JERDIN' JASALMA J OLDASLARI'

`

Nókis rayonı XBMXMThSHBne qaraslı

№ - 22- sanli' uluwma orta bilim beriw mektebinin'

Fizika pa'ni mug'allimi

Aǵılash   Saylauovtıń

JERDIŃ  JASALMA JOLDASLARI

atlı teması boyınsha

sabaqlıq is jobası

2015-2016 jıl

Nókis Rayonı                                                                                                         22-mektep  Saylauov Aǵılash

№28  TEMA          JERDIŃ  JASALMA JOLDASLARI

Sabaqtıń maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Oqıwshılarǵa Jerdiń jasalma joldasları teması haqqında túsinikler beriw hám bul temanıń basqa temalarǵa qaraǵanda ózgesheligin túsindiriw.

b) Tarbiyalıq maqseti.

Oqıwshılarǵa temadan kelip shıqqan halda ómirde jaqsı menen jamannıń birdey juriwin biraq jaqsılıqtıń jeńip shıǵıwın tusindirip, oqıwshılardı jaqsılıq ruwxında tárbiyalaw.

c)Rawajlandırıw maqseti

Oqıwshılardıń pánge degen qızıǵıwshılıǵın arttırıw nátiyjesinde olardıńoqıw ham jazıw kónlikpelerin arttırıp barıw

Sabaqtı qurallandırıw

Sabaqlıq kitap,tarqatpa materiallar, hám kórgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalanılǵan metodlar: «Blits» interaktiv metodı «Skarabey» interaktiv metodı

Sabaq jobası

Sabaqtın barısı

Shólkemlestiriw

Klassqa kirip oqıwshılardıń tazalıǵına, klass tazalıǵina itibar qaratıw. Oqıwshılardıń oqıw quralların kózden keshirip  náwbettegi sabaqqa tayarlıǵın tekseriw

Úyge tapsırma soraw

Jerdiń tartıw kúshi tásirinde denelerdiń qozǵalsı temasın soraw

Tema

Deneniń orbita boylap aylanıwı ushın zárur bolǵan tezlik

Jer betine jaqın biyiklikte máselen birneshe júz mıń metr biyiklikte gorizontal baǵıtta 7,9 km/s tezlik penen qozǵalǵanda dene shawqının qarsılıǵı hám súykeliw saldarınan qızıp tez janıp tamam bolıwı múmkin.Hawasız boslıqta ǵana dene sonday tezlikte qozǵala aldı.Jerden 300 km biyikliktegi keńislikte derlik hawasız dew múmkin.

Dene h biyiklikte orbita boylap jer dógereginde sheńber boylap qozǵalıw ushın birinshi kosmoslıq tezlik qansha bolıwı kerek yekenligin yesaplap tabıw múmkin.(70-suwret) Bunıń ushın birinshi kosmoslıq tezliktiń . formulasındaǵı g ornına 24 temadaǵı  ańlatpanı R ornına R+h qoyıladı.Sonday aq dene R radyusli sheńber boylap yemes bálki jer betinen h biyiklikke  R+h radyusli sheńber boylap qozǵaladı.Usı tárizde jerden h biyiklikte orbita boylap aylanatın deneniń birinshi kosmoslıq tezliktiń tómendegige teń yekenligin tanıw múmkin.

Nókis Rayonı                                                                                                         22-mektep  Saylauov Aǵılash

Nókis Rayonı                                                                                                         22-mektep  Saylauov Aǵılash

Máselen dene 300 km biyiklikte jer dógereginde orbita boylap aylanıw ushın tezligi  bolıwı kerek.

Siz bilesiz Ay – bul jerdiń tábiiy joldası Jerdiń jasalma joldası degen ne hám olar qalay ushırıladı?

Insan tárepinen jaratılıp keńislikke ushırılǵan hám jasalma túrde jerdiń joldasına aylandırılǵan raketa kosmoslıq kemeler Jerdiń jasalma joldasları dep ataladı.

Kosmostıń ozlestiriliwi.

Joqarıda kórdik dene jerdiń jsalma joldasına aylanıwı ushın onı keminde 300 km biyiklikke alıp shıǵarılıwı hám sekundına 7,73 km ushatın tezlik beriliwi zárur.Jasalma joldastı ushırıw ushın onı

jetkeriwshi raketa járdeminde kerekli biyiklikke shıǵarıladı.Belgili waqıtta raketanıń tezligi birinshi kosmoslıq tezlikke shekem arttırılıp barıladı hám baǵıtı gorizantal halǵa óte baslaydı.Gorizontal baǵıtta birinshi kosmoslıq tezlikte qozǵala baslaǵan raketa jerdiń jasalma joldasına aylanıp qaladı.

