilim va ko‘nikmalarni qo‘llay olish qobiliyatidir.

 

Ta’limda kompetentlik bilan yondashuv o‘quvchilarni turli ko‘nikmalarni egallash, kelajakda ijtimoiy, kasbiy va shaxsiy hayotlarida samarali        harakat        qilishga          yo‘naltiradi.          Kompetentsiyaning        turlari quyidagicha:

•  kompetentsiya - zarur (ko‘zlangan) natijaga erishish uchun amalga oshiriladigan faoliyat.

•  amaliy kompetentlik - bilim mahsuli bo‘lib, amaliyotda qo‘llay bilish qobiliyati.

Shuningdek, kompetentsiya, bilimdan farqli, amaliy faoliyatsiz

namoyan bo‘lmaydi va uni baholay olish mumkin emas.

  

 

 

 

Birgalikdagi samarali faoliyat kontseptsiyasi

O‘qituvchining o‘quvchilar  bilan hamda o‘quvchilarning o‘quvchilar  bilan birgalikdagi samarali faoliyati kontseptsiyasini professor V.Ya.

Lyaudis ishlab chiqqan.

Bu o‘quv vaziyati bir-biri bilan boo‘liq to‘rt qismdan iborat: 

Ø     o‘quv predmetining mazmuni;  sharoit;

Ø     o‘zaro harakatdagi o‘quv tizimi;

Ø     barcha qismlarning o‘zaro aloqa dinamikasi.

Birgalikdagi samarali faoliyat vaziyatini tashkil etishga qo‘yiladigan talablar: 

— O‘qishning boshidan qatnashchilarni ijodiy samarali faoliyatga qo‘shish; 

— Oraliq vazifalar tizimini o‘quvchilar  va o‘qituvchilarning birgalikda rejalashtirishi; 

— O‘quv         faoliyatida   hamkorlik, mazkur        faoliyatga    o‘zining xissasini qo‘shishini aniqlashga yo‘naltirish; 

— O‘qitishning borishi qonuniyatlari: faoliyatga kirish, harakat, imitatsion harakatlar, harakatni qo‘llash. 

BSF     kontseptsiyasi      tabiiy          xolda          “hamkorlikda     o‘qitish texnologiyasi” ichiga kiradi va qo‘yidagi o‘oyalarga asoslanadi:

Ø     qiyin maqsad o‘oyasi;

Ø     tayanch o‘oyasi (asosiy tushunchalar, signallar);

Ø     erkin tanlash o‘oyasi (ko‘p masalalarnining ichidan);

Ø      katta bloklar o‘oyasi;  dialogli fikrlash o‘oyasi.

O‘oyalar katta ahamiyatga ega. Ular jalb qiladi. Ular qiziqish uyo‘otadi. Ular dunyoni o‘zgartiradi. Bu fikr haqida o‘ylang: ”Biz biladigan bu haqiqatlar shak-shubhasiz aniq, ya’ni barcha erkak kishilar teng yaratiladi, ular yaratuvchisi tomanidan inkor qilib bo‘lmaydigan huquqlari bilan ular orasida hayot,ozodlik va baxt izlash huquqlari bilan ta’minlanadi”. Bu fikrlar Amerika revolyutsiyasiga kuch to‘plashni va dunyo hokimiyatlarining tuzilishining o‘zgarishini gavdalantiradi.

  Amerika okeandan okeanga cho‘zilishiga ishonib 200000 dan ortiq tashabbuskorlar poezd vagonlariga qo‘shildi va yaxshi hayot kechirish uchun mamlakat bo‘ylab qiynalib yurdilar.Bu tushuncha  G‘arbni Yevropa va Osiyolik odamlar bilan bir necha avlodlarni joylashtiradi. Bu fikr hamisha Amerika –hindu madaniyatini o‘zgartiradi.

O‘oyalar katta kuchga ega. Ular yashashga yo‘naltiradi, ko‘p martoba insoniyat ongli  ravishda  bilmasdan,anglamasdan hatti-harakatlar orqali aniqlaydi. Yangi o‘oyalar yashashni qayta yo‘naltiradi. “Kattaroq bu yaxshiroq “ bu tushuncha Amerikaliklarning ko‘p qavatli uylar qurishiga va yuk mashinalari haydashga va SUVs –energiya narxining tushgan va global temperature ko‘tarila brogan. Globol issiqlikning oshishi va balandroq yonilo‘i narxlariga  qiziqish butun yer yuzi bo‘ylab do‘stona aloqalarni rivojlantirmoqda. Fikrlashning  o‘zgarishi natijasida  fuqarolar  ijtimoiy transpartatsiya  va yonilo‘i yordamida ishlaydigan transportlarni qidirdilar. Isrof qilishga nisbatan ular ko‘proq qayta ishladilar. Ular ozroq energiya bilan loyihalashtirildi. Moddiy manbalarning iqtisodi va yerni asrashga o‘xshagan  oddiy tushuuncha millionlab insonlar hayotini butunlay o‘zgartirdi. Jamoaviy ish muhim bo‘lgan hayotingizning bir qismini aniqlashtiring. Kashfiyot korpusidan model sifatida foydalanib siz o‘sha jamoaning bitta azosi sifatida rolingizni qanday qilib yaxshilashingiz mumkinligini tushuntiring?” 

 (o‘quvchilar  hayotining relevant analizlari va bo‘limdan olingan mano sintezlari ).

Yuqorida ko‘rsatilgan ikki epchillik usuli berilgan ma’nomazmunni o‘quvchilar ni birga o‘rganishga tortish kuchiga ega. Suv havzalariga bao‘ishlangan bo‘lim uchun, o‘qituvchilar epchillik usuliga asoslangan loyiha yoki savol bilan tugatishi mumkin, “Bizni jamiyatimiz dengizimizning yaxshiroq boshliqlari bo‘lishi uchun nima qilish mumkin?” 

Ularga inshoda yoki loyihada javob beriladigan oxirgi usullar katta o‘oya atrofida ma’no mazmunini jipslashtirishi mumkin va uni biriktiradi. Ish uchun katta o‘oyalarda garchi ular o‘qituvchilar bo‘lim shuningdek, umumiy baholash yo‘li orqaali talabani tushunishini boshqarib boorish uchun foydalanishadigan ko‘rsatkich sifatidagi vazifani ado etishi zarur. 

Usullarsiz “katta o‘oyalar” dan foydalanishni o‘rgatish o‘qitish mazmunini ahamiyatini pasaytiradi yoki inkor etadi. Aslida “ Qay tarzda Insonlar o‘rganadi” kitobining 2-tamoyilida aytilganidek mazmunni asrashga undaydigan ma’noviy tushunish tizimini yaratishga imkon beradi. ^[12]  O‘qituvchi     ta’lim         jarayonida hamkorlikda       o‘qitish metodlaridan foydalanish maqsadida quyidagilarni:

Ø     Qaysi          mavzularni hamkorlikda         o‘qitish       metodlaridan foydalanib o‘rganish mumkinligini aniqlashi va mazkur masho‘ulotlarni taqvim-rejada belgilashi; 

Ø     Ushbu mavzu bo‘yicha o‘quvchilarga tavsiya etiladigan o‘quv topshiriqlari va ularni bajarish yuzasidan ko‘rsatmalarni tayyorlashi; 

Ø     Hamkorlikda o‘qitish metodlaridan foydalanib o‘tiladigan masho‘ulot turi, masho‘ulotning tuzilishi va borishini loyihalashi; 

Ø     O‘tgan va yangi mavzular yuzasidan o‘quvchilar  bilimini nazorat qilish uchun test topshiriqlarini tuzishi kerak. 

Hamkorlikda o‘qitish texnologiyasining bir nechta metodlari mavjud:

Komandada o‘qitish (R.Slavin) da o‘quvchilar teng sonli ikkita komandaga ajratiladi. Har ikkala komanda bir xil topshiriqni bajaradi. Komanda a’zolari o‘quv topshiriqlarini hamkorlikda bajarib, har bir talaba      mavzudan   ko‘zda         tutilgan       bilim,          ko‘nikma    va          malakalarni o‘zlashtirishiga e’tiborni qaratadi.

Hamkorlikda o‘qitish texnologiyasi mualliflaridan biri bo‘lgan R.Slavinning ta’kidlashicha, o‘quvchilar ga topshiriqlarni hamkorlikda bajarish bo‘yicha ko‘rsatma berilishi yetarli emas. o‘quvchilar  o‘rtasida tom ma’nodagi hamkorlik, har bir talabaning qo‘lga kiritgan muvaffaqiyatidan quvonish, bir-biriga sidqidildan yordam berish hissi, qulay ijtimoiypsixologik muhit vujudga kelishi zarur. Mazkur texnologiyada o‘quvchilar ning bilimlarni o‘zlashtirish sifatini aniqlashda ularni bir-biri bilan emas, balki har bir talabaning kundalik natijasi avval qo‘lga kiritilgan natija bilan taqqoslanadi. Shundagina o‘quvchilar  o‘zining dars davomida erishgan natijasi komandaga foyda keltirishini anglagan holda ma’suliyatni his qilib, ko‘proq izlanishga, bilim, ko‘nikma va malakalarni puxta o‘zlashtirishga intiladi. 

 Kichik guruhlarda hamkorlikda o‘qitish (R.Slavin). Bu yondashuvda kichik guruhlar 4 ta o‘quvchi yoki (talabadan) tashkil topadi. O‘qituvchi avval mavzuni tushuntiradi, so‘ngra o‘quvchilar ning mustaqil ishlari tashkil etiladi. O‘quvchilarga berilgan o‘quv topshiriqlari 4 qismga ajratilib, har bir o‘quvchi topshiriqning ma’lum qismini bajaradi. Topshiriq yakunida har bir o‘quvchi o‘zi bajargan qism yuzasidan fikr yuritib, o‘rtoqlarini o‘qitadi, so‘ngra guruh a’zolari tomonidan topshiriq yuzasidan umumiy xulosa chiqariladi. O‘qituvchi har bir kichik guruh axborotini tinglaydi va test topshiriqlari yordamida bilimlarni nazorat qilib baholaydi.

O‘quvchilarning kichik guruhlardagi o‘quv faoliyati o‘yin (turnir, musobaqa) shaklida, individual tarzda ham tashkil etilishi mumkin.

 Hamkorlikda o‘qitishning zigzag yoki arra metodi. (E.Aronson). Pedagogik amaliyotda bu metod qisqacha “arra” metodi deb nomlanadi. Mazkur metodda kichik guruhlar 6-8 ta talabadan tashkil topadi. Dars davomida o‘rganiladigan mavzu mantiqan tugallangan qism (blok yoki modul) larga ajratiladi. Har bir qism yuzasidan o‘quvchilar bajarishi lozim bo‘lgan o‘quv topshiriqlar tuziladi. Har bir o‘quvchilar guruhi mazkur topshiriqlarning bittasini bajaradi va shu qism bo‘yicha “mutaxassis” ga aylanadi. So‘ngra guruhlar qayta tashkil etiladi. Bu guruhlarda har bir qism (blok yoki modul) “mutaxassisi” bo‘lishi shart, mazkur “mutaxassis” lar o‘zlari egallagan bilimlarni xuddi “arra” tishlari ketma-ket kelganidek, navbat bilan o‘rtoqlariga bayon qiladi. Mazkur guruhlarda o‘quv materiali mantikiy ketma-ketlikda qayta ishlab chiqiladi.

 

Hamkorlikda o‘rganish (Nazariya)

“CHuqur mulohazalar asosida tuzilgan jamoaviy, hamkorlikda ishlash o‘rganish va o‘qitish jarayonining yuqori samarasiz yondashuvlardan biri hisoblanadi.” 

Quyidagilar xaqida o‘ylab ko‘ring:

-   hamkorlikda o‘qitishni kichik guruhlardan boshlang;

-   ijtimoiy munosabatlarda kamdan-kam yo‘lo‘izlikda o‘rganiladi; - guruhda barcha o‘rganishga ma’sul bo‘lishi lozim;

-   ijtimoiy, kommunikativ va fikrlash kabi dastlabki ko‘nikmalar ochiqchasiga yetkazilishi kerak;

-   guruhlar bir jamoa sifatida ish ko‘rishlari kerak;

-   barcha materiallar ham hamkorlikda ishlashga mos emas;

-   2-4 ta guruhlar eng samari hasoblanadi;

-   kim bilan kim ishlashi haqida o‘ylab ko‘ring;

-   boshqa strategiyalar bilan qo‘shiladigan talablar xaqida o‘ylang;

-   sifatning oshishi sinf hanasining muxitiga boo‘liq. 

 

Hamkorlikda o‘rganishga oid misollar:

Hamkorlikda o‘rganishga tayyorlanish jarayonida qo‘yidagilarga e’tibor bering:

-   ishlash tuzilmasiga;

-   kerakli va foydalaniladigan jarayonga;

-   sinf xonasini qanday xivfsi qilishingizga.^[13]

 

Hamkorlikda o‘rganish: foydalanining ba’zi sabablari:

-   tadqiqotlarda ko‘rsatilishicha, yetkazib olish – bu o‘rganishning eng samari usulidir;

-   tadqiqotarda keltririlishicha, intelekt ijtimoiy ta’sir ostida bo‘ladi;

-   shaxslararo intelekt smarani muhim belgisidir;

-   dialog – jamiyatning xulqi sifatida muammoni yechishning kuchli usulidir;

-   konfliktlarni so‘ndirish ko‘nikmalari odatda guruh ishi qancha samarli bo‘lishini belgilab beradi;

-   ijtimoiy sifat, kommunikativlik va tanqidiy fikr yuritish ko‘nikmalarini shakllantiradi;

-   ba’zi o‘quvchilar  shu yo‘l bilan yaxshiroq ta’lim olishadi;

-   hamkorlikda o‘rganishning real hayotga boo‘lanish yaxshi.

Muammoli ta’lim – bu mantiqiy fikrlash jarayoni (tahlil, umumlashtirish va boshqa shu kabilar) va o‘quvchilarning izlanishli faoliyati qonuniyatlarini (muammoli vaziyat, bilishga qiziqish, ehtiyoj) hisobga olib tuzilgan ta‟lim va o‘qitishning ilgari ma’lum bo‘lgan usullarini qo‘llash qoidalarining yangi tizimidir. Shuning uchun ham muammoli ta’lim ko‘proq o‘quvchi fikrlash qobiliyatining rivojlanishini, uning umumiy rivojlanish va e’tiqodining shakllanishini ta’minlaydi. Didaktikaning barcha yutuqlarini istisno qilmay, balki ulardan foydalangan holda muammoli ta’lim ilmiy bilim va tushunchalarni, dunyoqarashni shakllantirish, shaxs va uning intellektual faolligini har tomonlama rivojlantirish vositasi sifatida rivojlantiruvchi ta’lim bo‘lib qoladi.

Muammoli ta‟lim nazariyasi o‘quvchi intellektual kuchining rivojlantiruvchi ta’limni tashkil qilishning psixologik – pedagogik yo‘llari va usullarini tushuntiradi.

Muammoli vaziyatlarning roli va ahamiyatini aniqlash o‘quvchi faol fikrlash faoliyatining psixologik-pedagogik qonuniyatlarini izchil ravishda hisobga olish asosida o‘quv jarayonini qayta qurish g‘oyasiga olib keldi. Yangi pedagogik faktlarni nazariy jihatdan mulohaza qilib ko‘rish asosida muammoli ta’limning asosiy g‘oyasi aniqlanadi: muammoli ta’limda bilimning deyarli katta qismi o‘quvchilarga tayyor holda berilmaydi, balki o‘quvchilarning tomonidan muammoli vaziyat sharoitlarida mustaqil bilish faoliyati jarayonida yegallab olinadi.

Ma’lumki, shaxsning har tomonlama va garmonik rivojlanishining muhim ko‘rsatikichi – yuqori darajada fikr yuritish qobiliyatining mavjudligidir. Agar ta’lim ijodiy qobiliyatni rivojlantirishga olib borsa, u holda uni so‘zning zamonaviy ma‟nosida rivojlanuvchi ta‟lim deb hisoblash mumkin.

Rivojlanuvchi ta‟lim deb, ya’ni umumiy va maxsus rivojlanishga olib keladigan shunday ta‟limni hisoblash mumkinki, unda o‘qituvchi fikr yuritishning qonuniy rivojlanishni bilimga tayangan holda, maxsus pedagogik vositalar yordamida o‘z o‘quvchilarini fan asoslarini o‘rganish jarayonida fikrlash qobiliyati va bilish yehtiyojini shakllantirishga oid maqsadga yo„naltirilgan ish faoliyatini olib boradi.

O‘qitish jarayoniga muammoli o‘qitish texnologiyasini qo‘llash uchun o‘qituvchi quyidagi masalalarni hal qilishi lozim:

O‘quv dasturi bo‘yicha mavzularni muammoli dars shaklida o„tish mumkinligini;

Mavzu matnidagi masalalar bo‘yicha muammoli vaziyatni keltirib chiqaradigan savollar, topshiriqlarni aniqlash, bunda didaktikaning ilmiylik, tizimlilik, mantiqiy ketma-ketlik, izchillik prinsiplariga amal qilish;

O‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish va boshqarishni ta‟minlaydigan vosita va usullarini aniqlashi, ulardan o‘z o‘rnida va samarali foydalanish yo‘llarini belgilash zarur.

Muammoli ta’lim texnologiyalari o„quvchi faoliyatini faollashtirish va jadallashtirishga asoslangan. Muammoli ta’lim texnologiyasining asosi - insonning fikrlashi muammoli vaziyatni hal etishdan boshlanishi hamda uning muammolarni aniqlash, tadqiq etish va yechish qobiliyatiga ega ekanligidan kelib chiqadi. 

Muammoli ta’lim o‘quvchilarning ijodiy tafakkuri va ijodiy qobiliyatlarini o‘stirishda jiddiy ahamiyatga ega. 

Muammoli ta’limning bosh maqsadi – o‘quvchilarning o‘rganilayotgan mavzuga doir muammolarni to‘liq tushunib etishga yerishish va ularni hal yeta olishga o‘rgatishdan iborat. Muammoli ta’limni amaliyotda qo‘llashda asosiy masalalardan biri o‘rganilayotgan mavzu bilan bog‘liq muammoli vaziyat yaratishdan iborat.

Turli o‘quv fanlari bo‘yicha o‘qituvchilar darslar jarayonida muammoli vaziyatlar hosil qilishni va ularni yechish usullarini oldindan ko‘zda tutishlari kerak.

Muammoli vaziyat yaratish usullari:

•  o‘qituvchi o‘quvchilarga dars mavzusi bilan bog‘liq ziddiyatli holatni tushuntiradi va uni yechish yo‘lini topishni taklif qiladi;

•  bir masalaga doir turli nuqtai-nazarlarni bayon qiladi;

•  hal etish uchun yetarli bo‘lmagan yoki ortiqcha ma’lumotlar bo‘lgan yoki savolning qo‘yilishi noto‘g‘ri bo‘lgan masalalarni yechishni taklif etadi va boshqalar.

Muammoli vaziyatni hal etish darajalari:  

-o‘qituvchi muammoni qo‘yadi va o‘zi yechadi;

-o‘qituvchi muammoni qo‘yadi va uning yechimini o‘quvchilar bilan birgalikda topadi;

-o‘quvchilarning o‘zlari muammoni qo‘yadilar va uning yechimini topadilar.

Muammoli vaziyatni yechishda qo‘llaniladigan usullar:

- muammoni turli nuqtai-nazardan o‘rganish, tahlil qilish;

•  solishtirish, umumlashtirish;

•  faktlarni aniqlash va qiyoslash;

•  vaziyatga bog‘liq xulosalar chiqarish;

•  o‘quvchilarning o‘zlari aniq savollar qo‘yishi va boshqalar.

Muammoli ta’lim texnologiyasi juda qadim zamonlardan shakllanib kelmoqda. Jumladan, qadimgi Gretsiyada muammoli savol-javoblar, qadimgi Hindiston va Xitoyda muammoli bahs-munozaralardan keng foydalanilgan.

Muammoli ta’limni amerikalik psixolog, faylasuf va pedagog Dj. Dyui 1894 yilda Chikagoda tashkil etgan tajriba maktabida qo‘llagan. XX asrning 30 yillarida bu yo‘nalishda tadqiqotlar olib borildi. 70-80-yillarga kelib, amaliyotga keng joriy etildi. 

Muammoli ta’limning asosiy g‘oyasi bilimlarni o‘quvchilarga tayyor holda berish emas, ular tomonidan dars mavzusiga tegishli muammolar bo‘yicha o‘quv tadqiqotlarini bajarish asosida o‘zlashtirilishini ta’minlashdan iborat. 

Bugungi kunda, muammoli o‘qitish deganda mashg‘ulotlarda pedagog tomonidan yaratiladigan muammoli vaziyatlar va ularni yechishga qaratilgan o„quvchilarning faol mustaqil faoliyati tushuniladi. Buning natijasida o‘quvchilar kasbiy bilimlarga, ko‘nikmalarga, malakalarga ega bo‘ladilar va fikrlash qobiliyatlari rivojlanadi.

Muammoli o‘qitish, o‘qitishning shaxsga yo‘naltirilgan texnologiyalarga taalluqli, chunki bu yerda shaxs subekt sifatida qaraladi, muammoli vaziyatlarning maqsadi - pedagogik jarayonda o‘ziga xos qiziqish uyg‘otishdir.

Muammoli o‘qitish, o‘qitishning eng tabiiy samarali usulidir, chunki ilmiy bilimlar mantig‘i o‘zida muammoli vaziyatlar mantiqini namoyish etadi. 

Muammoli vaziyatlar kiritilib, an’anaviy, bayon etish o‘quv materialining eng maqbul tarkibi hisoblanadi. Pedagog muammoli vaziyat yaratadi, o‘quvchini uni yechishga yo‘naltiradi, yechimni izlashni tashkil etadi. Muammoli o„qitishni boshqarish pedagogik mahoratni talab etadi, chunki muammoli vaziyatning paydo bo‘lishi individual holat bo‘lib, tabaqalashtirilgan va individuallashtirilgan yondashuvni talab etadi.

 

Nazorat savollari:

1.                      Hamkorlik pedagogikasining asosiy vazifalari.

2.                      Pedagogik faoliyatda qanday kasbiy muammolar yuzaga keladi.

3.                      Pedagogik   faoliyatda    kasbiy         muammolarni       xal     etish strategiyalarini izoxlang.

4.                      O‘quv materiallarini qanday tizimlashtiriladi.

5.                      O‘quv         materiallarini        tizimlashtirishning          didaktik parametrlarini izoxlang.

6.                      Ta’lim - tarbiya berishda hamkorlikda o‘qitish texnologiyasiga izox bering

7.                      O‘qitishni individuallashtirishda nimalarga e’tibor berish

kerak. 

8.                      O‘qitishni jadallashtirish texnologiyasi.

 

 

 

7-Mavzu: O‘quv topshiriqlarini ishlab chiqishga kreativ yondashish. Amaliy mashg‘ulot uchun o‘quv topshiriqlarini shakllantirish

 

Reja:

1.O‘quv topshiriqlarini ing ish qog‘ozlarini tayyorlash. O‘quv fani bo‘yicha aniq mavzularda keyslar to‘plamini shakllantirish.

2.O‘quv fani bo‘yicha aniq mavzularda darajali testlar to‘plamini ishlab chiqish. Shuningdek, rebus, anagramma, krossvord, skanvord, va boshqa boshqotirmalarni tayyorlash.

3.Kreativ yondashuv asosida o‘quv mashg‘ulotini tashkil etish, mavzu bo‘yicha savol-javob o‘tkazish.

 

O‘quv topshiriqlarining turlari va o‘quv mashg‘ulotlar uchun o‘quv topshiriqlari turlarini belgilash. Rejalashtirilgan maqsadlar tizimi ushbu maqsadlarning bajarilishini ta’minlovchi harakatlar tizimi bilan uzviy bog‘lanadi. O‘quv materiallarini o‘zlashtirishda ta’lim oluvchini faol harakatga undaydigan omil – o‘quv topshiriqlari hisoblanadi. O‘quv topshiriqlari – o‘rganilayotgan mavzu bo‘yicha talabalar tomonidan o‘zlashtirilgan bilim, ko‘nikma va malakalar darajasini aniqlashga xizmat qiladigan ta’limiy vazifalar yig‘indisi.

Shu sababli o‘quv topshiriqlarini to‘g‘ri shakllantirish maqsadga muvofiq sanaladi. Pedagogika OTMda tahsil olayotgan talabalar o‘quv topshiriqlarini to‘g‘ri shakllantirish ko‘nikma, malakalariga ega bo‘lishi zarur. O‘quv topshiriqlarini shakllantirishda quyidagilarga e’tibor qaratiladi:

Bu o‘rinda D.Tollingerova tomonidan quyidagi o‘quv topshiriqlari taksonomiyasi taklif etilgan:

1. O‘quv topshiriqlarining murakkablik

darajasini aniqlay olish.

2. Darsning maqsadiga  muvofiq o‘quv topshiriqlari tizimini shakllantirish

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Har bir o‘quv topshirig‘i o‘z ichiga yana bir necha kichik turdagi topshiriqlarni qamrab oladi. Ular quyidagilardir:

I. Xotirada saqlash, qayta yodga tushirishni talab etuvchi topshiriqlar:

1) xabardor bo‘lishga oid topshiriqlar;

2) alohida dalil, son, tushunchalarni yodga olishga doir topshiriqlar;

3) ta’rif, me’yor, qoidalarni yodga olishga oid topshiriqlar;

4) katta hajmdagi matn, bo‘lim, she’r, jadval va b.ni yodga olishga oid topshiriqlar.

II. Raqam va ma’lumotlar bilan ishlashda oddiy fikriy operatsiyalarni taqozo etuvchi topshiriqlar:

1)    dalillar (o‘lchash, tortish, hisoblash va b.)ni aniqlashga oid topshiriqlar;

2)    dalillarni keltirish va ta’riflashga (hisoblash, sanab o‘tish va b.)ga doir topshiriqlar;

3)    harakatlar jarayoni va usullarini tashkil etish va tavsiflashga oid topshiriqlar;

4)    ajratish va yig‘ish (tahlil va sintez)ga doir topshiriqlar;

5)    qiyoslash va farqlash (taqqoslash va bo‘lish)ga oid topshiriqlar;

6)    taqsimlash (kategoriyalashtirish va tasniflash)ga doir topshiriqlar;

7)    dalillar o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik (sabab, oqibat, maqsad, vosita, ta’sir, foydalilik, vosita, usullar)ni aniqlashga oid topshiriqlar;

8)    mavhumlashtirish, aniqlashtirish va umumlashtirishga doir topshiriqlar;

9)    murakkab bo‘lmagan (kattalik, o‘lchamlari noma’lum bo‘lgan) misollarni yechish.

III. Raqam va ma’lumotlar bilan ishlashda murakkab fikriy operatsiyalarni taqozo etuvchi topshiriqlar:

1)        ko‘chirish (biror joyga uzatish, shaklini o‘zgartirish)ga oid topshiriqlar;

2)        bayon qilish (sharhlash, ma’nosini tushuntirish, mohiyatini yoritish, asoslash)ga doir topshiriqlar;

3)        induktsiya (juz’iy xususiyatga tayangan umumiy xulosa chiqarish)ga oid topshiriqlar;

4)        deduktsiya (umumiy holatga ko‘ra xususiy xulosalar chiqarishga) doir topshiriqlar);

5)        isbotlash (dalillashtirish) va tekshirishga oid topshiriqlar;

6)        baholashga doir topshiriqlar.

IV. Ma’lumotlarni e’lon qilishga oid topshiriqlar:

1)    umumlashtiruvchi qisqacha ma’lumot, qoralama, mazmun va b.ni ishlab chiqishga doir topshiriqlar;

2)    hisobot, ma’lum muammoga bag‘ishlangan ilmiy asar, ma’ruzalarni tayyorlashga oid topshiriqlar;

3)    mustaqil ravishda yozma ishlar, chizmalar, loyihalar va b.ni bajarishga doir topshiriqlar.

V. Ijodiy fikrlashni talab etuvchi topshiriqlar:

1) amaliy takliflarni ishlab chiqarishga doir topshiriqlar;

2) muammoli masala va vaziyatlarni hal qilishga oid topshiriqlar;

3) savollarni qo‘yish va masala yoki topshiriqlarni ifodalashga doir topshiriqlar;

4) shaxsiy kuzatishlarga asoslangan holda yechimni topishga oid  topshiriqlar;

5) shaxsiy mulohazaga asoslangan holda yechimni topishga doir (ratsional yechimga asoslangan) topshiriqlar.

