Ұлы даланың жеті қыры

Абеуова А.Т., Каримов Т.И. Қазақстан Республикасы Қарағанды экономикалық университеті Экономика, бизнес және құқық колледжі  Ұлы даланың жеті қыры Біз тарихымызды мақтан тұтуымыз қажет. Тек осылай ғана біз тарихи Ұлы   даланың   мұрагерлері   болып   табылатынымызды   түсінеміз.   Нұрсұлтан Әбішұлы   Назарбаев   қазақстандықтарға   «Ұлы   даланың   жеті   қыры»   атты мақаласын   жолдады.  Ұлт   Көшбасшысы   өз   мақаласында   өткен   және   қазіргі заманның терең мәселелерін қозғап, Қазақстан тарихын жеке фрагменттері бойынша емес, қазіргі ғылымның биіктігін ұғынуы тиіс екенін атап өтті. Европоцентристік   көзқарас   бойынша   сақтар,   ғұндар,   түріктер этникалық топтары ұлтымыздың этногенезінің бір бөлігі болған деген фактіні жоққа шығарды. Бұл біздің аумақта ұзақ уақыт тұратын көптеген этностар үшін ортақ болып табылатын тарих, – деп атап өтті Елбасы. Мақаланың   бірінші   бөлімінде   –   «Ұлттық   тарихтың   кеңістігі   мен уақыты» ­ Елбасы Ұлы даланың жеті қырын белгіледі. Елбасы Салт атты мәдениетті бірінші қыры деп атады. Адам   жылқыны   қолға   үйрету   Қазақстан   аумағында   алғаш   рет   орын алды,   бұл   туралы   еліміздің   солтүстігіндегі   "Ботай"   қонысының   қазба жұмыстары дәлелдейді. Бұл салт­дәстүрдің бастауы болды. Жылқыны қолға үйрету арқылы біздің бабаларымыз өз дәуірінде адам айтқысыз үстемдікке ие болды. Ал жаһандық ауқымда алсақ, шаруашылық пен әскери саладағы теңдессіз революцияға жол ашты. Жылқының қолға үйретілуі атқа   міну   мәдениетінің   де   негізін   қалады.   Бес   қаруын   асынған   салт   атты сарбаз айбарлы көшпенділер империялары тарих сахнасына шыққан дәуірдің символына айналды. Салт аттылық мәдениеті өз кезегінде заманауи киімнің алдында болды. Сондай­ақ,  Президент  дала  өркениетінің  басқа  да  Ұлы  өнертабыстарын  еске салады: жоғары ер­тоқымалар, күйзелістер, қылыш және т.б. Алтын мұра Ұлы  даланың  екінші  қырын   Нұрсұлтан  Назарбаев  ежелгі  металлургия деп  аталады.  Тау­кен  өндірісі  мен  қола,  мыс,  қорғасын,  темір,  күміс  және алтын  балқыту,  табақ  темір  дайындау  ошақтары  Орталық,  Солтүстік  және Шығыс Қазақстан аумағында пайда болды. Ата­бабаларымыз, жаңа  неғұрлым берік  металдар  өндіру  ісін  дамытып,  олардың  жедел  технологиялық  ілгері­ леуіне  жол  ашты.  Қазба  жұмыстары  барысында  табылған  металл  қорытатын пештер мен қолдан жасалған әшекей бұйымдары, ежелгі дәуірдің тұрмыстық заттары мен қару­жарақтары бұл туралы тереңінен сыр шертеді. Осының бәрі ежелгі замандарда біздің жеріміздегі дала өркениеті технологиялық тұрғыдан қаншалықты көрсетеді. дамығанын     қарқынды Үшінші аң  стилі ­ адам мен табиғаттың  өзара байланысы,  даланың  рухани бағдарларының символы деп атап өтті Мемлекет басшысы. Бұл   ретте,   аң   стилі   бабаларымыздың   айрықша   жоғары   өндірістік тәжірибесі   болғанын   көрсетеді.   Олар   оюлап   кескіндеуді,   металмен   жұмыс істеудің техникасын, соның ішінде, мыс пен қоладан балқымалар жасаудың және құймалар құюдың, жайма алтын дайындаудың күрделі әдістерін жақсы меңгерген. Жалпы, «аң стилі» феномені әлемдік өнердегі биік белестердің бірі саналады. ­   Бәлкім,   егеменді   Қазақстанның   символдарының   бірі   –   жергілікті фаунаның сирек кездесетін және асыл өкілі­қар барсы болуы тиіс, ­ деп атап өтті осыған байланысты Президент.  