JAQTÍLÍQ QUBÍLÍSLARÍ HAQQÍNDA BERUNIY HÁM IBN SINONÍŃ PIKIRLERI

Nókis rayonı XBMXMThSHBne qaraslı

№  22- sanlı uluwma orta bilim beriw

mektebiniń

Fizika páni muǵallimi

Aǵılash   Saylauovtıń

JAQTÍLÍQ QUBÍLÍSLARÍ HAQQÍNDA BERUNIY HÁM IBN SINONÍŃ PIKIRLERI  

atlı teması boyınsha

sabaqlıq is jobası

2015-2016 jıl

Nókis Rayonı                                                                                                  22-mektep  Saylauov Aǵılash

№47-TEMA    JAQTÍLÍQ QUBÍLÍSLARÍ HAQQÍNDA BERUNIY HÁM IBN SINONÍŃ PIKIRLERI   

Sabaqtıń maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Oqıwshılarǵa Jaqtılıq qubılısları haqqında Beruniy hám Ibn Sinonıń pikirleri haqqında ulıwma túsinikler beriw hám bul temanıń basqa temalardan ózgesheligin aytıp ótip temanı baslaw.

b) Tarbiyalıq maqseti.

Oqıwshılarǵa temadan kelip shıqqan halda ómirde jaqsı menen jamannıń birdey júriwin biraq jaqsılıqtıń jeńip shıǵıwın túsindirip, oqıwshılardı jaqsılıq ruwxında tárbiyalaw.

c)Rawajlandırıw maqseti

Oqıwshılardıń pánge degen qızıǵıwshılıǵın arttırıw nátiyjesinde olardıńwoqıw hám jazıw kónlikpelerin arttırıp barıw

Sabaqtı qurallandırıw

Sabaqlıq kitap,tarqatpa materiallar, hám kórgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalanılǵan metodlar: «Blits» interaktiv metodı «Skarabey» interaktiv metodı

Sabaq jobası

Sabaqtın barısı

™.lkemlestiriw

Klassqa kirip oqıwshılardıń tazalıǵına, klass tazalıǵina itibar qaratıw. Oqıwshılardıń oqıw quralların kózden keshirip  náwbettegi sabaqqa tayarlıǵın tekseriw

Úyge tapsırma soraw

Jaqılıqtıń tezligi. Jaqtılıqtıń shaǵılısıwı hám sınıwı temasın soraw

Tema

Jaqtılıq qubılısları oyshıllarımız bolǵan Beruniy hám Ibn Sinonıń da itibarında bolǵan. Aldınǵı temalarda Jerdegi energiyanıń (jıllılıqtıń) tiykarǵı deregi Quyash dep kórsetetuǵın edi. Bul haqqında Beruniy óziniń «Áyyemgi xalıqlardan qalǵan estelikler» degen kitabında tómendegishe bayan etedi.

«Quyash nurında bolǵan temperaturanıń sebebi haqqında geyparalar, buǵan sebep nur dese, geyparalar nurdıń suwretleniwi múyeshleriniń súyir bolatuǵınlıǵı sebep degen. Bunday emes, al nurdıń ózinde ıssılıq bar deydi». Beruniydiń bul pikiri Quyashtan Jerge ıssılıq nurlanıw aqıbetinde keliwin dálilleydi.

