Конспект урока по кабардинской литературе по теме "Март мазэ" Къуныжь Хь. (3 класс)

Темэр. Къуныжь ХьэIишэт «Март мазэ». Мурадхэр. Гъэхуауэ, зыхэщIэгъуэу къеджэнымкIэ яIэ зэфIэкIыр егъэфIэкIуэн,  тхакIуэр зытепсэлъыхьым хуиIэ щытыкIэр къахутэфын, художественнэ бзэм и  хьэлэмэтагъым гу лъегъэтэн. Къэгъэсэбэпыпхъэхэр.  «Гъатхэ» сурэт зэмылIэужьыгъуэхэр (экранкIи  хъунущ къэбгъэлъагъуэ), природэм и макъхэр къызыхэщ музыкэ щабэ,  «щIымахуэ жьапщэ» къызэрыкI музыкэ, «Адыгэ псалъалъэ» (2000гъэ),  къуалэбзухэм я сурэтхэр. Урокым и зэрекIуэкIынур. I. ЩIымахуэм теухуа макъамэ егъэдэIуэн.  ЩIымахуэ жьапщэ къыхэщу (жьы фий макъ, къудамэ щIыкъ­сыкъ макъ) музыкэ   къегъэуэн.     ЕджакIуэхэр   I   дакъикъэкIэ   я   нэр   зэтепIауэ   музыкэм егъэдэIуэн.   Макъамэм   я   нэгу   къыщIигъэхьэ   сурэтхэм   мы   упщIэхэмкIэ тегъэпсэлъыхьыжын.   ­ Сыт хуэдэ гъэм и зэманым фыхиша музыкэм? (ЩIымахуэм). ­ Сыт хуэдэ сурэтхэр фи нэгу къыщIыхьа?  ­ Сыт хуэдэ тхыгъэ фигу къигъэкIыжа жьы фий макъым?  II. 1. Текстым хуэгъэува упщIэхэм жэуап кърегъэтын.  2. Тхыгъэм къыхатхыкIа псалъэ шэрыуэхэм  къегъэджэжын. Унэ лэжьыгъэр зэрагъэзэщIам щыгъуазэ зыщIын. 3. Нэхъ гурыхь ящыхъуауэ шыпсэ нэщэнэ текстым хэтхэм  гукIэ зыхэщIэ­гъуэу къегъэджэн.  4. Iэпкълъэпкъ   езэшар   щызэщIагъэкI   дакъикъэм     природэм   и   макъамэхэр къызыхэщ музыкэм егъэдэIуэн,  абы къыдэгъэфэн. 5. УпщIэхэм жэуап ирегъэтын.  Сыт хуэдэ щытыкIэ фиIэ хъуа? Сыт хуэдэ гукъыдэж къывита музыкэм?   Сытым и  макъхэр фи нэгу къыщIигъэува макъамэм?  (ЩIыуэпсым и макъ: бзухэр   мэбзэрабзэ,   псынэпс   цIыкIухэр   мэIущащэ,   бжьэр   удз   гъэгъам тетIысхьащи, лъакъуэхь зэхуехьэс, нэгъуэщIхэри).  Илъэсым и сыт хуэдэ зэман дунейм апхуэдэ зэхъуэкIыныгъэхэр щигъуэтыр? (Гъатхэм).  Гъатхэ   мазэхэр   къифIуэ.   (Март,   апрель,   май,   е   гъатхэпэ,   мэлыжьыхь, накъыгъэ). III. 1. Урокым и темэр, мурадыр, еджакIуэхэм я пащхьэ къит къалэнхэр яжеIэн. 2. ТемэщIэм хэзышэ псалъэмакъ егъэкIуэкIуэкIын. ТемэщIэм елэжьын Пасэрей     римлянхэм   илъэсыр   зэрагуэшу   щытар   мазипщIщ   икIи илъэсыщIэр къызэрызэIуих мазэу ябжыр мартырт. Абы фыкъыдэбжи, сентябрыр (фокIадэр)  ебланэ мазэщ. Ар латиныбзэкIэ «септембе»     жиIэу   аращ.   Адрей   мазэхэри   латин   бжыгъэцIэхэм   къатекIащ: 8­«окто» ­ октябрь (жэпуэгъуэ), 9­«новем» ­ ноябрь (щакIуэгъуэ), 10­«децем» ­ декабрь (дыгъэгъазэ). Зэман дэкIри илъэсыр мазэ пщыкIутIу ягуэш хъуащ, япэ мазэуи январыр (щIышылэр) ягъэуващ. Мы мазэм и цIэр къытекIащ римлянхэм зэманым и тхьэу къалъытэ  Янус напитIым. Абы и напэ лъэныкъуэр щIалэт, илъэсыщIэ къихьэм хуэгъэзауэ,   адрейр   жьыт   –   илъэсыжь   блэкIам   и   нэщэнэу,   илъэсыжьымрэ илъэсыщIэмрэ я зэблэкIыпIэу.   «Уэр папщIэ» (№I I997 гъэ) журналым къитхащ  3. Къуныжь   ХьэIишэт   псалъэхэм я мыхьэнэр егъэбелджылын.   и   «Март   мазэ»   усэм   къегъэджэн.   ГурыIуэгъуей Мещым   –   пхъафэр   псэупIэ   зыщI   хьэпIацIэ   лIэужьыгъуэ,   къайгъэ   – хьэргъэшыргъэ. Гулъ – жыгхэр къыщытIэпIкIэ къащI бынжэ цIыкIухэр. 4. Тхыгъэм   макъкIэ   чэзууэ   къегъэджэн.     Едзыгъуэ   къэс   цIэ   фIегъэщауэ   я тетрадхэм зэкIэлъыхьауэ ирегъэтхэн. Псалъэм папщIэ:  Псыхьэлыгъуэ цIыкIухэр мажэ.  Жыгхэм я гулъхэр щабэ мэхъу.  Жэщыр нэхъ кIэщI, махуэр нэхъ кIыхь мэхъу.  Гъэрэ  щIырэ щызэхэкI махуэр  Мэзыр къоуш.  Псэущхьэхэр я гъуэхэм къикIыу хуожьэ  къуалэбзухэр къолъэтэж.  Ажэгъуэмэр къыхокI.  Мэзым зыплъыхьакIуэ кIуэ.  Бзухэм я жагъуэ умыщI. 5. Iыхьэхэм фIащахэм  гъатхэм и нэщэнэхэр къыхегъэджыкIын. 6.   Гъатхэм   теухуауэ   ящIэ   псалъэжьхэр   жегъэIэн?   (Щынащхьэ   плъагъумэ, гъатхэщи, Iэтащхьэ плъагъумэ, бжьыхьэщ). 7. ЕджакIуэхэр   гупищу   гуэшын.     Зи   гугъуагъкIэ   зэтемыхуэ   лэжьыгъэхэр гупхэм (зэрыпэлъэщыфынум елъытауэ) ятегуэшэн.   I  гупым ­ текстым   жыгыцIэхэр къыхэтхыкIын, абыхэм я     фIэщыгъэцIэхэр урысыбзэкIэ (псалъалъэр къэгъэсэбэпауэ) къапытхэн. (Пхъэхуей – береза, щиху – тополь)  II  гупым – къуалэбзухэм я цIэхэр текстым   къыхэтхыкIын, абыхэм я     фIэ­ щыгъэцIэхэр урысыбзэкIэ (псалъалъэр къэгъэсэбэпауэ) къапытхэн (Бжэн­дэхъу – скворец, пцIащхъуэ – ласточка, хьэрхьуп – удод, кIыгуугу­ кукушка, вынд – грач). III гупым ­ тхакIуэм усэм къыщигъэсэбэпа къэгъэпсэуныгъэхэр (олицетворенэ) усэм къыхэгъуэтэн. Щапхъэ: дыгъэм ибзий щабэхэмкIэ йоIусэ, псыхьэлыгъуэ цIыкIухэм   уэрэдищэ   кърашу,   дунейм   зэредэхащIэр   зыфIэфI   дыгъэр,   дыгъэ Iэпэр мэдэхащIэ, мэзыр къоуш, нэгъуэщIхэри.  Мы   псалъэхэр   хэмыту   текстым   фыкъеджэ.   Сыт   усэм   къыщыщIар?   (Бзэр ефIэкIуа, екIэкIуа? Авторыр щIыуэпсым зэрыхущытыр, ар дигу иригъэхьыну, фIыуэ   тлъагъуну,   и   дахагъым,   и   гумащIагъым   гу   лъыдигъэтэну   зэрыхуей псалъэхэр   хэкIа   нэужь,   усэм   и   псэр   –   и   бзэр   фагъуэ   дыдэ   мэхъу,   абы гъэщIэгъуэныгъэ хэлъыр фIокIуэд).  8. КъызэщIэзыкъуэж лэжьыгъэ.  Текстым хуэгъэува упщIэхэм жэуап ирегъэтын. IV. Унэ лэжьыгъэ. Дэтхэнэ еджакIуэми езыр зыпэлъэщыну къилъытэр  егъэгъэзэщIэн. 1. «МафIащхьэджэд» тхьэлъэIум теухуауэ нэхъыжьхэм я деж щыщIэупщIэн,  къэфщIар къыжыIэжын. 2. Тхыгъэм гъэхуауэ къеджэу, упщIэхэм жэуап иратыжыфу зегъэсэн (псоми  зэдай лэжьыгъэщ). 3. «Гъатхэ макъамэхэр»  фIэщыгъэцIэр иIэу мини­ сочиненэ тхын. 4. Зэрылажьэ тетрадым ит лэжьыгъэхэр гъэзэщIэн (нап.16­17).