История деревни Сактау Зилаирского района

“Йомағужа ауылы урта дөйөм белем биреү мәктәбе”ММАУ Ғәниев Ғ.А. 10класс уҡыусыһы. Фәнни етәксеһе: Ғәниева З.М. Филолог, “Йомағужа ауылы урта дөйөм белем биреү мәктәбе”ММАУ. Минең ауылым Башҡортостан тарихы сағылышында    Үҙен ихтирам иткән һәр йәш быуын кешеһе ил тарихын белергә, үҙ еренең   батырҙарын   танырға   тейеш.   Шунлыҡтан   мин   үҙемдемдең   ата­ олатайҙарымдың   тыуған   ауылы­   Һаҡтау   (Ҡәнзәфәр)   ауылының   тарихын өйрәнергә булдым. Минең ҡартатайым, Ғәниев Ғәйнулла Сәйетғәле улы бик күп иҫтәлектәр яҙып ҡалдырған. Үҙемдең эҙләнеү эшемдә ғаилә архивынан ҡартатайымдың яҙмаларын да ҡулландым. Ҡасандыр, бынан бик оҙаҡ йылдар элек Туҡ менән Соран йылғалары буйындағы йәшәгән халыҡтың бер өйөр йылҡыһы юғала. Йылҡы өйөрө Урал артына килеп сыға. Йылҡы өйөрөн бер йылдан ҡарағай урманы ҡапланған бер тауҙа табып алалар. Йылҡылар кәмеү түгел, ишәйеп тә торған була. Йылҡы өйөрөн табыусылар был хәл тураһында ҡайтып һөйләйҙәр. Ауыл ҡарттары был   тауҙы   “Һаҡлы   тау   икән,   бик   хәйерле   ер   икән”,   тигәндәр.   Малсылыҡ менән көн күргән кешеләргә был ер оҡшап ҡала. Килеп ҡараусы аҡһаҡалдар был   ерҙәрҙе   бик   яратҡандар   һәм   күсеп   килгәндәр[Башҡорт   халыҡ ижады,1997,136].  Һаҡтау   ауылында   дини   уҡытыу   элекән   үк   килгән.   Мәҙрәсәгә Килсенбай, Үрге­Ғәле, Түбәнге­Ғәле, Иҫке­Яҡуп һәм Ҡыпсаҡ ауылдарынан килеп 100­гә яҡын шәкерт уҡыған [Ҡушымта №1]. 1918­19   йылдар   осул­жәит   методы   менән   уҡытыла   башлана.   Ул уҡытыуҙы   ауылдың   уҡымышлы   кешеһе,   прогрессив   ҡарашлы   кеше­ Тляумбетов Дилмөхәммәт уҡыта башлай. Был ваҡытта балалар беренсе фән нигеҙҙәре менән танышалар. Дин уҡытыу менән бергә арифметика, география, тәбиғәт белемдәре лә бирелеп, русса ла уҡытыла. Уҡыусылар   Дилмөхәмәт хәлфәне яраталар. Әммә хәлфә 1929 йылдары  мулла булғанлыҡтан һөргөнгә ебәрелә.  1921­ 22 йылдары аслыҡ, йотлоҡ башлана. Күп кешеләр   аслыҡтан, ҡайһылары вава (холера) ауырыуынан ҡырыла, мәктәп ябыла. Һуңынан   күрше   Йомағужа   ауылынан   Түләбаев   Мирғәле   исемле уҡытыусы   килә.Ул   русса   уҡыта,   үҙе   лә   русса   бик   яҡшы   белә,   шулай   уҡ йыраусы ла, яҡшы ҡурайсы ла була.   Түләбаев Мирғәлене Һабыр волосенә эшкә алалар, әммә бандиттар тарафынан үлтерелә. 1928­29 йылдарҙа уҡыу­ уҡытыу  ғәрәп алфавитынан латин алфавитына күсерелә.  1931­32   йылдары   Юлдыбай   ауылынан   Моратов   Төхфәт   Фәттәх   улы уҡыта.   Төхфәт   Моратов   күп   яҙыша,   үҙенең   шиғырҙарын,   хикәйәләрен иптәштәренә уҡый торған булған. Колхозлашыу дәүерендәге шаян, төртмәле шиғырҙарын   Һаҡтау  ауылында   ижад  иткән.  