Anglanganidek, pedagoglar ta’lim jarayonini tashkil etishda o‘quv materiallarining xarakteridan kelib chiqqan holda yuqorida qayd etilgan topshiriqlardan ikki va undan ortig‘ini tanlash imkoniyatiga ega. Bir mashg‘ulotda talabalarni bir necha turdagi topshiriqlar bilan ishlashga jalb etish talabalarda o‘quv faoliyatiga nisbatan qiziqishni oshiradi va o‘quv-bilish faoliyatini kuchaytiradi.

 

5. O‘quv topshiriqlari uchun ish qog‘ozlarini tayyorlash. Ish qog‘ozlari asosida o‘quv topshiriqlarining bajarilishi mazkur jarayonni tezlashtirish, talabalar faoliyatini osonlashtirish va eng muhimi, mumkin qadar vaqtni tejash imkonini yaratadi. SHu tufayli yetakchi xorijiy mamlakatlar tajribasida o‘quv topshiriqlari bilan ishlash jarayoni uchun ish qog‘ozlarini shakllantirish va ularni mashg‘ulotlar uchun tayyorlashga alohida e’tibor qaratiladi.

O‘zbekistonda ham mustaqillik yillarida ta’limni tashkil etishga innovatsion yondashish natijasida uzluksiz ta’lim tizimining barcha bosqichlarida deyarli har bir dars, o‘quv mashg‘ulotida talaba va talabalarning amaliy faoliyatini ish qog‘ozlari vositasida tashkil etish an’anasi bir qadar shakllandi. Ayni vaqtda bu boradagi tajribani yanada boyitishga nisbatan ehtiyoj mavjud. SHu sababli OTM pedagoglarida ish qog‘ozlarini shakllantirish borasidagi ko‘nikma, malakalarini rivojlantirish maqsadga muvofiqdir. Qolaversa, o‘quv mashg‘ulotlarida bajariladigan topshiriqlar uchun ish qog‘ozlarining tayyorlanishi pedagoglarda kreativlik qobiliyatini yanaa rivojlanishiga yordam beradi.

Ta’lim jarayonida interfaol metodlarni qo‘llashda grafik organayzerlarning grafikli tavirlaridan ish qog‘ozlari sifatida foydalanish mumkin.

O‘MMning “Ilovalar” qismida so‘nggi yillarda o‘quv mashg‘ulotlarida tobora keng qo‘llanilayotgan ish qog‘ozlaridan namunalar (1-ilova) keltiriladi.

 

6. Kreativ yondashuv asosida o‘quv fanlari bo‘yicha nazorat-sinov topshiriqlarini tayyorlash, keys va darajali testlar to‘plamini shakllantirish.  Zamonaviy ta’limda talabalarga tayyor bilimlarni berish emas, balki ularni bilimlarni mustaqil o‘zlashtirishga yo‘naltirish tobora muhim ahamiyat kasb etib bormoqda. Zero, tayyor bilimlarni o‘zlashtirish garchi talabalarning borliqni anglashlarii, ijtimoiy munosabatlar mazmunini, u yoki bu ko‘rinishdagi kishilik faoliyati mohiyatini tushunishlariga yordam beradi. Biroq, borliq va ijtimoiy munosabatlarning mavjud holatini ifoalovchi hodisa, voqelik, jarayonning tarkibiy elementlari o‘rtasidagi o‘zaro birlik, aloqadorlikni tushunish, sabab-oqibatlarini tahlil qilish, faoliyat mazmuni, yo‘nalishi va eng muhimi, natijasini kafolatlovchi omillarni tahlil qilish malakalarini samarali rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi. SHu kabi salbiy holatning olini olishda talabalarni “muammo vaziyatlar”ga ro‘para qilish metodik jihatdan samarali sanaladi.

Muammoli vaziyatlarning didaktik imkoniyatlari talabalarni o‘rganilayotgan masala (mavzu, muammo) yuzasidan fikrlash, masala mohiyatini yorituvchi tarkibiy elementlar o‘rtasidagi o‘zaro birlik va aloqadorlikni anglash, “muammo-muammoni hal qilish jarayoni-echim” tizimi asosida masalani tahlil qilish, yechim borasida farazlarni ilgari surish, ularning maqbulligini tekshirish, yechimni bayon etish va uni himoya qilish kabi amaliy harakatlarni tashkil etishga majbur qiladi. Qolaversa, muammoli vaziyatlar yordamida talabalar o‘z bilimlarini mustaqil tahlil qilish, o‘quv-bilish faoliyatiga tanqiliy yondashish, o‘rganilayotgan masala (mavzu, muammo) yuzasidan ijodiy fikrlarni ilgari surish kabi imkoniyatlarga ega bo‘ladiki, xuddi shu holat jamiyat tomonidan ta’lim tizimi oldiga qo‘yilayotgan ijtimoiy buyurtmaning to‘laqonli bajarilishini ta’minlaydi. Ya’ni, muammoli o‘qitish, uni o‘qitish jarayonida qo‘llaniladigan texnologiyalar respublika uzluksiz ta’lim tizimi tomonidan o‘z oldiga qo‘yilgan har tomonlama (aqliy, axloqiy, jismoniy, hissiy jihatdan) rivojlangan  barkamol shaxs va malakali mutaxassisni tayyorlashdan iborat ijtimoiy buyurtmaning bajarilishini ta’minlovchi zarur pedagogik shart-sharoitni vujudga keltiradi. SHu sababli bugungi kunda ta’lim tizimida muammoli ta’limdan foydalanish, muammoli ta’lim texnologiyalarini samarali qo‘llashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Xususan, so‘nggi yillarda oliy ta’lim muassasalarida umumiy va mutaxassislik fanlarini o‘qitishda muammoli ta’lim texnologiyalari orasida muhim o‘rin egallagan “Keys-stadi” texnologiyasini qo‘llash tajribasi shakllanmoqda.

Shunday qilib, malaka oshirish kurslarida “Kreativ pedagogika” moduli (fani)ni o‘qitish pedagoglarda ularga xos kreativ sifat va ijodiy-pedagogik faoliyat malakalarini samarali rivojlantirish imkonini beradi. Pedagoglarda kreativlik sifatlari, ijodiy-pedagogik faoliyat malakalarini rivojlantirish borasida amerikali tadqiqotchi Patti Drepeau tomonidan taklif qilingan yo‘llarda foydalanish kutilgan natijalarni qo‘lga kiritishga yordam beradi. Qolaversa, pedagoglarda kreativlik sifatlarini shakllantirisha ustuvor tamoyillar asosida ish ko‘rish aniq maqsaga yo‘naltirilgan faoliyat samaradorligini kafolatlaydi. Malaka oshirish kurslarida amaliy mashg‘ulotlar jarayonida pedagoglarning kreativlik imkoniyatlarining aniq mezonlar asosida aniqlash, daraja ko‘rsatichlarini baholash asosida bu boradagi yutuq va kamchiliklarni belgilash, yutuqlarni boyitish, kamchiliklarni bartaraf etish chora-tadbirlarini belgilash mumkin bo‘ladi.

 

Nazorat savollari:

1.      Pedagogik kreativlikka qanday sifatlar xos?

2.      Pedagoglarda qanday ijodiy-pedagogik faoliyat malakalari mavjud bo‘lishi zarur?

3. Shaxsda kreativlik sifatlarini rivojlantirishning qanday yo‘llari mavjud?

4. Pedagoglarning kreativligini ifodalovchi belgilar nimalarda aks etadi?

5. Shaxs kreativligini rivojlantirishning ustuvor tamoyillari qaysilar?

6. Pedagoglarning kreativlik imkoniyatlari nimalarda aks etadi?

7. Pedagoglar kreativlik imkoniyatlarining tarkibiy asoslari nimalardan iborat?

8. Pedagoglarning kreativlik imkoniyati qanday mezonlar yordamida aniqlanadi?

9. Pedagoglarning kreativlik imkoniyati qanday darajalarda namoyon bo‘ladi?

8-Mavzu: Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim turlari va innovatsion ta’lim shakl metod va vositalar

 

Reja:

1.Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim texnologiyalari, ta’lim oluvchilarning bilish faolligini oshirish, mustaqil ta’limni tashkil etish asosidagi innovatsion ta’lim shakllari;

2. Amaliy o‘yinlar, muammoli, interfaol darslar,  blended learning (aralash o‘qitish), mahorat darslari, muammoli o‘qitish, mahorat dasrlari;

3.Ta’lim jarayonida  qo‘llaniladigan innovatsion vositalar (kompyuter, proektor, electron doska, internet va vebinar texnologiyalar), mavzu bo‘yicha savol-javob o‘tkazish.

 

Globallashuv sharoitida ta’lim shaxsni har tomonlama voyaga yetkazish, unda komillik va malakali mutaxassisga xos sifatlarni shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. Bugungi tezkor davr talabalarni ham qisqa muddatda va asosli ma’lumotlar bilan qurollantirish, ular tomonidan turli fan asoslarini puxta o‘zlashtirilishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishni taqozo etmoqda.

Zamonaviy sharoitda ta’lim jarayonining barcha imkoniyatlariga ko‘ra shaxsni rivojlantirish, ijtimoiylashtirish va unda mustaqil, tanqidiy, ijodiy fikrlash qobiliyatlarini tarbiyalashga yo‘naltirilishi talab qilinmoqda. O‘zida ana shu imkoniyatlarni namoyon eta olgan ta’lim  shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim deb nomlanadi.

 

 

 

 

 

Bu ta’lim o‘qitish muhitining talaba imkoniyatlariga moslashtirilishini nazarda tutadi. Unga ko‘ra ta’lim muhiti, pedagogik shart-sharoitlar, ta’lim hamda tarbiya jarayonini to‘laligicha talabaning shaxsiy imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish, qobiliyatini rivojlantirish, shaxs sifatida kamolotga yetishini ta’minlash, tafakkuri va dunyoqarashini boyitishni nazarda tutadi.

 

 

 

 

 

Bu turdagi ta’lim talabalarda mustaqillik, tashabbuskorlik, javobgarlik kabi sifatlar, shuningdek, mustaqil, ijodiy va tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini tarbiyalashga xizmat qiladi. Bu turdagi ta’limni tashkil etishda pedagoglardan har bir talaba imkon qadar individual yondashishni, uning shaxsini hurmat qilishni, unga ishonch bildirish taqozo etiladi. Qolaversa, shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim o‘qitish jarayonining ishtirokchilari pedagog-talaba yoki talaba-talaba, talaba-talabalar guruhi, talaba-talabalar jamoasi tarzida o‘zaro hamkorlikda bilim olish, shaxs sifatida kamol toptirish uchun qulay pedagogik sharoitni yaratish zaruriyatini ifodalaydi.

Pedagog ta’lim jarayonida shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim turlaridan foydalanar ekan, bir qator shartlarga qat’iy rioya etishi kerak. Ushbu talablar quyidagilaran iborat:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim talabani ta’lim tizimiga moslashtirishni emas, aksincha, uning individual xususiyatlarini inobatga olgan holda har tomonlama rivojlanishi, shaxs sifatida kamolotga yetishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishni nazarda tutadi. Bu turagi ta’lim talabalarni o‘z-o‘zini rivojlantirishga, mustaqil bilim olishga, o‘zining ichki imkoniyatlari, qobiliyatlarini to‘la namoyon eta olishi, bilish faolligini oshirish uchun zarur sharoitni vujudga keltirishi zarur. Talabalar shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim jarayonida o‘quv materialini o‘zlashtirishga ijodiy, tanqidiy yonashishni, yangi g‘oyalarni ilgari surish, ularni asoslash, o‘z fikrini himoya qilish, muammoli vaziyatlarda samarali yechimni topish ko‘nikma, malakalarini o‘zlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.

Pedagog tomonidan ta’lim jarayonida innovatsion xarakterga ega turli faol metodlarning qo‘llanilishi talabalarni rivojlantirish, qobiliyatlarini yanada o‘stirishga xizmat qiladi.  Xususan:

 

 

 

 

 

 

 

Mashg‘ulotlarini tashkil etishda pedagoglar o‘quv axborotlarining talabalar bilim, ko‘nikma, malaka va tajribalariga tayangan holda ularni qiziqtira oladigan, fikrlashga, ijodiy yondashishga undaydigan imkoniyatga ega bo‘lishini ta’minlashga alohida e’tibor qaratishlari zarur.

Ta’lim jarayonida pedagoglar tomonidan:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Eng muhimi pedagoglar o‘quv mashg‘ulotlarining nafaqat axborot berish, balki rivojlantirish xarakteriga ega bo‘lishlariga e’tiborni qaratishlari zarur. SHuningdek, muhokama qilinayotgan masala, muammo, o‘rganilayotgan mavzu yuzasidan talabalarning mustaqil fikr bildirishlari (noto‘g‘ri bo‘lsa-da, fikr bilirishlari)ga imkon berish, nima bo‘lganda ham ularni o‘ylashga, fikrlashga undash shaxsga yo‘natirilgan ta’limga xos muhim belgilardan biri sanaladi.

Ta’lim jarayonida quyidagilardan foydalanish shaxsga yo‘naltirilgan ta’limning yana bir belgisidir:

 

 

 

 

 

 

 

 

Ayni vaqtda shaxsga yo‘naltirilgan ta’limning quyidagi turlari farqlanmoqda (10-rasm):

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Zamonaviy sharoitda talabalarning o‘quv-bilish faolliklarini kuchaytirish, o‘qitish

sifatini oshirish va samaradorligini yaxshilash maqsadida innovatsion xarakterga ega ta’lim shakllaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bugungi kunda amaliy o‘yinlar, muammoli o‘qitish, interfaol ta’lim, modul-kredit tizimi, masofali o‘qitish, blended learning (aralash o‘qitish) va  mahorat darslari ta’limning innovatsion shakllari sifatida e’tirof etilmoqda.

Ayni o‘rinda ta’limning innovatsion xarakterga ega ushbu shakllari to‘g‘risida so‘z yuritiladi.

I. Amaliy o‘yinlar. Dastlab “o‘yin” tushunchasining mohiyatini anglab olish talab etiladi.

 

 

 

 

Zamonaviy sharoitda ta’lim amaliyotida amaliy-innovatsion xarakterga ega o‘yinlardan samarali foydalanilmoqda.

 

 

 

 

Ta’lim amaliyotida qo‘llaniladigan amaliy o‘yinlar o‘z-o‘zidan didaktik xususiyat kasb etadi, shu sababli ular ko‘p holatlarda “didaktik o‘yinlar” deb yuritiladi.

Kishilik tarixiy taraqqiyotining barcha davrlarida ham o‘yin sub’ekt faoliyatining eng birinchi va muhim turi sifatida tan olingan. Binobarin, shaxs faoliyatining muhim turlari – mehnat, o‘qish bilan birga o‘yin ham uning shakllanlanishi va rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. O‘yinlar vositasida katta avlod tomonidan to‘plangan hayotiy tajriba, o‘zlashtirilgan bilim, turmush tarzi va ijtimoiy munosabat asoslari, madaniy qadriyatlar yosh avlodga izchil uzatib kelingan.

O‘yin shaxsning tarbiyalash, rivojlantirish, unga ta’lim berish xususiyatlariga ega. Mavjud xususiyatlari tufayli o‘yinlar qadim-qadimdan xalq pedagogikasining muhim asoslaridan biri bo‘lib kelmoqda. Bevosita o‘yinlar bolalarda idrok, sezgi, xotira, tafakkur, nutqni rivojlantirishga yordam berish orqali ularni ma’naviy-axloqiy, aqliy,  jismoniy va estetik jihatdan tarbiyalashga xizmat qiladi. “Maktabgacha yoshdagi bola o‘yin faoliyatida o‘qish va mehnatga tayyorlanadi. Yosh ulg‘aygan sari o‘yinning roli biroz kamayib boradi. O‘yinlarning tarbiyaviy ahamiyati bolaning butun hayoti davomida saqlanib qoladi”[14].    

Agarda jismoniy xatti-harakatlarni rivojlantirishga xizmat qiladigan o‘yinlar bolalarda chaqqonlik, epchillik, chidamlilik, qat’iylikni tarbiyalasa, intellektual, konstruktsiyali o‘yinlar ularni o‘ylashga, fikrlashga, mantiqiy tafakkur yuritishga o‘rgatadi. 

“O‘yin inson hayotining hayotining har bir davri uchun uning ruhiy rivojlanishini belgilovchi yetakchi faoliyat turi hisoblanadi. Faqat o‘yinda va o‘yin orqali bola voqelikni, shu jumladan, kishilar ijtimoiy munosabatlarini, hulqini, xatti-harakatlarini bilib oladi”.

Tarixiy taraqqiyot jarayonida o‘yin nafaqat bolalar, balki kattalar hayotidan ham alohida o‘rin egallashga muvaffaq bo‘lindi. Zamonaviy sharoitda  intellektual, kompьyuter, iqtisodiy, harbiy, kasbiy, sport va maishiy hodiq chiqarishga ko‘maklashadigan o‘yin modellari ham kattalar orasida keng ommalashgan.

Zamonaviy pedagogikada o‘yinlar ta’lim jarayonining samaradorligini oshirish, ta’lim oluvchilarning o‘quv-bilish faolligini kuchaytirish maqsadida quyidagi tarzda qo‘llaniladi:

 

 

 

 

 

 

 

 

O‘yinning mohiyati va tuzilishi ma’lum ko‘nikma, malaka, qobiliyat va sifatlarning har bir ishtirokchida butun o‘yin davomida shakllanishini ta’minlaydi. Ta’lim jarayonda o‘yin texnologiyalaridan foydalanishda o‘qituvchi pedagogik vazifalarini  stsenariyda aniq ifodalay olishi zarur.

O‘yin faoliyatining psixologik mexanizmlari shaxsning o‘zini namoyon qilish, o‘zining hayotda o‘rnini belgilash, o‘zini o‘zi boshqarish, o‘z imkoniyatlarini amalga oshirishan iborat asosiy ehtiyojlarni qondirish imkoniyatini yaratadi. 

O‘yin ijtimoiy tajribalarni o‘zlashtirish va qayta yaratishga yo‘nalgan vaziyatlarda, faoliyat turi sifatida belgilanadi hamda o‘yin jarayonida shaxsning o‘z xulqini boshqarishi shakllanadi va takomillashadi.

O‘quv faoliyatining asosiy motivi – bu o‘quv-bilish motivi bo‘lsa, o‘quv faoliyatining eng muhim motivatsiyasi esa talabada o‘zi tanlangan va asoslarini o‘zlashtirayotgan kasbga bo‘lgan qiziqishi sanaladi. Talaba o‘quv jarayonidagi egallagan bilimlaridan, kasbiy malakalari va ko‘nikmalaridan hissiy jihatdan qoniqa olishi lozim. Bu vazifani hal qilishda o‘qitish jarayonida o‘yinli texnologiyalardan foydalanish alohida ahamiyat kasb etadi. O‘yinli texnologiyalari, shuningdek, talabalarning ijodiy qobiliyati va kreativ tafakkurini o‘stiradi.

Pedagogik maqsadda foydalanilayotgan o‘yinlar o‘yin texnologiyalari deb nomlanadi.

 

 

 

 

 

 

 

O‘yin texnologiyalari ta’lim oluvchilarni muayyan jarayonga tayyorlash, ularda ma’lum hayotiy voqelik, hodisalar jarayonida bevosita ishtirok etish uchun dastlabki ko‘nikma, malakalarni hosil qilishga xizmat qiladi. Ta’lim jarayoni ishtirokchilari (m: ta’lim oluvchilar, ota-onalar, pedagogik jamoa a’zolari, ta’lim muassasalarining rahbarlari, jamoatchilik tashkilotlarining vakili va b.) sifatida turli rollarni bajarish talaba (o‘quvchi)larga pedagogik faoliyat mazmuni bilan yaqindan tanishish imkoniyatini yaratish asosida ma’lum faoliyatni samarali tashkil etishga nazariy, amaliy va ruhiy tayyorgarlikka erishish nuqtai nazaridan yordam beradi.

O‘quv mashg‘ulotlaridan o‘yinlar va o‘yinli vaziyatlarni qo‘llash quyidagi asosiy yo‘nalishlarda amalga oshiriladi:

 

 

 

 

 

 

 

 

O‘quv jarayonida o‘yin texnologiyalarining o‘rni, roli, shuningdek, o‘yin elementlari hamda ta’limning o‘zaro uyg‘unligi ko‘p jihatdan o‘qituvchi tomonidan pedagogik o‘yinlar mohiyati, funktsiyasi va turlarining qanchalik tushunilishi bilan belgilanadi. Aksariyat pedagogik o‘yinlar o‘zida quyidagi belgilarni namoyon qiladi (11-rasm):

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Har qanday o‘yinlar kabi pedagogik jarayonlarda foydalaniladigan o‘yinlar ham o‘zining aniq maqsadi va natijasiga ega bo‘ladi.

Ta’lim muassasalarida ko‘p holatlarda rolli va kasbiy xarakterga ega ishbilarmonlik o‘yinlarian foydalaniladi. Muhimi pedagogik maqsadlarda qo‘llaniladigan o‘yinli texnologiyalarining asosini talabalarning faollik va tezkorlikka asoslangan faoliyati tashkil etadi.

Pedagogik o‘yin­lar yangi o‘quv materialini o‘zlashtirish, mustahkamlash, talabaning ijodiy qobiliyatini rivojlantirish, umumiy kasbiy tayyorgarlik ko‘nikma, malakalarini shakllantirish kabi masalalarni yechishga qaratiladi. Ular yordamida talabalar turli holatlardan o‘quv materialini tushunish, uning negizida ma’lum ko‘nikma, malaka va sifatni o‘zlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.

 

II. Muammoli o‘qitish takomillashgan o‘qitish texnologiyasidir. Hozirgi oliy maktabdagi samarali o‘qitish texnologiyasi muammoli ta’limdir. Uning vazifasi faol bilish jarayoniga undash va tafakkurda ilmiy-tadqiqot uslubini shakllantirishdir. Muammoli ta’lim ijodiy faol shaxs tarbiyasi maqsadlariga mos keladi.

 

 

 

 

 

 

 

Bu turdagi ta’limning ilk g‘oyalari  amerikalik psixolog va pedagog J.Dьyui (1859-1952 yy.) tomonidan asoslangan. U 1894 yilda CHikagoda o‘qitish o‘quv rejasi bo‘yicha emas, balki o‘yin va mehnat asosida olib boriladigan tajriba maktabini tashkil etgan.

J.Dьyui muammoli ta’lim asosi sifatida quyidagi yo‘nalishlarni belgilagan (14-rasm):

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Muallif ko‘rsatilgan yo‘nalishlarda ta’limni tashkil etish uchun quyidagi vositalardan foydalangan:

 

 

 

 

O‘tgan asrning 60-yillarida muammoli ta’lim L.Rubinshteyn, M.I.Maxmutov, V.Okon, I.Ya.Lerner kabi tadqiqotchilarning qarashlari negizida yanada rivojlangan. S.L.Rubinshteynning “Tafakkur muammoli vaziyatdan boshlanadi” degan g‘oyasi muammoli ta’limning psixologik asosi sifatida qabul qilingan.

Muammoli ta’limning bir necha turlari mavjud. M: M.N.Skatkin o‘z ishlarida muammoli ta’limning quyidagi turlari borligiga urg‘u beradi (15-rasm):

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Muammoli ta’limning asosini muammo (yun. “to‘siq”, “qiyinchilik”)
yoki muammoli vaziyat tashkil etib, muammoli TT ularning yechimini topishga xizmat qiladi. Ko‘p holatlarda muammo va muammoli vaziyat sinonimlardek qabul qilinadi. Aslida esa ular bir-biridan farq qiladi.

 

 

 

 

Mohiyatiga ko‘ra muammo uni keltirib chiqargan sabablarni o‘rganish, uni hal etishda ahamiyatli, samarali bo‘lgan yo‘l, metod va vositalarni izlash, ularning samarali ekanligini asoslovchi dalillarni to‘plash, dalillarni yangicha, yangi tahlitda izohlash asosida hal qilinadi.

Pedagogika sohasida ko‘p holatlarda “muammo” tushunchasi tashkiliy- pedagogik, psixologik, ta’limiy va tarbiyaviy masalalarni hal qilishda qo‘llaniladi. Soha nuqtai nazardan pedagogik jarayonda quyidagi xarakterdagi muammolarga murojaat qilinadi:

 

 

 

 

 

Ma’lum bilimlar, noma’lum bilimlar va mavjud tajriba muammoning tarkibiy qismlari sifatida namoyon bo‘ladi.

 

 

 

 

Ta’lim jarayonida muammoni qo‘yish bir necha sathda kechadi. Ular (3-jadval):

3-jadvali. Muammoni qo‘yish darajalari

 

Darajalar	Muammoni qo‘yish mohiyati
1-daraja	O‘qituvchi muammoni qo‘yadi va talabalarni uni hal qilishga yo‘naltiradi
2-daraja	O‘qituvchi muammoli vaziyatni bayon qiladi va talabalarning o‘zlari mustaqil ravishda muammoni shakllantiradi
3-daraja	O‘qituvchi muammoni qo‘rsatib bermaydi, balki unga talabalarni ro‘para qiladi. Talabalar muammoni anglagan holda uni o‘zlari shakllantirib, muammoni yechish usullarini tahlil qiladi

 

Ta’lim jarayonida masalani qo‘yishda mavjud shart-sharoitlarni aniqlashda muammo fundamental asos sifatida namoyon bo‘ladi. O‘quv materiallari mazmunini o‘zlashtirishda muammoning qo‘yilishi va hal etilishi quyidagi bosqichlarda kechadi (16-rasm):

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Pedagogik jarayonda talaba “muammo”ga emas, balki muammoli vaziyatga

 

 

 

 

 

ro‘para qilinadi.  

 

 

 

 

 

Darhaqiqat, muammoli vaziyat deganda talabanining hozirda yoki kelgusida ta’lim maqsadiga erishishi uchun xavf tug‘diraigan vaziyat tushuniladi.

Muammoli vaziyatni hal qilish bir necha bosqichda kechadi.

Pedagogikada muammoli vaziyat metodi ham qo‘llaniladi.

 

 

 

 

 

Metodning mohiyati aniq vaziyatni tahlil qilish, baholash va uning yechimi yuzasidan qaror qabul qilishdan iborat. Ta’lim jarayonida muammoli vaziyat metodi qo‘llanilganda talabalarning faoliyatlari quyidagi tizim asosida tashkil etiladi (18-rasm):

Muammoli vaziyat” metodi uchun tanlangan muammoning murakkabligi talabalarning bilim darajalariga mos kelishi kerak. Ular qo‘yilgan muammoning yechimini topishga qodir bo‘lishlari kerak, aks holda yechimni topa olmagach, ta’lim oluvchilarning qiziqishlari so‘nishiga, o‘zlariga bo‘lgan ishonchlarining yo‘qolishiga olib keladi. “Muammoli vaziyat” metodi qo‘llanilganda talabalar

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

“mustaqil fikr yuritishni, muammoning sabab va oqibatlarini tahlil qilishni, uning yechimini topishni o‘rganadi.

“Muammoli vaziyat” metodining tuzilmasi quyidagicha:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ta’lim jarayonida muammoli vaziyat metodini qo‘llash quyidagi tartibda kechadi:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Muammoli vaziyatni yechishda quyidagi usullar qo‘llaniladi:

 

Muammoli vaziyat metodi quyidagi afzalliklariga ega:

 

Ta’lim jarayonida ushbu metodni qo‘llashda ayrim kamchiliklar ham ko‘zga tashlanai. Ular:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Mohiyatiga ko‘ra muammoli ta’lim muayyan texnologiyalarga asoslanadi.

 

 

 

 

 

Muammoli ta’lim texnologiyalari talaba faoliyatini faollashtirish va jadallashtirishga asoslangan. Ushbu texnologiyalarning asosiy g‘oyasi – shaxsni fikrlashga, muammo mohiyatini tushunish, muamoli vaziyatni hal qilishga undash, unda muammoni his qila (ko‘ra) olish, yechimni topish yo‘lida tadqiqot olib borish va muammoni hal qilish qobiliyatiga ega bo‘lishini ta’minlash sanaladi.

Ushbu ta’lim texnologiyasi juda qadimdan shakllangan. M: qadimgi Gretsiyada Suqrot tomonidan qo‘llanilgan usul, qadimgi Hindiston, Xitoy, Movarounnahrda qo‘llanilgan bahs-munozalar. Zamonaviy ta’limda qo‘llanilayotgan muammoli ta’lim texnologiyalari 1894 yilda amerikalik psixolog va pedagog J.Dьyui tomonidan (CHikago tajriba maktabida) asoslangan. 

Bu turdagi ta’lim texnologiyalarining quyidagi shakllari mavjud:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ta’lim tizimida muammoli ma’ruza muammoli ta’limda eng ko‘p qo‘llaniladigan o‘qitish shakli sanaladi.

