KO’LDENEN’ HA’M BOYLI’Q TOLQI’NLAR. SES TOLQI’NLARI’.

No’kis rayoni’ XBMXMThSHBne qarasli’

№ - 22- sanli' uluwma worta bilim beriw mektebinin'

Fizika pa'ni mug'allimi

Ag’i’lash   Saylauovti’n’

KO’LDENEN’ HA’M BOYLI’Q TOLQI’NLAR. SES TOLQI’NLARI’.     

atli’ temasi’ boyi’nsha

sabaqli’q is jobasi’

2015-2016 ji’l

No’kis Rayoni’                                                                                                  22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

№50-TEMA   KO’LDENEN’ HA’M BOYLI’Q TOLQI’NLAR. SES TOLQI’NLARI’.                  

Sabaqti’n’ maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Woqi’wshi’larg’a Ko’ldenen’ ha’m boyli’q tolqi’nlar. ses tolqi’nlari’ haqqi’nda uluwma tusinikler beriw ha’m bul temani’n’ basqa temalardan wo’zgesheligin ayti’p wo’tip temani’ baslaw.

b) Tarbiyali’q maqseti.

Woqi’wshi’larg’a temadan kelip shi’qqan halda wo’mirde jaqsi’ menen jamanni’n’ birdey juriwin biraq jaqsi’li’qti’n’ jen’ip shi’g’i’wi’n tusindirip, woqi’wshi’lardi’ jaqsi’li’q ruwxi’nda ta’rbiyalaw.

c)Rawajlandi’ri’w maqseti

Woqi’wshi’lardi’n’ pa’nge degen qi’zi’g’i’wshi’li’g’i’n artti’ri’w na’tiyjesinde wolardi’n’woqi’w ham jazi’w ko’nlikpelerin artti’ri’p bari’w

Sabaqti’ qurallandi’ri’w

Sabaqli’q kitap,tarqatpa materiallar, ha’m ko’rgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalani’lg’an metodlar: «Blits» interaktiv metodi’ «Skarabey» interaktiv metodi’

Sabaq jobasi’

Sabaqti’n bari’si’

Sholkemlestiriw

Klassqa kirip woqi’wshi’lardi’n’tazali’g’i’na,klass tazali’g’ina itibar qarati’w.Woqi’wshi’lardi’n’ woqi’w qurallari’n ko’zden keshirip  na’wbettegi sabaqqa tayarli’g’i’n tekseriw

Uyge tapsi’rma soraw

Tolqi’n haqqi’nda tu’sinik temasi’n soraw

Tema

Ko’ldenen’ ha’m boyli’q tolqi’nlar.

Suw betinde ha’m arqanda gorizontal bag’i’tta tolqi’n payda bolg’anda suw bo’lekshelerdi,arqan bo’limleri tolqi’nni’n’ tarali’w bag’i’ti’na perpendekulyar (tik) tu’rde bag’i’tlanadi’.Sonli’qtan bunday tolqi’nlar ko’ldenen’ tolqi’nlar boli’p yesaplanadi’.

Bo’lekshelerdin’ terbelisi tolqi’ni’ni’n’ tarali’w bag’i’ti’na perpendekulyar bolg’an tolqi’nlar ko’ldenen’ tolqi’nlar dep ataladi’.

Gazlerde tek boyli’q tolqi’nlar taraladi’.I’di’s ishine jiynalg’an gazge porshen arqali’ terbelis berilip turi’lsa,bul terbelisler 120-suwrette ko’rsetilgende taraladi’.Bunda terbeliwshi bo’leksheler gazge almasi’li’p keliwshi ti’g’i’zli’qlar ha’m siyrekleniwler tarawi’n payda yetedi.Bul tarawlar I’di’s ishinde porshennin’ terbelisi bag’i’ti’nda tarqaladi’.Bunda qon’si’ ti’g’i’zli’qlar arasi’ndag’i’ arali’q boyli’q tolqi’n uzi’nli’g’i’ boladi’.

Ko’ldenen’ tolqi’n ushi’n jazi’lg’an tolqi’n uzi’nli’g’i’ formulasi’ boyli’q tolqi’n ushi’n da wori’nli’.Ko’ldenen’ tolqi’nda do’ngelek ha’m woyi’shi’qlar hasi’l bolsa,boyli’q tolqi’nda ti’g’i’zlani’w ha’m siyrekleniw ju’zege keledi.