(71-suwret)

Adamzat tarıyxında birinshi márte 1957 jıl 4 oktyabrde 83 kg massalı dene quwatlı jetkeriwshi raketa járdemide kerekli biyiklikke alıp shıǵılıp oǵan birinshi kosmoslıq tezlik beriwge erisilgen

1961-jılı 12-aprelde birinshi ret adam kosmosqa ushırıldı Jerden kóterilip jasalma joldasqa aylandırılǵan Vostok-1 kosmos kemesinde Yuriy Gagarin Planetamızdıú bir aylanıp jerge aman yesen qaytıp tústi.

Usı dáwirden baslap kosmostı ózlestiriw hám keń kólemde úyreniw baslanıp ketti.Júzlep kosmanavtlar hám astronavtlar kosmoslıq kemede Jer átirapın orbita boylap aylanıp,túrli tájriybelerdi ótkizdi.Kosmostı ózlestiriwde jáne bir ullı utıs 1969-jılı 21-iyunda astronavtlar N.Amstrong hám E.Oldrin basqarǵan kosmos kemesi ayǵa áste qondı,adam birinshi ret ayǵa qádem qoydı.

Kosmostı ózlestiriwde úlkemizde tuwılıp kamalǵa kelgen kosmanavtlar da múnasip úles qostı Tashkent oblostınıń Iskandar awılında tuwılǵan ushıwshı kosmanavt Vladimir Janibekov 5 márte (1978,1981,1984,1985 jıllarda) kosmosqa ushıp orbita boylap uluwma 145 kún bolǵan.Usı dáwirde yeki márte ashıq kosmosqa shıǵıp kosmos apparatınıń sırtqı bólegin remontlawǵa qatnasqan

Nókis Rayonı                                                                                                         22-mektep  Saylauov Aǵılash

Nókis Rayonı                                                                                                         22-mektep  Saylauov Aǵılash

Kosmanavtika tarawındaǵı ayrıqsha xızmetleri ushiń yeki márteqaharman ataǵına miyassar bolǵan (1978 hám 1981 jıllarda) 1985-jılı aviyaciya general-mayor áskeriy ataǵı berildi.Ózbekistanlı ushıwshı kosmanavtqa Tashkentte byust ornatıldı.(72-suwret) 1998-jılı 22-yanvarda xalıq aralıq ekipaj quramında QirǵIzıstannıń Osh qalasında tuwılǵan ózbek ulı Salijan Sharipov AQSH kosmoslıq kemesinde kosmosqa ushtı.(73-suwret) 2004-jılda S.Sharipov yekinshi márte kosmosqa jol aldı.Bul ret ol Rossiya kosmoslıq kemesnde ushıp,uzaq múddette  kosmosta tájriybe islerin alıp bariwda qatnastı.

Házirgi waqıtta kosmanavtika joqarı dárejede rawajlanǵan AQSH Rossiya hám basqa mámleketlerde onlap tonna paydalı júklerdi (kosmosqa) keńislikke alıp shıgatın raketalar jaratıldı.Bul raketalardıń salmaǵı ayırım jaǵdaylarda mıń tonnadan asadı.Olar járdeminde Quyash sistemasınıń barlıq planetaları tárepke ushırıwlar ámelge asırılǵan Bul ushırıwlardıń hár biri júda úlken qarejet talap yetetuǵın uzaq tayarlıqlar menen ámelge asırılatuǵın waqiya.Bir ushırıwdan kóbirek ilimiy nátiyje alıwda alıs planetalarǵa ushıratın kemelerdi bizge jaqınraq bolǵan planetalardıń aldınan ótiwin gózlep ushırıladı.

Bunday kosmoslıq kemelerdiń ushıwı dawamında birneshe planetalar haqqında maǵluwmatlar,olardıń mıńlap suwretleri Jerge jiberiledi.