 

 

 

 

Muammoli ta’lim jarayonini tashkil etishda o‘qituvchi tomonidan qo‘llaniladigan metodlar ham muhim ahamiyat kasb etadi. SHu sababli o‘qituvchilar ularni to‘g‘ri tanlashga e’tibor qaratishlari zarur. Quyidagilar muammoli ta’limning asosiy metodlari sanaladi (19-rasm):

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Mahorat darslari zamonaviy ta’limning yana bir tobora ommalashayotgan shakli sanaladi.

 

 

 

Bu shakldagi o‘qitish bir martalik sanaladi. Mahorat darslarini tashkil etishda ko‘p yillik ish tajribasiga ega, shuningdek, samarali metodika yoki texnologiyaga ega innovator pedagoglarning kasbiy malakalari ochiq tarzda, interfaol muloqot asosida hamkasb pedagoglar hamda talabalarga namoyish etiladi.

Malakali pedagoglar tomonidan mahorat darslarini tashkil etishda quyidagi vazifalar bajariladi:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Mahorat darslarini tashkil etish natijasi sifatida quyidagi mahsulotlar yaratilishi mumkin:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ta’lim jarayonida qo‘llaniladigan innovatsion vositalar. Zamonaviy sharoitda innovatsion xarakterga ega vositalar ham qo‘llanilmoqda. Ularning texnologik-didaktik imkoniyati talabalarning o‘quv-bilish faolligini oshirish bilan birga, o‘qitish sifatini yaxshilab, samaradorligini oshirishga yordam beradi. 

Bugungi kunda har bir OTMda tashkil etilayotgan o‘qitish jarayonida kompyuьter, skaner, videoko‘z, videokamera, proektor, elektron doska, modem, telefon, internet, mulьtimedia, mikrofon, karnay (kolonka),  vebkamera, CD-ROM kabi texnik vositalar, ma’lumotlar ombori (bazasi) va vebinar texnologiyalar kabi innovatsion xarakterga ega vositalar samarali qo‘llanilmoqda. Quyida ularning mohiyati haqida to‘xtalib o‘tiladi.    

Kompyuьter (ingl. “computer” – hisoblash mashinasi) – ma’lumotlarni qayta ishlash va hisob-kitob ishlarini qat’iy belgilangan tartibda amalga oshiruvchi, shuningdek,  ramziy belgilarga asoslangan boshqa vazifalarni bajaradigan dasturiy elektron qurilma yoki tizim. Qurilma tomonidan bajariladigan qat’iy belgilangan tartib dastur deb nomlanadi. Kompьyuter quyidagi tarkiyuiy elementlardan tashkil topgan:  tizim bloki, monitor, klaviatura, sichqoncha hamda tashqi qurilmalar.

Skaner (ingl. “scanner” (“scan” so‘zidan) – sinchiklab razm solmoq, sinchiqlab qaramoq) – qandaydir ob’ekt (odatda tasvir, matn)ni tahlil qilish asosida ob’ekt tasviri (matni)ning raqamli nusxasini hosil qiladigan qurilma. Nusxa olish jarayoni skanerlash deb nomlanadi.  

Videoko‘z – eshik oldi (ostona)agi vaziyatni televizor yoki videomonitor ekranidan masofaviy kuzatishga mo‘ljallangan zamonaviy elektron qurilma. Tashqi tomonan videoko‘z oddiy “eshikko‘zi”dan hech qanay farq qilmaydi, shu sababli diqqatni o‘ziga tortmaydi.  Videoko‘zning muhim jihati agar u o‘rnatilsa, uy, bino ichidagi shaxslarning eshik olida kim turganligini bilish uchun albatta ostonaga kelishi talab etilmaydi.

Videokamera – televizon uzatish kamerasi va video yozuvni amalga oshiradigan qurilmaning o‘zaro qorishmasi bo‘lib, u dastlab “televizon kamera”, “telekamera” tarzida qo‘llanilgan. Dastlab kichik hajmli qo‘l telekamerasi sifatida qo‘llanilgan videokameralar oilaviy video lavhalarni videomagnitafonga yozib olish maqsadida qo‘llanilgan. Keyinchalik TV-kamerava videomagnitafonning o‘zaro qorishmasi sifatida  kamkorder (ingl. “camcorder”) paydo bo‘lganidan keyin videokamera jurnalistikada qo‘llanila boshlandi. 

Proektor LCD (ingl. “liquid crystal display” – LCD) – bir yoki bir nechta suyuq kristalli matritsaan iborat bo‘lib, tasvirni ekranga uzatib berishga xizmat qiladigan qurilma. Undan foyalanish vaqtida tasvirning syujetidan kelib chiqqan holda tasvirni yorqinlashtirish va keskin o‘zgarishlarni bartaraf etishga to‘g‘ri keladi. 

Elektron doska (ingl. “interactive whiteboard” – interfaol doska) – katta sensorli ekranga ega qurilma bo‘lib, u kompьyuter va proektor ham kiradigan tizimning bir qismi sanaladi. Proektor yordamida kompьyuterning “Ish stoli”dagi tasvir elektron (interfaol) doskaning yuzasiga chiqariladi, natijada doska “ekran”ga aylanadi. Doskaga uzatib berilgan tasvirni o‘zgartirish, unda ma’lum o‘zgarishlarni hosil qilish yoki unga belgilar qo‘yish mumkin. Barcha o‘zgar

tirishlar mos ravishda kompьyuterda faylga yozib olinadi, uni saqlab qo‘yish fleshka yoki diskka yozib olish, qayta ishlash mumkin. Bu vaziyatda elektron doska axborotni kirituvchi qurilma sifatida namoyon bo‘ladi. Doskani maxsus stilus yoki qo‘lni unga salgina tekkizish orqali boshqarish mumkin. Doska va kompьyuter o‘rtasidagi aloqa ikki yoqlama bo‘lib, qo‘l yoki doskaning ruchkasi (stilusi) xuddi sichqoncha kabi ishlaydi. 

Modem (“modulyatsiya”, “demodulyatsiya”  so‘zlaridan olingan) – uzluksiz signallarni raqamli ma’lumot (modulyatsiya)larga va raqamli ma’lumotlarni esa uzluksiz signal (demodulyatsiya) lariga aylantirib beradigan qurilma. Kompьyuter telefon tarmog‘i orqali axborot almashish maqsadida ishlatilayotganda tarmoqdan uzatilayotgan signallarni qabul qilish va ularni raqamli axborotlarga aylantirish imkonini beradigan qurilmaning mavjud bo‘lishi taqozo etiladi. Modemning vazifasi kompьyuter uzatilgan signalni telefon tarmog‘ining ish chastotasi diapozoniga mos chastotali elektr signaliga aylantirib berish, shuningdek, kompьyuterlararo aloqani o‘rnatishdan iborat. Ushbu qurilma o‘zining kommunikatsion dasturlariga ega. Mazkur dasturlar uzoq masofalarga ma’lumotlarni uzatish va qabul qilish imkonini yaratadi.

Telefon (qad. yunon. “uzoq” + “ovoz” – uzoqdagi ovoz) – muayyan masofadan turib, ovozni uzatish va qabul qilib olishga mo‘ljallangan apparat. Zamonaviy telefonlar elektr signallarni bevosita yuborish imkoniyatiga ega.

Internet (angl. “Internet” – butunjahon kompьyuter tarmoqlarining birlashgan tizimi) – dunyoning barcha nuqtalaridagi o‘n minglab axborotlarni saqlovchi va uzatib beruvchi kompьyuter tarmoqlarni birlashtiruvchi ulkan butunjahon kompьyuterlar tarmog‘i; uning vazifasi xohlovchilarga istalgan ma’lumotlarni yetkazib berishdan iborat. Ko‘p hollarda “Butunahon tarmog‘i”, “Global tarmoq” yoki oddiygina “Tarmoq” deb nomlanadi. Internet asosida Butunjahon o‘rgamchak to‘ri (World Wide Web – WWW), shuningdek, juda ko‘plab boshqa ma’lumotlarni yetkazib beruvchi tizimlar ishlaydi

Elektronnaya pochta (ingl. “electronic mail” tushunchasidan olingan; “email”, “e-mail”) – 1) joylashgan o‘rni, xabar matni yoki fayl (hujjat, fotosurat va h.k.)an qat’iy nazar boshqa shaxsga ma’lumotlarni yuborish imkoniyatini beradigan elektron pochta; 2) kompьyuter tarmog‘i, shuningdek, Internetdan foydalanuvchilar o‘rtasida elektron xabarlarni almashish va olish borasida ko‘rsatiladigan xizmat; texnologiya. Odatda elektron pochta orqali yuborilgan xabar elektron xat (maktub) yoki e-mail (imeyl), pochtaning o‘zi esa quti (elektron quti) deb nomlanadi. Mazkur pochta tarkibiy elementlari, ishlash tamoyillari va xarakterli xususiyatlari (foydalanishning oddiyligi, yetkazib berishda ma’lumotlarning biroz tutib turilishi, yetarli darajadagi ishonchlilik, qolaversa, yetkazib berish kafolatining mavjud emasligi)ga ko‘ra amalda oddiy (qog‘oz orqali yuboriladigan) pochtaning o‘zi bo‘lib, unda ham pochta, xat (maktub), konvert, quti, yetkazib berish va b. tushunchalar qo‘llaniladi.  

Mulьtimedia (ingl. “multi” – ko‘p, “media” – muhit) – bitta raqamli taqdim etishda matn, ovoz, garfika, foto, videoni birlashtiradigan zamonaviy texnik va dasturiy vositalarni qo‘llash asosida interfaol dasturiy ta’minot boshqaruviga ko‘ra sodir bo‘ladigan vizual va audioeffektlarning o‘zaro ta’siri. O‘quv jarayonida kompьyuter dastur (tizim)lari, mustaqil ta’lim uchun turli topshiriqlar ko‘rinishdagi kompьyuter modellari, o‘quv mashg‘ulotlarining turli bosqichlarida hal etiladigan o‘quv-bilish vazifalari, kompьyuter o‘quv o‘yinlari, shuningdek, Internet tarmog‘idagi ta’limiy veb-sahifalar kabi mulьtimedia mahsulotlaridan foydalaniladi.

Mikrofon – turli xil ovozli animatsiya (Windows tizimi yoki MSWord matn muharriri) va taqdimotlarni tayyorlashda qo‘llaniladigan qurilma. Animatsiyalar to‘liq ovozli shaklda tayyorlanadi.

Karnay (kolonka) – Windows tizimi yoki MSWord matn muharririda qo‘llaniladigan ovozli animatsiya va taqdimotlarni namoyish etishda ovozlarni kompьyuterdan foydalanuvchiga eshitishga xizmat qiladigan qurilma. Uning asosiy vazifasi ovoz (musiqa, ovoz va b.)ni qurilma orqali chiqarib va kuchaytirib berishdan iborat.

Vebkamera – kompьyuterlararo videotasvirlarni uzatuvchi qurilma. U xalqaro Internet tarmog‘i xizmatidan foydalanishda qo‘llaniladi. Vebkamera yordamida dunyoning istalgan nuqtasida joylashgan sub’ektni ko‘rish, u bilan muloqot qilish imkoniyatiga ega bo‘linadi. 

Internetda skayp tizimidan foydalangandawebkamera qo‘llaniladi. Bunda videoqo‘ng‘iroqlarni, konferensaloqalarni amalgaoshirish mumkin.

CD-ROM (CompactDiskReadOnlyMemory) – faqat o‘qish maqsadida foydalaniladigan lazerli qurilma, lazerli (kompakt) disk. Ushbu disk  o‘zida 650 Mbayt (700 Mbayt) hajmdagi ma’lumotni sig‘diradi, uni ishlatish qulayB ma’lumotlarni almashishda tezkorlik ta’minlanadi. Lazerli (kompakt) diskning CD-ROM (o‘qish uchun) va CD-Writer (yozuvchi; ma’lumot va dasturlarni yozish uchun) ko‘rinishlari mavjud.

Ma’lumotlar ombori (bazasi) – birgalikda qo‘llaniladigan o‘zaro mantiqiy bog‘langan ma’lumotlar to‘plami; bir marta belgilanib, keyin ko‘plab foydalnuvchilar tomonidan bir vaqtning o‘zida foydalaniladigan ma’lumotlarni saqlovchi yagona ombor.

 

 

9-Mavzu: O‘qituvchi innovatsion faoliyatining strukturasi

 

Reja:

1.O‘qituvchi innovatsion faoliyatining strukturasining tarkibiy qismalari. O‘qituvchining kommunikativ kompetentligi, nutq texnikasi va madaniyati, pedagogic muloqot uslublari va ularni to‘g‘ri tanlash.

2.Pedagogic deontologiya, pedagogik muloqot madaniyati, muloqot yo‘nalishlari va uslublari;

3.Auditoriyada shaxslararo munosabatlarni samarali tashkil etish va guruhni optimal boshqarish.  

 

Amaliy topshiriq

Maktabga borib boshlang`ich sinf o`qituvchilarining innovatsion faoliyatlarini o`rganish Mikro mashg„ulot

 1. Sohada namoyon bo‘layotgan yangilikni ajratib ko‘rsatuvchi blok (unda pedagogikadagi yangi g‘oyalar, pedagogik yangiliklarning tasnifi, ularni asoslashga xizmat qiladigan shart-sharoitlar, yangilik darajasini belgilovchi  me’yorlar, pedagoglarning yangiliklarni o‘zlashtirish va unan amaliyotda samarali foydalanishga tayyorliklari, an’analar va novatorlik tashabbuslari, sohada yangiliklarni yaratish bosqichlari aks etadi).

2. Pedagoglar tomonidan yangilikning idrok qilinishi, o‘zlashtirilishi va baholanishi ifodalovchi blok (unda pedagogik jamoalar tomonidan yangiliklarning baholanishi va o‘zlashtirilishi – turli innovatsion  jarayonlar, konservatorlik va novatorlik, innovatsiya muhiti, pedagogik jamoalarning yangilikni idrok etish va baholashga tayyorliklari aks etadi.

3. Yangilikdan foydalanish va uni joriy etish bloki (unda yangilikni amaliyotga tadbiq etish va ulardan samarali foydalanish hodisasi ro‘y beradi).

Bu o‘rinda M.M.Potashnik tomonidan e’tirof etilgan innovatsiya jarayonlar mohiyatini ifodalovchi talqin alohida ahamiyatli ekanligini ko‘rsatish o‘tish maqsadga muvofiqdir. Mazkur talqinga ko‘ra innovatsion jarayon quyidagi tuzilmalarga ega.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Innovatsiya jarayoni tarkibiy tuzilmalardan iborat bo‘lish bilan birga muayyan qonuniyatlarga ham bo‘ysunadi.

Nazorat savollari:

1.                   Innovatsion faoliyat nima va unga qanday belgilar xos?

2.                   Innovatsiyalarni asoslash qanday bosqichlarda kechadi?

3.                   Innovatsion jarayon qanday tuzilmalarga ega?

4.                   Innovatsiya jarayon qanday qonuniyatlarga bo‘ysunadi?

5.                   Ta’lim innovatsiyalarini pedagogik jarayonga tatbiq etish qanday bosqichlarda kechadi?

6.                   Pedagoglarda innovatsion yondashuvni qaror topish qanday bosqichlaran iborat? 

 

 

10-Mavzu: Tarbiya tizimida innovatsiyalar

 

Reja:

1.Tarbiya nazariyasi.

2.Tarbiya tizimida innovatsiyalar.

3.Tarbiya tizimini takomillashtirishda innovatsiyaning ahamiyatini oshirish

 

Bu turdagi ta’lim talabalarda mustaqillik, tashabbuskorlik, javobgarlik kabi sifatlar, shuningdek, mustaqil, ijodiy va tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini tarbiyalashga xizmat qiladi. Bu turdagi ta’limni tashkil etishda pedagoglardan har bir talaba imkon qadar individual yondashishni, uning shaxsini hurmat qilishni, unga ishonch bildirish taqozo etiladi. Qolaversa, shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim o‘qitish jarayonining ishtirokchilari pedagog-talaba yoki talaba-talaba, talaba-talabalar guruhi, talaba-talabalar jamoasi tarzida o‘zaro hamkorlikda bilim olish, shaxs sifatida kamol toptirish uchun qulay pedagogik sharoitni yaratish zaruriyatini ifodalaydi.

Pedagog ta’lim jarayonida shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim turlaridan foydalanar ekan, bir qator shartlarga qat’iy rioya etishi kerak. Ushbu talablar quyidagilaran iborat:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim talabani ta’lim tizimiga moslashtirishni emas, aksincha, uning individual xususiyatlarini inobatga olgan holda har tomonlama rivojlanishi, shaxs sifatida kamolotga yetishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishni nazarda tutadi. Bu turagi ta’lim talabalarni o‘z-o‘zini rivojlantirishga, mustaqil bilim olishga, o‘zining ichki imkoniyatlari, qobiliyatlarini to‘la namoyon eta olishi, bilish faolligini oshirish uchun zarur sharoitni vujudga keltirishi zarur. Talabalar shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim jarayonida o‘quv materialini o‘zlashtirishga ijodiy, tanqidiy yonashishni, yangi g‘oyalarni ilgari surish, ularni asoslash, o‘z fikrini himoya qilish, muammoli vaziyatlarda samarali yechimni topish ko‘nikma, malakalarini o‘zlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.

Pedagog tomonidan ta’lim jarayonida innovatsion xarakterga ega turli faol metodlarning qo‘llanilishi talabalarni rivojlantirish, qobiliyatlarini yanada o‘stirishga xizmat qiladi.  Xususan:

 

 

 

 

 

 

 

Mashg‘ulotlarini tashkil etishda pedagoglar o‘quv axborotlarining talabalar bilim, ko‘nikma, malaka va tajribalariga tayangan holda ularni qiziqtira oladigan, fikrlashga, ijodiy yondashishga undaydigan imkoniyatga ega bo‘lishini ta’minlashga alohida e’tibor qaratishlari zarur.

Ta’lim jarayonida pedagoglar tomonidan:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Eng muhimi pedagoglar o‘quv mashg‘ulotlarining nafaqat axborot berish, balki rivojlantirish xarakteriga ega bo‘lishlariga e’tiborni qaratishlari zarur. SHuningdek, muhokama qilinayotgan masala, muammo, o‘rganilayotgan mavzu yuzasidan talabalarning mustaqil fikr bildirishlari (noto‘g‘ri bo‘lsa-da, fikr bilirishlari)ga imkon berish, nima bo‘lganda ham ularni o‘ylashga, fikrlashga undash shaxsga yo‘natirilgan ta’limga xos muhim belgilardan biri sanaladi.

Ta’lim jarayonida quyidagilardan foydalanish shaxsga yo‘naltirilgan ta’limning yana bir belgisidir:

 

 

Nazorat savollari:

1.     Tarbiya tizimida innovatsiya nima?

2.     Tarbiya tizimida innovatsiyaning qanday turlarini bilasiz?

3.     Tarbiya tizimida innovatsiyaning qanday didaktik imkoniyatga ega?

4.     Amaliy o‘yinlarning zamonaviy tarbiya uchun ahamiyati qanday?

5.     Bugungi kunda OTM da qanday innovatsion xarakterga ega vositalar qo‘llanilmoqda?

 

 

11-Mavzu: Integratsiyalashgan darslarni rejalashtirish

 

Reja:

1.Rejalashtirishning o‘quv rejasini tuzish va qo‘llashda muhim tarkibiy qismlardan ekanligi.

2.O‘qituvchi-tarbiyachi qo‘ygan maqsadiga bolalar qanday erishayotganligini kuzatish. Integratsiyalangan darslarni samaradorligini oshirish omillari. 3.Integratsiya ta'lim jarayonini qulaylashtirishning muhim prinsipi.

 

Ta`lim jarayonida insonning intelektual rivojlanish haqidagi ta`lim falsafasi XXI asr boshida ta`lim falsafasida shunday ustuvor yo`nalish vujudga keldiki, unda insonni yaxlit intelektual rivojlantirish masalasi vazifa qilib qoyilmoqda. Lekin hozirgacha maktab ta`limida amalada bo`lgan predmetli o`qitish shakli ushbu vazifani amalaga oshirishga imkon bermay keldi. Yana shuni ham  ta`kidlash kerakki, hozirgi paytda fanlarni integratsiyalab o`qitish haqidagi takliflar faqat tashqi birikish harakteriga ega bo`lib qolmoqda. Aslida integratsiyali ta`limni ichki mantiqiy bog`lik va chuqurroq metodologik aloqalarga asoslanib amalga oshirish zarur. Shuningdek, hozir vujudga kelayotgan integratsiyali fanlar mazmunida turli falsafiy oqimlarga aloqador g`oyalarning yagona nuqtaga birlashuv ehtimoli tug`ilmoqda. Chunki, endilikda ta`lim falsafasida chegaradosh fanlarning tabiiy moslashuvigina emas, balki kichik kontinental (bir guruhga kiruvchi fanlarning boshqa guruh fanlari bilan) moslasahuvi ham o`zlashtirilmoqda. 

Didaktik olimlarning tekshiruvlarida uslubning amaliy faoliyat bilan bo„lgani genetik tabiati ajratib ko’rsatiladi.N.N.Skatkin, I.Y.Lerner, Aleksyuk Y.K. Babanskiylarning tekshiruvlarida ta’lim uslublariga taalluqdi ikkilamchi tur belgilarining ta’rifi beriladi. Ular uslub-ifoda, mazmun va ta’lim usuli ekanligi isbotlab berishgan. Gegel falsafadagi uslubni mazmun harakatining shakli sifatida ko„rsatadi. Ta’lim jarayonida turli hil mantiqiy tizimlar orqali o’qituvchi va u bilan birgalikda o’quvchilar o’z bilim, qobiliyat va ko’nikmalarini deduksiya, induksiya, sintez, umumlashtirish, konkretlashtirish, taqqoslash shaklida ifodalaydidar.Barcha mantiqiy jarayonlar uslubning mazmun bilan uzviy bog’langan ichki tomonini tashkil qiladi. Boshlang’ich sinflarda o’quv jarayoni foydalanilayotgan usul, uslub va shaklarining turli tumanligi bilan ajralib turadi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan yang o„quv rejalari va dasturlariga o„tish davrida jamiyat va atrof-muhit o’rtasidagi aloqalarni uyg’unlashtirish, atrofmuhitga jiddiy munosabatni o’rnatish va shakllantirnsh masalalari muhim ahamiyat kasb etadi.

Atrof-muhitga jiddiy munosabatlarning poydevori boshlang’ich sinflarda o’rgatiladi. Shuning uchun iqtisodiy ta’limning natijasi maktab ta’limiing birinchi bosqichiga bog’liq. Yangi psixologik-pedagogik tadqiqotlar kichik yoshdagi maktab o’quvchilarining bilish faoliyatlari cheklanganligi haqida ilgarigi tushunchalarni ko’rib chiqishga imkon beradi. Bu boshlang’ich iqtisodiy ta’limiing barcha tarkibiy qismlarini o’zgartirish va yangilashga asos yaratadi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining yosh xususiyatlariga javob beradigan va dars talablariga mos keladigan, maqsadni aniqlash bunday yangilanishning asosiy masalasidir. XIX-XX asrlar oralig’ida pedagogikada kichik maktab o’quchilarining tabiiy muhit bilan tanishtirishning integratsiyalangan kursini yaratish fikri paydo bo’lgan. Bu fikr A.Y.Gerd, D.N.Kaygorodov, A.P.Pavlov nomlari bilan bog’liq bo’lib, ular boshlang’ich maktabga atrofdagi jonli va jonsiz dunyo hakidagi bo’linmagan kursni kirgizishni talab qilishdi.  Integratsiyalashgan ta‟lim-tarbiya, fanlararo aloqalarning ayrim jihatlari mashhur pedagoglarning (Y.Komenskiy, D.Lokk, I.Gerbart, M.Pestalotssi, K.Ushinskiy va boshqalar), didaktiklarning (I.D.Zverev,

M.A.Danilov, V.N. Maksimova, S.P.Baranova, N.M.Katkina va boshqalar) psixolog olimlarning (E.N.Kabanova, Meller,N.F.Talizina, Y.A.Samarina,

G.I.Vergeles), medist olimlarning (M.R.Lvov, V.G.Goretskiy, N.N.Svetlovskaya. Y.M. Kolyagin,    G.N.Pristupova)    ishlarida      ko‘rib          chiqilgan.

 Bir qator ishlar boshlang‘ich ta’limdagi fanlararo va fanlar ichidagi aloqalarga bag‘ishlangan. Bu muammolar o„quv fanlarinn integratsiyalashga o‘tishning yaqin rivojlanish zonasidir. (T.G.Raizayeva., G.N.Akvileva, D.I.Troytap, G.V. Baltyukova, N.Y. Velenkin, N.M.Drujnina, T.S.Nazarova, I.K. Blinova, R.G.Matyushova).

 Rus pedagogik olimlari T. Kun, V.S. Styopinlarning tatqiqotlarida falsafa, tabiat va ma`daniyat haqidagi fanlar integratsiyalash sinab ko`rildi. Ular fizika, kibrnetika ilmlarini anorganik olamdaki hodisalarni tushuntirishga biologiya, ximiya muammolarni hal etishga tadbiq etishni taklif etmoqdalar. 

 Nems olimi Nils Borning kashfiyoti (qo‘shimchalik prinsipi) yangi fanlarning rivojlanishiga asos soldi. Hozirgi zamon falsafasida olg`a surilayotgan va integratsiyaning ta’lim zaminini tashkil etuvchi element tarkibiga dunyo qarash unversiyali kiradi. Dunyoqarash univeriyasi fan mazmunini anglash, tushunish moddiy olamni ko‘ra bilish imkonini yaratadi. 

Ma`lumki, komil shaxsning ta`lim-tarbiya jarayonida ijtimoiylashuviga erishish bugungi kunda pedagogika nazariyasi fanining yetakchi muammolaridan biri hisoblanadi. Ushbu muammoni hal etishda individ uchun dunyoqarash unversiyalarini o`zlashtirishiga imkon beruvchi shart-sharoitlar   yaratilgandagina erishish mumkin. Dunyoqarash unversiylari jumlashiga dunyoga umumiy ta`rif beruvchi zaruriy tushunchalar, kategoriyalar kiradi. Ular moddiy olamdagi tabiiy va ijtimoiy jarayonlarga nisbatan universal ma`noda qo`llanish imkoniga ega. Masalan, kenglik, vaqt, harakat, miqdor, sifat, sabab, oqibat, zaruriyat, tasodif, shaxs, inson, jamiyat, men, boshqalar, go`zallik, ong, ishonch, adolat, tenglik, haqiqat.

Diferensiyalangan ta`limda unversiyalar uning barcha qonuniyatlarini qamrab oladi. Unversiyalarning o‘zlashtirilishi boshqa fanlarning o`zlashtirilishiga ham asos bo‘ladi. 

Yana ma`danityat unversiyalari  ham borki, ular turli ijtimoiy ma`daniy yo‘nalishlarda asos bo`ladi. Bunday ta`lim falsafasi moddiy olamni ma`naviy o`zlashtirishiga yordam beradi. Uni adabiyot, san’at, tarix fanlarini integratsiyalab o‘qitish vositasida amalga oshirish mumkin. Kundalik fikrlash, ma`naviy olamni anglashda falsafiy ma`naviyat universiyalari yordam beradi. Falsafa maydonida dunyoni umumiy ta`riflovchi tushunchalar olamni anglash ob`yektiga aylanadi. Ular asosida ma`daniyat

unversiyalardan foydalanib, fikriy tajribalar o`tkazish imkoniyati tug`iladi, fikrlashning ideal yo`nalishlari ham belgilab olinadi. 

Hozirgi davr pedagogik amaliyotida fanlar aro bog`lanish asosida ta’limni integratsiyalash yo`lidagi izlanishlar davom etmoqda. Bu vazifa g‘oyat murakkab va ayni paytda katta samara berishi ham mumkin. Shuning uchun integratsiyani navbatdagi shovshulik kompaniya deb tushunmaslik kerak 

   2-masala. Hozirgi paytda integratsiyali pedagogika fanini o`rganish maslasida turlicha qarashlar mavjud ular orasida eng samarali yo`l sifatida o`quvchilarga integratsiyli fanlar asosida “tabiat+inson” tizimidagi bilimlarni sindirishga imkon beruvchi tizim deb tushuntirilmoqda. Chunki XXI asr boshida jamiyat hayotida shunday vaziyat vujudga keladiki, endi yer yuzida yashyotgan har bir inson ma`naviy – ekologik tushunchalarni o`zlashtirib olgan bo`lishi zarur. Hozirgacha tabiat boyliklaridan rejasiz foydalanish, uni g‘orat qilish kelajakda inson hayotini hatolarga qo`yishi mumkinligi aniq bo`lib qoldi. Shuning uchun bugungi kunda ekologik ma`naviyatni tarbiyalash integratsiyali kurslarni bosh vazifasi bo`lishi kerak deb hisoblanmoqda. Bunday g`oya yoshlarga yer yuzida birdamlik, yagona maqsad uchun kurash, inson va tabiat uzviyligi, inson va tabiat hayotining gallaktika tizimi qonuniyatlari bilan aloqadorligini tushuntirishni ko`zda tutadi. Integratsiyali pedagogika fanini o`rganishni quyidagi tamoyillarga amal qilinadi:

1.Ta`lim jarayonini yanada insonparvarlashtirish. 