No’kis Rayoni’                                                                                                  22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                  22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Ses tolqi’nlari’ni’n’ tarqali’wi’:

A’tirapi’mi’zdag’i’ denelerdin’,ma’selen,shertiw a’sbaplari’ni’n’ ta’ri’ terbelgende wonnan boyli’q tolqi’n – ses hawada taraladi’ ha’m wol bizin’ qulag’i’mi’z perdelerin terbetedi ha’m woni’ biz yesitemiz.

Ma’selen adam so’ylew procesinde hawa basi’mi’na ta’sir yetip woni’ wo’zgertedi,na’tiyjede hawada bo’leksheler gezekpe-gezek ti’g’i’zlani’p,siyreksiydi yag’niy terbelis payda boladi’ ha’m bul terbelis boyli’q tolqi’n tu’rinde tarqaladi’.Ali’sraqta turg’an basqa bir adamg’a dawi’s tolqi’ni’ jetip baradi’.Woni’n’ yesitiw organi’ bul terbelislerdi sezedi.

Denenin’ mexanikali’q terbelisleri ta’sirinde hawada tarqali’wshi’ boyli’q tolqi’nlar yesitiw orgonlari’ni’n’ sezetug’i’n bo’limi ses tolqi’nlari’ dep ataladi’.

Ses tolqi’nlari’ hawasi’z bosli’qta tarqalmaydi’.

Adam qulag’i’ ha’r qanday terbelislerdi seze basladi’.Adamlardi’n’ yesitiw organi’  ten  shekemgi jiyliktegi terbelislerdi ses tolqi’nlari’ sipati’nda qabi’l yetedi.12Hz ten to’men jiylikli ses tolqi’nlari’ infrases 20 kHz ten joqari’ jiylikli sesler ultrases dep ataladi’.Adam infrases ha’m ultraseslerdi yesitpeydi.

Hawada dawi’sti’n’ tarqali’w tezligi  de v=343 m/s qa ten’.Bunnan   yekenligi kelip shi’g’adi’.Demek adam tolqi’n uzi’nli’g’i’ 17 mm den 21 m ge shekemgi bolg’an mexanikali’q tolqi’nlardi’ yesite aladi’.

Ultrases zatlardi’n’ qa’siyetlerin u’yreniwde,texnologiyali’q proceslerdi qadag’alawda,medicinada diagnoz (diagnoztika) ha’m yemlewlerde kan’ qollani’ladi’.

Qatti’ denelerdi ko’ldenen’ ses tolqi’nlari’ da payda boladi’.Ma’selen jer silkiniwi waqi’ti’nda da boyli’q ha’m ko’ldenen’ tolqi’nlar payda boladi’,da’slep boyli’q tolqi’n keyin ko’ldenen’ tolqi’n jetip keledi.

Sabaqti’ bekkemlew

Bekkemlew ushi’n «Debat», «klaster» interaktiv metodi’ usi’ni’s yetiledi. Tema boyi’nsha woqi’wshi’larg’a  qayta sorawlar berip ha’m qosi’msha tapsi’rma tu’rinde ha’r toparg’a krosvordlar tarqati’ladi’.tapsi’rma wori’nlani’p bolg’annan son’ bosli’qlardi’ toli’qti’ri’w maqsetinde,bilimlerin bekkemlep bari’w ushi’n yadtan formulalar jazadi’.

1.Ko’ldenen’ tolqi’n dep qanday rolqi’ng’a ayti’ladi’?

2.Qanday tolqi’n boyli’q tolqi’n dep ataladi’? Woni’n’ ko’ldenen’ tolqi’nnan ayi’rmashi’li’g’i’ nelerden ibarat?

3.Boyli’q  tolqi’n qalay taraladi’?

4.Ses tolqi’nlari’ dep qanday tolqi’nlarg’a ayti’ladi’?

5.Adamni’n’ yesitiw orgonlari’ qanday jiyliktegi ha’m tolqi’n uzi’nli’g’i’ndag’i’ mexanikali’q tolqi’nlardi’ seze aladi’.

Uy tapsi’rma tapsi’ri’w

Ko’ldenen’ ha’m boyli’q  tolqi’nlar. Ses  tolqi’nlari’temasi’n woqi’p keliw. 

Sabaqti’ juwmaqlaw

Uy jumi’si’n qayta yadi’na sali’p wotip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan woqi’wshi’larg’a tiyisli bahalari’n qoyg’an halda bugingi sabag’i’ma juwmaq jasayman

No’kis Rayoni’                                                                                                  22-mektep  Saylauov Ag’i’lash