Uzaqqa ushıwshı kemelerdiń basqa planetalar qasınan ótiwiniń jáne bir abzallıǵı bar.Uzaq planetaǵa ushıw ushın kóp waqıt kerek.Máselen kosmoslıq keme Planetaǵa jetip barıwı ushın 30 jıllıq joldı 12 jılda basıp barǵan.Sońınan Quyash sistemasınan sirtqa shıǵıp ketedi.Kemeniń ushıwı waqıtında Yupiter yamasa Saturn siyaqlı planetalarǵa jaqınlasqanda olar kemeni tartıp,tezligin birneshe márte asıradı.AQSH kosmoslıq kemeleri usı jol menen 30-jıllıq joldı 12-jılda basıp barǵan.Sońınan Quyash sisteamsınan sırtqa shıǵıp ketken.Máselen 1977-jılı 20 avgustta AQSH ta “Voya jer 2” planeta aralıq kosmoslıq kemesi ushırıldı.Keme 1979-jıldıń iyulında Yupiterdiń qasınan 1984-jılı avgustta Saturn planetası qasınan 1986-jılı Yanvarda Urannıń qsınan 1989-jılı avgustta yeń alıstaǵı Neptun jaqınınan ushıp ótti.Kosmoslıq keme hár bir planetanıń suwretin,túrli maǵluwmatlardı alıp jerge jiberip turdı.Quyash sistemasınan shıǵıp ketken “ Voya jet 2 “ kosmoslıq kemesi yelege shekem ushıwdı dawam yetkizbekte.Alıs juldızlar tárepke jol alǵan bul kemeden 2020-jılǵa shekem túrli maǵluwmatlar alıp turıw múmkin.

Kosmanavtikanıń jáne bir jetiskenligi – Jer dógereginde júriwshi orbitalıq stanciyalardıń jaratılǵanlıqları.AQSH hám Rossiya birge islesiwlerinde jaratılǵan bunday stanciya jıllap jasalma joldas sipatında belgili orbita boylap ushıp júredi.Transport kemelerinde oǵan ushıp baratırǵan kosmanavt hám astronavtlar orbital stanciyada almasıp turıladı.Olar orbital stanciyada kóplep ilimiy izertlew jumısların ámelge asıradı.Bul orbital kemege hátteki birinshi kosmoslıq stanciyalarda barıp kelgen.

Kosmoslıq izertlewlerdi alıp barıwda Jerden basqarılatuǵın jasalma joldaslardıń áhmiyeti úlken bolmaqta.Usı kúnge shekem mıńlam usınday jasalma joldaslar ushırıldı.Házirgi kúnde de Jer dógereginde túrli máleketlerdiń kóplep Jerden basqarılatuǵın jasalma joldasları ushıp júripti.Olar járdminde kosmostı izertlew menen birge Jer betiniń hawa rayı,Jerdegi tuy’rli procesler tolıq úyrenilip[ barıladı.Telekórsetiw hám radioyesittiriwlerdi,uyalı telefon baylanısların Jer beti boylap jetkeriwde jasalmajoldaslar arqalı ámelge asırıladı.

Nókis Rayonı                                                                                                         22-mektep  Saylauov Aǵılash

Nókis Rayonı                                                                                                         22-mektep  Saylauov Aǵılash

Sabaqtı bekkemlew

Bekkemlew ushın «Debat», «klaster» interaktiv metodı usınıs yetiledi. Tema boyınsha oqıwshılarǵa  qayta sorawlar berip hám qosımsha tapsırma túrinde hár toparǵa krosvordlar tarqatıladı.tapsırma orınlanıp bolǵannan soń boslıqlardı tolıqtırıw maqsetinde,bilimlerin bekkemlep barıw ushın yadtan formulalar jazadı

1. Jerdiń jasalma joldası degen ne? Olar qalay ushırıladı?

2. Yekinshi hám úshinshi tezlikler haqqında nelerdi bilesiz?

3. Kosmostıń ozlestiriliwi hám úyreniliwin aytıp beriń.

4. Jerden 400 km biyiklikte orbita boylap qozǵalıw ushın jasalma joldastıń birinshi kosmoslıq tezligi qansha bolıwı kerek?

Úy tapsırma tapsırıw

Jerdiń jasalma joldasları temasın oqıp keliw

Sabaqtı juwmaqlaw

Úy jumısın qayta yadına salıp otip,búgingi sabaqqa belsene qatnasqan oqıwshılarǵa tiyisli bahaların qoyǵan halda búgingi sabaǵıma juwmaq jasayman

Nókis Rayonı                                                                                                         22-mektep  Saylauov Aǵılash