MAHALLIY SANOAT KORXONALARINING TOVAR SIYOSATINI TAKOMILLAShTIRISh

MAHALLIY SANOAT KORXONALARINING TOVAR SIYOSATINI TAKOMILLAShTIRISh

SamISI, Marketing kafedrasi assistenti S.K.Boyjigitov

00_bek94@mail.ru, +99899 350-06-09

Annotatsiya: maqolada mahalliy sanoat korxonalarida tovar siyosati va undagi assortimentning ahamiyati, tovar siyosatini takomillashtirish orqali assortimentdagi kam foyda keltiradigan tovarlarni aniqlash va ishlab chiqarish harajatlarni optimallashtirishdagi o‘rni yoritilgan. Mahalliy sanoat korxonalari tovar sisatining strategik yo‘nalishlari bo‘yicha fikrlar yuritilgan.

Kalit so‘zlar: sanoat, assortiment, tovar siyosati, BKG matritsa, sanoat marketingi. 

Kirish

Raqobatli bozor sharoitida samarali biznes yuritish shundan iboratki, jahon bozorining talablariga javob beruvchi yuqori sifatli ilg‘or mahsulotlarni ishlab chiqarish tadbirkorlik faoliyati muvaffaqiyatining faqat yarmigagina xosdir, qolgan ikkinchi yarmini esa sotishni bilish hamda servissiz tasavvur qilish qiyindir. Korxona mahsulotiga iste’molchi qiziqishini uyg‘ota bilish kerak. Bunda yuqori sifatli tovarlarning mavjudligi va assortiment siyosatidagi kam foyda keltiradigan tovarlarni aniqlash muhim mezon hisoblanadi.

Bu borada O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning 2017 yil 7 fevraldagi № PF-4947 “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmonida “…yuqori texnologiyali qayta ishlash tarmoqlarini, eng avvalo, mahalliy xom ashyo resurslarini chuqur qayta ishlash asosida yuqori qo‘shimcha kiymatli tayyor mahsulot ishlab chiqarishni jadal rivojlantirishga qaratilgan sifat jihatidan yangi bosqichga o‘tkazish orqali sanoatni yanada modernizatsiya va diversifikatsiya qilish...”^[1] ustuvor vazifa sifatida belgilab berilgani bejiz emas. Zero sanoat korxonalari mamlakatda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning salmoqli qismini tashkil etadi.

Bugungi kunda yurtimizda faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalarni jadal modernizatsiya qilish va texnik qayta jihozlashni ta’minlash, yuksak texnologiyalar asosida ishlaydigan avtomobilsozlik va gaz-kimyo, elektr texnikasi va to‘qimachilik, oziq-ovqat va farmasevtika, qishloq ho‘jaligi va oziq-ovqat sanoati, axborot va telekommunikatsiyalar tarmog‘i hamda boshqa yo‘nalishlardagi yangi va zamonaviy ishlab chiqarish quvvatlarini tashkil etishga alohida ustuvor e’tibor berilmokda.

Mavzuga oid adabiyotlar tahlili

Sanoat korxonalarida marketing strategiyalarini ishlab chiqishda sanoat marketingining o‘rni beqiyosdir. Zero, sanoat marketingi korxonaning har bir bo‘g‘ini strategiyasini ishlab chiqishda nazariy asos bo‘lib sanaladi.

Sanoat marketingi – bu tovarlar va xizmatlarni sanoat mijozlari va institutsional mijozlarga sotishdir. Ular qatoriga ishlab chiqaruvchi kompaniyalar, hukumat muassasalari, kommunal korxonalar,  ta’lim  va  tibbiyot  muassasalari,   ulgurji va chakana savdogarlar, shuningdek, boshqa tashkilotlar kiradi[2].

Sanoat korxonalarida marketing tizimini strategik rivojlantirishda  korxonaning xo‘jalik portfeli matritsasi kompaniya faoliyatining (biznesini) har bir turdagi  strategik holatini taqqoslovchi ikki o‘lchamli modeli hisoblanadi. Modernizatsiyalashgan kompaniya faoliyati turining  sifatini baholashda keng tarqalgan usullaridan biri bo‘lib, xo‘jalik portfelining matritsali tahlili hisoblanadi.