1969   жылы   Қазақстанда   табылған   "Алтын   адам"   –   Ұлы   даланың төртінші қыры. ­   Сарбаздың   алтынмен   өрнектелуі   ежелгі   шеберлердің   алтын   өңдеу техникасымен күшті меңгергенін көрсетеді. Ол сондай­ақ дала өркениетінің күші мен эстетикасын көрсететін бай мифологияны   ашты. Осылай адамдар басшының мәртебесін биікке көтерген болатын Түркі әлемінің бесігі­бесінші құрамдас бөлігі. ­ Қазақтардың және Еуразияның басқа да халықтарының тарихы үшін Алтай үлкен маңызға ие. Дәл осы жерде Б.З. І мыңжылдықтың  ортасында Түркі әлемі пайда болды және Ұлы дала өмірінде жаңа кезең басталды. Тарих пен   география   түркі   мемлекеттерінің,   Ұлы   дала   империяларының сабақтастығының ерекше үлгісін қалыптастырды, – деп атап өтті Президент. Кең   географиялық   шекарадағы   кеңістікті   игере   отырып,   түркілер көшпелі және отырықшы өркениеттердің симбиозын жасай алды. Бұл өнер, ғылым және әлемдік сауда орталығына айналған ортағасырлық қалалардың гүлденуіне алып келді. Мысалы,   ортағасырлық   Отырар   адамзатқа   Әбу   Насыр   әл­Фарабидің әлемдік   өркениетінің   ең   ұлы   ойының   бірін   берді,   Түркістанда   түркі халықтарының ұлы рухани көшбасшыларының бірі Қожа Ахмет Яссауи өмір сүрді,деп еске салады Ұлт Көшбасшысы. Ұлы Жібек жолы  Еуразия құрлығының жүрегінде орналасқан Қазақстан ежелгі заманнан бері елдер мен өркениеттер арасындағы транзиттік дәліздерді дамытқан. Олар Ұлы   Жібек   жолы   жүйесіне   айналды­бұл   Ұлы   даланың   алтыншы   қыры. Орталық   Еуразиядағы   түркілердің   үстемдігі   кезінде   Ұлы   Жібек   жолы   ең жоғары деңгейге жетіп, халықаралық ауқымдағы экономикалық өркендеу мен мәдени өрлеуге ықпал етті. Ақыр   соңында,  Президент   Ұлы   даланың   жетінші   қыры   Қазақстанның алма мен Қызғалдақ отаны екенін атап өтті. Жібек жолының ежелгі бағыттары бойынша Қазақстан аумағында алма Жерорта  теңізіне   түсіп,  содан   кейін   бүкіл  Жарық   бойынша  таралды,  және танымал   ұрықтың   осы   ұзақ   тарихының   символы   ретінде   еліміздің оңтүстігіндегі әдемі қалалардың бірі "Алматы"деп аталады. Ал Шу­Іле тауларында әлі күнге дейін қазақстандық флораның інжу – маржандарын­Регель қызғалдақтарын кездестіруге болады. Шөл далада және Тянь­Шань   тоғайында   пайда   болған   бұл   гүлдер   бірте­бірте   бүкіл   әлемге қоныстанды. Осы жеті қырдын ішінде аң стилінің тарихына тоқтала кетсек,аң стилі, ежелгі өнерде кеңінен таралған стильдің шартты атауы, оның ерекшелігі жеке жануарлардың,   олардың   денесінің   бөліктерінің   бейнесі,   сондай­ақ   бірнеше жануарлардың   күрделі   композициялары   болды.   Қола   ғасырында   бірқатар халықтарда пайда болды, темір ғасырда ерекше таралған болатын. Шығу тегі қасиетті аңды құрметтеумен байланысты,оның бейнесі бірте­ бірте   шартты   ою­өрнек   мотивіне   айналды.   Ежелгі   үлгілері   біздің заманымыздан 2 мыңжылдықта Еділ, Орал, Орта Азия мен Оңтүстік Сібірде пайда болды. Аң стиліне табиғатты бақылауы, жануарлардың формалары мен қозғалыстарының   шынайы   берілуі,   аңдардың   күресін   бейнелейтін динамикалық композициялар тән. Шөп қоректі жануарлар, жыртқыш аңдар мен құстар, сондай­ақ фантастикалық тіршілік  осы стильге жатқан.Суреттеу тәсілдері әртүрліболған. Мысалы: металлда құйма оюы, ағаш пен сүйекті ою, тері   мен   киізден   аппликация   жасауы;   Жануардың   денесінің   жекелеген бөліктерін   суреттеуге   қатты   мән   берген   (көздер   дөңгелекше   қылдырып, мүйізін   —   бұйра,ауыздары   —   жартылай   шеңбер   түрінде)   берудің   шартты тәсілдері   байқалған.   