JÍLLÍLÍQ QUBÍLÍSLARÍ HAQQÍNDA FARABIY, BERUNIY HÁM IBN SINONÍŃ PIKIRLERI

Nókis rayonı XBMXMThSHBne qaraslı

№ - 22- sanlı uluwma orta bilim beriw

mektebiniń

Fizika páni muǵallimi

Aǵılash   Saylauovtıń

JÍLLÍLÍQ QUBÍLÍSLARÍ HAQQÍNDA

FARABIY, BERUNIY HÁM IBN SINONÍŃ PIKIRLERI

atlı teması boyınsha

sabaqlıq is jobası

  2015-2016 jıl

Nókis Rayonı                                                                                                  22-mektep  Saylauov Aǵılash

№37-TEMA    JÍLLÍLÍQ QUBÍLÍSLARÍ HAQQÍNDA FARABIY, BERUNIY HÁM IBN SINONÍŃ PIKIRLERI.

Sabaqtıń maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Oqıwshılarǵa Jíllilíq qubílíslarí haqqínda Farabiy, Beruniy hám Ibn Sinoníń pikirleri haqqında uluwma tusinikler beriw hám bul temanıń basqa temalardan ózgesheligin aytıp ótip temanı baslaw.

b) Tarbiyalıq maqseti.

Oqıwshılarǵa temadan kelip shıqqan halda ómirde jaqsı menen jamannıń birdey juriwin biraq jaqsılıqtıń jeńip shıǵıwın tusindirip, oqıwshılardı jaqsılıq ruwxında tárbiyalaw.

c)Rawajlandırıw maqseti

Oqıwshılardıń pánge degen qızıǵıwshılıǵın arttırıw nátiyjesinde olardıńwoqıw ham jazıw kónlikpelerin arttırıp barıw

Sabaqtı qurallandırıw

Sabaqlıq kitap,tarqatpa materiallar, hám kórgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalanılǵan metodlar: «Blits» interaktiv metodı «Skarabey» interaktiv metodı

Sabaq jobası

Sabaqtın barısı

Sholkemlestiriw

Klassqa kirip oqıwshılardıńtazalıǵına,klass tazalıǵina itibar qaratıw. Oqıwshılardıń oqıw quralların kózden keshirip  náwbettegi sabaqqa tayarlıǵın tekseriw

Uyge tapsırma soraw

Nurlanıw. Turmısta hám texnikada jıllılıq jetkerip beriwden paydalanıw temasın soraw

Tema

Jıllılıq qubılısları haqqında ullı oyshıllarımız Abu Nasir al-Farabiy, Al Beruniy hám Ibn Sinolar óz shıǵarmalarında túsindirip beripketken. Atap aytqanda, Farabiy pikiri boyınsha sol deneni quraytuǵın bólekshelerdiń háreketlerine baylanıslı boladı. Ibn Sino da Farabiy siyaqlı konvekciya qubılısın tómendegishe túsindiredi: qızǵan deneler kólemleriniń keńeyiwi nátiyjesinde tıǵızlıqları kemeyip, joqarıǵa umtıladı (Arximed kúshi aqıbetinde demekshi). Suwınǵan waqıtta bolsa kólemi kishireyip, tıǵızlıǵı artıwı esabınan tómenge umtıladı.

Abu Nasir al-Farabiy (873-950) sirdáriya boyındaǵı Otrar (Farab)qalasına jaqın jerde tuwıladı. Farabiy ilimnıń júdá kóp tarawlarında dóretiwshilik penen islegen. Oǵan shekem fizika ayırım ilim sipatında qaralmaǵan, tábiyǵıy ilimler quramında bolǵan. Fizikada zattıń dúzilisi, jıllılıq qozǵalısı, ses, optikaǵa baylanıslı jumıslardı orınlaǵan.