Xo‘jalik portfeli matritsasi modernizatsiyalashgan kompaniyaning har bir tarkibiy tuzilmasini strategik xolatini taqqoslaydigan jadvaldan iborat bo‘ladi. 

Matritsa strategik holatni harakterlovchi istalgan juftlik ko‘rsatkichlar asosida tuzilishi mumkin. O‘ta ahamiyatli bo‘lib tarmoq  o‘sish sur’atlari, bozor ulushi, tarmoqni uzoq muddatli jozibadorligi, raqobatbardoshligi va mazkur mahsulotning yoki bozorning rivojlanish bosqichi hisoblanadi. Odatda matritsaning bitta o‘qi tarmoq jozibadorligini ifodalaydi, boshqasi esa undangi  faoliyatning konkret turi holatini aks ettiradi. Xo‘jalik portfeli matritsasini 3 xili keng qo‘llaniladi – BKG kompaniyani tomonidan ishlab chiqilgan “o‘sish / ulush” matritsasi, General Elektrik kompaniyasi tomonidan yaratilgan tarmoq jozibadorligi/raqobatdagi holat matritsasi va Hofer/A.D.Little tarmog‘ining hayotiy sikli matritsalaridir.

BKG matritsasi diversifikatsiyalangan kompaniya xo‘jalik bo‘linmasini xolatini tarmoq  o‘sish sur’ati va bozorning nisbiy ulushi ko‘rsatkichlari asosida taqqoslaydi va xulosa qiladi.

Eng ko‘p qo‘llaniladigan to‘rt kvadrantdan  tashkil topgan mehnat faolligi portfeli matritsasi yetakchi konsalting kompaniyasi bo‘lgan Boston Consulting Group (BKG) tomonidan ishlab chiqilgan[3].

Sanoat korxonalarining assortiment siyosati shakllanishini ko‘plab tadqiqotlarda assortiment portfeli  muhim yo‘nalish sifatida ko‘rishimiz mumkin. Korxona faoliyatini taxlil kilishning va assortiment bo‘yicha marketing strategiyalarini ishlab chikishning eng keng tarkalgan usuli matritsa usulidir. Tovar assortiment portfeli matritsasi ikki o‘lchamli ko‘rsatkichlardan iborat bulib, u korxona faoliyati strategiyasining pozitsiyalarini o‘zida ifodalaydi.

BKG yoki “o‘sish-ulush” matritsasi to‘rt kvadrantdan iborat bo‘lib, uni qurishda o‘klar sifatida sotishning o‘sish sur’ati va bozorning nisbiy ulushi ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi. Ishlab chikarish yoki tovar turi to‘rt kvadrantli matritsada doiralar shaklida joylashtiriladi. Ularning joylashish, o‘rinlari tovarlar bo‘yicha bozorning o‘sish sur’atlarini va tovarlarning bozor nisbiy ulushlarini hisoblash asosida aniqlanadi. Ishlab chiqarish korxonalarining tovar strategiyasini shakllantirishda BKG matritsasi deb ataluvchi modeldan foydalanish tavsiya qilinadi. Ushbu usuldan foydalanish uchun dastlab BKG matritsasini kurish kerak.

1-rasm. “O‘sish-bozor ulushi” matritsasi[2]

BKG matritsasini qurish uchun ikki ko‘rsatkichdan foydalaniladi:

1. Tovar bozorining o‘sish sur’ati yoki tovar sotish hajmi;

2. Bozorda korxonaning asosiy raqobatchiga nisbatan nisbiy ulushi.

Bu to‘rt kvadrantning har biri tovar ishlab chiqarishni moliyaviy ta’minlash va tovar strategiyasini ishlab chiqish nuqtai nazaridan turli xil yondoshuvlarni talab qiladi.

1 kvadrant tovar bozorining yukori o‘sish sur’ati va yukori bozor nisbiy ulushini ko‘rsatadi hamda ramziy yulduzlar deyiladi. Bu kvadrantda joylashgan tovarlarni ishlab chiqarishni kuchaytirish va mustahkamlash strategiyasini ishlab chiqish kerak.      