Кейде   аңның   денесінің   бір   бөлігі   бейнеленген,   оның символына (басы, табаны, аңдар мен құстардың тырнақтары) қызмет еткен.  Қазіргі   қазақстандық   қоғамда   тарихи   өткенге   ерекше   қызығушылық қалыптаса бастады.  Тарих   біздің   мәдениетіміздің   қажетті   құрамдас   бөлігі   ретіндеөзін­өзі тану, және рухани шығармашылықтың көзі ретінде көрінеді. Ежелгі тарихқа деген қызығушылықтың артуының арқасында республиканың бүкіл аумағында ірі   ауқымды   археологиялық   жұмыстар   жүргізілуде,ал   Қазақстанның археологиялық ғылымы елеулі өрлеу үстінде. Ғылыми білімнің интеграциясы, өз  кезегінде, Орталық  Азияның  ежелгі  тарихы  Қазақстан  археологиясының мәселелерін   шешуге   мүмкіндік   береді.   Ғылымның   жақындасуы   аясында, сонымен   қатар,   жаңа   ғылыми   бағыттардың   пайда   болу   процесін   байқауға болады. Көптеген ғасырлар бойы адамның өмір сүруі табиғатқа тікелей тәуелді болды,   оның   ажырамас   бөлігі   жануарлар   әлемі   болды,   сондықтан   әрбір халықтың өнерінде "аң стилінің"элементтерінің болуымен сипатталатын кезең болды.  Скиф­сібір   өнерінің   керемет   ұзақ   болуы,   оның   идеялық­көркемдік ерекшелігі және бай рухани мазмұны 150 жыл бойы шетелдік және отандық зерттеушілердің   көзқарастарын   өзіне   тартады.   Талқыланатын   мәселелер шеңберіне   скиф­сібір   аң   стилінің   пайда   болуы   мен   қалыптасуы,   оның бейнелеу, семантикалық және аймақтық ерекшеліктері, Еуразияның көшпелі халықтарының мәдени дамуының жалпы заңдылықтары кіреді. Ғылыми ізденістің басқа бағыты ежелгі адамның өмір сүру ортасын және онымен   өзара   әрекеттесуін   зерттеумен,   көркем шығармашылықта көрініс тапқан психологиялық ерекшеліктерін зерделеумен, яғни   қазіргі   археологияны   тіркеуге   қабілетті   қызметтің   нәтижелерінде байланысты. Бұл жағдайда, біздің алдымызда көркем құбылыс тарихи мәнге тек   өз   шығармаларының   өзіндік   бейнелеу   ерекшеліктерінің   арқасында   ғана емес,   сонымен   қатар   ол   эстетикалық,   кең   ­   өз   уақытын   рухани   сақтауда ойнаған рөлдің классикалық үлгісі.   оның   санасын, Зергерлік   өнер   сақтарда   жоғары   жетілуге   жеткен   болатын.   Суретші­ шеберлер   Алтын   құйумен,  штамптаумен   таныс   болды,және   адам   мен   оның киімін, ат пен тұрмыстық заттарды әшекейлеген. Алтыннан, күмістен, қоладан жасалған   композициялық   құрылыста   ғажайып   бұйымдар   жасай   алды.   Бұл жануарлармен безендірілген сақиналар,алқалар және салпыншақ сырға, алтын қалпақтары бар жиынтық белдіктер, киімге жапсырмалар жасаған. Сақ   зергерлік   өнері   есік   қорғандарында   барынша   толық   ұсынылған, оның материалдары бойынша атақты сақтардың киімдері, киген әшекейлер, ұрысқа шыққан қару­жарақ туралы түсінік алған. Зергерлік өнерде ағаштан кесілген мүсіндер мен әшекейлерді табақты алтынмен   қаптау   әдісі   кеңінен   қолданылған.   Ағаш   өңдеу   және   оның   оюы сақтарда   өте   дамыған,   ағаш   ыдыстар,   аңдар   мен   жануарлардың   ағаш фигуралары, түрлі ілгектер адамдарды  куәландырады. Ағашпен оюмен қатар сүйекті   өңдеу   және   сүйекті   ұсақ   –   түймелер,   иірімжіптер   жасаған болатын.Түймелер өндіруімен байланысты қолөнер дамыды. Сақ   шеберлері   жұмсақ   тастан   ою­өрнектермен   тамаша   құрбандық тастарды шығарып, кескен. Түрлі – түсті тастан сақ зергерлері моншақтар жасады. Сақтар,   басқа   халықтар   сияқты   табиғат   күштеріне   –   күнге,   желге, найзағайға,   азғынға   табынды.   