2.Tabiatshunoslikka doir ilmlarni “tabiat+inson” tizimida integratsiyalash. 

3.                     O`quvchi shaxsi shakllanishini tabiiy bilimlarni anglash vositasida amalga oshirish; 

4.                     O`quvchilarda fikrlash yo`nalishlarida tabiat haqidagi bilimlar ta`sirining ustivorligi; 

5.                     Kelgusida    ilmiy izlasnishiga mos   keluvchi      didaktik

materiallarni turli sohalardan  izlash; 

Sof ta`limiy yo`nalishdagi bunday qarashlar umum ta`lim fanlarini o‘rganishda hozirgacha tarkib topgan mantiqiy xulosalardan voz kechishiga olib keladi. An’anadagidek, induksiyadan emas, balki ishni kutilmaganda deduksiyadan ham boshlash mumkinligini ko‘rsatadi. Demak, tushunchalar shaklllanishining klassik tizimidan integratsiyali umumiy tushunchalarni ishlatish darajasiga ham o`tiladi.

3-masala. Integratsiyali ta`lim jarayonidagi kuzatish va xulosalar 

Respublikamiz umumta`lim  makatablarida pedagogik sinov maqsadida amalga oshirilgan tajribalarda integratsiyali ta`lim ijobiy natijalarni ko`rsatdi. O`quv fanlarini integratsiyali ta`lim asosida o`qitishda predmentni o‘qitishga nisbatan o`zlashtirish samarasi oshdi va muddati qisqardi. Pedagogik sinovlarda o`qitish o`zlashtirishni tezlashtirishni maqsad qilib qo‘yilmagan edi. Shuncha qaramasdan tabiatshunoslik, mehnat, rasm o`qish predmentlari elementlari majmuasidan tuzilgan intergatsiali ta`lim kursi maskur fanlarning barchasiga doir bilimlarni o`zlashtirishga imkon bera oldi. Oqibatda o`qitishda pozitiv (antonimi -negativ) natijalariga erishildi. Pozitiv (ijobiy) natijlar o`quvchi dunyoqarashidaki quydagi xususiyatlarda namoyon bo`ladi: 

A)                  Bola moddiy olam haqidagi zamonaviy ilmiy tasavvurlarni tog`ri talqin qiladi va anglaydi; 

B)                   O`quvchi olamning ko`p olchamli manzarasini ko`rish, gorizontlarini tasavvur qilishiga erishadi. 

V) O`quvchi o`zi uchun dunyoni qaytadan kashf qiladi; Shuningdek, integratsiali ta`limni amalga oshirishda o`qituvchi+o`quvchi muloqotining yangi metodik shakllarini izlab topish zaruratga aylanadi. Turli ixtisoslikdagi pedagoglar faoliyatini birlashtirishni taqoza etadi. Ayni paytda integratsiali ta`limda o`quvchilar zerikishini oldi olinadi, toliqish yuz bermaydi. Ta`lim samarasi yuqori bo`ladi. O`qitishning yangi falsafasida pedagogik faoliyatga asos bo`ladi. 

 Shuni takidlash zarurki, hozirgi paytda integratsiyali ta’limga qarshi fikrlar ham mavjud. Ayrim pedagogik olimlar: “Integratsiyali ta’lim”   o‘quv          fanlarini      mehanik          birikishiga   olib    keladi          deb ta’kidlamoqdalar.  To‘g‘ri bizningcha   yuzaki   qaraganda   shunday havf tug‘ilishi mumkin.  Lekin ishni  ilmiy asosda, ta’lim falsafasi qonuniyatlariga  tayanib  amalga oshirilsa bunday bo‘lmaydi.   

 Maktablarda ham  integratsiya kurslarini o‘qitish  ayrim muammolarni  tug‘dirishi mumkin.  Jumladan   o‘quv dasturlarini tanlash, integrasiyaga   kursning maqsad va vazifalarini anglash o‘qituvchi malakasini oshirish, metod birlashmalar  faoliyatini  yo‘lga qo‘yish, pedagog           -  kadrlar  tayyorlash yo‘idagi  

muammoni hal etishga  to‘sqinlik qilmoqda.                                               

Integratsiyaning hozirgi zamon muammolari.      

Boshlang„ich maktab ta’lim va tarbiyasini integratsiyalash muammosi nazariya uchun ham, amaliyot uchun ham muhim va dolzarbdir. Boshlang‘ich talimni integratsiyalish masalasiga keyingi paytda bir qancha yondoshishlar bo‘ldi: darsni ikki fan o‘qituvchisi olib borishi yoki ikki fanni bir darsga birlashtirib, uni bir o„qituvchi tomonidan o‘tilishidan to integratsiyalangan kurslar tashkil etish, boshlang‘ich ta’lim mazmunini tubdan o‘zgartirishgacha. Bunga maktab ham, didaktika va metodika ham tayyor emas. 

Hozirgi kunda asosini tabiatshunoslik bo‘yicha bilimlar tashkil etuvchi integratsiyalangan kurs yaratish muammosi dolzarb bo‘lib turibdi. Bular boshqa turdaga bilimlarni jipslashtiruvchi asosiy vazifani o‘z zimmasiga oladi. Bunday yondoshish anchadan beri ma’lum va chet el maktablari tajribasida hal etilgan. Bunda siz faqat sinflarda emas, balki umumiy ta’limning o‘rta va tugallovchi bo‘g‘inlarida ham bir qator fanlarning mazmunini integratsiyalash ustida bormoqda. Bu integratsiyalangan fanga tabiat va jamiyatning birligini tushunish uchun zarur bo‘lgan bir qator ijtimoiy- iqtisodiy, axloqiy - estetik g‘oya va tushunchalarni kiritish ko‘zda tutilgan.

Ohirgi paytda maktab ta’limini integratsiyalash to‘g‘risida juda ko„p gapirildi. Olimlar va amaliyotchi – o‘qituvchilar bolalarda qanday qilib dunyo to‘g‘risida yaxlit tushuncha hosil qilish va turli fanlar bo‘yicha bilimlarni yaqinlashtirish uchun bir butun dasturni tuzish to‘g‘risida bosh qotirmokdalar. Bir - biriga yaqin bo‘lgan fanlarni birlashtiruvchi kurslar tashkil etish harakatlari bo‘lmoqda: M-N matematika va konstruksiyalash, tasviriy san’at va badiiy mehnat, bu yo‘llarning samaradorligi to‘g‘risida chet ellik pedagoglarning ko‘p yillik ishlari natijalari bo‘yicha baholash mumkin integratsiyalangan kurslar chet el maktablari uchun odatiy holga aylangan.

      Chet el tajribasi bilan tanishish shuni ko‘rsatadiki, tabiat va jamiyat xaqidaga bilimlarni rivojlanitirish uchun asos bo‘luvchi integratsiyalangan fanlar ko‘pgina mamlakatlarning o‘quv dasturlariga kiritilgan. Bu ekologik yo‘nalishiga ega bo‘lgan integratsiyalangan fanlar jaxon xamjamiyatida o‘quvchilarda atrofmuhitga javobgarlikni shakllantirishning asosiy vositasi ekanliga to‘g‘risida xabar beradi.

Hozirgi kunda integratsiyaiing bir necha usullari qo„llaniladi. Birinchisi bir nechta fanlarni bir fanga birlashtirish. Shu masaladagi 1988 yilda chop etilgan xalqaro pedagogik tajriba o‘rganishi natijalari juda keng. Ko‘pchilik xorijiy mamlakatlar boshlang‘ich maktablarining o‘ziga xos xususiyati integratsiyalangan kurslar bo‘yicha ta’lim bo‘lib qoldi.

     Kichik maktab o‘quvchisiga fikr doirasi keng bo‘lgan muloqot san’atining boshlang„ich savodini egallashda yordam berish. Bu savod o„z ichiga odamlar bilan muloqotdan tortib (tengdoshlar, katta yoshdagilar, kichik yoshdagilar) o‘z-o‘zi bilan muloqotdan to atrof-muxitdagi hodisalar bilan muloqotni kiritadi.

Kursning tuzilishi qanday? Kursning integrativligi uning tuzilishiga hos hususiyatlarni belgilab beradi. Yil uchun umumiy bo‘lgan bir mavzu, har chorakning asosiy mavzusida o‘z rivojini topadi.

Shunday qilib kurs asosiga qo‘yilgan (fikrlarning) g‘oyalarning gorizontal harakati amalga oshiriladi.

Xuddi shu yo‘l bilan vertikal harakat ham amalga oshiriladi (sinfdan-sinfga), bunda bir mavzu bolaning o‘sishiga qarab murakkablashib boradi.

Integrativlik insonning olam bilan o‘zaro aloqalariga aks etuvchi mavzularga kiritilgan: bola idrokida abstrakt bo‘lgan uzoq olam bilan (kosmos, yulduzlar, yer planetasi, katta bo‘shliqlar va vaqt qa’ri). Yaqin olam (mikroolam, uy oldidagi hayvonlar va o‘simlik dunyosi, ona-Vatan tabiati va boshqa mamlakatlar tabiati).

Insonlar olami bilan (turli mamlakatlar va madaniyatlar, sivilizatsiya markazlari, insonning inson va jamiyat bilan munosabatlari insonning ichki dunyosi); madaniy dunyosi bilan (xalq ijodi, rassom va olimlar ijodi, ma’naviy qadriyatlarni saqlovchi odamlarningishlari).

Shu olamlar ichra sayohatning mavjudlik qonuniyatlarini, tillarining o‘ziga xos xususiyatlarini ochish- kurs tizimining asosiy mantiqidir. Kurs oddiydan murakkabga, bilishdan - ilmga, tartibsizlikdan uyg‘unlikka, chanqoqlikdan mohirlikka va ijodga bo‘lgan harakatni, taklif kiladi. Bola dunyo yaralishining «g‘ishtchalari» bilan taniladi, olamning boshlanishga, insonning yerda paydo bo‘lishiga murojat qiladi. So‘zlar, sonlar siri, yashil barg, qadimiy afsonalar sirlarini ochish fikrlariga. Bola makon va zamon bo‘ylab sayohatga otlanadi.

Shunday qilib bola har kuni ochishi kerak bo‘lgan olamning go‘zalligini va turli tumanligini his qiladi.

Murakkab dunyoqarashlar ilmiy, badiiy g‘oyalar bola tushunishi uchun qulay, obrazli mavzularda o‘z aksini topgan, ular yil mundarijasini tuzishga imkon beradi. Bir tartibga solingan tizim bu kursining o‘ziga xos xususiyatidir.

Bunday o‘yinlarga yondoshish 6-10 yoshdan boshlanadi.Bu xol ularni turli o‘yin orqali murakkab bilim orttirish, badiiy, axloqiy masalalarni hal qilishga yordam beradi.

      Yil va chorak mundarijasiga turli ertak qahramonlarini (kichik shaxzoda, Karlson, Dyumovochka va boshqalar) kiritilishi ham shu maqsadga xizmat qiladi. Ular bolani mavzudan mavzuga yetaklab yurgandek, ular bilan bola inson muloqot qiladi va yangi narsalarni bilib oladi,

Kurs shaxsga moslangan yo„nalishga ega faqatgina sinf yoki guruxga emas, har bir bolaga ahamiyat beriladigan qilib ishni tashkil etish nazarda tutiladi.

Bunda uning shaxsiy fazilatlari, qobiliyatlari alohida ko‘rsatiladi, uning qiziqishlari hisobga olinadi. U maqsadda «O‘z yulduzingni yoq», «Guldastada sening guling», «Sen sevgan kitob» kabi o‘yinlardan foydalanish mumkin. O‘yin davomida diqqat –e’tibor birgina bolaga qaratiladi. (Masalan, tug‘ilgan kuni munosabati bilan osmonda yangi yoritilgan yulduz uning nomi bilan ataladi yoki katta guldasta bayram egasiga yoqadigai gul bilan boyiydi). Sevimli kitob esa sinf kutubxonasini to‘ldirish bilan birga egasining (imzosi)ga ega bo‘ladi. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning qiziqish va qobiliyatlariga moslashish ularning badiiy faolligini rivojlantirishni taqozo qiladi. Bilim olish, badiiy hayotiy masalalalrni hal qilishda o‘ziga xoslikni uddaburonlikni, epchillikni rag‘batlantirish nazarda tutilyapti. Shu munosabat bilan bolalarning she’r va xikoyalar yozish, yangi raqs o‘ylab topish, shirin taom pishirish, biror asbob yaratish, o‘simliklardan shakllar yaratish kabi mustaqil ijodiyot turli yo‘llar bilan rag‘batlantirib borish taqazo etiladi.

      Emotsional tomonlarni rivojlantirishga katta ahamiyat beriladi. Mashg‘ulotlar bolalarda ko‘rish va eshitish qobiliyatlarini (materiallar sifatini (fakturasini) ushlab ko‘rib ajrata bilish qobiliyati), sezish tuyg‘ularini (hid va ta’mni ajrata olish qobiliyatlarini) rivojlantirishga yordam beradi. «Ovchilar», «Hayvonlar»

«Izquvarlar»ni o‘ynash bolalarga faqat umumiy bilimlarga ega bo‘lish , masalalarni mantiqan hal eta bilishgina emas, insonga berilgan barcha xis-tuyg‘ular ham muhim ekanligini ko‘rsatib beradi. Ularni rivojlantirish o‘ta nozik tuyg‘ularning shakllanishiga yo‘ldir. Bunga yorqin obrazlarga, san’at asarlariga, tabiat bilan zavqlanishga murojaat qilish orqali erishish mumkin. Bolalarda salbiy, hunuk, yomon narsalarga ham emotsional munosabatini rivojlantirish lozim.

       Bunga ertaklar o‘qish, turli sahna ko‘rinishlari qo‘yish yordam beradi. Bolaning his tuyg‘ulari uning jismoniy rivojlanishi bilan bog‘liq bola faoliyatiga harakat qilishga, o‘z xolatini badan harakatlari, imo- ishoralar, raqs orqali ko‘rsatib berishga imkon beruvchi mashqlarni kiritish lozim.

 Kursni tashkil qilish va ish shakllari kurs haftasiga ikki soatga mo„ljallangan.

Hafta oxirida ikki soatlik dars o„qish maqsadga muvofiq, bunda bolalar, bir tomondan, asosiy darslardan ancha dam olishadi, ikkinchi tomondan, keyingi haftasiga darslarga tayyorlanishadi. Bunday ikki soatlik darsni «Ijod soati».

«Xayol (orzu) darsi» deb nomlash mumkin.

 Dars o‘tishdagi asosiy shart - sinfda zarur, mos muhitni yaratish: polga gilam solish, partalar o‘rniga qulay bo‘lgan stul va kreslolar o‘rnini almashtirish. Mashg‘ulot jarayonida bolalar o‘z yashash muhitlarini yaratishadi. Yil va chorak mavzusi «devorlardagi suratlar», «Hayvonot va o‘simliklar dunyosi» paydo bo‘ladi, bularni o‘quvchilar o‘zlari o‘ylab topishadi. Buning uchun turli badiiy va texnik vositalar, ma’lumot beruvchi nashrlar, ensiklopediyalar, kartalardan foydalanish mumkin. Ko‘pincha vaqtni sinfdan va maktabdan tashqarida o‘tkazish ko‘zda tutiladi. Muzey va kutubxonalarda, xiyobon yoki ko‘chalarda o‘tiladigan darslar odatiy bo‘lib qoladi.

      Integratsiyalangan kurs ustidagi ishlar davom etadi. Tanlangan yo‘l juda qiyin va mutlaqo shubhasiz emas.Qiyin muammolarni hal qilish lozim.

Bolgariyalik olimlar tabiiy – ilmiy bilimlarni o‘z ichiga olgan, 10-12 yoshli bolalarga mo‘ljallangan integratsiyalangan kurs yaratishdi. Shunday qilib, o‘qish, yozish va og‘zaki nutq «til san’ati»ga tarix, geografiya, fuqoroshunoslik, jamiyatshunoslik, fizika, kimyo, biologiya, astronomiya, tabiatshunoslikka va shu kabilarga birlashtirildi. 

      Integratsiyaning bunday usulidan to‘liqsiz va to‘liq o‘rta maktablarda qo‘llanildi.

    AQSh o‘rta maktablarining katta sinflarida o‘z ichiga fizika, kimyo, geografiya, geologiya, kristallografiya, tuproqshunoslik, poletalogiya va shu kabilarni oluvchi «Yerni o„rganish» fani kiritilgan. Chexoslovakiyada ham shunday umumlashtiruvchi integratsiyalangan «Fuqoro tarbiyasi» deb nomlangan kurs katta sinflarda kiritilgan. Shunday qilib, bir qator mamlakatlar tajribalari ko‘rsatishicha, integratsiyalangan kurslar qulay shakli bo‘lib qoldi. Maktabda o‘qitiladigan fanlarni bir butun tizimli ravishda o‘qitish imkoniyati tug‘ilganga o‘xshaydi. Lekin shunday savol tug‘iladi: bu kursni qanday o‘qituvchi o‘qitishi mumkin. Bunday kurslar yaratilishining  o‘zi mualliflarning yuqori malakali jamoani talab qiladi. Uni o‘qitish uchun esa yuqori malakagina emas, balki keng bilimdonlik kerak. Bunday o‘qituvchini kim tayyorlab beradi.

Kim shunday murakkab ko‘p predmetli o‘quv kursini olib boruvchi o‘qituvchini moddiy va ma’naviy jihatdan qiziqtira oladi?Bu savollar hal qilinmas ekan, integratsiyaning bu usuli ko‘rinarli natijalar bermaydi.

         Boshlang‘ich maktabda integratsiyani amalga oshiruvchi bo‘g‘in vazifasini o‘qituvchining o‘zi amalga oshiradi.U bolalarning arifmetikaga, yozishga, tabiat ko‘pgina boshlang‘ich tushunchalarga va yana ko‘pgina narsalarga o‘rgatadi. O‘z kuch va imkoniyatlari darajasida bu ishni amalga oshiradi. Boshlang‘ich sinflarda bir o‘qituvchining dars berishini, integratsiyaning bir usuli deb hisoblasak ham bo‘ladi.

         Integratsiyani amalga oshirishning usullari yaxshi yoki yomon bo‘lishi mumkin, muammoning mohiyati shundaki, usullarning birlaridan yuz o‘girib, ikkinchisidan barcha darajalarida o‘qituvchilarning (psixologik va fiziologik) yosh xususiyatlarini hisobga oladigan integratsion choralar tuzishni kiritishidir.

Muammoning bunday qo‘yilishi integratsiyaning turli ta’lim pog‘onalarida turli xususiyatlarga ega. Boshlang‘ich maktabda integratsiyani bir-biriga nisbatan yaqin fanlarni birlashtirish asosida ko‘rish maqsadga muvofiq.

Ta’limniig keyingi pog‘onalaridan u asosiy fanlarning chegaralarini birlashtirishga harakat qiladi. Boshlang‘ich ta’lim-tarbiyani integratsiyalashda ijobiy va salbiy omillar mavjudligini hisobga olish kerak. Bu omillar integratsiyaning usullarini belgilab beradi.

Y.M.Kolegin va O.L.Aleksinko integratsiyaning salbiy omillarini ko‘rsatib beradilar:

O„kuv predmetlarining chegaralangan soni-olinayotgan katta hajmdagi bilimlarning mazmuni olamning haqiqiy ko‘rinishini, qismlarining o‘zaro bog‘liqligini aks ettirish bilan to‘ldirish mumkin. Juda muhim bo‘lgan o‘qish, yozish va sanoq ko‘nikmalarini shakllantirish zarurati. Bu narsalar xuddi fanlarga bo‘linib o‘qitishni talab qiladiganga o‘xshaydi. Lekin o‘qish va matematikaga o‘qitishning an’anaviy tajribasi ham keng integratsion imkoniyatlar haqida dalolat berali. Bunda o‘qish fan sifatida o‘z ichiga faqat badiiy matnlarni emas, tarix, tabiatshunoslik bo‘yicha materiallarni oladi. Matematika, arifmetika, algebraik va geometrik materiallarini o‘z ichiga oladi. Bunday integratsiya muhim ko‘nikmalar hosil qilishga halaqit bermaslik, aksincha ularni shakllantirishga kafolat beradi.

Robert Karlosning aytishicha, boshlang‘ich maktab faqat o‘qish, yozish va sanashni o‘rgatibgina qolmasdan, bundan ham muhimroq va kattaroq masalani amalga oshirish kerak. Chunki har bir bola shakllantirish davrida uning intellektual faolligini rag‘batlantirish, tabiiy qobiliyat singari, uniig keyingi muvaffaqiyatlari uchun juda muhimdir.

Integratsiyalangan kurslarni shu yoshdagi bolalarga tushunarli va qiziq bo‘lishi uchun bayon qilishning qiyinligi. Bu omilni bartaraf etishning yo‘llari amaliyotda tekshirilgan eng ma’qul uslublarni ishlab chiqishda hamda o‘qituvchilar tayyorlashning maxsus tizimidadir.

                Boshlang‘ich maktabni integratsiya qilish.

      Hozirgi kunda boshlang‘ich maktab ta’limini integratsiya qilish haqida ko‘p gapirilayapti. Bu tushunarli - kichik maktab o‘quvchisi atrofdagi olamni bir butunligicha qabul qiladi. Uning uchun tabiatshunoslik, rus tili, musiqa va boshqa o‘quv predmetlarini nomi emas, balki atrofidagi olam obyektlarining tovushlar, ranglar, hajmlarning turli-tumanligi mavjuddir. Bolalarning tabiat va kundalik hayotdagi barcha narsalarning bog‘liqligini ko‘rishga o‘rgatish kerakligini o‘qituvchi sezadi, biladi. Shunday ekan ta’lim integratsiyasi hozirgi zamon talab.

Bu       savol   qanday   yechilishi kerak, uning mohiyati nimada?

         Ta’limni integratsiyalash fikri xalq ta’limida tabaqalashtirish va individuallashtirish bilan birga muhokama qilina boshladi. Agar kichik maktab ta’limini tabaqalashtirish asosida kitob, darslik va boshqa adabiyotlar bilan mustaqil ishlashga tayyorgarlik darajasi hamda kichik maktab yoshida qiziqishlarni faol shakllantirish yetsa, integratsiyanning asosi qilib turli fanlarni o‘rganish obyektlari bo‘lgan ba’zi umumiy tushunchalarni chuqurlashtirish, aniqlashtirish va kengaytirish mumkin.

  Ta’limni integratsiyalashning asosiy maqsadi boshlang‘ich maktabdayoq tabiat va jamiyat haqida yaxshi tasavvur asoslarini qo‘yishi va ularning rivojlanishi qonunlariga o‘z munosabatlarini shakllantirishdir. Mana shuning uchun kichik maktab o‘quvchisi predmet yoki voqealik hodisalarning bir necha tomondan ko‘rish muhimdir: mantiqiy va emotsional tomondan, badiiy asarda va ilmiy ommabop maqolada, biolog, so‘z ustasi, rassom, musiqachi nuqtai nazardan va         boshqalar.

        Asosiy fanlarni o‘zlashtirish va olamdagi bor narsalarning qonuniyatlarini tushunishda predmetlar ichidagi va predmetlararo aloqalarini o‘rnatish ta’limga integratsiyalashga yondoshuvning metodik asosidir. Bunga turli darslarga tushunchalarga ko‘p marotaba qaytishi, ularni chuqurlashtirish va boyitish, shu yoshga tushunarli bo‘lgan muhim belgilarni aniqlash orqali erishish mumkin.     Shunday qilib yaxshi shakllangan tuzilish va o‘tkazish tartibiga ega bo‘lgan, tarkibiga shu o‘quv predmetiga tegishli bo‘lgan tushunchalar guruhi kiritilgan har qanday dars integratsiyaga asos qilib olinishi mumkin. Lekin integratsiyalangan darsga boshqa fanlar, boshqa o‘quv predmetlari bilan bog‘liq tushunchalar tahlil qilishning natijalari kiritiladi. Masalan, «qish», «sovuq», «bo‘ron», kabi tushunchalar o„qish, rus tili, tabiatshunoslik musiqa, tasviriy san’at darslarida ko‘rib chiqiladi. Tushunchalarning taxlil qilish boshqa o„quv darslarida o‘zlashtirilgan bilimlarga murojaat qilinadigan darslar integratsiyalangan hisoblanadi. Dars ijodiy, erkin bo‘lishi bilan birga, yaxlit, mantiqan ketma-ket, o‘ziga xos  o‘tish metodikasiga ega bo‘ladi.

 Umumiy ta’limning poydevorining qo‘yadigan boshlang‘ich maktabdagi ko‘p tushunchalar tabiatshunlslik, rus tili, musiqa, tasviriy san’at va boshqalar uchun    umumiydir.

 Hozirgi kunda bir qator o‘quv predmetlari uchun umumiy bo‘lgan tushunchalar orasidagi aloqalarni o‘rnatish psixologik va metodik asosiy bo‘lgan integratsiyalangan darslar tizimini ishlab chiqish va sinovdan o‘tkazish lozim.

Shu bilan birga predmetlararo aloqalar dars tarkibi darajasida o‘rgatilishi va zarur o‘qitish vositalari bilan ta’minlanishi kerak.

Tekshirish davomida o‘quv predmetlarini integratsiyalash jarayonida faol aqliy faoliyatga yordam beruvchi omillar; integratsiyalash uchun fanlarning ma’qul birlashishi, o‘qituvchi va o‘quvchi harakatlarining mos kelishi, bolalarning yosh imkoniyatlarini hisobga olgan holda mazmun, metod, usullarni tanlash.

3 masala.

Didaktik tizimda predmetlararo asoslashda integrasiyalash o‘qituvchi (ta'lim berish) va o‘quvchi (ta'lim olish) harakatlarining mos kelishini ko‘zda tutadi. Ikkala faoliyat ham umumiy tuzilishga ega: maqsadlar, sabablar, mazmun, vositalar, natijalar, nazorat. Biroq o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyatlarining mazmunida farq bor. 

1.                     Maqsadli bosqichda o‘qituvchi umumiy maqsadni qo‘yadi. O‘quvchilar, o‘qituvchi boshchiligida predmetlararo bog‘liqliklarini tushunib etishlari, turli predmetlardan kerakli bilimlarni tanlab olishlari kerak, bunda ular o‘z e'tibor fikrlarini faqat umumiy bilimlarini o‘zlashtirishga emas, balki, ko‘chirish, tahlil qilish, shaxsning belgilari, qobiliyat va qiziqishlarining rivojlantirishga qaratishlari kerak. 

2.                     Isbotlash bosqichida o‘qituvchi o‘quvchilarning dunyoqarashini o‘stiruvchi bilimlarga turli predmetlar tushunchalarini umumlashtirishga rag‘batlantiradi. O‘quvchilar o‘z irodalarini, dunyoqarashini kengaytiruvchi bilimlarga qiziqishi yo‘naltiriladi. 

3.                     Faoliyatning mazmun bosqichida o‘qituvchi yangi o‘quv materialini kiritadi, shu bilan birga  integrasion dalillar, tushunchalar, muammolar majmui darajasidagi boshqa predmetlardan olingan tayanch bilimlarni jalb qiladi. O‘quvchilar umumpredmetli tushuncha, muammolarni umumiy bilimlar darajasida  o‘zlashtiradilar. 

4.                     Vositalar tanlash bosqichida o‘qituvchi turli predmetlar bilimlarini umulashtirishga yordam beruvchi ko‘rgazmali vositalarni darsliklar, tablisalar, sxemalar, savolnomalar, amaliy vazifalar. O‘quvchilar ko‘chirish, umumlashtirish, biriktirish xarakterlarini integrasion masalalarni hal qilishda ko‘rgazmali vositalar yordamida bajaradilar. 

5.                     Keyingi bosqis – natija. O‘qituvchi ta'lim berish, rivojlantirish, tarbiyalash, maqsadida integrasiyani amalga oshirish uchun pedagogik bilimlarni qo‘llaydi. O‘quvchi bilimlar tizimida umumlashtirib, ularni amalda qo‘llaydi. 

6.Nazorat  qilish   bosqichida   o‘qituvchi   bir- biri   bilan bog‘langan predmetlarga   o‘quvchilarnnng tayyorgarligini baholaydi, nazorat qiladi, o‘zlashtirish sifatida baholaydi. O‘quvchilar o‘z bilimlarini baholashni, turli predmetlar bo‘yicha o‘z-o‘zini ham, ularni birlashtirish ko‘nikmalarini nazorat qiladilar.