2 kvadrant tovar bozorining past o‘sish sur’ati va tovarning bozordagi yukori nisbiy ulushini ko‘rsatadi. Bu tovarlar bozor ulushini qo‘lda tutib turish uchun talab qilinadigan mablag‘ miqdoridan ko‘ra ko‘prok daromad keltiradilar. Ular diversifikatsiya yoki tadkikotlarni rivojlantirishga mo‘ljallangan moliyaviy mablag‘larning manbalari hisoblanadi.

3 kvadrant tovar bozorining past o‘sish sur’atini va tovarning bozordagi past nisbiy ulushini ko‘rsatadi. Bunday tovarlarni ishlab chikarishni surunkali davom ettirish katta sarf xarajatlarni talab qiladi, axvolning yaxshilanish ehtimoli juda kichik bo‘ladi. Shu sababli bu kvadrantda joylashgan tovarlar shartli ravishda itlar deyiladi.

4 kvadrant tovar bozorining yukori o‘sish sur’ati va bozorning past nisbiy ulushini ko‘rsatadi. Bu guruxdagi tovarlarning rivojlanishi uchun imkoniyatlar bor chunki bozor kengayib bormokda. Lekin bu tovarlarga moliyaviy yordam ko‘rsatilmasa ular xayotiy davri davomida “itlarga” aylanish xavfi bor. Bu yerda bozor ulushini oshirish va qayta investitsiyalash strategiyasini qo‘llash talab etiladi. 

Tadqiqot metodologiyasi

Ishlab chiqarish korxonalari amaliyotida tovar strategiyasini ishlab chiqishda BKG matritsasidan to‘g‘ri foydalanish uchun bozorning o‘sish sur’ati va korxonaning bozor nisbiy ulushini to‘g‘ri baholay olish kerak. Bozorning o‘sish sur’atini baholashda keyingi yildan ko‘p bo‘lmagan hisobot ma’lumotlaridan foydalanishni tavsiya qilamiz. Tadqiqot jarayonida guruhlash, tarkibiy tahlil, BKG tahlil usullari qo‘llaniladi. 

Tahlil va natijalar

BKG matritsasini mantiqan tahlil qilish shunday xulosa qilishga olib keladi. Uni qo‘llash yordamida ishlab chiqarish korxonasining tovar ishlab chiqarish bo‘yicha joriy xolati aniklanadi. Shu holatga asosan tovar strategiyasi ishlab chiqiladi. Ishlab chiqarilgan strategiyani moliyaviy ta’minlashning asosli balansi tuziladi. Buning natijasida korxonaning joriy tovar ishlab chiqarish assortimenti ro‘yxatiga baxo beriladi. Kelajakda korxonaning tovar assortimenti bo‘yicha kerakli yordoshuvlar ishlab chiqiladi, assortiment dasturi shakllantiriladi.

Bundan shunday  xulosa qilish mumkinki, kuchsizlanuvchi itlarga ayrim o‘ziga xos vaziyatlardan tashqari BKG xosilni yig‘ish strategiyasini, qisqartirish yoki qaysi variant ko‘proq foyda bersa shunga bog‘liq ravishda batamom tugatish  strategiyasi qullaniladi.

“Jomboy don mahsulotlari” AJning tovar assortimentini kengaytirishda BKG matritsasidan foydalanish uchun korxonaning tovarlar assortimentining o‘sish sur’atini va bozorning nisbiy ulushini aniklashimiz lozim.

1-jadval

“Jomboy don mahsulotlari” AJning va raqobatchi korxonaning sotuv xajmi haqidagi ma’lumot (2019 yil holati)[3]

Jadval ma’lumotlaridan malumki, “Jomboy don mahsulotlari” AJ da 2019 yil so‘ngida jami 105400 ming so‘mlik mahsulot sotilgan bo‘lib, unga raqobatdosh korxonada esa 99155 ming so‘mlik mahsulotlar sotilgan. Bundan ko‘rish mumkinki, bizning korxonamiz mahsulotlar sotishda raqobatchi korxonaga nisbatan yuqori ko‘rsatkichga ega.