Ал   құдайлар,   олардың   түсініктері   бойынша фантастикалық аңдар, құстар мен жануарлар, қанатты жылқылар,болған.Осы бейнелердің танымалдығы Еуразиялық даланың өнеріндегі өзіндік "аң стилін" өмірге әкелді. Сақтардың мифологиясындағы жылқы, күн мен отпен байланысты. Жыртқыш   қыран   бейнелері   де   Күн   құдайының   символы   болды.   Сақ әлемнің   (ғарыштың)   құрылымы   туралы   өз   ұғымына   ие   болды.   Ғарыштағы тәртіп   күнмен,   күн   дөңгелегінің   қозғалысымен   байланысты   түсінігімен көрінді.   Ғарыштағы   тәртіп,   Митра,   Варуна,   Индраның   құдайлары ұйымдастырушылардың үйлесімі, әлемнің үлгісі үш әлем деп санаған – жер асты әлемі – төменгі; ортасы – жер және жоғарғы – аспанның үйлесімі ретінде ұсынылған. Әлемнің төрт жағы – оң, сол, алдыңғы және артқы жағы болды. Ою­өрнектер үш тік қабатқа бөлінген. Қалпақ шеңбері бойынша Алтын таулар мен ағаштар тізбегінің бейнесі жиектеледі. Тау етегінде "жер аңдары" орналасқан: жолбарыстар, ешкілер. Шыңында­құстар, қанатты жолбарыстар. Ою­өрнек жиегі әлемдік тау жотасын білдіреді. Ою­өрнек төменнен жоғары әлемнің   үш   бөлшекті   ұйымын   бейнелейді:   жер   асты   әлемі,жер­аспан. Сақиналы   фриздердің   төрт   крест   тәрізді   орналасқан   нүктелерінде   Жарық жақтарының   қорғағыш   –   аңдардың,   Шығыс   пен   Батыстың,   Солтүстік   пен Оңтүстіктің бейнелері орналастырылған. Бас киімнің алдында күн эмблемасы бар­бүкіл ғарыштың символы: төрт қанатты жылқы және төрт Алтын жебе бейнеленген. Бұл күн өз жолында өтетін барлық үш әлем мен төрт жарық бұрыштарын   биліктің   өзіндік   белгісі.   Сактың   алдыңғы   жағын   жарықтың шығыс   жағы,   артқы   жағы   –   батыс   деп   санаған.   Мұндай   қалпақ­тәждің жүктелуі   барлық   мифологиялық   ғарышты   билік   көсеміне   беру   ретінде ойластырылған. Көсем әлемнің осьін, оның орталығын, және оның киіміндегі Барлық символдарды­мифологиялық көрініс. Жалпы, сақ немесе сақ­скифтік "аң стилі" көшпенділер идеологиясын көрсетуге   арналған   ерекше   белгі   жүйесі   ретінде   олардың   мифологиясын бейнелеу өнерінде көрініс ретінде сақ тайпаларының дүниетанымының заңды көрінісі ретінде қалыптасты. "Аң стилі" анимизм дәстүрінің көрінісі болып табылады,   оған   сәйкес   әрбір   адам   қандай   да   бір   аңның   ата­анасы   бар. Екіншіден, аңның бейнесі амулет, тұмар деп саналды. Қортындылай  келе, "Ұлы даланың жеті қыры "бұрын"Рухани жаңғыру" бағдарламасында   айтылған   идеялардың   логикалық   және   конструктивті жалғасы болып табылады деп түсіндім. Ұлт көшбасшысы басқа халықтардың тарихтағы   рөлін   төмендетпей,   Ұлы   даланың   материалдық   және   рухани мәдениеті   мен     жетістіктерінің   әлемдік   мәнін   жас   ұрпаққа   жеткізу   деп түсіндім.   Қолданылған әдебиеттер: 1. Н. Назарбаев А. Болашаққа көзқарас: рухани жаңғыру  2. Назарбаев Н.Ә. Ұлы даланың жеті қыры: [ұлттық тарих туралы] // Егемен Қазақстан. – 2018. – 21 қараша. ­ 1, 2 б. 3. Н. Назарбаев А. Ұлы даланың жеті қыры. Өтініш беру күні 7.12.2018. 4.  Мустафина А. Қазақстандағы мұрағат ісі: жағдайы мен болашағы // образовательный   портал   ПГУ   им.   с.   Торайгырова.   Өтініш   берген   күні: 9.09.2018.  5.  Қазақстан Республикасының Ұлттық мұрағаты. Өтініш берген күні: 7.12.2018.