Denelerdiń jıllılıqtan keńeyiwi, suwıqlıqtan tarayatuǵınlıǵında suwdıń ayırıqsha qásiyetke iye ekenligine Beruniy itibar bergen.Bul boyınsha Beruniydiń Ibn Sinoǵa jazǵan sorawın keltiremiz. «Eger deneler jıllılıq sebepli keńeyetuǵın bolsa hám suwıqlıq aqibetinde tarayatuǵın bolsa hám basqa ıdıslardıń sınıwı onıń ishindegi nárselerdiń keńeyiwi sebebinen bolsa, ne ushın ishindegi suw muzlap qalǵan ıdıs jarıladı sınadı? Ne ushın muz suwdıń betinde boladı, sebebi muz suyıqlıq sebepli qatqanı ushın Jer tábiyatına (qattı denege) jaqınraq qoy? » Ibn Sino Beruniydiń bul sorawına «Suw muzlaǵan waqıtta suwda hawa bólekleri qamalıp qalıp, muzdı suw túbine shógiwden saqlap qaladı» - dep juwap qaytaradı. Beruniy Ibn Sinonıń juwaplarına qayıl bolmastan:

Nókis Rayonı                                                                                                  22-mektep  Saylauov Aǵılash

Nókis Rayonı                                                                                                  22-mektep  Saylauov Aǵılash

«Eger gúze ishki tárepine qarata sınǵanda edi, onda aytılǵanlar tuwrı bolar edi. Men ıdıs sırtına qarata sınǵanlıǵın baqlaǵanman» - deydi, Ibn Sino óz juwaplarındaǵı anıq emesliklerdi sońınan «Qurazay tábiyat» atlı shıǵarmasında toltırıp dúzetedi.

Aldınǵı temada biz ıssılıqtıń nurlanıw aqibetinde de jetkerip beriletuǵının, onı qabıllaw betke hám onıń reńine baylanıslılıǵın aytıpóttik. Nurlanıw aqibetinde alınatuǵın energiya nurdıń betke tk yáki qıya halda túsetuǵınlıǵına baylanıslı.Sonlıqtan Beruniy hám Ibn Sino Jerde klimatlar ózgerisi Quyash nurınıń Jerge túsiw qıyalıǵınıń ózgeriwinen boladı, dep durıs túsindiredi.

Ibn Sinonıń pikiri boyınsha tábiyatta ıssılıq hám suwıqlıqtıń tábiyǵıy hám jasalma derekleri bar. Jıllılıqtıń sırtqı sebebi úshew deydi. «Birinshi , ıssı deneniń suwıq denege jaqınlıǵı. Mısalı, ot-jalın suwdı qızdıradı. Ekinshisi, qozǵalıs hám súyleliw. Mısalı, shayqaǵanda suw ısıydı, tastı tasqa ısqılansa qızadı, jalın shıǵadı. Úshinshisi, jaqtırıtılǵan hárqanday dene jaqtırıtılmaǵanǵa qaraǵanda ıssıraq boladı» - deydi.Bunda jıllılıqtıń nurlanıw jolı menen tarqalıwı haqqında pikir júritedi.

Sonday-aq, oyshıllarımız, jıllılıq aqibtinde suw puwlarınıń joqarıǵa kóteriliwin, bultlarǵa aylanıp, tómen temperaturalarda olardan qar, jawın, burshaq payda bolatuǵını haqqında jazıp qańdırǵan.

Sabaqtı bekkemlew

Bekkemlew ushın «Debat», «klaster» interaktiv metodı usınıs yetiledi. Tema boyınsha woqıwshılarǵa  qayta sorawlar berip hám qosımsha tapsırma tu’rinde hár toparǵa krosvordlar tarqatıladı.tapsırma worınlanıp bolǵannan soń boslıqlardı tolıqtırıw maqsetinde,bilimlerin bekkemlep barıw ushın yadtan formulalar jazadı.

1.Siz Beruniydiń sorawına qanday juwap bergen bolar edińiz?

2.Qaysı halda jayılǵan kir tez kebed: quyash nurı tik yáki qıya túskendeme?

3. Suwdı uzaq waqıt ıdısta aylandırıp, qanshaǵa shekem qızdırsa boladı? Urınıp kóriń

Uy tapsırma tapsırıw

Jíllilíq qubílíslarí haqqínda Farabiy, Beruniy hám Ibn Sinoníń pikirleri temasın woqıp keliw. 

Sabaqtı juwmaqlaw

Uy jumısın qayta yadına salıp wotip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan woqıwshılarǵa tiyisli bahaların qoyǵan halda bugingi sabaǵıma juwmaq jasayman

Nókis Rayonı                                                                                                  22-mektep  Saylauov Aǵılash