4-masala

Integratsiyaning turli darajalari ajratiladi: boshlang‘ich. tabiat haqidagi elementlar bilimlarni birlashtiradi; oraliq - predmetlar bo‘limlarini bo‘lish intergratsiyasi; yakuniy - tabiatshunoslikni o‘rganish bilam bog‘liq bo‘lgan talmmninng oxirgi bosqichi integratsiyasi. Shu bilan birga, tabiiy-ilmiy ta’limini to‘liqroq va kengroq integratsiyalash imkoniyati ham inkor etilmaydi. 

Tabiat yoki predmet haqidagi eng oddiy bilimlarni hosil qiluvchi bog‘liqlikning eng soddasi ma'lum bir joy yoki tushuncha bilan chegaralangan lokal tasavvurdir. Bu bog‘liqlik boshqa bilimlardan nisbatan ajralgan, shuning uchun eng oddiy aqliy faoliyatni ta'minlaydi.

Bu kichik maktab yoshiga xos. Biror bir tizimga tegishli bo‘lgan tasavvurlar eng solda tizimli tasavvurlardmr. Ular biror bir mavzu, predmet yoki hodisani o„rganishi asosida hosil bo‘ladi. Biror bir predmetni bilish yangi fakt va tushunchalarming tanlanishi ularni bir bilimlar bilan taqqoslanishi orqali amalga oshiriladi. Bilimlarning eng odliy umumlashtirish sodir bo‘ladi, lekin olingan bilim hamma unga yaqin bo‘lgan bilimlar bilan bog‘lansa edi.  

Bunda o‘quuvchilarning tahlil qilish va umumlashtirtl faoliyatlari vujudga keladi. Tizim ichidagi tasavvurlar o‘quvchilarning butun bir fanlar bilishini ta’minlaydi. (fizikaviy, kimyoviy, biologik, bilimlar tizimi) o‘rganilayotgan fan doirasida bilimlardai keng foydalanish kuzatiladi. Tizim ichidagi tasavvurlar, vaqt, muhit, son bog‘lanishlari aks ettnradn. Predmetlararo tasavvurlar aqliy faoliyatining eng yuqori pog‘onasi hisoblanadi. Ular bilimlarning turli tizimlarini birlashtiradi, hodisa yoki jarayonning xilma-xilligini bilishiga imkoniyat beradi. Shu bilimlar asosida umumiy tushunchalar kelib chiqadi. Tizimlararo tasavvurlarning shakllanishi, ularni bilimlardan foydalanishga, ularin bir biriga bo‘ysundirishga, bilimlar chegarasida bo‘shliqliklarni aniqlashga imkon beradi.

Bayon qilingan psixologik dalillar boshlang‘ich, to‘liqsiz o‘rta va o‘rta maktab ta’limini integratsiyalashnnng asosiy xususiyatlarini aniqlashga imkon beradi.

Savol va topshiriqlar

1.                     Kichik maktab o‘quvchilarining tabiiy muhit bilan tanishtirishning integratsiyalangan kursini yaratish fikri qachon paydo bo‘lgan? Uning asoschilari kim?

2.                     Integratsiya darajalarini izohlang.  

 

12-Mavzu:Zamonaviy ta’lim va innovatsion texnologiyalar sohasidagi ilg‘or tajribalar: modulli-kredit tizimi, blended learning (aralash o‘qitish), case study (keys stadi), YeSTS kreditlari. YeSTS o‘quv rejalariga o‘tish metodikasi

 

Reja:

 1.Modulli-kredit tizimi. Blendedlearning (aralash o‘qitish, casestudi, ESTS kreditlari.

2.YeSTSning asosiy tamoyillari. YeSTSning xususiyatlari.

3. Kreditlarni taqsimlash va YeSTS o‘quv rejalariga o‘tish metodikasi.

 

Bugungi kunda taraqqiyparvar insoniyat davlatlar o‘rtasida ijtimoiy, iqtisodiy, harbiy va madaniy sohalarda o‘zaro kelishuvga erishish, hamkorlikni yo‘lga qo‘yishning yangidan yangi yo‘llarini izlashda davom etmoqda. Binobarin, yuqorida aytib o‘tilganidek, insoniyatning omon qolishi va rivojlanishda davom etishining yagona chorasi irqiy, etnik, diniy ziddiyatlarga barham berish va o‘zaro birlik, hamkorlik, hamjihatlikka erishishdir.  

XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab barcha sohalarda bo‘lgani kabi oliy ta’lim tizimida ham xalqaro hamkorlikka erishish, oliy ma’lumotli, malakali kadrlarni tayyorlashga yagona yondashuvni qaror toptirish yo‘lida amaliy harakatlar olib borilmoqda. 1954 yilning 19 dekabrida qabul qilingan Yevropa kengashining Yevropa madaniyati konventsiyasi ham dastlab mazkur mintaqa davlatlari miqyosida oliy ma’lumotli, malakali kadrlarni tayyorlashga nisbatan yagona yondashuvning qaror topishi uchun zamin tayyorlagan edi. Hozirda esa u jahonning ko‘plab mamlakatlari universitet (institut, akademiya)lari faoliyatining o‘qitish tizimida yagona malakaviy talablar asosida tashkil etilishida muhim hujjat bo‘lib xizmat qilmoqda.

Mazkur Konventsiya g‘oyalari Yevropa hududida shaxs tafakkurini shakllantirishda ko‘p tillikka asoslanish uchun zarur shart-sharoitlarni hosil qilishdan iborat edi. Konventsiyani imzolovchi tomonlar o‘z hududlarida fuqarolar tomonidan Yevropa hududida mavjud bo‘lgan tillar, turli millatlarning tarixi va rivojlanish taraqqiyotini o‘rganish hamda o‘z hududida boshqalarga o‘z tili yoki boshqa tillarni o‘rgatish imkoniyatini yaratib berish[15]lari zarur edi. 

Zamonaviy Yevropada yagona kasbiy ta’lim makonini yaratilishi uchun ilk qadamlar 1949 yilda qo‘yildi. Xuddi shu yili asosiy maqsadi Yevropada ijtimoiy, iqtisodiy jarayonlar kechishi va birligini ta’minlashdan iborat bo‘lgan birinchi xalqaro tashkilot – Yevropa Kengashi tashkil etildi. 

Bolonьya jarayoni yagona Yevropa oliy ta’limi makonini yaratish maqsadida Yevropa mamlakatlari oliy ta’lim tizimining bir-biriga yaqinlashishi va o‘zaro uyg‘unlashuvi jarayonidir. Ushbu jarayonning rasman boshlanish muddati 1999 yilning 19 iyuni deb e’tirof etilgan. Binobarin, xuddi mana shu sanada 29 mamlakat vakillari ishtirokida Bolonьya deklaratsiyasi imzolangan edi. Ayni vaqtda mazkur tizim o‘ziga 1954 yilda Yevropa Kengashi tomonidan qabul qilingan Yevropa madaniyati Konventsiyasini ratifikatsiya qilgan (oliy davlat hokimiyati organi tasdiqlagan) 49 mamlakatdan 47 ishtirokchi mamlakatlarni qamrab olgan.

Bolonьya tizimining asosiy maqsadi ijtimoiy sub’ektlar tomonidan oliy ma’lumot olish imkonini kengaytirish, Yevropa oliy ta’limining sifati va samaradorligini istiqbolli oshirish, talabalar hamda o‘qituvchilarning harakatchanligi, faolligini rivojlantirish, shuningdek, akademik daraja va boshqa kasbiy malakalarning mehnat bozoriga yo‘naltirgan holda oliy ta’lim muassasalari bitiruvchilarini ish bilan muvaffaqiyatli ta’minlashdan iborat. Mazkur tizimni qabul qilgan mamlakatlar oliy kasbiy ta’limni zamonaviylashtirish, oliy o‘quv yurtlarining Yevropa komissiyasi tomonidan moliyalashtiriladigan turli loyihalarda teng huquqlilik, hamkorlik asosida qatnashish, talabalar va o‘qituvchilarni o‘zaro akademik almashtirish uchun yangi imkoniyatlarga ega bo‘lmoqdalar.

Tizimning umumiy asoslari Bolonьya shahrida imzolangan deklaratsiyada o‘z ifodasini topgan. Ular quyidagilardan iboratdir:

1.     Diplom ilovasiga ko‘ra fuqarolarni ishga samarali joylashtirish,  Yevropa oliy ta’lim tizimining xalqaro raqobatga bardoshliligini oshirish imkoniyatini yaratadigan o‘zaro muvofiq keluvchi akademik darajalar tizimni qabul qilish.

2.     Ikki tsiklli: tayyorgarlik va bitiruv ta’limiga o‘tish. Ta’limning birinchi tsikli uch yil davom etadi. Ikkinchi tsikl esa magistrlik va doktorlik darajalarini olish uchun yo‘naltiriladi.

3.     Keng ko‘lamda talabalar almashinuvini qo‘llab-quvvatlash uchun mashaqqatli sinov birliklarini qayta topshirishning Yevropa tizimiga o‘tish. Mazkur tizim talabalarning o‘rganiladigan fanlarni tanlash huquqiga ega bo‘lishlari uchun imkoniyat yaratadi. Buning uchun asos sifatida “Umr bo‘yi ta’lim olish” kontseptsiyasi doirasida qo‘llash imkonini beradigan tizim – YeSBT (Evropa sinov birliklari tizimi)ni qabul qilish taklif etiladi. 

4.     O‘qituvchilar almashinuvini rivojlantirish. Yevropa hududida ishga sarflanadigan vaqt davrini inobatga olgan holda o‘qituvchilar va b. xodimlar almashuvini kengashtirish. Transmilliy ta’lim standartlarini o‘rnatish.

5.     O‘zaro mos mezon va metodologiyalarni ishlab chiqish hamda sifatini ta’minlashda Yevropa hamkorligini qaror topshirishga ko‘maklashish.

6.     Oliy ta’lim muassasasining ta’lim sifatini nazorat qilish tizimini ishlab chiqish va   oliy o‘quv yurtlari talabalari va xodimlari faoliyatini tashqi baholashga tortish.

7.     Oliy ta’limda, ayniqsa, o‘quv rejalarini takomillashtirish, oliy ta’lim muassasalariaro hamkorlik, talaba va o‘qituvchilar almashinuvi va birgalikdagi ta’lim dasturlari, ilmiy tadqiqotlarni o‘tkazishga oid amaliy tayyorgarlik va ularni olib borish borasida zarur yevropacha nuqtai nazarlarning shakllanishiga ko‘maklashish.

Deklaratsiyaga a’zo bo‘lish uchun quyidagi dastlabki talablar qo‘yiladi:

 

 

 

 

 

Bolon’ya deklaratsiyasiga a’zo davlatlarda ta’lim modul-kredit tizimiga asoslanadi.

1989 yilda Yevropada Yevropa hamjamiyatining ERASMUS (European Community Action Scheme for mobility of University students)  va TEMPUS kabi dasturlar joriy etildi.

2001 yilda 29 ta Yevropa davlatlari ta’lim vazirlari tomonidan Bolonьya deklaratsiyasi imzolandi. Bugungi kunda ERASMUS dasturi bo‘yicha Yevropa hamjamiyati universitetetlari o‘rtasidagi talabalar almashinuvi 145 ta oliy o‘quv yurtlarini qamrab olgan. Ular o‘rtasida Yevropa universitetlari ta’limi natijalarini o‘zaro tan olish tizimi –  YeSTS (European Credit Transfer System) shakllantirilgan.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Kredit birliklarining soni  talabalar tomonidan sarflanadigan mehnat sarfiga mos holda belgilanadi. Talabaning mehnat sarfi – auditoriya mashg‘ulotlari, mustaqil ishlar va o‘quv rejasida ko‘zda tutilgan boshqa faoliyatlarini o‘z ichiga oladi. O‘quv fani (moduli)ni o‘rganish uchun talaba tomonidan sarflangan umumiy  mehnat sarfi miqdori (auditoriya va mustaqil ish soatlari) bir o‘quv yilida 750-800 soatni tashkil etishi lozim. Ayni o‘rinda aytib o‘tish zarurki, kreditlar auditoriya soatlari bilan chegaralanib qolmay, balki  talabaning auditoriyadan tashqari sharoitda ham o‘quv fani (moduli)ni o‘zlashtirish uchun sarflaydigan yuklamani ham inobatga olgan holda belgilanadi.

Odatda o‘quv rejasiga kiritilgan fanlar bo‘yicha ajratiladigan kreditlar soni 3 ga teng. Ba’zan o‘quv fani uchun ajratilgan kredit soni 3 tadan
ko‘p yoki kam bo‘lishi mumkin. Kreditlar barcha (majburiy va ixtiyoriy) tanlangan o‘quv fanlari bo‘yicha taqsimlanadi.

Kreditlarning taqsimlanishida fan bo‘yicha kurs loyihalari va amaliy ishlarining mavjudligi inoatga olinadi. O‘quv fani uchun ajratiladigan kreditlar miqdori fanning murakkabligi hamda talabalar tomonidan uning o‘zlashtirilishiga bog‘liq bo‘ladi. YeSTSda  kreditlar yig‘indisi semestrda – 30 tani, o‘quv yili davomida – 60 tani,   bakalavriat davrida esa – 240 ni tashkil etadi.

ESTS kredit texnologiyasiga o‘tishdan ko‘zlangan maqsad talabalarga xorijda o‘qishni davom ettirish uchun oliy yurtini tanlashda shart-sharoit yaratish; muayyan davlatdagi mavjud ta’lim olish muddatining xorijiy davlatlarda tan olinishini ta’minlash; Yevropa oliy o‘quv yurtlari o‘quv rejalarini o‘rganish va shu asosida o‘quv jarayonini takomillashtirish; talabalar qobiliyatini to‘la rivojlantirish va o‘qitishning yuqori natijalariga erishish.

Modul-kredit tizimi ham muayyan tamoyillarga tayanadi. Ular:

1. Transferancy – YeSTS tizimiga xohlagan shaxs yoki tashkilotning to‘siqsiz kirishiga shart-sharoit yaratish. Ushbu shart-sharoit kuchli axborot targ‘iboti vositasida yaratiladi, uning natijasida umumiy yangilik, aniqlik va ochiqlik muhiti shakllantiriladi.

Axborot targ‘iboti quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 1) almashish sxemasiga kiritilgan talabalarning o‘qish natijalari haqida bir-biriga o‘z vaqtida axborot yetkazib turish; 2) oliy o‘quv yurtlarining o‘z axbrot paketlari bilan muntazam almashib turishlari, ta’lim xizmatlari doirasida bir-birini imkoniyatlarini o‘rganish; 3) oliy o‘quv yurtlarida, YeSTS haqida to‘la ma’lumotlarning mavjudligi.

2. Agreement – talaba bilan ikkala oliy ta’lim muassasasining YeSTS koordinatorlari orasida tayyorlash mazmuni, o‘quv tartibi va muddatlari, attestatsiya tadbirlari, o‘quv rejalaridagi farыni bartaraf etish  tartiblari haqida o‘zaro kelishuvlarini anglatadi.

3. Sredits – Host (talaba qabul  qiladigan) universitetida muvaffaqiyatli o‘tilgan barcha fanlar Post (talabani boshqa OTMga yuborgan) universitetda hisobga olinishi zarur.

4. Ta’limning insonparvarlashuvi – shaxsning turli ta’lim xizmatlariga bo‘lgan ehtiyojini qondirishi va ta’lim jarayonida inson qobiyatining ochilishini anglatadi. YeSTS ta’limni davom ettirish uchun oliy ta’lim muassasasini, o‘quv fanlarini va o‘qituvchilarni tanlish imkoniyatini beradi.

5. Ta’limning individuallashtiruvi har bir talabaning individual reja va ta’lim dasturlariga ega ekanligini ifoda etadi. Talaba tanlovi asosidagi fanlar 70 % ni, majburiy fanlar esa 30 % dan oshmaydi. Talabaning mustaqil ish hajmi 70 % ni, auditoriyadagi ishi esa 30 % ni tashkil etadi. Ushbu ko‘rsatkichlar individual ta’limni tashkil qilishga asos bo‘lib xizmat qiladi.

6. Ta’limning samaradorligi guruhda individual o‘qitishli auditoriya mashg‘ulotlari va talabaning mustavqil ishlarini uyg‘unlashtirish orqali ta’minlanadi. Auditoriya o‘quv vaqtining 70% gacha qismini individual o‘qitishga, shuningdek umumiy o‘quv vaqtining 70%gacha qismini mustaqil ishga ajratilishi o‘quv fanlarining talabalar tomonidan o‘z qobiliyatlari darajasida o‘zlashtirishga imkon yaratadi. Bu asosida ta’limning samaradorligi ta’minlanadi.

Zamonaviy o‘qitish texnologiyasi, OTMning jihozlanganligi, professor-o‘qituvchilar tarkibi faqat darajali, yuqori malakali kadrlardan iborat bo‘lishi, o‘qitishning yuqori sifatlari – YeSTS uchun dastlabki zaruriy talablar hisoblanadi. O‘quv jarayonini tashkil etishning ushbu tizimi, quyidagi o‘ziga xos xususiyatlarga ega.

O‘quv rejasi bo‘yicha barcha o‘quv fanlari ikki guruhga bo‘linadi:

1) majburiy fanlar;

2) talaba tomonidan ixtiyoriy tanlanadigan fanlar.

Ular taxminan 1:2 nisbatda bo‘ladi.

Har bir talaba shaxsiy o‘quv rejasiga ega bo‘lishi zarur. Qolaversa, talaba har bir o‘quv fani bo‘yicha o‘qituvchini tanlash huquqiga ega.

Modul-kredit tizimi uchun har bir semestrda o‘rganiladigan fanlarning soni kamida 3 ta, ko‘pi bilan 7 ta bo‘lishi, mustaqil ishga ajratilgan soatlarning auditoriya soatlaridan ko‘pligi o‘ziga xos jihatlar sanaladi.

 

 

 

Transkript ta’lim natijalarining tan olinishi uchun majburiy hujjat sanaladi. Unda talaba o‘qiyotgan davlatda qabul qilingan baholash tizimi hamda o‘z mamlakatida olgan baholari to‘g‘risidagi ma’lumot beriladi.

O‘quv fanlari bo‘yicha dasturlar “sillabus” deb nomlanib, ular quyidagi tarkibiy tuzilmaga ega bo‘ladi:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Modul-kredit tizimiga ko‘ra o‘quv mashg‘ulotlari shaxsga yo‘naltirilgan o‘qitish texnologiyalari va talabaning mustaqil o‘qib-o‘rganishiga asoslanadi.

Ta’limning birinchi bosqichida har bir talabaga axborot paketi beriladi. Unda ma’lumotlar mavjud bo‘lib, ular talabalarga modul-kredit tizimi bo‘yicha muvaffaqiyatli ta’lim olish shartlaridan xabardor bo‘lish imkoniyatini yaratadi:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

O‘quv kreditlarini hisoblashda haftalik auditoriya o‘quv yuklamasi 36, talabalarning haftalik mehnat sarfi o‘rtacha 54 soat miqdorida qabul qilingan.       

Modul-kredit tizimi bo‘yicha tashkil etiladigan ta’lim uchun ham ta’lim standartlariga muvofiq ishlab chiqilgan o‘quv rejasi ta’lim jarayoni uchun asosi bo‘lib xizmat qiladi. Aynan o‘quv rejasiga muvofiq o‘quv faoliyatining turlari bo‘yicha talabalar tomonian sarflanadigan mehnat sarflari aniqlanadi. O‘quv faoliyati turlari bo‘yicha mehnat sarflarini  hisoblash taxminan shunday kechadi (4-jadval):

4-jadval. O‘quv faoliyati turlari bo‘yicha kreditlar taqsimoti (namuna)

 

№	DTS asosida o‘quv faoliyatining nomi	Haftalar soni	Auditoriya soatlari	Umumiy o‘quv yuklamasi	Kredit
1.	Nazariy va amaliy ta’lim	136	[136∙36]	136∙54=7344	7344∙0,029=213
2.	Pedagogik amaliyot	8	288	432	13
3.	Bitiruv ishi	5	5∙36=180	5∙54=270	8
4.	Attestatsiya	19	-	-	6
5.	Ta’til	32	-	-
Jami:		204	5508	8262	240

 

Kreditlarni hisoblash va ularni o‘quv faoliyatlari turlari, bloklar va alohida fanlar bo‘yicha taqsimlashda o‘tish koeffitsienti (K_o‘t)ni aniqlash talab etiladi:

K_o‘t= 240:8262-0,029

 

Bu yerda: 240 – bakalavriatning YeSTS bo‘yicha umumiy mehnat sarflari    yig‘indisi, soat.

Jami kreditlar soni talabalarning mehnat sarfiga ko‘ra o‘tish koeffitsienti (0,029)ga ko‘paytiriladi.

O‘quv faoliyatining turlari, bloklar va alohida o‘quv bo‘yicha kreditlarni hisoblash quyidagi namuna bo‘yicha amalga oshiriladi (5-jadval):

 

5-jadval. Fanlar bloklari bo‘yicha kreditlar taqsimoti

 

№	Fanlar bloklarining nomlanishi	Auditoriya soatlari	Umumiy o‘quv yuklamasi	Kredit
1.	Umumgumanitar va ijtimoiy fanlar	1214 (≈25 %)	1726	50
2.	Matematik va tabiiy-ilmiy fanlar	846 (25 %)	1292	37
3.	Umumkasb fanlari	2034 (50 %)	3682	89
4.	Ixtisoslik fanlar	468 (≈10 %)	794	23
5.	Qo‘shimcha fanlar	334 (≈5 %)	450	14
6.	Malakaviy amaliyot	432 6	648 9	19
7.	Bitiruv ishi	180	270	8
Jami		5508	8262	240

                                                                                                            

O‘quv jarayoni modul-kredit tizimi asosida tashkil etilganida, odatda 4 balli yoki 100 foizli baho shkalasi qo‘llaniladi. Ya’ni:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

100 foizli baholash tizimi taxminan quyidagicha taqsimlanadi:

 

 

 

 

 

 

 

Yevropa mamlakatlarida modul-kredit tizimi bo‘yicha faoliyat yuritayotgan universitetlarda baholash mezonlari va darajalari quyidagicha (6-jadval):

 

6-jadval. Baholash mezonlari va darajalari

 

Baholar ta’rifi	SHartli belgisi	O‘zlashtirish %	Baholash mezoni	Tayyorgarlik darajasi
A’lo	A	90-100 (baholash)	Bilimlarni umumlashtira oladi, ma’lumotlarni  baholaydi, tahlil qiladi, tushunadi, biladi	4-daraja (ijodiy daraja)
Juda yaxshi	V	80-90 (sintez va tahlil)	Bilimlarni sintezlaydi, tahlil qiladi, qo‘llaydi, tushunadi, biladi	3-daraja (ko‘nikma va malakalarga egalikni to‘la namoyish etish  darajasi)
Yaxshi	S	70-80 qo‘llash	Bilimlarni qo‘llaydi, tushunadi, biladi	3-daraja (ko‘nikma va malakalarga egalik darajasi)
Qoniqarli	D	tushunish	Bilimlarni tushunadi, biladi	2-daraja (bilimlarni qayta tiklash darajasi)
Etarli	E	50-60 bilish	Bilimlardan xabardor	1-daraja (tasavvur etish darajasi)
Etarli emas, qo‘shimcha yana ishlash talab qilinadi	FY	40-50	Bilimlardan yomon xabardor	0-daraja (yomon tasavvur etish darajasi)
Etarli emas, qo‘shimcha yana juda ham qo‘p ishlash talab qilinadi	F	40 kam	Bilimlardan mutlaqo xabardor emas	0-daraja (mutlaqo  tasavvur eta olmaslik darajasi)

 

O‘quv fani (moduli) materialining 90-100 % o‘zlashtirilishi uchun “a’lo” baho qo‘yiladi. Bu kasbiy tayyorgarlikni 4-darajasiga teng bo‘lib, “ijod darajasi” deb belgilanadi. Agarda o‘quv fani (moduli) dasturi bo‘yicha materiallar kamida 50 %  o‘zlashtirilsa, u holda “etarli” bahosi qo‘yiladi va u o‘zlashtirishning “tasavvur etish darajasi” deb belgilanadi. O‘quv fani materiallarining 40 % dan kam o‘zlashtirishi, tayyorgarlikning 0-darajasi (“mutlaqo  tasavvur eta olmaslik darajasi”)ga teng hisoblanadi.

Har bir kurs yakunlangandan so‘ng talaba kreditni yakunlaganligi to‘g‘risidagi guvohnomaga ega bo‘ladi.

V. Masofali o‘qitish zamonaviy ta’limning eng muhim va tobora ommaviylashib borayotgan shakli sanaladi. Zamonaviy sharoitda axborot-kommunikatsion texnologiyalarning tezkor rivojlanishi ta’lim jarayonida ularning imkoniyatlaridan foydalanish uchun qulay sharoitni vujudga keltirdi. Ayni vaqtda yetakchi xorijiy mamlakatlar masofadan o‘qitish borasida boy tajriba to‘plangan.

 

 

 

 

 

 

 

 

Masofaviy ta’lim texnologiyasi 1969 yilda Angliya premьer-ministri G.Vilьson tashabbusiga ko‘ra shakllantirilgan deb hisoblanadi. Ammo masofadan o‘qitish ancha oldinroq, ya’ni, birinchi barqaror, muntazam pochta aloqasining shakllanish davrida yuzaga kelgan. 1858 yildan boshlab London universitetida barcha xohlovchilarga ularning mustaqil bilim olishlari, barcha ixtisosliklar va barcha sohalardagi akademik daraja uchun imtihon topshirishlariga ruxsat etilgan. 1938 yildan buyon Sirtqi ta’lim bo‘yicha Xalqaro kengash, 1982 yildan boshlab, Masofaviy ta’lim bo‘yicha Xalqaro Kengash nomi bilan mashhur xalqaro ta’lim tashkilotlari sifatida faoliyat ko‘rsatmoqda.

Ochiq universitetlardagi o‘qish xarajatlari an’anaviy institutlarda o‘qitishga qaraganda 8-10 marta arzon. M: Angliyada turg‘un o‘qishga 3000, masofaviy o‘qitish orqali bilim olishga esa atiga 300 funt sterling to‘lanadi. Binolarga xizmat ko‘rsatish, jihozlar va laboratoriya uchun xarajatlar, o‘qituvchi, ma’muriyatlar va xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar shtati qisqaradi. Ta’lim oluvchilarga filiallar tarmog‘i, telestudiya va kompьyuter tarmog‘i orqali maslahatlar beriladi. Angliyada o‘quvchilarni tayyorlash dasturi 130 ta kursni o‘z ichiga qamrab oladi, ularning ko‘plari fanlararo bog‘lanish  xususiyatiga ega.

Masofaviy ta’lim AQShda o‘tgan asrning 60-yillarning o‘rtalaridan, Yevropada esa 70-yillarning boshlarida jadal rivojlana boshlandi.

O‘qitishning bu shakli ta’lim oluvchilar va o‘qituvchilarning bir-birlari hamda o‘qitish vositalari bilan o‘zaro ta’sirining maqsadga yo‘naltirilgan interfaol jarayonidan iborat bo‘lib, bunda ta’lim jarayoni ularning geografik fazoviy joylashishiga bog‘liq bo‘lmaydi. Ta’lim jarayoni kichik tizimlardan iborat, ya’ni o‘qitish maqsadi, mazmuni, metodlari, vositalari, tashkiliy shakllari, nazorat, o‘quv-moddiy, moliyaviy-iqtisodiy, me’yoriy-huquqiy va marketing kabi elementlarni qamrab olgan o‘ziga xos pedagogik tizimda kechadi.

Axborot-ta’lim muhiti ma’lumotlarni uzatish vositalari, axborot resurslari, o‘zaro muloqot bayonlari, foydalanuvchilarning ta’lim olishga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirishga yo‘naltirilgan apparat-dasturiy, tashkiliy-uslubiy ta’minot va boshqalar masofadan ta’limning tizimiy-tashkiliy majmui sanaladi.

Masofaviy ta’lim o‘qitishning an’anaviy usullaridan foydalanish,  turg‘un sharoitda o‘qish imkoniyatiga ega bo‘lmagan, imkoniyatlari tibbiy shart-sharoitlar tufayli chegaralangan shaxslar, shuningdek, kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish kurslarining tinglovchilari, xorijiy mamlakatlarning ta’lim muassasalarida o‘qitish istagida bo‘lgan abiturientlar, ikkinchi mutaxassislikni egallashni xohlovchi kadrlarga juda qulay sharoitni yaratib beradi.