Уның “  Юлтый  ҡарағы” тигән әҫәре лә ошонда барлыҡҡа килә. Ошо осорҙа мәктәп  Солтанов Солтан байҙың йортона күсерелә, ә Солтановтың ғаиләһе һөргөнгә ебәрелә.  1935­36  Һаҡтау ауылынан Атанбаев Янсаф уҡыта, ул скрипкала бик яҡшы уйнаған, уҡыусыларын да өйрәткән. 1937­40 йылдарҙа Йәнғалин Муса Әйүп   улы   уҡыта.   Һуңынан   күрше   Йомағужа   ауылында   8   йыллыҡ   мәктәп асылғас,   уны     директор   итеп   күсерәләр.   1940­41   уҡыу   йылдарында Юлдыбайҙан Ҡашҡаров Сөнғәт Хәҡимйән улы уҡыта ла, икенсе йылы “ 3­ Интернационал”     колхозында   счетовод   булып   эшләй   башлай.   Бөйөк   Ватан һуғышы йылдарында ла мәктәп ябылмай.  1956­57   уҡыу   йылдарынан   башлап   мәктәптә     Ғәниев   Ғәйнулла Сәйетғәле   улы   уҡытыусы   һәм   мөдир   булып     тәгәйенләнә.   Үҙе   ҡурай, скрипкала   уйнай,   балаларға   ла   өйрәтә.   Төрлө   конкурс,   фестивальдәрҙә ҡатнашып, Ғәйнулла Сәйетғәле  улына ҡурай менән Өфө, Мәскәү, Ленинград сәхнәләрендә   сығыш   яһау   бәхетенә   ирешә.Уның   уҡыусылары   шахматта   ла һынытмайҙар. Мәктәп 90 –сы йылдар уртаһында ябыла, бөгөнгө көндә балалар күрше Йомағужа урта мәктәбенә йөрөп уҡыйҙар. Ауылда 1928 йылда комсомол ячейкаһы төҙөлә.  Был осорҙарҙа ауылда партия ячейкаһы булмай, шулай ҙа 1930 ­сы йылдарҙан бирле Ғәниев Хөсәин, Солтанов   Айса,   Солтанов   Мусалар   коммунист   булалар.   1934   йыл   ауылда партия ячейкаһы ойошторола, уның беренсе секретаре Солтанов Муса була.  1929  йылда  колхоз  ойошторола.  Колхозға  тәүҙә 13  хужалыҡ  яҙыла, председателе   Ғәниев   Хөсәин,   бригадире,   учет   эштәрен   алып   барыусы­ Хоҙайбирҙин Ғиниәт була. Колхозға “Игенсе” тигән исем бирелә. 1931 йыл 12 ауыл бергә ҡушылып, “3­се Интернационал” тигән  колхоз төҙөйҙәр, үҙәге Ҡәнзәфәрҙә була, колхоз председателе Ғәниев Хөсәин була. Әммә бер йылдан хужалыҡ бер нисә колхозға тарҡала: “ Һаҡмар”, “Трактор”, “3­сө Интернационал”, “Айтуғай”, “Спутник”[Ҡушымта №2]. 1933 йылда       “3­сө Интерноционал”   айырым колхозға әүрелә, уның председателе итеп Рямов Абдулла һайлана, ул комвузға уҡыуға киткәс Рямов Әхмәтшәкир председатель булып ҡала. Колхозға беренсе тракторҙар килә уларҙы Ғәниев Сәйфулла Сәитғәле улы, Атанбаев Йомағужа һәм Үҙәнов Аллабирҙеләр  Сара станцияһынан алып киләләр. Был тракторҙарҙы утын яғып йөрөткәндәр. 1941 йылда Бөйөк Ватан һуғышы башланып китә. Бөтә ирҙәр Ватанды һаҡлауға   китәләр.   Колхоздағы   эш   бала­сағаға,   ҡатын­ҡыҙҙарға   ҡала.   