JAQTÍLÍQTÍŃ TEZLIGI. SHAǴÍLÍSÍWÍ HÁM SÍNÍWÍ.

No’kis rayoni’ XBMXMThSHBne qarasli’

№ - 22- sanli' uluwma worta bilim beriw mektebinin'

Fizika pa'ni mug'allimi

Ag’i’lash   Saylauovti’n’

JAQTÍLÍQTÍŃ TEZLIGI. SHAǴÍLÍSÍWÍ HÁM SÍNÍWÍ.    

atli’ temasi’ boyi’nsha

sabaqli’q is jobasi’

2015-2016 ji’l

No’kis Rayoni’                                                                                                  22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

№46-TEMA   JAQTÍLÍQTÍŃ TEZLIGI. SHAǴÍLÍSÍWÍ HÁM SÍNÍWÍ.      

Sabaqti’n’ maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Oqi’wshi’larg’a Jaqtílíqtíń tezligi.Shaǵílísíwí hám síníwí haqqi’nda uluwma túsinikler beriw ha’m bul temani’n’ basqa temalardan o’zgesheligin ayti’p o’tip temani’ baslaw.

b) Tárbiyali’q maqseti.

Oqi’wshi’larg’a temadan kelip shi’qqan halda o’mirde jaqsi’ menen jamanni’n’ birdey júriwin biraq jaqsi’li’qti’n’ jen’ip shi’g’i’wi’n túsindirip, oqi’wshi’lardi’ jaqsi’li’q ruwxi’nda ta’rbiyalaw.

c)Rawajlandi’ri’w maqseti

Oqi’wshi’lardi’n’ pa’nge degen qi’zi’g’i’wshi’li’g’i’n artti’ri’w na’tiyjesinde olardi’n’oqi’w hám jazi’w ko’nlikpelerin artti’ri’p bari’w

Sabaqti’ qurallandi’ri’w

Sabaqli’q kitap,tarqatpa materiallar, ha’m ko’rgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalani’lg’an metodlar: «Blits» interaktiv metodi’ «Skarabey» interaktiv metodi’

Sabaq jobasi’

Sabaqti’n bari’si’

Shólkemlestiriw

Klassqa kirip oqi’wshi’lardi’n’tazali’g’i’na,klass tazali’g’ina itibar qarati’w. Oqi’wshi’lardi’n’ oqi’w qurallari’n ko’zden keshirip  na’wbettegi sabaqqa tayarli’g’i’n tekseriw

Úyge tapsi’rma soraw

Quyash hám Aydıń tutılıwı temasi’n soraw

Tema

Aristotel jaqtılıq nurı bir nohattan ekinshi nohatqa bir zamatta baradı dep esaplaǵan edi. Jaqtılıq tezligin tájiriybede anıqlawǵa Galiyley urınǵan. Bir-birinen bir neshe kilometr uzaqlıqta jaylasqan eki adamnıń birewine panıs berilgen. Panstı bir sekund bekitip ashqan adam waqıtı belgilengen. Ekinshi baqlawshı kórgen waqıtın belgilegen. Lekin tájiriybe tabıssız tamalanǵan. Jaqtılıq tezligin birinshi ret 1676-jılı Daniyalıq astronom Olaf Riomer óńshewge muwapıq boldı. Sonnan soń basqa alımlar da jaqtılıq tezligin hár tırli usıllarda ólshegen. Jaqtılıq tezligi júdá úlken bolıp, vakuumda v=300000 km/s qa teń.

Tábiyattaǵı basqa hár qanday dene yáki bólekshe bunday tezlikke erise almaydı. Jaqtılıq bir ortalıqtan ekinshisine ótkende tezligi ózgeredi. Mısalı. Suwda onıń tezligi 225000 km/s bolsa, 200000 km/s qa teń. Usınday úlken tezlik penen háreketlenetuǵın Quyash nurı Jerge shama menen 8,3 minutta jetip keledi.

Jaqtılıqtıń shaǵılısıwı. Siz gey bir filmed ayna aldına barıp qalǵan maymıl yáki basqa haywanlardıń qanday ahwalǵa túsip qalǵanlıǵın bir eslep kóriń. Olar aynanıń ishine kirip sırlı kelbetin uslamaqshı boladı. Suw ishiwge kelgen haywanlar yáki jabayı adamlar da suwda óz suwretin kórip tań qalǵan.