Mazkur ta’limni tashkil etishda o‘qituvchilarning faoliyati faqat o‘quv axborotlarini uzatish bilan cheklanmaydi. SHu sababli bu turdagi ta’limni tashkil etishga bir necha mutaxassis jalb qilinadi. Ular o‘z vazifalariga ko‘ra turlicha nomlanadi. Xususan:

1.     O‘qituvchi – masofaviy ta’limni tashkil etishda foydalaniladigan  o‘quv-metodik qo‘llanmalarning muallifi.

2.     Moderator – masofaviy ta’lim negizida tashkil etilayotgan seminar, trening, davra suhbati va forumlarga boshchilik qiluvchi (boshqaruvchi) pedagog (muloqot jarayonining to‘g‘ri tashkil etilishini ta’minlaydi, bildirilayotgan fikrlarni umumlashtiradi, zarur bo‘lganda ularni to‘g‘rilaydi, ta’lim oluvchilarning mustaqil fikrlash va ishlash qobiliyatlarini rivojlantiradi, bilish faoliyatlarini faollashtiradi).

3.     Tьyutor (lot. “tutorem”) – o‘quv kurslari uchun interfaol metodlarni tanlovchi, ma’ruza o‘qituvchisi bilan talaba o‘rtasida ta’limiy aloqani o‘rnatuvchi pedagog (ustoz, murabbiy).

4.     Edvayzer (fr. “avisen” – “o‘ylamoq”, “advisor” – “o‘ylovchi”) bitiruv malakaviy ishi, kurs loyihalarining ta’lim oluvchilar tomonidan individual, mustaqil bajarilishi vaqtida metodik yordam beradigan maslahatchi.

5.     Fasilitator (lot. “facilis”, ingl. “facilitator” – yengil, qulay) – masofaviy ta’lim xizmatidan foydalanayotgan guruhlarning faoliyatini muammoning yechimini topishga yo‘naltiruvchi, guruhlarda yuzaga keladigan muloqotni rivojlantiruvchi, shuningdek, guruhlar faoliyatini xolis, samarali baholovchi pedagog.

6.     Invigilator – masofaviy ta’lim asosida tashkil etiladigan o‘qitish natijalarini nazorat qiluvchi mutaxassis-pedagog.

Masofaviy ta’lim tizimida produktiv, reproduktiv, muammoli bayon, evristik va ilmiy izlanish (tadqiqot) metodlari qo‘llaniladi. Mazkur tizimda o‘qitish vositalari sifatida quyidagilardan foydalaniladi:

 

 

 

 

 

 

 

 

O‘quv kurslarida bir tinglovchining o‘rniga boshqa tinglovchi qatnashishi, uning o‘rniga sinov topshiriqlarini topshirishning olini olish maqsadida masofaviy ta’lim tizimida nazorat videokonferentsiyalarni tashkil etilishiga asoslanadi.

Masofaviy ta’lim tizimiga ko‘ra mashg‘ulotlar ma’ruza, seminar, laboratoriya mashg‘uloti, kurs ishi, sinov, imtihon, maslahat, mustaqil ish kabi shakllarda yo‘lga qo‘yiladi.

Avvaldan yozib olingan videoma’ruzalar ta’lim oluvchilarga ma’ruzalarni tinglash va ko‘rish uchun sharoit yaratsa, faksimal aloqa, xabar, topshiriqlarni tarmoq orqali tezkor almashinish talabalarga o‘zaro teskari aloqa orqali o‘qitish imkonini beradi. Zamonaviy sharoitda telekommunikatsiya vositalari – bosma matnlar, audio va videoyozuvlar o‘rni elektron o‘quv-axborot resurslari, dasturlari bilan to‘ldirilmoqda.

Masofadan o‘qitishning tashkiliy-metodik modeli sifatida quyidagilar tavsiflanadi:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Hozirda rivojlangan xorijiy mamlakatlarda masofaviy ta’limning quyidagi modellari (YuNESKO, 2000 yil) amal qilmoqda (26-rasm):

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Quyidagi ushbu modellarning mohiyati ochib beriladi.

1. Birlamchi model (u faqat masofaviy ta’limni tashkil etishga xizmat qiladi; unga ko‘ra ta’limning kunduzgi shakli zarur bo‘lmaydi; ta’lim barcha holatlarda masofadan tashkil etiladi; o‘qituvchi va ta’lim oluvchilar o‘quv faoliyatining shakl, metod va vositalarini erkinlik tanlash huquqiga ega; vaqt va o‘quv jadvallariga qat’iy chegaralar qo‘yilmaydi; hududiy markazlar tashkil etilgan bo‘lib, ularda ta’lim oluvchilar o‘qituvchilardan maslahat olish, yakuniy imtihonlarni topshirish imkoniyatiga ega bo‘ladi; Buyuk Britaniyaning Ochiq universiteti (United Kingdom Open University) ana shu model asosida faoliyat ko‘rsatadi).

2. Ikkilamchi model (unga ko‘ra ta’lim qisman OTMda, qisman masofali dastur asosida tashkil etiladi; har ikki holatda ham dars jadvallari, o‘qitish dasturlari, imtihonlar va baholash mezonlari bir xil bo‘lib, e’tibor amaliy tajribaga, pedagogika innovatsiyalarni tadqiq etishga qaratiladi; Avstraliyadagi Yangi Angliya universiteti (University of New England) shu model asosida ishlaydi).

3. Aralash model (masofaviy ta’limning turli shakllari, bir necha shakllarning integratsiyasiga asoslangan model; ta’lim oluvchilar masofaviy ta’lim kurslari va universitet dasturlarini o‘zaro parallel ravishda o‘zlashtiradi; an’anaviy kurslar doirasida virtual seminar, taqdimot va video-ma’ruzaga asoslangan mashg‘ulotlar tashkil etiladi; bu kabi integrallashgan kurslar Yangi Zelandiyaning Massey universiteti (Massey University, New Zealand)da  tashkil etiladi.

4. Konsortsium (lot. “consortium” – “sheriklik”, “birgalikda ishtirok etish”; masofaviy ta’limni tashkil etuvchi ikki universitetdan iborat birlashma; universitetlar o‘quv materiallarini o‘zaro almashtiradi yoki muayyan vazifalarni o‘zaro bo‘lishib olgan holda bajaradi; m: bir universitet masofaviy ta’lim uchun o‘quv materiallarini tayyorlasa, ikkinchisi virtual o‘quv guruhlarini o‘qituvchilar bilan ta’minlaydi yoki masofaviy ta’lim dasturlarining akkreditatsiyasini ta’minlaydi; bunday holatda universitet, uning markazlari, fakulьtetlari, nodavlat tashkilotlari, davlat muassasalari universitetlar bilan hamkorlikka erishishlari mumkin; Kanadadagi Ochiq o‘quv Agentligi (Open Learning Agency, Canada) ushbu model asosida ish ko‘radi).

5. Franchayzing (ingl. “franchise” – “litsenziya”, “huquq”; o‘zaro hamkor universitetlarning bir-birlariga o‘zlari tomonidan tashkil etiladigan masofaviy ta’lim kurslarini tashkil etish huquqining berishi; ushbu model asosida ta’lim oluvchilar garchi muayyan  universitetda tahsil olsalar-da, konsortsiumga a’zo yetakchi oliy ta’lim muassasasining talabasi oladigan hajmda sifatli ta’lim xizmatlaridan foydalanish huquqiga, qolaversa, ular kabi diplomga ega bo‘ladi; Buyuk Britaniyaning Ochiq universiteti qoshidagi Biznes Maktabi (Open University Business School, Great Britain) bilan o‘zaro hamkorlikka erishgan SHarqiy Yevropadagi qator universitetlar ana shu modelga asoslanib faoliyatni tashkil etadi).

6. Validatsiya (ingl. “validation” – “qondirish”; ta’lim mahsuloti, ta’lim xizmatlari yoki ta’lim tizimi  iste’molchilari ehtiyojlarining qondirilishi;  masofali ta’limning keng tarqalgan bu modeliga ko‘ra o‘zaro hamkor ta’lim muassasalari tenglik tamoyiliga muvofiq masofaviy ta’limni barcha darajada birgalikda tashkil etish xususida kelishib oladi; ularning biri diplom validatsiyasi, ikkinchisi o‘quv kurslari, dasturlarini akreditatsiya qiladi, uchinchisi namunadagi diplom hamda sertifikatlarni berish uchun mas’ul bo‘ladi, ilmiy darajalar beradi va h.k.).

7. Uzoqlashtirilgan auditoriyalar (unga ko‘ra zamonaviy axborot texnologiyalari va innovatsion xarakterdagi ta’lim vositalari keng qo‘llaniladi; bir oliy o‘quv yurtida tashkil etilayotgan o‘quv kurslari, ma’ruza va seminarlar undan uzoq masofada joylashgan ta’lim muassasalarining o‘quv auditoriyalarga telekommunikatsiya vositalari orqali sinxron teleko‘rsatuv, videoanjuman va radioeshittirish ko‘rinishida uzatiladi; o‘qituvchi bir vaqtning o‘zida talabalarning katta auditoriyasi bilan ishlaydi; AQSHning Viskonsiya universiteti (Wisconsin University, USA), Xitoyning markaziy radio va televedenie universiteti (China Central Radio and TV University)da masofaviy ta’limning ushbu modelidan foydalaniladi.

8. Loyihalar (u davlat ta’lim yoki ilmiy-tadqiqot dasturlari doirasida keng qamrovlik loyihani amalga oshirish uchun mo‘ljallanadi; asosiy e’tibor o‘quv materiallarini tayyorlovchi yetakchi mutaxassislar, xodimlar, masofaviy ta’lim kurslarini tashkil etadigan o‘qituvchi va olimlardan iborat  ilmiy-metodik markazni shakllantirishga qaratiladi; markaz tomonidan tayyorlangan masofaviy ta’lim kurslari muayyan davlat hududida katta auditoriyaga uzatiladi; loyiha doirasida rejalashtirilgan ishlar bajarilgach (tugatilgach) yakunlanadi; Afrika va Lotin Amerikasining rivojlanayotgan davlatlarida turli xalqaro tashkilotlar tomonidan qishloq xo‘jaligi, agrotexnika, ekologiya bo‘yicha tashkil etiladigan ana shu modelga misol bo‘la oladi).

Masofaviy ta’lim ham barcha ta’lim turlari kasbi muayyan tamoyillar asosida tashkil etiladi. Ular (27-rasm):

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Quyida ushbu tamoyillarning mohiyati ochib beriladi.

1. Interfaollik tamoyili (u talaba va o‘qituvchi o‘rtasidagi aloqani ta’minlab qolmay, balki talabalar o‘rtasida o‘zaro aloqani yuzaga keltiradi).

2. Boshlang‘ich bilimlarga egalik tamoyili (masofaviy o‘qitish tizimida tinglovchilarning oldindan tayyorgarlik ko‘rishlari, texnik vositalari – kompьyuter, model, elektron doska va b.  bilan ta’minlanishi, Internet aloqa tizimiga ulanishi, tizimda samarali ishlay olish malakalariga ega bo‘lishlar muhim).

3. Individuallik tamoyili (bu tamoyil real o‘quv jarayonida kirish va oraliq nazoratlari o‘tkazilishini, ularning natijalarini tahlili asosida individual o‘quv rejalari tuzilishini ifodalaydi).

4. Identifikatsiyalash tamoyil (u masofaviy o‘qitish tizimida mustaqil ta’lim natijalarini nazorat qilish shakli bo‘lib, talabalarning BKM darajasini o‘rganishda bevosita muloqot videokonferentsiya­laridan foydalanish, shu maqsadda samarali texnik vositalarni qo‘llashni nazarda tutadi).

5. Ta’limning aniq vaqtga asoslanishi tamoyili (unga ko‘ra o‘quv jadvali qat’iy rejalashtiriladi va rejalashtirilgan jadvalga qat’iy rioya qilinishi nazoratga olinadi).

6. Ta’limning oshkoraligi va o‘zgaruvchanligini ta’minlash tamoyili (masofaviy ta’limning yosh, ma’lumoti jihatidan turlicha bo‘lgan talabalar uchun qulayligini, o‘qitishning ochiq rejalashtirilishini; ta’lim vaqti, sur’ati va joyini erkin tanlash imkoniyati mavjudligini; o‘quv mashg‘ulotlarida ixtiyoriy qatnasha olishini, izchillik, tizimlilik, uzviylik nuqtai nazaridan o‘quv materiallarining muntazam o‘zgarib borishini ta’minlash imkoniyatiga egaligi tavsiflaydi).

7. Zamonaviy axborot texnologiyalarini qo‘llashning pedagogik maqsadga egaligi tamoyili (unga ko‘ra masofaviy ta’lim tizimini loyihalashtirish, yaratish va tashkil etishda mavjud texnik vositalarini maqsadga muvofiq qo‘llanilishi tahlil qilib borilishi hamda ularni qo‘llashda yo‘l qo‘yilishi ehtimoli bo‘lgan xatolarning oldi olinishi lozim).

O‘quv yurtlarida masofaviy ta’limning tashkil etilishi muayyan jarayon sifatida kechadi. Tabiiyki, har bir jarayon ma’lum bosqichlarda amalga oshiriladi. Masofaviy ta’limni tashkil etish bosqichlar quyiagilardir:  

O‘quv muassasaslarida masofaviy ta’limni amalga oshirish quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi.

Ayni o‘rinda masofaviy ta’limni amalga oshirish bosqichlarining mohiyati xususida so‘z yuritiladi.

1. Tahlil bosqichi (unda o‘quv muassasining masofaviy ta’limni tashkil etishga bo‘lgan ehtiyoji, ta’lim oluvchilarning soni, ta’lim shakli, metod va vositalari, loyihani amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan texnik, dasturiy va inson resurslari, loyihani iqtisodiy asoslari tahlil qilinadi).

2. Loyihalashtirish bosqichi (unda tahlillar natijasida amalga oshiriladigan ishlar ko‘lami va texnik topshiriqlar loyihalashtiriladi).

3. Joriy qilish bosqichi (ushbu bosqichda masofaviy ta’lim jarayonini boshqaruvchi dasturiy majmua tegishli serverda o‘rnatiladi, tizimga muvofiq domen tanlanadi; masofaviy ta’lim jarayonini boshqaruvchi dasturiy majmuadan foydalanish va unga texnik xizmat ko‘rsatishni ta’minlovchi xodimlarga ish o‘rgatish bo‘yicha o‘quv mashg‘ulotlari tashkil etiladi).

4. O‘quv kontentlarini yaratish bosqichi (unda soha mutaxassislari bilan hamkorlikda masofaviy ta’limning asosiy elementlaridan biri – o‘quv kontentlari yaratilib, ular ekspertlar tomonidan ekspertizadan o‘tkaziladi).

5. Ishga tushirish bosqichi (unda masofaviy ta’lim jarayoni ishga tushiriladi; o‘quv jarayoni doimiy nazoratga olinadi; tizim xavfsizligi monitoring qilib boriladi).

6. Rivojlantirish bosqichi (unda yuqorida keltirilgan bosqichlarda mavjud bo‘lgan kamchiliklar to‘g‘rilanadi, yangi o‘quv kurslar yaratiladi, texnik imkoniyatlar kengaytiriladi, tizimning rivojlanishiga tegishli bo‘lgan ishlar ko‘lami bajariladi).

 

 

 

 

Ushbu texnologiyalar ta’lim axborotlarini taqdim etish, ta’lim axborotlarini uzatish hamda ta’lim axborotlarini saqlash va qayta ishlash texnologiyalarini o‘z ichiga oladi. Masofaviy ta’lim texnologiyalari orasida elektron axborot-ta’lim resurslari (EATR) muhim o‘rin tutadi (29-rasm).

Masofaviy ta’lim tizimida EATR elektron axborot tashuvchi vositalar – disketa, SD-ROM, DVD kabilarda o‘quv axborotini tashish yoki Internet tarmog‘i orqali elektron pochta orqali yuborish imkoniyatini ta’minlaydi. Aksariyat hollarda tinglovchilar EATR bo‘yicha o‘quv axborotlarini Internet tarmog‘iga bog‘langan holda tegishli saytlardan oladi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Masofaviy ta’lim texnologiyalari quyidagicha asosiy talablarga javob bera olishi

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Shu bilan birga masofaviy ta’lim texnologiyalari quyidagi qo‘shimcha talablarga javob bera olishi zarur:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Axborot texnologiyalarini ta’lim jarayoniga tatbiq etishda bu tizimda faoliyat olib boruvchi o‘qituvchilar malakasini oshirishga yuqori talablar qo‘yiladi. O‘qituvchi malaka oshirish tizimiga kelishlari bilan ta’lim berish sub’ektidan ta’lim olish ob’ektiga aylanadi va  o‘quv jarayonidagi o‘zaro munosabatlar xarakteri o‘zgaradi.

Blended learning (aralash o‘qitish) zamonaviy ta’limning nisbatan yangi, biroq, tobora ommalashib borayotgan shakli sanaladi.

 

 

 

 

 

Ushbu shakldagi o‘qitish jarayonida talaba mustaqil ta’lim oladi, ammo ayni vaqtda unga guruh va o‘qituvchi tomonidan yordam ko‘rsatiladi. Guruhli mashg‘ulotlar davomida “blended learning” (aralash o‘qitish)ning qo‘llanilishi tufayli har bir talaba o‘quv materiallarini o‘zlashtirish borasida o‘zida ro‘y berayotgan ijobiy o‘zgarishlarni namoyon etgan holda muloqot ko‘nikmalarini o‘zlashtirib boradi, o‘tilgan materiallarni takrorlaydi va yangi mavzuni o‘rganishga tayyorlanadi.

Blended learning (aralash o‘qitish) ko‘p holatlarda topshiriqlarga tayanadi va asosiy, muhim ma’lumotlar negizida tashkil etiladi, qo‘shimcha materiallar esa talabaga onlayn platforma orqali uzatib beriladi. Talaba mustaqil ta’lim olar ekan, guruhning boshqa a’zolari bilan onlayn rejimda tashkil etilayotgan muhokamada ishtirok etish orqali hamkorlik qiladi. Auditoriyada va onlayn rejimda tashkil etilayotgan mashg‘ulotlar vaqt miqdori bo‘yicha o‘zaro mos kelishi turlicha o‘zgarib turishi mumkin. Ta’limning turli bosqichlarida masofaviy va mustaqil ta’lim samarali ravishda qorishtirib yuboriladi.

Aralash ta’lima o‘qituvchi rahbarligida tashkil etiladigan mashg‘ulotlar uchun soatlar hajmi kamaytiriladi degan faraz noto‘g‘ridir.    

Vlended learning (aralash o‘qitish)ning muvaffaqiyati ta’lim vositalarining to‘g‘ri tanlanishi bilan belgilanadi. Bu ta’lim shaklining afzalligi shundaki, talabaning o‘zi o‘quv materialini o‘zlashtirish tezligi va ta’lim jarayonining intensivligini o‘zi belgilaydi.

Aralash o‘qitish o‘zida quyidagi Yevropa ta’limi modellarini jamlaydi:

 

 

 

 

 

 

Bu shakldagi ta’lim quyidagi shaxslar uchun nihoyatda ahamiyatlidir: ish vaqti qat’iy tartibga solinmagan sohalarning xodimlari; ishlab chiqarish ajralmagan holda ta’lim olishlari lozim bo‘lgan korxona, tashkilot va firmalarning xodimlari; “jonli muloqotga asoslangan ta’lim” muhitida o‘qishni xohlovchi shaxslar uchun.

Aralash ta’limning tarkibiy tuzilmasi ham o‘zgaruvchan hisoblanadi. Ayni vaqtda xorijiy mamlakatlarda aralash ta’limning o‘ndan ortiq shakllari mavjud. 

O‘qitish amaliyotida aralash ta’lim o‘z “o‘lcham” (ko‘rsatkich)lariga ega. Ular quyidagilardir:

 

 

 

 

 

 

OTMda blended learning (aralash o‘qitish) quyidagilarga asoslanadi:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

13-Mavzu:Pedagogik jarayonda innovatsion ta’lim  texnologiyalarini samarali qo‘llash shartlari

Reja:

1.Ta’lim tizimining modernizatsiyasi va pedagogik texnologiyalar mohiyatiga oid blits-so‘rov.

2.Kichik guruhlarda ta’lim tizimining modernizatsiyasining ahamiyatini yorituvchi “Ikki sahifali kundalik”ni shakllantirish.

 

A.I.Prigojinning fikriga ko‘ra, innovatsiya maqsadga muvofiq ravishda muayyan ijtimoiy birlik – tashkilot, aholi, jamiyat, guruhga nisbatan munosabatga yangicha yondashish, bu munosabatni bir qadar turg‘un elementlar bilan boyitib borish tushunilishi lozim. Bu o‘rinda anglanadiki, muallifning qarashlari bevosita ijtimoiy munosabatlar, ularga nisbatan innovatsion yondashish mohiyatini ifodalaydi. Shundan kelib chiqqan holda har bir shaxs fuqaro, mutaxassis, rahbar, xodim, qolaversa, turli ijtimoiy munosabatlar jarayonining ishtirokchisi sifatida o‘ziga xos innovator faoliyatni tashkil etadi. 

Amerikalik psixolog E.Rodjers o‘z tadqiqotlarida innovatsion xarakterga ega ijtimoiy munosabatlarning ijtimoiy-psixologik jihatlari, ijtimoiy munosabatlarga yangilik kiritish, bu jarayonda ishtirok etuvchi shaxslarning toifalari, ularning yangilikka bo‘lgan munosabatlari, yangilikni qabul qilish, mohiyatini anglashga bo‘lgan tayyorlik darajasi hamda muayyan shaxslar toifalari o‘rtasidagi innovatsion xarakterga ega ijtimoiy munosabatlarning tasnifi masalalarini o‘rgangan. 

Innovatsion ta’lim(ingl. “innovation” – yangilik kiritish, ixtiro) – ta’lim oluvchida yangi g‘oya, meyor, qoidalarni yaratish, o‘zga shaxslar tomonidan yaratilgan ilg‘or g‘oyalar, meyor, qoidalarni tabiiy qabul qilishga oid sifatlar, malakalarni shakllantirish imkoniyatini yaratadigan ta’lim. 

Innovatsion ta’lim jarayonida qo‘llaniladigan texnologiyalar innovatsion ta’lim texnologiyalari yoki ta’lim innovatsiyalari deb nomlanadi.  

Ta’lim innovatsiyalari-ta’lim sohasi yoki o‘quv jarayonida mavjud muammoni yangicha yondashuv asosida yechish maqsadida qo‘llanilib, avvalgidan ancha samarali natijani kafolatlay oladigan shakl, metod va texnologiyalar. 

Ta’lim innovatsiyalari “innovatsion ta’lim” deb ham nomlanadi. “Innovatsion ta’lim” tushunchasi birinchi bor 1979 yilda “Rim klubi”da qo‘llanilgan. 

Ta’lim innovatsiyalari bir necha turga ajratiladi. 

Asosiy turlari 

1.Faoliyat yo‘nalishiga ko‘ra 

2.Kiritilgan o‘zgarishlarning tavsifiga ko‘ra 

3.O‘zgarishlarning ko‘lamiga ko‘ra 

4.Kelib chiqish manbaiga ko‘ra 

5.Pedagogik jarayonda qo‘llaniladigan innovatsiyalar 

6.Ta’lim tizimini boshqarishda qo‘llaniladigan innovatsiyalar 

7.Radikal innovatsiyalar 

8.Modifikatsiyalangan innovatsiyalar 

9.Kombinatsiyalangan innovatsiyalar 

10.Tarmoq (lokal) innovatsiyalari 

11.Tizim innovatsiyalari 

12.Modul innovatsiyalari 

13.Jamoa tomonidan bevosita yaratilgan innovatsiyalar 

14. O‘zlashtirilgan innovatsiyalar 

Innovatsiyalar turli ko‘rinishga ega. Quyidagilar innovatsiyalarning asosiy ko‘rinishlari sanaladi: 

-  yangi g‘oyalar; 

-  tizim yoki faoliyat yo‘nalishini o‘zgatirishga qaratilgan aniq maqsadlar; 

-  noan'anaviy yondashuvlar; 

-  odatiy bo‘lmagan tashabbuslar; 

-  ilg‘or ish uslublari 

Ta'lim tizimida yoki o‘quv faoliyatida innovatsiyalarni qo‘llashda sarflangan mablag‘ va kuchdan imkon qadar eng yuqori natijani olish maqsadi ko‘zlanadi. Innovatsiyalarning har qanday yangilikdan farqi shundaki, u boshqarish va nazorat qilishga imkon beradigan o‘zgaruvchan mexanizmga ega bo‘lishi zarur. 

Barcha sohalarda bo‘lgani kabi ta’limda ham “novatsiya”, “innovatsiya” hamda ularning mohiyatini ifodalovchi faoliyat to‘g‘risida so‘z yuritiladi. Agar faoliyat qisqa muddatli, yaxlit tizim xususiyatiga ega bo‘lib, faqatgina tizimdagi ayrim elementlarni o‘zgartirishga xizmat qilsa u novatsiya (yangilanish) deb yuritiladi. 

Bordi-yu, faoliyat ma’lum konseptual yondashuv asosida amalga oshirilib, uning natijasi muayyan tizimning rivojlanishiga yoki uni tubdan o‘zgartirishga xizmat qilsa, u innovatsiya (yangilik kiritish)deb ataladi 

Ilmiy adabiyotlarda “novatsiya” (yangilanish, yangilik) hamda “innovatsiya” (yangilik kiritish) tushunchalarining bir-biridan farqlanishiga alohida e’tibor qaratiladi. Misol uchun, V.I. Zagvyazinskiyning e’tirof etishicha, “yangi”, “yangilik” tushunchasi nafaqat muayyan g‘oyani, balki hali amaliyotda foydalanilmagan yondashuv, metod hamda texnologiyalarni ifodalaydi. Ammo bunda jarayon elementlari yaxlit yoki alohida olingan elementlaran iborat bo‘lib, o‘zgarib turuvchi sharoit va vaziyatda ta’lim va tarbiya vazifalarini samarali hal etish g‘oyalarini o‘zida aks ettiradi. 

Darhaqiqat, yangilik – vosita sanalib, u aksariyat holatlarda yangi metod, metodika, texnologiya va b. ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. 

Mohiyatiga ko‘ra novatsiya va innovatsiya o‘rtasida muayyan farqlar mavjud. Ular quyidagilardir: 

 

Innovatsiya  

1)                    tizimli, yaxlit va davomli bo‘ladi; 

2)                    ma’lum amaliyotda yangi faoliyat tizimini loyihalaydi; 

3)                    subyektlarning      faoliyati to‘la yangilanadi; 

4)                    yangi texnologiyalar yaratiladi;

 5) faoliyatda yangi sifat natijalariga erishiladi; 

6) amaliyotning o‘zi ham yangilanadi 

 

Novatsiya  

1)     amaldagi nazariya doirasida  qo ‘llaniladi.

2)     ko ‘lam va vaqt boyicha chegaralanadi; 

3)     metodlar yangilanadi;

4)     natija avvalgi tizimni takomillashtiradi.

 

 Ta’lim jarayoni innovatsiya orqali yuksak saviyada tashkil etilsa bо’lajak mutaxassislarda intellektual faollik namoyon bо’ladi. Intellektual faolllik esa bо’lajak mutaxassisning har tomonlama tayyorgarlik kо’rishiga, bо’lajak faoliyatning ustasi bо’lib yetishishiga yordam beradi. Intellekt (lotincha intellectus – ya’ni aql, idrok, zehn) degan ma’noni anglatadi. Bu degani kishining bitta bilish faoliyati, tor ma’noda tafakkuri, fikr yuritish jarayonini shakllantirish demakdir.

Zamonaviy pedagogikaning vazifasi o‘quvchilar inttellektual faolligini oshirishda ta’lim jarayoniga yangiliklarni qo‘llashni talab etmoqda. Chunki bugungi kunda ta’lim jarayonida yangiliklarni joriy etish yaxshi samara bermoqda. 

 Talim sohasidagi yangiliklar, ta’limga yangilik va o‘zgartirish kiritish, mavjudlarini yaxshilash va takomillashtirishni taqozo etadi. Shuning uchun har doim ham ta’lim jarayonida qandaydir o‘zgarishlar sodir bo‘ladi.

Hozirgi davrni jamiyatning barcha sohalari kabi ta’lim sohasida ham katta va tezkor o‘zgarishlar davri deb atash mumkin. Yangiliklarning turli ko‘rinishlari mavjud.  Yangiliklarning turlari asosan metodologik sabablarga ko‘ra ajratiladi.

 Ta’lim sohalari bir-biri bilan shu darajada uzviy bog‘liqki, bir sohadagi yangiliklar, istalgan boshqa sohada yangiliklarni vujudga keltiradi. Shuning uchun ta’limning ayrim komponentlarida yangiliklarning joriy etilishi, qo‘llangan yangiliklarning umumiy samaradorligini aniqlashni talab etadi.