Jaqtılıq tezligi haqqında tómendegishe jazadı. Geyparalar, «ol zamansız esaplanadı, sebebi dene emes dese, al geyparalar onıń zamanı tez, lekin onnanda tezirek qanday da bir nárse joq hám nur tezligin sezip bolmaydı». Bul pikirleri menen tábiyattaǵı qanday da bir dene yáki bóleksheniı tezligi jaqtılıq tezligine teń yáki onnan úlken bola almaytuǵının aytadı. Beruniy Ay hám Quyash tutılıwınıń sebeplerin tómendegishe túsindiredi. «Quyash tutılıwına sebep onıń Jerdiń sayasına kiriwi boladı. Quyash tutılıwı Ay menen Quyashtıń bizden bekitiliwi (yaǵniy Quyash penen Jerdiń arasına Aydıń kirip qalıwı) aqıbetinde boladı. Sonıń ushın Aydıń qarayıwı batıs tárepten, al Quyashtıń tutılıwı shıǵıs tárepten baslanbaydı. Quyash tutılıwı aldınnan Ay batıs tárepten kelip bir bólek bult tosqanday onı (Quyash) bekitedi. Hár túrli orın (qala)larda bekitiletuǵın maydanı hár túrli boladı. Biraq Quyashtıń bekitiliwi (Ay) úlken emes boladı. Aydıń bekitiliwi (Jer) úlken boladı». Beruniydiń bul pikirleri qansheli durıs ekenligi haqqında oylap kóriń. Jaqtılıqtıń sınıwı haqqında Beruniy hám Ibn Sinonıń bir-birine jollaǵan soraw hám juwaplarında tómendegiler bar. Beruniy mınaday dep soraydı: - «Aq, domalaq, tınıq bir shiyshe tınıq suw menen toltırılatuǵın bolsa, kúydiriwde tap domalaq tas (linza) xızmetin atqaradı. Eger bul shiyshe suwdan bosatılıp, hawa menen toltırılatuǵın bolsa, kúydirmeydi hám Quyash nurların toplamaydı. Ne ushın usınday boladı?» Sorawǵa Ibn Sino tómendegishe juwap beredi. «Álbette suw qalıń, tınısh, tıǵız bir dene bolıp,onıń zatında reń bar boladı. Usınday sipattaǵı hár qanday nárseden jaqtılıq sáwlelenedi (sınadı.) Sonıń ushın suw menen toltırılǵan domalaq shiyshede jaqtılıq sáwlelenedi. Nurlardıń toplanıwınan kúydiriw quwatı payda boladı. Biraq hawadaǵı nur kúshi sáwlelenbeydi. Sebebi hawa názik (siyrek) hám tınıq bolıp tabıladı». Bul pikirlerdiń qánsheli durıs ekenligin keyingi «linza» haqqındaǵı temalarda úyrenemiz.

Kóriw hám onıń sebepleri haqqında Beruniy Ibn Sinoǵa mınaday soraw jiberedi. «Kóz nurı arqalı sziw, kóriw qanday, ne ushın tınıq suwdıń túbindegi nárse kórinip turadı, tap kóz nurınıń ráwshanlıǵı tınıq denelerden sáwlelenedi (sınadı). Suwdıń beti tegis hám jıltıraq qoy»

Ibn Sino óziniń juwapların sońǵılıqta «Fizika», «Medicina nızamları» degen shıǵarmalarında anıǵıraq sıpatlaydı. «Eger kózimizden nur shıǵıp, buyımlardı jaqtılandıratuǵın hám aqıbette biz buyımlardı kóretuǵın bolsaq ne ushın túnde kórmeymiz? Sonshelli kózimizden shıqqan nur pútkil álemdi jaqtılandırıwǵa jetetuǵın bolsa dep Aplotunnıń pikirin biykarlaydı.Ibn Sino kóriwdiń tiykarǵı sebebi kerisinshe buyımlardan keletuǵın nurlardıń kózimizge tısiwi hám kóz qarashıǵınan átip sınıwı sońınan lózdegi tor perde de suwretleniwdiń payda bolıwı nátiyjesinde dep tısindiredi.».

Aspanda geyde jawınnan keyin kórinetuǵın raduga (Asan Úsen radugası) hádisesinde durıs túsindiredi. Onıń sebebi Quyash nurlarınıń atmpsferadaǵı bultlardan átken waqıtta reńli nurlarǵa ajıralıwı boladı. Onıń doǵa kórinisinde bolıwınıń sebebi Jer atmosferasınıń shar kórinisinde bolıwı esaplanadı.

Solay etip, oyshıllarımız jaqtılıq qubılısların hár túrli ápsanalarǵa emes, al óziniń ilimiy baqlawlarına tiykarlanıp túsindirgen.

Sabaqtı bekkemlew

Bekkemlew ushın «Debat», «klaster» interaktiv metodı usınıs etiledi. Tema boyınsha oqıwshılarǵa  qayta sorawlar berip hám qosımsha tapsırma túrinde hár toparǵa krosvordlar tarqatıladı.tapsırma orınlanıp bolǵannan soń boslıqlardı tolıqtırıw maqsetinde, bilimlerin bekkemlep barıw ushın yadtan formulalar jazadı.

1.Insan qalayınsha kóredi?

2.Jaqtılıq qubılısları haqqında Beruniy hám Ibn Sinonıń aytqan pikirleriniń qanday dárejede tuwrılıǵı haqqında oylap kóriń?

Uy tapsırma tapsırıw

Jaqtılıq qubılısları haqqında Beruniy hám Ibn Sinonıń pikirleri temasın oqıp keliw.

Sabaqtı juwmaqlaw

Úy jumısın qayta yadına salıp útip, búgingi sabaqqa belsene qatnasqan oqıwshılarǵa tiyisli bahaların qoyǵan halda búgingi sabaǵıma juwmaq jasayman

Nókis Rayonı                                                                                                  22-mektep  Saylauov Aǵılash