2-jadval

“Jomboy don mahsulotlari” AJning va raqobatchi korxonaning bozor ulushi haqida ma’lumot (2019 yil holati)[4]

BKG matritsasidan foydalanilgan holda “Jomboy don mahsulotlari” AJning tovarlar strategiyasini aniqlash va shakllantirish masalasini qo‘yamiz. Buning uchun oldindan mahsulot turlari bo‘yicha bozorning o‘zgarish sur’atini va bozorning nisbiy ulushini jadval ma’lumotlariga asosan aniqlab olamiz.

Tarmoqning o‘sish sur’atini aniqlash uchun oxirgi 2019 yilgi savdo hajmi, undan oldingi 2018 yilgi savdo hajmiga bo‘linadi.

Bozorning nisbiy ulushini aniqlash uchun korxona bozori ulushi darajasi raqobatchining bozor ulushi darajasiga bo‘linadi. Bu tadqiqotlar natijasida olingan ma’lumotlarni quyidagi jadvalga qo‘yamiz.

3-jadval

BKG matritsasini qurish uchun ma’lumotlar[5]

Koordinatalar tekisligida BKG matritsasini joylashtiramiz. Buning uchun absissalar o‘qida mexmonxoaning nisbiy bozor ulushini, ordinatalar o‘qiga esa tarmoqning o‘sish sur’atini joylashtiramiz.

“Jomboy don mahsulotlari” AJ mahsulotlarining BKG matritsasini qurish uchun tarmoqning o‘sish sur’ati va bozorning nisbiy ulushi ko‘rsatkichlarining o‘rta arifmetigini aniqlaymiz:

Bozorning nisbiy ulushini topish uchun dastavval korxonaning aynan o‘xshash tovar sotish buyicha eng yetakchi rakobatchisini aniklab olamiz va yetakchi rakobatchini ushbu tovarni sotish buyicha bozordagi umumiy bozor sig‘imi  xamda “Jomboy don mahsulotlari” AJning  umumiy bozor sig‘imidagi ulushi aniklanib, jadvalga joylashtiriladi. Korxona o‘zi uchun faoliyat ko‘rsatayotgan viloyat bozorlarida mavjud bulgan rakobatchilar orasidan eng yetakchi deb xisoblaydiganini (“Oqtosh don” AJ) bozorning nisbiy ulushini topishda foydalanadi. Ya’ni o‘zining ko‘rsatkichlarini bozorning yetakchisi bilan taqqoslab, o‘zining egallagan o‘rniga baho beradi.

Koordinatalar tekisligida BKG matritsasini joylashtiramiz. Buning uchun absissalar o‘kida korxonaning nisbiy bozor ulushini, ordinatalar o‘kiga esa tovarlarning o‘sish sur’atini joylashtiramiz.

“Jomboy don mahsulotlari” AJ tovarlarining BKG matritsasini qurish uchun tarmoqning o‘sish sur’ati va bozorning nisbiy ulushi ko‘rsatkichlarining o‘rta arifmetigini aniklaymiz:

Hisoblangan qiymatlarni tarmoqning o‘sish sur’ati va bozorning nisbiy ulushi o‘qlariga qo‘yib, koordinatalar tekisligining 4 kvadrantga bo‘lamiz va BKG matritsasini hosil qilamiz. Yuqoridagi jadvaldagi ma’lumotlarni “Tovarlarning o‘sish sur’ati” va “Bozorning nisbiy ulushi”ning koordinatalari deb olib, bu koordinatalarga mos nuqtalarni o‘z ichiga olgan aylananing diametri shu tovarning umumiy realizatsiyadagi ulushini ko‘rsatadi.

2-rasm. “Jomboy don mahsulotlari” AJ mahsulotlari uchun BKG matritsasi[6]

Bu BKG matritsada un va non-makaron mahsulotlaridan tushgan foyda juda muximdir. BKG matritsasida ushbu tovarlar “Sog‘in sigirlar” va “Yulduzlar” bo‘lib hisoblanadi. Ular nisbatan yetuk, rivojlanishi barqarorlashgan va qisqaruvchi tarmoqda yetakchi o‘rinni egallaydigan tovarlar guruhi. Tovar ishlab chiqarish barqaror holatda ekanligi va asosiy xarakatlar davridan o‘tilgan bo‘lsa, tabiiyki, sotishdan kelgan foyda ham, uning bozordagi ulushini saqlab turish uchun zarur bo‘lmaganidan ortiq bo‘ladi va boshqa tovar guruhlari yoki alohida tovar turlarini rivojlantirish va saqlab turish uchun ishlatiladi. Bunday  sharoitlarga korxona maksimal foyda olishga intiladi, erishish vositalari esa odatda tovar tarqatish kanallarini ta’minlab turish, narxdan chegirmalar, takroriy xaridlarni rag‘batlantirish hisoblanadi .