Аҙ ваҡытлы   курстар   ойошторолоп,   ҡатын­ҡыҙҙар   техника   йөрөүгә   өйрәнәләр. Ауылда   ҡатын­ҡыҙҙар     араһында   беренсе   булып   Тляумбетова   Фатима Ғәйнетдин   ҡыҙы,   Ғәниева   Хәйернисә   Сәитғәле   ҡыҙы,   Хәмзинә   Сибәрбикә Исмәғил ҡыҙы трактор штурвалы артына ултыралар.  Колхоз фронт өсөн иген етештереүҙе кәметмәй, алыҫҡа ташыу мөмкин булмау   сәбәпле,   урында   иген   ҡабул   итеү   пункттары   асыла,   таш   келәткә хөкүмәт   игене   ҡабул   ителә.   Илдәге,  фронттағы   хәлдәр   тураһында   райком работниктәре   таныштыра,   беҙ   дошманды   еңәсәкбеҙ   тиеп,   ҡыйынлыҡтарға бирешмәҫкә, баш эймәҫкә саҡырып, рухландырғандар. Илдә иҡтисадты күтәреү өсөн заем индерелә. Заемға яҙылған ваҡытта Ғәниев  Сәитғәле  ҡарт, 1944  йылда  үҙе генә 900 һумға  яҙылып,  бөтә  ауыл халҡын   үҙ   артынан   эйәрергә   саҡырҙы.   Уның   дошманды   еңеү   өсөн   биргән өлөшө тураһында район газетаһында “Ватан патриоты” тигән мәҡәлә баҫылып сығара. Дошман   менән   ҡапма­ҡаршы   һуғышта   Һаҡтау   ирҙәре   йәнен­тәнен аямай һуғыштылар, бик күптәре Ватан өсөн йәнен бирҙеләр. Ҡурҡыу белмәҫ һалдаттарҙың   даны   бөтә   илгә   билдәле   була,   бигерәк   тә   лейтенант   Ғәниев Әхмәтшәкир   Йәҙгәр   улының   батырлыҡтары   тураһында   1943   йыл   фронт газеталары   ла,   район   газетаһы   ла   полк   командирының   Ғәниев   Йәдгәргә шундай   батыр   ул   үҫтергәне   өсөн   рәхмәт   хатын   баҫып   сығарҙылар.   Майор Тляумбетов Хөснулхаҡ, старшина Ғәниев Абдуллаларҙың батырлыҡтары ла газета биттәрендә баҫылып сыға. Һаҡтау ауылынан Бөйөк Ватан һуғышында  36 һалдат ҡатнашып, тик   10   кеше   генә   орден   һәм   миҙалдар   тағып     тыуған   яҡтарына   әйләнеп ҡайталар[ Ғәниев Ғ.С.“Иҫтәлектәр”, “Башҡортостан гәзите”,1988 №85­89]. Һуғыштан алда ауылда 47 хужалыҡ булһа, һуғыштан һуң ни бары 13­ 14   хужалыҡ   ҡала.   Күп   ғаиләләр   төрлө   сирҙәрҙән   ҡырылған,   йәки   икенсе яҡтарға   күсеп   киткәндәр.   Күп   етем   балалар   Һабыр,   Әбделкәрим   балалар йорттарына ебәрелеп тәрбиәләнә.  Бөгөн   Һаҡтау   ауылында   һуғыштан   алдағы   йорттар   юҡ,   бөтәһе   лә яңынан төҙөлгән, ферма ҡуралары яңы урынға шылдырып төҙөлә.  90­сы йылдарға тиклем совхоздың 1100­1200 һарығы аҫыралған, 400­ 450   тана­торпоһо   булған.   Әммә   хәҙер   ауылда   ферма   юҡ,   барлығы   ете хужалыҡ тороп ҡалған. Үҙемдең тикшеренеү эшемдә   мин үҙем өсөн ябай кеше яҙмышы ла, бәләкәй ауылдың йәшәйеше лә ил тарихына бәйле икәнен иҫбатланым. Ҡулланылған әҙәбиәт: 1.Башҡорт халыҡ ижады, Өфө “Китап”, 1997. 2.Ғәниев Ғ.С. “Иҫтәлектәр”, “Башҡортостан гәзите”, 85­89. 3.Память. Списки погибших в Великой Отечественной войне. Книга десятая. Уфа “Китап”, 1996, с.334.