Ta’lim jarayoni yangiliklarini tasniflashda innovatsiya inson faoliyatining muhim ko‘rinishlaridan biri ekanligini hisobga olish lozim. Bu faoliyat jiddiy chegaralar va bo‘linishlardan holi. Yangilikka ta’lim jarayonining hamma tushunchalari va aspektlarini kiritish va ularni bir tushunchaga mujassamlashtirish qiyin. Yangilik ta’lim mazmunini tashkil qilish jarayonida uning metodologiya va texnologiyasigasiga ta’sir qiladi. Lekin shunday bo‘lsada ta’lim jarayonida qo‘llaniladigan yangilikni tasniflash zarur. 

Bizning fikrimizcha birinchi asosiy mezon bu yangilikning qanday muhitda joriy qilishga bog‘liq. Ikkinchi mezon yangilikni qo‘llashning yo‘llari, uchinchisi yangilik joriy qilish tadbirlarining kengligi va chuqurligi, to‘rtinchi mezon – yangilikning vujudga kelishiga sabab bo‘lgan asos.

Ta’limning qaysi sohasiga yangiliklarning kiritilishi va qo‘llanilishiga qarab, birinchi mezonga quyidagi yangiliklarni kiritish mumkin: 1) ta’lim mazmunida, 2) texnologiyasida, 3) tashkil qilishda, 4) boshqarish tizimida.

Yangiliklarni joriy qilishning yo‘llaridan qat’iy nazar ularni quyidagilarga ajratish mumkin: 

а) tizimli, rejali, oldindan o‘ylangan; 

b) kutilmagan,  o‘z-o‘zidan paydo bo‘lgan, to‘satdan paydo bo‘lgan. Yangiliklarni joriy qilish tadbirlarining kengligi va chuqurligidan qat’iy nazar ularning quyidagi turlarini sanab o‘tish mumkin: 

a)                     ommaviy, katta, global, tizimli, keskin, asosli, muhim, jiddiy, chuqur va

boshqalar; 

b)                    qisman, kichik, mayda. 

Yangilikning paydo bo‘lish xususiyatiga qarab ularni quyidagicha birlashtirish mumkin: a) tashqi va b) ichki.

Yuqorida ko‘rsatilgan xususiyatlar ta'lim oluvchi manfaatdorligining yuksak darajasini belgilaydi, natijada ta'lim jarayonining samaradorligi ortadi.

Faoliyatni innovatsiyalar asosida tashkil eta oladigan pedagogik kadrlar tayyorlash har doim pedagogika fanining diqqat markazida turgan muhim masalalardan bo„lgan.

O‘zbek xalqining yosh avlodni hayotga tayyorlashda ko‘p asrlar davomida qo‘llagan usul va vositalari, tadbir shakllari, o‘ziga xos urf-odatlari va an'analari, ta'lim-tarbiya haqidagi g‘oyalari va hayotiy tajribasi mavjud. Bu meros o‘tmishda ko‘plab alloma-yu donishmandlar yetishib chiqishiga asos bo‘lgan. Hozirgi kunda bu merosdan ijodiy foydalanish katta ahamiyatga ega.

Mutafakkirlar merosini o‘rganish natijasida insonning shakllanishida  ilmning ahamiyati katta ekanligining guvohi bo‘ldik. Ularda bilim shaxs taraqqiyotining asosiy manbai ekanligi asoslab berilgan. Shuning uchun ham ajdodlarimiz bilim o‘rgatuvchi ustozga katta ahamiyat berganlar. Bu pedagogik faoliyatga bo‘lgan asosiy talablardan biri edi. Chunki ilm bor joyda rivojlanish, taraqqiyot bo‘ladi, yangiliklarni joriy etishga keng  yo‘l ochiladi.

Sharq uyg‘onish davrining buyuk mutafakkiri Abu Nasr Forobiyaqlli, dono va o‘tkir fikrlaydigan kishilar to‘g‘risida shunday deydi: «Aqlli deb shunday kishiga aytiladiki, ular  fazilatli, o‘tkir  mulohazali, foydali ishlarga berilgan, zarur narsalarni kashf va ixtiro etishda zo‘r iste’molga ega;  yomon ishlardan o‘zini chetda olib yuradilar. Bunday kishilarni oqil deydilar»^[16]. Uning fikricha, «Ta’lim so‘z va o‘rgatish bilangina bo‘ladi. Tarbiya esa amaliy ish va tajriba bilan o‘rganishdir,ya‟ni shu xalq, shu millatning amaliy malakalaridan iborat bo‘lgan ish-harakatga, kasb-hunarga berilgan bo‘lishidir. Agar ularish, kasb-hunarga berilgan bo‘lsalar, kasb-hunarga qiziqsalar, shu qiziqish ularni butunlay kasb hunarga jalb etsa, demak, ular kasb-hunarning  chinakam oshig‘i bo‘ladilar»². 

Yusuf Xos Hojib bolaga bilim berib hunar o‘rgatishni ularning yoshligidan boshlash  kerakligini ta’kidlaydi.^[17]

Bolalarga kasb-hunar va tadbirkorlikni yoshligidan boshlab o„rgatish masalasi Kaykovusning “Qobusnoma” asarida ham ko‘tarilgan. “Ey farzand, ogoh bo‘lki, hunarsiz kishi hamisha foydasiz bo‘lur va hech kimga naf” yetkurmas. Bilursanki, xori mug‘ilonning (tikanli buta) tani bordur ammo soyasi yo‘qdur. Hunarsiz kishi ham xori mug‘ilon yanglig‘ na o‘ziga va na o‘zgaga foyda berur”⁴.

O‘zbek xalqining  ulug‘ allomalaridan biri Abu Rayhon Beruniy asarlarida yosh avlodga bilim berishning turli yo‘llari va vositalari haqida tushunchalar berib, ularni mustaqil fikrlaydigan, yangilik yarata oladigan qilib tarbiyalash xususida to‘xtalib o‘tgan. «Qadimiy xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida Beruniy sxolastik metodlardan voz kechish, dars samaradorligini oshirish yo‘llarini izlash, bolalarning xotirasini rivojlantirish, fikrlashga o‘rgatishni ta’kidlab o‘tgan. “Maqsad gapni cho‘zish emas, balki o‘quvchini zeriktirmaslik, chunki, doimo bir xil narsaga qaray berish malollik va sabrsizlikka olib keladi.

O‘quvchi fandan-fanga o‘tib tursa, turli bog‘larda yurganga o‘xshaydi. Birini ko‘rib ulgurmasdan boshqasi boshlanadi va u kishi har bir narsada o‘ziga yarasha lazzat bor deyilganidek ularni ko‘rishga qiziqadi va ko‘zdan kechirishni istaydi.

Bir xil narsa charchatadi, xotiraga malol keltiradi»^[18].

Buyuk sarkarda Amir Temur o‘zining o‘gitlarida har bir ishni boshlaganda butun diqqat, zehn va bor kuchni shu ishga qaratish lozimligini ta’kidlagan:

«Azmu jazm bilan ish tutdim. Bironishni qilishga qasd qilgan bo‘lsam, butun zehnim, vujudim bilan bog‘lanib, bitirmagunimcha undan qo‘limni tortmadim».^[19]

Amir Temur o‘z davrida qo‘l ostidagilarni tadbirkor, ishbilarmon, mamlakat obodonchiligi, el-yurt osoyishtaligi uchun hamfikr, hamsuhbat, yelkadosh bo‘lishlarini talab qilgan.^[20][21]

Ulug‘ mutafakkir va buyuk shoir Alisher Navoiy o‘zining “Mahbub  ul qulub” asarida maktab o‘qituvchilari mehnatiga baho beradi va uning mehnati ancha mashaqqat talab etishini tushuntiradi.⁸

Markaziy Osiyo allomalari merosida ilm va uni egallashdagi mahorat masalalari keng miqyosda talqin etiladi. Bunda albatta ilm o‘rgatuvchining muhim o‘rni ta’kidlanadi.  

Hozirgi davrda ham o‘quvchilarni bilim, ko‘nikma va malakalar bilan qurollantirishda o‘qituvchining o‘rni beqiyos. O‘qituvchining muntazam izlanishi, bilimni o‘rgatishning  yangi va samarali yo‘llarini kashf  etishi o‘quvchilar bilimlarni yuqori darajada o‘zlashtirishlari, muhim amaliy ko‘nikma va malakalar egallashlarining  omili bo‘la oladi. 

O‘qituvchi o‘z faoliyatida yangiliklarni muntazam joriy qilishi lozim. 

Ta’lim jarayonida yangiliklarni joriy qilinishi quyidagi holatlarda yuqori samara beradi:

1)                    shaxsiy qiziqtiruvchi omillarga asoslangan bo‘lganda. Talabalar o‘quv jarayoni uchun mas’uliyatli bo‘ladalar, chunki ular o‘z ehtiyojlarini yaxshi biladilar.

2)                    birinchi navbatdagi ehtiyojlarga javob berganda. Ta’lim talabalarning birinchi navbatdagi ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda o‘qishga intilish yuqori  darajada bo‘ladi.

3)                    O‘quvchilarning jalb etilishini ta’minlanganda.

O‘quv jarayonida sustkashlik bilan emas faol ishtirok etish.

4) mustaqil  fikrga asoslanganda.

O‘quv jarayoni mustaqil fikrga asoslanganda, u eng katta samara keltiradi; talabalar bir-birlaridan o„rganadilar. 

5) teskari aloqani  ta’minlaganda.

Samarali bilim berilishi uchun yo‘naltiruvchi va qo‘llab quvvatlovchi teskari aloqa mavjud bo‘lishi talab etiladi.

7)                    o‘rganuvchilarga  nisbatan  hurmat  namoyish etilganda.

Murabbiy hamda o‘quvchi o‘rtasida o‘zaro hurmat va ishonch mavjud bo‘lishi o‘quv jarayoniga yordam beradi.

8)                    do‘stona  muhit  yaratilganda.

Do‘stona kayfiyatda bo‘lgan talaba cho‘chib o‘tirgan, hayajonlanayotgan, badjahl talabaga nisbatan materialni ancha osonroq o‘zlashtirib oladi.

9)                    qulay vaziyat sodir bo‘lganda.

Demak, o‘quvchida o‘zlashtirishga nisbatan motiv hosil bo‘lsa, o‘quv materialini tez va oson o‘zlashtiradi.

Xulosa qilib aytganda, o‘z faoliyatini innovatsiyalar asosida tashkil eta oladigan o‘qituvchilarning ishlari ko‘p qirrali, murakkab masaladir. Ushbu masalani samarali hal qilish uchun o‘qituvchilarning innovatsion faoliyatga tayyorgarligining pedagogik asoslarini yaratish lozim.

 

 

 

14-Mavzu:Ta’lim tizimida masofali o‘qitish, mahorat darslari, vebinar, evristik metodlar asosida darslarni tashkil etish

 

Reja:

1.Masofaviy o‘qitish.

2.Mahorat darslari.

3.Vebinar, evristik metodlarning dolzarbligi.

 

Vebinar texnologiyalar va ularni ta’lim jarayonida qo‘llash. Zamonaviy sharoitda ta’lim tizimida vebinar texnologiyalar tobora keng qo‘llanilmoqda.

 

 

 

 

 

 

Garchi “vebinar” tushunchasi shu ma’noni anglatsa-da, biroq, ta’lim amaliyotida keng ma’noda qo‘llanilib, turli onlayn tadbirlar (seminar, konferentsiya, bahs-munozara, uchrashuv, taqdimot, ayrim holatlarda trening, turli hodisalar bo‘yicha tarmoq translyatsiyalari (kompьyuter yoki Internet tarmog‘ida namoyish etiladigan lavhalar) va ta’lim vositalarini anglatishga xizmat qiladi.

Ushbu texnologiyalarni o‘zlashtirish orqali pedagoglar interfaol o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil etish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Talabalar uchun esa bu texnologiyalar vaqtni va boshqa resurslarni tejash imkoniyatini yaratadi. CHunki ushbu interfaol ta’lim jarayoni bilan qulay vaqt va qulay joyda tanishish imkoniyati mavjud. Bu esa pedagoglardan vebinar texnologiyalar asosidagi mashg‘ulotlarni samarali tashkil etish uchun muayyan ko‘nikmalarga ega bo‘lish, bir qator shart va qoidalarga rioya etish talab qilinadi.

Bu turdagi texnologiyalarning yaratilish tarixi 1980-yillardan – birinchi marta matnli xabarlarni almashish tizimi yaratilgan vaqtdan boshlangan. O‘tgan asrning 90-yillarida yanada takomillashgan muloqot tizimi veb-chat hamda juda qisqa vaqtda xabarlarni almashish tizimlari payo bo‘ldi. 90-yillarning oxirlariga kelib, birinchi konferents-aloqalarni tashkil etish tizimi ishlab chiqildi. SHundan so‘ng ko‘plab boshqa muloqot tizimlari, jumladan, Internet tarmog‘idagi konferents-aloqalarni amalga oshirish imkoniyati yuzaga keldi.

 

 

 

 

 

Vebinar mashg‘ulotlarni olib borish uchun pedagoglarning oldiga veb-kamera o‘rnatilib, u tomonidan tashkil etilgan mashg‘ulot tarmoq orqali namoyish etiladi. Bu mashg‘ulotni Yer sharining istalgan nuqtasida ko‘rish, Internet tarmog‘iga ulangan kompьyuter vositasida talabalar va pedagog o‘rtasida muloqotni tashkil etish mumkin. Mashg‘ulot ishtirokchilari o‘rtasidagi aloqa Veb-ilova xizmati orqali ta’minlanadi.

Vebinarga ulanishi uchun ishtirokchi (talaba, tinglovchi) o‘z manzilini  sayt manzilidagi brauzer qatoriga kiritishi zarur. Talabalar pedagogni tinglagan holda unga savollarni og‘zaki hamda yozma tarzida berishlari mumkin. Pedagog o‘z kompьyuterida o‘quv materiallari (matnli hujjatlar, taqdimot slaydlari va b.)ni namoyish etish, virtual doskaga yozish, chizish imkoniyatiga ega. U ishtirokchilarning barchasini ko‘rib turadi va istalgan talaba, tinglovchiga yoki ularning barchasiga bir vaqtning o‘zida e’tiborni qarata oladi. Boshqacha aytganda mashg‘ulot o‘tayotgan virtual auditoriya to‘la ravishda pedagogga ko‘rinib turadi.

Odatda vebinar mashg‘ulotlar turli shakllarda tashkil etiladi.  

Ta’lim shaklining tanlanishi pedagog tomonidan qo‘yilgan maqsadan kelib chiqib belgilanadi.

Vebinar mashg‘ulotlarni o‘tkazish maqsadlari quyidagicha bo‘lishi mumkin:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

      Odatda vebinar mashg‘ulotlar talabalar tomoni o‘quv moduli, uning muayyan bo‘limi, mavzulari mustaqil o‘rganilgandan keyin tashkil etiladi. Bu mashg‘ulotlarning an’anaviy darslardan farqi – ularda har bir talaba, tinglovchi o‘quv materialini muhokama qilish va muayyan ko‘nikma, malakalarni o‘zlashtirish masalalarini muhokama etisha faol ishtirok etishi mumkin. Mashg‘ulotning muvaffaqiyati pedagogning mahoratiga, muloqot jarayonining to‘g‘ri tashkillashtirishiga, auditoriyaning faolligiga va mashg‘ulot shaklining maqsali tanlanganligiga  bog‘liq.

 

Vebinar mashg‘ulotlar uch bosqichda tashkil etiladi. Ya’ni (34-rasm):

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Mashg‘ulotlarni tashkil etishda quyidagi texnik vosita (qurilma)lar kerak bo‘ladi:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Vebinar mashg‘ulotlardan oldin talaba, tinglovchilar bu haqida xabardor qilinadi. Shu maqsadda ularga xabarnoma yuboriladi. Unda quyidagilar ko‘rsatilishi shart:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Qo‘shimcha ravishda ishtirokchilarga “Vebinarda qanday ishtirok etish mumkin?” nomli qisqacha yo‘riqnomani yuborish maqsadga muvofiqdir.

Vebinar mashg‘uloti haqidagi xabar masofaviy o‘quv kursining “Yangiliklar forumi”da tarqatilishi va tavqimda qayd etilishi kerak. Agarda vebinar mustaqil tashkil etilayotgan bo‘lsa, u holda ishtirokchilar mashg‘ulot haqida bir hafta oldin xabardor qilinishi, shuningdek, mashg‘ulot haqida yana bir bor bir kun va bir soat avval  xabar yuborilishi maqsadga muvofiqdir.

Bu turdagi mashg‘ulotning dasturiy ta’minoti mutaxassislar tomonidan ta’minlanadi. Ayni vaqtda vebinar mashg‘ulotlar turli tijorat (Webinar.ru, Comdi, Mirapolis Virtual Room va b.) hama erkin tarqatuvchi (OpenMeetings, OnWebinar va h.k.) serverlar yordamida tashkil etiladi.

 

Nazorat savollari

1.Vebinar mashg`uloti haqida ma’lumot bering.

2.Vebinar mashg`ulotlarining tashkil etilish bosqichlarini sanang

3. Vebinar mashg`ulotlarining shakllari nimalardan iborat?

4. Mahorat darslarini tashkil etishda nimalarga e’tibor qaratish kerak?

5. Masofali o`qitishning afzalliklari va kamchiliklarini tahlil qiling.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TESTLAR

 

1. Innovatsion faoliyatni tashkil etishqonunlari - …

 a) kompozitsiya, mutanosiblik (proportsionallik), eng kichik miqdorlar qonuni

  b) ontogenez, sinergiya, xabardorlikqonuni

  c) analiz, sintez, o‘z-o‘zinisaqlashqonuni

  d) sinergiya, xabardorlikanalizvasintezqonuni

2.Jarayonlarni ratsionalizatsiyalash tamoyillari:

 a) huquqiy, menejmenttizimi, marketing yondashuvi, sifat, innovatsiya, tashqi va   

    ichki muhitga moslashuvchanlik, ilmiy yondashuv

  b) axborot, o‘quvsizlik, sifatsizlik, hajm darajasi, vaziyatning noaniqlik darajasi

  c) ko‘rsatkichlar, topshiriqlar, dinamik yondashuv

  d) menejment tizimi, shaxslantirish, raјbatlantirish, aniq-ravshan, mutanosiblik,    

    boshqarish usullari

3.Innovatsion menejmendda qo‘llaniladigan ilmiy yondashuvlar…

 a) tizimli, ahloqiy, ma’muriy, marketing

  b) kompleks, iqtisodiy, ijtimoiy, tizimi

  c) tarkibiy, ma’muriy, kompleks, menejment

  d) kuzatish, ijtimoiy, miqdoriy, kompleks

4.Innovatsiya nima?

 a) ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish, raqobatbardosh mahsulotni tashqi bozorda  hissasini oshirish, rasmiylashtirish investitsiyalarini cheklash

 b) boshqaruv tizimini yo‘lga qo‘yishga yo‘l bermaslik, federal dasturlardan foydalanmaslik, moliya tizimining kuchsizligi, passiv innovatsiya faoliyati

 c) boshqarish ob’ektini yaxshilash, iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik, ilmiy-texnikaviy yoki boshqa turdagi samara olish maqsadlarida yangilikni joriy etishning natijasi

  d) yangilikni ishlab chiqishga investitsiyalar sarfi

5.Yangilik nima?

a) kashfiyotlar, ixtirolar, patentlar, tovar belgilari, ratsionalizatorlik takliflari, tadqiqot turlarini aniqlashtirish

b) hujjatlarni rasmiylashtirilishi va ijobiy natijalar

c) ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorli kishlari, ishlab chiqarishni tashkiliy-texnologik tayyorlash-yakuniy natijasidir

d) yangi tartibning qoida, usul, rasmning rusum va boshqa faoliyatning biron bir sohasida samaradorligi bo‘yicha fundamental yoki amaliy tadqiqotlar rasmiylashtirilgan yakuniy natijasidir

6.Innovatsion faoliyatni boshqarish jarayonini tashkil etish…

a) boshqarish maqsadini, јoyani amalga oshirish, muammoni hal etish, aniq-ravshan ifodalash, o‘z imkoniyatlarini, kuchli va ojiz tomonlarini baholash, boshqarish usullarini belgilashdir

b) menejment usullari, yangiliklar portrealini shakllantirish, huquqiy ta’minot, uslubiy, resurs, axborot ta’minoti

c) yangiliklar v ainnovatsiyalar bo‘yicha ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari, innovatsiyalar servisi

d) xodimlarni boshqarish, boshqarish qarorini ishlab chiqish, innovatsion loyihalarning bajarilishini muvofiqlashtirish

7.G‘oyalar nima uchun kerak?

a) innovatsiya ta’limi texnologiyasini yaratish uchun

b) biron-bir narsani o‘zgartirish, almashtirish, rivojlantirish, takomillashtirish yoki yangilash uchun                  

c) xodimlarning kengashlar, yig‘ilishlar, seminarlar, texnik-o‘quv, ish jarayonida bildirilgan takliflarini amalga oshirishi uchun

d) yangi tartib qoidalarn ijoriy qilishi uchun

 

8.Innovatsiyada komanda sifatida uning qanday turlari tushuniladi?

Pirovard mahsulotni yaratish nuqtai nazaridan innovatsion tadbirkorlikning qanday turlari mavjud?

a) mahsulotlar innovatsiyasi;

b) texnologiyalar innovatsiyasi;

s) ijtimoiy innovatsiyalar;

d) a+b+c

 

9.Tadbirkorlik faoliyatining asosiy bosqichlarini qanday belgilarini bilasiz?

a) innovatsion g‘oyalarni shakllantirish, eng istiqbolli g‘oyalarni tanlab olish, loyihani batafsil ishlab chiqish va uni ekspertlar baholashidan o‘tkazish

b) biznes reja tuzish, bozorda sotish

c) ishlab chiqarish sxemasiga o‘zgartirishlar kiritish va o‘zgarishlar kiritilgan reja sxema asosida tovarni bozorga chiqarish

d) innovatsion g‘oyalarni izlash va uni shakllantirishga muhim o‘rin ajratish

10.Innovatsiyada axborotlar manbalari qanday bo‘lishi mumkin?

a) iste’molchilar, iste’molchilar talabini o‘rganish, tovar mahsuloti, ilmiy dasturlar, ixtirolar yaratish bilan shug‘ullanadigan ekspertlar, olimlar, mutaxassislar;

b) chet el tajribasini o‘rganilib, korxona va tashkilotlarga xodimlarni tanlash;

c) raqamlardan keng foydalanish

d) b+c

11.Innovatsion menejmentda strategiya tanlash nima?

a) bu rahbariyat tomonidan ta’lim muassasaning kelajakdagi innovatsion maqsadga mo‘ljallangan vazifalardan iborat harakatlar yig‘indisidir

 b) tashkilot uchun maqsadni tanlash va unga erishish uchun nima qilish kerakligi to‘g‘risidagi qarorlar qabul qilish jarayoni

s) tashkilot uchun maqsadga erishishda kunlik qarorlar qabul

qilish jarayoni

 d) tashkilotning xo‘jalik faoliyatini eng oqilona tomonga yo‘naltirish

12.Innovatsion menejment strategiyasi qanday vazifalarni maqsad qilib qo‘ygan?

a) o‘rta muddatli va keng qamrovli maqsadlar

 b) uzoq muddatli va tor doiradagi maqsadlar

s) uzoq muddatli va keng qamrovli maqsadlàr.

 d) uzoq va o‘rta muddatli maqsadlar

13.Innovatsiya nima?

a) ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish, raqobatbardosh mahsulotni tashqi bozorda hissasini oshirish, rasmiylashtirish investitsiyalarini cheklash

  b) boshqaruv tizimini yo‘lga qo‘yishga yo‘l bermaslik, federal dasturlardan foydalanmaslik, moliya tizimining kuchsizligi, passiv innovatsiya faoliyati

 c) boshqarish ob’ektini yaxshilash, iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik, ilmiy-texnikaviy yoki boshqa turdagi samara olish maqsadlarida yangilikni joriy etishning natijasi

  d) yangilikni ishlab chiqishga investitsiyalar sarfi

14.Yangilik nima?

 a) kashfiyotlar, ixtirolar, patentlar, tovar belgilari, ratsionalizatorlik takliflari, tadqiqot turlarini aniqlashtirish

 b) hujjatlarni rasmiylashtirilishi va ijobiy natijalar

 c) ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari, ishlab chiqarishni tashkiliy-texnologik tayyorlash-yakuniy natijasidir

 d) yangi tartibli qoida, usul, rasm-rusum va boshqa faoliyatning biron bir sohasida samaradorligi bo‘yicha fundamental yoki amaliy tadqiqotlar rasmiylashtirilgan yakuniy natijasidir

 

15.Innovatsion faoliyatni boshqarish jarayonini tashkil etish…

a) boshqarish maqsadini, g‘oyani amalga oshirish, muammoni hal etish, aniq-ravshan ifodalash, o‘z imkoniyatlarini, kuchli va ojiz tomonlarini baholash, boshqarish usullarini belgilashdir

 b) menejment usullari, yangiliklar port realini shakllantirish, huquqiy ta’minot, uslubiy, resurs, axborot ta’minoti

c) yangiliklar va innovatsiyalar bo‘yicha ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari, innovatsiyalar servisi

d)xodimlarni boshqarish, boshqarish qarorini ishlab chiqish, innovatsion loyihalarning bajarilishini muvofiqlashtirish

   16.Innovatsiya nima?

a) ilmiy ishlanmalarni, dissertatsiyalarni, iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik va boshqa samara olish uchun qo‘llash natijasi

b) yangilikni iqtisodiy, ijtimoiy, ta’lim, ekologik va boshqa samara olish uchun xalqaro masshtabda taqdim etish

c) fan texnika yangiliklarini kvant, elektron, iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik va boshqa ko‘rinishda samara olish uchun rivojlantirish

d) yangilikni iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik va boshqa samara olish uchun qo‘llash natijasi

17.G‘oyalar nima uchun kerak?

a) innovatsiya ta’limi texnologiyasini yaratish uchun

b) biron-bir narsani o‘zgartirish, almashtirish, rivojlantirish, takomillashtirish yoki yangilash uchun                  

c) xodimlarning kengashlar, yig‘ilishlar, seminarlar, texnik-o‘quv, ish jarayonida bildirilgan takliflarini amalga oshirishi uchun

d) yangi tartib qoidalarni joriy qilishi uchun

18.Innovatsiya faoliyati nima?

a) ilmiy tadqiqot natijalarini texnik, texnologik va tashkiliy iqtisodiy yangiligini ishlab chiqish va amaliy qo‘llash ya’ni tijoratlashtirish

b) ilmiy ish loyihalarini texnik, texnologik va tashkiliy iqtisodiy yangiligini ishlab chiqish v aqo‘llash

c) ilmiy tadqiqotni birinchi natijasini texnik, texnologik va tashkiliy iqtisodiy yangiligini ishlab chiqish va amaliy qo‘llash ya’ni tijoratlashtirish

d) ilmiy texnik, texnologik va tashkiliy iqtisodiy yangiligini ishlab chiqish

19.Pirovard mahsulotni yaratish nuqtai nazaridan innovatsion tadbirkorlikning qanday turlari mavjud:

a) mahsulotlar innovatsiyasi;

b) texnologiyala rinnovatsiyasi;

s) ijtimoiy innovatsiyalar;

d) hammasi to‘g‘ri.