“Itlar” - bu  qisqarayotgan bozorda juda kichik ulushdagi tovar yoki tovarlar guruhi hisoblanadi. “Itlar”lar sifatida ko‘pincha iste’molchilar tomonidan tan olinmagan tovarlar yoki raqobatchilar tovarlaridan ancha orqada qolgan tovarlar yoki ko‘p xarajat talab etuvchi va o‘sish imkoniyatlari kam bo‘lgan tovarlar namoyon bo‘ladi. Strategik qarorlarning variantlari: narxning pasayishi va tovar ishlab chiqarish xajmining kamayishi, soddalashtirish yo‘li bilan foyda olish, bozordan chiqib ketish.

Oldindan harakat qiluvchi strategiyalarni (faol) yoki passiv turlarni tanlash, asosan, korxonaning bozordagi holatiga bog‘lik bo‘ladi (4-jadval).

Korxonada ishlab chiqarilayotgan joriy assortimentlarning holatini o‘rganib, kelajakda qaysi assortiment bo‘yicha aniq qo‘llaniladigan marketing strategiyalar belgilab olamiz.

4-jadval

“Jomboy don mahsulotlari” AJning tovarlar assortimentining BKG matritsasi tahlili asosida ko‘llaniladigan marketing strategiyalari[7]

Xulosa

Yuqoridagi jadval ma’lumotlaridan foydalangan holda shuni aytish mumkinki, korxona tovar assortiment siyosatini alohida ko‘rib chiqishi va unga o‘zgartirishlar kiritishi zarur. Bu o‘zgartirishlar natijasida korxonada kam foyda keltiradigan tovarlarni assortiment tarkibidan chiqarish yoki usha mahsulotlarning yangi modifikatsiyalarini ishlab chiqarish kerakligini anglatadi.

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, har qanday mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalarning tovar assortimenti tarkibini o‘rganish, yuqori foyda keltiradigan va sotish hajmi yuqori bo‘lgan tovarlarni ko‘proq ishlab chiqarish zarur. Kam foyda keltiradigan va assortiment tarkibida kam ulushga ega tovarlarni assortiment tarkibidan olib tashlash maqsadga muvofiq yoki ularning yangilangan modifikatsiyalarini ishlab chiqarish orqali sotish hajmini ko‘paytirish imkoniyatiga ega.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

1.   O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning 2017 yil 7 fevraldagi № PF-4947 «O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi Farmoni.

2.   Ergashxodjaeva Sh.D., Dadabaev K.A., Salixova N.M. Sanoat marketingi. O‘quv qo‘llanma. T.: TDIU, «Iqtisodiyot» 2014 y. 231 bet.

3.   Arutyunova D.V. Strategicheskiy menedjment. Uchebnoe posobie. Taganrog: Izd-vo TTI YuFU, 2010. 122 s.

4.   Maslou A. Motivatsiya i lichnost. Moskva. 2014 g.

5.   Nikolaeva M.A. Marketing tovarov i uslug. Uchebnik. - M.: Izdatelskiy dom “Delovaya kultura”, 2005. -4 4 8 s.

6.   Pankruxin A.P.. Marketing Gildiya marketologov. — 3-ye izd. — M.:    Omega-L, 2005. - 656 s.

7.   Silakov A.. Strukturnoya model tovarnogo portfelya proizvodstvennoy kompanii. Marketing: metodы, formы,issledovaniya. № 1(10), 2010.

8.   Xotamov I.S., Sa’dulloev H.I.. Marketing faoliyatini tahlil qilish va istiqbollash. Darslik. Toshkent – “Iqtisodiyot” – 2012

9.   Скачано с www.znanio.ru