Bul qubılıslardıń sebebi jaqtılıqtıń hár túrli deneler-ayna, suwdıń beti, tereze aynası, tegislengen metal betleri hám basqa buyiımlardan shaǵılısadı. Jaqtılıq hawadan suwǵa túskende onıń bir bólegi shaǵılısadı, bir bólegi suwdıń ishine ótedi. Jaqtılıqtıń shaǵılısıwın úyreniw ushın tómendegi qurılmadan paydalanıladı (98-suwret). Optikalıq disk ortasına tegis aynaqoyıp, oǵan «nurlı kórsetkish» (lazer) nurın jberedi. Sonda aynadan nurdıń shaǵılısqanlıǵın kóremiz.Nurdıń túsiw múyeshin ózgertip kóretuǵın bolsada, shaǵılısıw múyeshi oǵan sáykes ózgeredi eken. Túsiw múyeshi dep túsken nur menen, nur túsken nohatqa júrgizilgen perpendekulyar arasındaǵı múyesh (⍺) ke aytıladı. Shaǵılısıw múyeshi qaytqan nur menen, sol nohatqa júrgizilgen perpendekulyar arasındaǵı múyesh (𝛄) alınadı.

No’kis Rayoni’                                                                                                  22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                  22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Tıjiriybeler shaǵılısıw múyeshi hár dayım túsiw múyeshine teń ekenligin kórsetedi.

⍺= 𝛄

Buǵan jaqtılıqtıń shaǵılısıw nızamı delinedi.

Eger buyımnıń beti absolyut tegis bolǵanda edi nur onnan tek bir tárepke ǵana shaǵılısqan hám biz onı sol tırepten qarasaq ǵana kórgen bolar edik. Negizinde buyımlardıń betlerinde gedir-budırlıqlar bolǵanlıǵı aqıbetinde onnan jaqtılıq shasırap ketedi. Shashıraǵan nur kózdi sharshatpaydı. Sol sebepli bólmeni jaqtılandırıw derekleri jaqtılıqtı shashıratatuǵın etiledi.

Jaqtılıqtıń sınıwı. Jaqtılıqtıń sınıwın úyreniw ushın optikalıq diskte tegis ayna ornına yarım dóngelek kórinisindegi shiysheni ornatamız (99-suwret). Shiyshege nurlı kórsetkishten nur jibergende onnan bir bólek nurdıń shaǵılısqanlıǵın (1) hám bir bóleginiń sınıp, shiyshe ishine ótkenligin (2) kóriw múmkin. Sınǵan nur menen sınıw nohatına júrgizilgen perpendekulyar arasındaǵı múyesh sınıw múyeshi (𝛃) delinedi. Tájiriybeler sınıw múyeshi túsiw múyeshinen kishi bolatuǵının kórsetedi. Demek, jaqtılıq nurı bir ortalıqtan ekinshisine ótkende óz baǵıtın ózgertedi eken.

Stakanǵa salıp qoyılǵan shay qasıq sınǵanday bolıp kórinwi, háwizlerdegi suwǵa qaralǵanda tereı emestey bolıp kóriniwi jaqtılıqtıń suwǵa túsiwi h.m shıǵıwında sınıwınıń aqıbetinde (100-suwret) boladı. Jaqtılıqtıń bir ortalıqtan ekinshisine ótkende sınıw múyeshi túsiw múyeshinen úlken boladı. Sonlıqtan suwda jasawshılar ushın sırtqı dúnya pútkilley basqasha bolıp kórinedi.

Sabaqti’ bekkemlew

Bekkemlew ushi’n «Debat», «klaster» interaktiv metodi’ usi’ni’s yetiledi. Tema boyi’nsha woqi’wshi’larg’a  qayta sorawlar berip ha’m qosi’msha tapsi’rma tu’rinde ha’r toparg’a krosvordlar tarqati’ladi’.tapsi’rma wori’nlani’p bolg’annan son’ bosli’qlardi’ toli’qti’ri’w maqsetinde,bilimlerin bekkemlep bari’w ushi’n yadtan formulalar jazadi’.

1.Ne sebepten qaǵaz hóllenetuǵın bolsa, artınan jaqtılıq kórinedi?

2.Suwdıń jaǵasında otırǵan bala suwda Quyashtıń suwretleniwin kórip turıptı. Bala ornınan túrgeletuǵın bolsa, Quyash suwretleniwi qaysı tárepke baǵıtlanadı?

3. Suw ishinde átirapqa qaralatuǵın bolsa, ondaǵı taslar suw otları h.t.b. suw ústinen turıp qaralǵanınday kórine me?

Uy tapsi’rma tapsi’ri’w

Jaqtílíqtíń tezligi.Shaǵílísíwí hám síníwí temasi’n woqi’p keliw. 

Sabaqti’ juwmaqlaw

Uy jumi’si’n qayta yadi’na sali’p wotip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan woqi’wshi’larg’a tiyisli bahalari’n qoyg’an halda bugingi sabag’i’ma juwmaq jasayman

No’kis Rayoni’                                                                                                  22-mektep  Saylauov Ag’i’lash