20.Rasmiylashtirilgan  ilmiy ish va ishlanmalarga quyidagilardan qaysi biri kiradi?

a)  patentlar, tovar belgisi, nou-xau, kashfiyot va ixtirolar.

b) biznes reja, loyihalar, tovar belgisi, nou-xau, kashfiyot

c) patentlar, tovar belgisi, nou-xau, kashfiyot va ixtirolar, ma’lumotlar

d) innovatsion g‘oyalarni izlash va uni shakllantirishga muhim o‘rin ajratish bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyat

 

 

GLOSSARIY

 

Тushunchalar	O‘zbekcha	Inglizcha
Алгоритм Algorithm	Модул та’limi tarkibiy bo‘laklarining o‘zaro joylashishi hamda texnologik jarayonni amalga oshirish ketma-ketligining avvaldan belgilangan tartib-qoidalari	Rules initially established to realize an interposition of parts of module education and sequence of technological process
Aralash model Mixed model	Masofaviy ta’limning turli shakllari, bir necha shakllarning integratsiyasiga asoslangan model	Model based on various forms distance learning and integration of some forms
Aralash o‘qitish Blended learning	Onlayn o‘quv materiallari hamda o‘qituvchi rahbarligida guruhda ta’lim olishga asoslangan o‘qitish shakli	A form of teaching based on a group learning under the supervision of a teacher using online study materials
“Assesment” texnologiyasi “Asessment technology”	Talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalari darajasini har tomonlama, xolis baholash imkoniyatini ta’minlovchi topshiriqlar to‘plami	A set of assignments intended for comprehensive assessment of skill and competence level of students
Axborotli loyihalar Information projects	O‘quv jarayonini tashkil etish yoki boshqa ta’limiy xarakterga ega buyurtmalarni bajarish maqsadida nazariy axborotlarni yig‘ishga yo‘naltirilgan loyihalar	Projects intended for collecting theoretical information aiming at realization of scientific projects or organization of educational process
Validatsiya Validation	Ta’lim mahsuloti, ta’lim xizmatlari yoki ta’lim tizimi  iste’molchilari ehtiyojlarining qondirilishi	Satisfaction of interests of customers in educational and service system
Vebinar texnologiya Webinar technology	Web texnologiyalar asosi (onlayn tadbirlar va ta’lim vositalari yordami)da  tashkil etiladigan seminar, konferentsiya,  bahs-munozara, uchrashuv, taqdimot, trening, turli voqea yok hodisalar bo‘yicha Internet tarmog‘i orqali tashkil etiladigan to‘g‘ridan to‘g‘ri uzatiladigan lavha (translyatsiya)lar	Broadcasting organized via Internet transmitting live seminars, conferences, debates, presentations, negotiations, meetings, trainings, various events with the help of Web technologies
Dars ishlanmasi   Lesson planning	Ta’limiy mazmunga ega loyiha va o‘qituvchi tomonidan tuzilishi majburiy bo‘lgan hujjat	An obligatory document completed by a teacher and a project that has educational essence
Dasturiy ta’lim   Program education	1) o‘qitishning talaba, talabalar ehtiyoji, qiziqishi, bilimi, dunyoqarashi, ular tomonidan o‘quv materiallarini o‘zlashtirishda duch kelish ehtimoli bo‘lgan muammolar, o‘quv fanining imkoniyatlarini inobatga olgan holda tashkil etiladigan ta’lim; 2) pedagogik texnologiyalaridan biri	1) education organized considering interests and needs, outlook of students,  problems that appear in assimilation of study materials by students, and opportunities of the academic subject; 2) one of the pedagogical technologies
Dramatik o‘yinlar Dramatic games	Psixologik hamda ijtimoiy masalalarni hal qilishga yo‘naltirilgan o‘yinlar	Games intended for solving psychologic and social issues
Didaktik o‘yinlar   Didactic games	O‘rganilayotgan ob’ekt, hodisa, jarayonlarni modellashtirish asosida talabalarning bilishga bo‘lgan qiziqishlari, faolliklarini oshiradigan o‘quv faoliyati turi	A type of a study activity that increases activeness, interest of students in getting knowledge based on the modeling of processes, events, objects that are being studied
Ijodiy loyihalar   Creative projects	Indiviual yoki hamkorlik asosida ijodiy xarakterga ega yangi ta’lim mahsulotlari (ijodiy hisobot, ko‘rgazma, dizayn, videofilьm, nashr ishlari – kitob, alьmanax, buklet, alьbom, bosma va elektron jurnal, kompьyuter dasturlari kabilar)ni yaratishga yo‘naltirilgan loyihalar	The projects intended to creat new educational products (activity report, exhibition, design, videofilm, publishing works: books, literary miscellany, pamphlets, albums, printed and electronic journals, computer programmes) that have creative characteristics based on cooperation and individual activity
Imitatsion o‘yinlar   Imitation games	Ishlab chiqarish korxonalari, ish o‘rinlari, firmalar, tashkilotlarda xodimlar tomonidan amalga oshiriladigan faoliyatni imitatsiyalash (taqlid qilish, ko‘chirish) asosida talabalarni muayyan amaliy yoki kasbiy faoliyatga samarali tayyorlashga yo‘naltiradigan o‘yinlar	Activities aimed at effective preparing students for certain activities based on imitation of activity carried out by employees of organizations, companies, factories
Invigilator   Invigilator	Masofaviy ta’lim asosida tashkil etiladigan o‘qitish natijalarini nazorat qiluvchi mutaxassis-pedagog	A specialist-pedagog who controls the results of teaching in the frames of distance learning
Individual ta’lim   Individual education	Ta’lim jarayonida o‘qituvchining faqatgina bir nafar talaba bilan yoki talabaning ta’lim vositalari (adabiyotlar, kompьyuter, televidenie, radio va b. axborot texnologiyalar) bilano‘zaro hamkorligi asosida o‘quv materiallarining o‘zlashtirilishini ta’minlashga yo‘naltirilgan ta’lim	Education aimed at developing of  mastering skills of a student in cooperatuion with a single student or educational means (literature, computer, television, redio, etc.) during educational process
Innovatsion ta’lim   Innovative education	Talabada yangi g‘oya, me’yor, qoidalarni yaratish, o‘zga shaxslar tomonidan yaratilgan ilg‘or g‘oyalar, me’yor, qoidalarni tabiiy qabul qilishga oid sifatlar, malakalarni shakllantirish imkoniyatini yaratadigan ta’lim	Education that allows to develop skills and qualities f a student
Innovatsion faoliyat   Innovative activity	Yangi ijtimoiy talablarning an’anaviy me’yorlarga mos kelmasligi yoki yangi shakllanayotgan g‘oyalarning mavjud g‘oyalarni inkor etishi natijasida vujudga keladigan majmuali muammolarni yechishga qaratilgan faoliyat	An activity carried out for solving a set of problems that occur as a result of rejecting new developing ideas or inappropriateness of new social requirements to traditional standards
Innovatsiya Innovation	Muayyan tizimning ichki tuzilishini o‘zgartirishga qaratilgan faoliyat	An activity aimed at changing the internal structure of a certain system
Interfaol ta’lim Interactive aducation	Talabalarning bilim, ko‘nikma, malaka va muayyan axloqiy sifatlarni o‘zlashtirish yo‘lidagi o‘zaro harakatini tashkil etishga asoslanuvchi ta’lim	The education based on organization of interaction in mastering by students certain  moral qualities, skills and knodlegde
Ishbilarmonlik o‘yinlari   Business games	Ma’lum faoliyat, jarayon yoki munosabatlar mazmunini yoritish, ularni samarali, to‘g‘ri, oqilona uyushtirishga doir ko‘nikma, malaka va sifatlarni o‘zlashtirish maqsadida tashkil etiladigan o‘yinlar	Activities organized in order to master skills in running a certain activity, process or relationships and their effective and proper organization
“Keys-stadi” texnologiyasi “Case study” technology	Muammoli vaziyat; talabalarda aniq, real yoki sun’iy yaratilgan muammoli vaziyatni tahlil qilish orqali eng maqbul variantlarini topish ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladigan texnologiya	A technology that forms skills in earching for proper variants by  analizing created or authentic dilemma (problematic situation) or problems
Kompьyuter ta’limi     Computer education	Talabalarning o‘qish, mustaqil ta’lim va o‘z-o‘zini nazorat qilishni o‘z ichiga oladigan bilish faoliyatini boshqarishda  pedagogning axborotlarni to‘plash va uzatishdan iborat faoliyatining modeli sifatida kompьyuter texnikasi, telekommunikatsiya vositalari hamda dasturiy-metodik ta’minot asosida tashkil etiladigan ta’lim	The education organized based on the computer technologies, telecommunication means and programme and methodological provision as an activity model of  a pedagog that comprises collecting and transferring information in controlling the activity of an independent education and self-control of students
Kompьyuter ta’limi texnologiyalari   Computer education technologies	Talabalarning o‘qish, mustaqil ta’lim va o‘z-o‘zini nazorat qilishni o‘z ichiga oladigan bilish faoliyatini boshqarishda  pedagogning axborotlarni to‘plash va uzatishdan iborat faoliyatining modeli sifatida kompьyuter texnikasi, telekommunikatsiya vositalari hamda dasturiy-metodik ta’minot asosida tashkil etiladigan ta’limning shakl, metod va vositalari majmui	A set of forms, means and methods of education organized based on the computer technologies, telecommunication means and programme and methodological provision as an activity model of a pedagog that comprises collecting and transferring information in controlling the activity of an independent education and self-control of students
Konsortsium Consortium	Masofaviy ta’limni tashkil etuvchi ikki universitetdan iborat birlashma	A union of two universities that organize a distance learning
Loyihalash   Projecting	Boshlang‘ich ma’lumotlar, aniq belgilangan vaqt, maxsus tanlangan shakl, metod va vositalarga tayanib, kutiladigan natijani taxmin qilish, bashoratlash, rejalashtirish orqali avvaldan faoliyat modelini tuzish, faoliyat yoki jarayon mazmunini ishlab chiqishga qaratilgan amaliy harakat	An action aimed at developing the essence of an activity or process, acivity model by assuming, predicting, planning an expected result based on the initial information, specifically chosen form, method and means
Loyiha   Project	Aniq reja, maqsad asosida uning natijalanishini kafolatlagan holda pedagogik faoliyat mazmunini ishlab chiqishga qaratilgan harakat mahsuli	A result of an action aimed at developing the essence of pedagogical activity based on a certain plan, aim and by guaranteeing its effectiveness
Loyiha metodi   A method of project	O‘quv jarayonini individuallashtirish, talabaning o‘zini mustaqil namoyon qilishini rejalashtirish, o‘z faoliyatini oqilona tashkillashtirish va nazorat qilish imkoniyatini beradigan ta’lim metodlari majmui	A set of educational methods that allow individualization  of educational process, independent planning of students’ performance, control and proper organization of an activity
Loyiha ta’limi   A study of project	Ta’limiy xarakterdagi aniq reja, maqsad asosida uning natijalanishini kafolatlagan holda pedagogik faoliyat mazmunini ishlab chiqishga yo‘naltirilgan ta’lim	Education aimed at developing the essence of pedagogical activity by guaranteeing the effectiveness of a pla and aim that have educational characteristics
Masofaviy ta’lim   Distance learning	Muayyan nuqtadan axborot-kommunikatsiya vositalari (video, audio, kompьyuter, mulьtimedia, radio, televidenie va b.) yordamida ta’lim xizmatlarini ko‘rsatish, ta’limiy mahsulotlarni tarqatish va yetkazib berishdai an’anaviy hamda innovatsion shakl, metod, vositalarga asoslangan holda ta’lim resurslaridan foydalanishga yo‘naltirilgan ta’lim	Education aimed at using study resources based on innovational form, method and means in organizing study services, expanding and delivering study products with the help of certain information communication means (video, audio, computer, multimedia, radio, television, etc.)
Masofaviy ta’lim texnologiyalari   Distance learning technologies	Ta’limning belgilangan mazmun asosida amalga oshirilishini ta’minlashga yo‘naltirilgan shakl, metod va vositalar majmuasidir	A set of forms, methods and means used for increasing effectiveness of education and educational process
Mahorat darslari   Master classes	Ochiq tashkil etilib, ilg‘or pedagogik tajribalarni targ‘ib etishga yo‘naltirilan samarali o‘qitish shakli	An effective form of teaching organized to spread progressive pedagogical experiences
Moderator   Moderator	Masofaviy ta’lim negizida tashkil etilayotgan seminar, trening, davra suhbati va forumlarga boshchilik qiluvchi (boshqaruvchi) pedagog	A gedagog leading seminars, trainings, debates and forums organized in the frames of distance learning
Modellashtirish   Modeling	Hodisa, jarayon yoki tizimning umumiy mohiyatini to‘la yorituvchi modelni yaratish	Developing a model that discloses principal essence of an event, process and system
Model   Model	Real, haqiqatda mavjud bo‘lgan ob’ektning soddalashtirilgan, kichraytirilgan (kattalashtirilgan) yoki unga o‘xshagan nusxasi	A simplified or lessened copy of a real and authentic object
Modernizatsiya Modernization	Ob’ektning yangi talablar va me’yorlar, texnik ko‘rsatmalar, sifat ko‘rsatkichlariga mos ravishda yangilanishi	Renewal of the object according to the new requirements, quality indicators and technical regulations
Modul   Module	1) tizim ichidagi o‘zaro chambarchas bog‘liq elementlardan iborat tugun;  2) muayyan texnologiyani tashkil qiluvchi tarkibiy bo‘laklarni ifodalovchi atama; 3) o‘quv materialining mantiqan tugallangan birligi	1) units that consists of interrelated  elements in the system; 2) notion meaning parts that create a certain technology; 3) logically completed units of study materials
Modul ta’limi   A study of module	O‘quv jarayonini tashkil etishning muayyan shakli bo‘lib, unga ko‘ra o‘quv materiali mantiqiy tugallangan birliklari – modullarga asoslangan holda ma’lum bosqich va qadamlar asosida o‘zlashtiriladi	A certain form of organization of educational process, according to which the logically completed units of study materials are mastered based on the certain stages and steps
Muammoli vaziyat   Dilemma	Talabalarning ma’lum topshiriqlarni bajarish (masalani yechish, savolga javob topish) jarayonida yuzaga kelgan ziddiyatni anglashi bilan bog‘liq ruhiy holati bo‘lib, u hal etilayotgan masala bilan bog‘liq yangi bilimlarni izlashni taqozo etadi	It is a psychological state of a student that is related with tension  that occurs during a process of accomplishing the assignments, and it requires to master skills,  knowledge for successful and effective accomplishment
Muammoli ma’ruza   A problem lecture	O‘qituvchi tomonidan talabani muammoli vaziyat, muammoli masalani hal etishga yo‘naltirish orqali unda  bilish faolliyatini oshirishga yo‘naltirilgan ma’ruza	A lecture aimed at increasing students’ study activity in solving an issue or dilemma
Muammoli ta’lim   Problem education	Talabalarda ijodiy izlanish, kichik tadqiqotlarni amalga oshirish, muayyan farazlarni ilgari surish, natijalarni asoslash, ma’lum xulosalarga kelish kabi ko‘nikma va malakalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan ta’lim	Education aimed at developing students’ competence and skills in carrying out creative researches, promoting certain theories, reasoning the results, coming to some conclusions
Muammoli ta’lim texnologiyalari   Problem education technologies	talabalarda ijodiy izlanish, kichik tadqiqotlarni amalga oshirish, muayyan farazlarni ilgari surish, natijalarni asoslash, ma’lum xulosalarga kelish kabi ko‘nikma va malakalarni shakllantirishga xizmat qiladigan ta’lim texnologiyalari	The technologies that develop students’ competence and skills in carrying out creative researches, promoting certain theories, reasoning the results, coming to some conclusions
Muammo Problem	Hal qilinishi muhim nazariy va amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan masala	an issue that has practical and theoretical significance and needs  to be dealt with or solved
Mustaqil ta’lim   Independent learning	OTM talabalarida pedagog rahbarligi va nazorati ostida o‘quv hamda mutaxassislik fanlari bo‘yicha ma’ruza, seminar va amaliy mashg‘ulotlarida egallangan BKMni mustahkamlash, boyitish, ular tomonidan yangi BKMni mustaqil o‘zlashtirilishini ta’minlash, ularni kasbiy faoliyatni mustaqil tashkil eta olishga tayyorlashga yo‘naltirilgan ta’lim	education aimed at preparing the students of higher educational institutions for independent organization of professional activity, self-mastering and improving skills and competence obtained in lectures, seminars and practical lessons on specialized study subjects under the supervision and control of pedagogs
Novatsiya   Novation	Tizimdagi ayrim elementlarnigina o‘zgartirishga xizmat qiluvchi faoliyat	An activity that serves to change certain elements in the system
Pedagogik muammo   Pedagogical problem	Hal qilinishi zarur, biroq, hali yechish usuli noma’lum bo‘lgan pedagogik xarakterdagi masala	A pedagogical issue that must be solved but has uncertain ways of solution
“Portfolio”   Portfolio	Avtobiografik xarakterga ega hujjatlar to‘plami	A set of autobiographical documents
Repetitorlik ta’limi     Tutoring	Individual ta’limning eng ommalashgan zamonaviy turi	A modern type of popular individual learning
Rivojlanish   Development	SHaxsning fiziologik hamda intellektual o‘sishida namoyon bo‘ladigan miqdor va sifat o‘zgarishlar mohiyatini ifoda etuvchi murakkab jarayon	A complicated process of qualitative and quantitative changes in individual’s physiological and intellectual development
Rivojlantiruvchi ta’lim   Developing education	Talabalarning ichki imkoniyatlari rivojlantirish va ularni to‘la ro‘yobga chiqarishga yo‘naltirilgan ta’lim	Education aimed at revealing and developing students’ inner capacities
Rolli o‘yinlar   Role-playing games	Ma’lum bir shaxsning vazifa va majburiyatlarini bajarishdagi ruhiy holati, xatti-harakatlar mohiyatini ochib berishga yo‘naltirilgan o‘yinlar	Activities that allow to explore the psychological state and actions of an individual when accomplishing the assignments and obligations
Syujetli o‘yinlar   Plot games	Pedagogik voqelik, hodisalar bayonining muayyan izchilligi va unda ishtirok etayotgan shaxslar faoliyatining o‘zaro bog‘liqligiga asoslangan o‘yinlar	Activities that are organized based on the interrelation of activities of individuals who participate in pedagogical situations
Tadqiqot loyihalari Projects of research works	Ilmiy izlanish xarakteriga ega loyihalar	Projects that have scientific study characteristics
Ta’lim jarayonini loyihalashtirish   Projecting  the educational process	O‘qituvchi tomonidan talabaning muammoni izlash, uni hal etish bo‘yicha faoliyatni rejalashtirish va tashkillashtirishdan to ommaviy baholashgacha bo‘lgan mustaqil harakat qilishini ta’minlovchi maxsus tashkil etilgan maqsadli o‘quv faoliyati	A targeted educational activity organized in order to develop students’ skills in carrying out independent actions to plan and organize activites and its assessment
Ta’lim innovatsiyalari   Educational innovations	Ta’lim sohasi yoki o‘quv jarayonida mavjud muammoni yangicha yondashuv asosida yechish maqsadida qo‘llanilib, avvalgidan ancha samarali natijani kafolatlay  oladigan shakl, metod va texnologiyalar	Forms, methods and technologies that are used for innovative solutions to existing problems in learning process or educational sphere and that guarantee effective results
Tayanch konspekt   Reference cponspect	Nazariy o‘quv materiali (axboroti)ni grafikli tasvir (qisqa xulosa, tushuntiruvchi surat, shartli ramz, sxema, javal, grafik chizma va b.)da ifodalovchi konspekt	A conspect about theoretical learning materials (information) depicted with graphic pictures (brief conclusion, explaining pictures, signs, schems, charts)
Ta’lim tizimini modernizatsiyalash   Modernization of educational system	Jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy ehtiyojlarini, jamiyat va davlatning malakali kadrlarga, shaxsning  esa sifatli ta’lim olish bo‘lgan talabini qondirish yo‘lida uzluksiz ta’lim tizimini barqaror rivojlanishini ta’minlash maqsadida mavjud mexanizmning qayta ishlab chiqilishi yoki takomillashtirilishi	Improving or developing an existing mechanism in order to provide sustainable development of continuous educational system that meets students’ needs and interests as well as society’s social, economic and cultural and country’s skilled personal needs
Texnologik model (pasport)     Technological model (passport)	Ta’lim yoki ma’naviy-ma’rifiy tadbirning asosiy ko‘rsatkichlari va ularning texnologik tavsifini yorituvchi hujjat	A document that reveals main indicators of education or spiritual and educational events and their technological characteristics
Texnologik xarita   Technological map	Ta’lim jarayonni bajaruvchi yoki ma’lum ob’ektga texnik xizmat ko‘rsatuvchi pedagoglarga taqdim etiladigan barcha zarur ma’lumotlar, ko‘rsatmalarni o‘z ichiga olgan hujjat	A document that comprises all necessary information that is represented to pedagogues that lead educational process or those who carry out technical services to a certain object
Tьyutor   Tutor	O‘quv kurslari uchun interfaol metodlarni tanlovchi, ma’ruza o‘qituvchisi bilan talaba o‘rtasida ta’limiy aloqani o‘rnatuvchi ustoz, murabbiy	A teacher, coach who uses interactive methods for cources and establishes learning communication between a student and lecturer
Uzoqlashtirilgan auditoriyalar     Distant auditoriums	Bir oliy o‘quv yurtida tashkil etilayotgan o‘quv kurslari, ma’ruza va seminarlarning undan uzoq masofada joylashgan ta’lim muassasalarining o‘quv auditoriyalariga telekommunikatsiya vositalari orqali sinxron teleko‘rsatuv, videoanjuman va radio eshittirish ko‘rinishida uzatilishi	A transmission of cources, lectures and seminars to classrooms or lecture halls in remote places organized in universities (colleges) via telecommunication means in the form of synchronous TV or radio programs, video forums
Fasilitator   Facilitator	Masofaviy ta’lim xizmatidan foydalanayotgan guruhlarning faoliyatini  natijasini muammoning ilmiy yechimini topishga yo‘naltiruvchi, guruhlarda yuzaga keladigan muloqotni rivojlantiruvchi, shuningdek, guruhlar faoliyatini xolis, samarali baholovchi pedagog	A teacher who helps to search for scientific solutions to the problem of the results of activities of groups that use distance learning services, and who develops communication occurring in groups, effectively and objectively asseses activity of groups
Franchayzing     Franchising	O‘zaro hamkor universitetlarning bir-birlariga o‘zlari tomonidan tashkil etiladigan masofaviy ta’lim kurslarini tashkil etish huquqining berishi	Rights that are given by partner universities to other univerisities for carrying out distance learning cources
SHaxsga yo‘naltirilgan ta’lim   Student-centered education	Talabaning fikrlash va harakat strategiyasini inobatga olgan holda uning shaxsi, o‘ziga xos xususiyatlari, qobiliyatini rivojlantirishga yo‘naltirilgan ta’lim	Education aimed at developing particular characteristics and abilities and personality of a student by considering his thinking and action strategies
SHaxsni rivojlantirish Developing an individual	Individda vaqt nuqtai nazaridan jismoniy va ruhiy o‘zgarishlarning sodir bo‘lish jarayoni	A process of occurring physical and psychological changes in an indiviaul
Edvayzer   Advisor	Bitiruv malakaviy ishi, kurs loyihalarining talabalar tomonidan individual, mustaqil bajarilishi vaqtida metodik yordam beradigan maslahatchi	An advisor who assists in an independent accomplishment of a thesis, course projects by students
O‘yin   Game	Kishilik faoliyatining muhim turi hamda ijtimoiy munosabatlar mazmunining bolalar tomonidan imitatsiyalash (ko‘chirish, taqlid qilish) asosida o‘zlashtirish shakli	An important type of individual’s activity and a form or method of mastering by imitating the relationships by children
O‘yin texnologiyalari (o‘yin ta’limi)   Game technologies (game learning)	Ijtimoiy tajribalarni o‘zlashtirishning barcha ko‘rinishlari: bilim, ko‘nikma, malaka hamda hissiy-baholovchi faoliyat jarayonini hosil qilishga yo‘naltirilgan  shartli o‘quv vaziyatlarini ifodalovchi shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim (pedagogik texnologiya) turlaridan biri	One of the types of education (pedagogical technologies) aimed at creating a process of emotional and assessment activity as well as skills and competence that are the forms of mastering various social experiences by a student
O‘quv loyihasi   Learning project	1) talablarning muammolarni izlash, tadqiqot qilish va yechish, natija (echim)ni mahsulot ko‘rinishida rasmiylashtirishga qaratilgan mustaqil o‘quv faoliyatini tashkil etish usuli; 2) nazariy bilimlar asosida amaliy topshiriqlarni  yechishga qaratilgan o‘quv harakati vositasi; 3) rivojlantirish, tarbiyalash, ta’lim berish, bilimlarni boyitish, mustahkamlash va malakalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan didaktik vosita	1) a method of organizing an independent learning activity carried out by students for searching, studying and solving the problems and representing a result in the form of a product; 2) means of learning activities carried out by students for accomplishing the practical assignments based on theoretical knowledge; 3)  a didactic mean that developes, educates, increases knowledge and develops skills, competence
O‘quv topshiriqlari   Study assignments	O‘rganilayotgan mavzu bo‘yicha talabalar tomonidan o‘zlashtirilgan bilim, ko‘nikma va malakalar darajasini aniqlashga xizmat qiladigan ta’limiy vazifalar yig‘indisi	A set of learning assignments that allows to identify the level of knowledge, skills and competence of students on a certain subject
Hamkorlik ta’limi   Cooperation education	O‘quv jarayonida talabalarning jamoada, kichik guruh va juftlikda bilimlarni birgalikda o‘zlashtirishlari, o‘zaro rivojlanishlari, “pedagog-talaba(lar)” munosabatining hamkorlikda tashkil etilishini ifodalovchi ta’lim	Education based on cooperation of a teacher and student, and cooperation of students for mastering learning materials and improving in a team, small groups or in pairs in a learning process
Hamkorlik ta’limi texnologiyalari   Cooperation education technologies	O‘quv jarayonida talabalarning jamoada, kichik guruh va juftlikda bilimlarni birgalikda o‘zlashtirishlari, o‘zaro rivojlanishlari, shuningdek, “pedagog-talaba(lar)” munosabatining hamkorlikda tashkil etilishini ta’minlovchi ta’limiy xarakterdagi texnologiyalar	Educational technologies that allow to establish relationships based on cooperation of a teacher and student, and cooperation of students for mastering learning materials and improving in a team, small groups or in pairs in a learning process

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

FOYDALANILGAN  ADABIYOTLAR

Asosiy adabiyotlar:

1. 5111700 – Boshlang‘ich ta’lim va sport-tarbiyaviy ish.  Fan  dasturlari. T., 2020-yil.

2. Mavlonova R.A., To‘raeva O.T., Xoliqberdiev K.M. -«Pedagogika» T., «O‘qituvchi » - 2008-y.

3. M.X.Toxtaxodjaevaning   umumiy tahriri ostida. “Pedagogika” – T.: Faylasuflar Milliy jamiyati, 2010-y.

4. Yo‘ldoshev J.G‘., S.Hasanov, M.SHirinov. “Magistrantlarni  kasbiy pedagogik faoliyatga tayyorlash. O‘quv metodik qo‘llanma. Fan va texnologiyalar. T: 2011-y.

5. Juraev R.H.,Tolipov U.Q., SHaripov SH.S., “Uzluksiz ta’lim tizimida o‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘nalitirishning ilmiy-pedagogik asoslari” T.:, Fan nashiryoti, 2004- yil.

6. M.Nuritdinova. “Tabiatshunoslik o‘qitish metodikasi” T.: O‘qituvchi 2005-yil.

7.Mavlonova R.A, Sanaqulov X.R, Xodieva D.P. Mehnat va uni o‘qitish metodikasi. TDPU, O‘quv qo‘llanma.  2007-yil.

8.Qosimova K., Matjonov S., G‘ulomova X., Yo‘ldosheva SH., Sariev SH. Ona tili o‘qitish metodikasi. –T.: Noshir, 2009. –163 b.

 

Qo‘shimcha adabiyotlar:

9.Mirziyov Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. “O‘zbekiston” 2016.

10.     Mirziyov Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob halqimiz bilan birga qo‘ramiz. “O‘zbekiston” 2017

11.     O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoev 2017—2021 yillarda O‘zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakat strategiyasi. 7 yanvar 2017 yil.  

12.          Ta’lim to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni (Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. 1997 yil T.,“Sharq” nashriyoti)

13.          Ibragimov X., Abdullaeva SH. Pedagogika nazariyasi. – T.: “Fan va texnologiya” nashriyoti, 2008.

14.          Ochilov S. va Xoshimov K. O‘zbek pedagogikasi antologiyasi. O‘quv qo‘llanma. Toshkent, «O‘qituvchi», 2010 –y

15.          Geronimus T., Uchebnik malenkiy master texnologiya. 1-4 klass Moskva «AST-PRESS SHKOLA» 2009 god., (www.astpress-shkola.ru)

16.          Akvileva G.N., Klitrina Z.A. «Metodika prepodavaniya yestestvoznaniya». Moskva, Vlados. 2001. (www.pedlib.ru)

17.          Ochilov Z. Sinfdan tashqari  tarbiyaviy tadbirlarda kasb tanlashga shakllantirish. Toshkent. “O‘qituvchi”. 1996-yil.

18.          M.Haydarov. Kichik yoshdagi maktab o‘quvchilarining mehnat  tarbiyasida xalq an’analaridan foydalanish. Toshkent  “Yozuvchi” 1995 yil.

Axborot manbaalari 

1.          www.gov.uz – O‘zbekiston Respublikasi xukumat portali.

2.          www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi.

3.          www.mineconomy.uz (O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi)

4.          www.mehnat.uz (O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi)

5.          www.mf.uz (O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi)

6.          www.stat.uz (O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi)

7.          www.ima.uz (O‘zbekiston Respublikasi Intellektual mulk agentligi)

    8.www.academy.uz (Fanlar akademiyasi)

9.www. Ziyonet. uz

10.www. edu. Uz

11.tdpu-INTERNET. Ped

12.w.w.w. /pedagog/ uz.

 

Скачано с www.znanio.ru