Өндірісті жоспарлау және ұйымдастыру

5. «Өндірісті жоспарлау және ұйымдастыру»  пәні бойынша дәрістік кешен Тақырып 1. Өнеркәсіптегі негігі қор және басқа бейайналым қаржы  Дәріс жоспары: 1. 2. 3. 4. Өнеркәсіптегі негігі қорлар түсінігі Негізгі қорды бағалаудың түрлері. Негізгі қордың тозуы және амортизациясы Негізгі қордың пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер Қандай   да   болмасын   өнім   өндіру   еңбек   күшімен   өндіріс   құралдарының   бірігуі арқасында   болады.   Өнім   өндіру   ерекшеліктеріне   және   атқаратын   функцияларына байланысты, өндіріс құралдары екі топқа бөлінеді: ­ еңбек заты (шикізат, материалдық ресурстар) еңбек күшінің әсерімен бастапқы қалыптарын өзгертіп, дайын өнімге айналатын заттар; ­ құрал­жабдықтар – олардың қатысуымен дайын өнім өңделіп шығарылады. Аталған құралдар мен еңбек заттары өндірістік қордың негізгі мазмұнын құрайды және өндірістің экономикалық негізі болып табылады. Өндірістік қор негізгі және айналым қоры   болып   екі   топқа   бөлінеді.   Бұлай   бөліну   себептері   олардың   өндіріс   саласында атқаратын қызымет сипатын және өз құндарын дайын өнімге аудару түріне байланысты.  Негізгі қор деп – өндірістік процесске көп жыл қатарынан, бірнеше қайтара қатыса отырып,   өзінің   бастапқы   формасын   жоғалтпайтын   және   құнын   дайын   өнімге,   тозуына байланысты бірте­бірте енгізіп отыратын құндылықты айтамыз. Қолданылып жүрген топтастыруға сай негізгі қорлардың құрамына өндірістік және өндірістік  емес  зерзаттар кіреді.  Біріншіге  жататындар  –  өндірістің,  құрылыстың,  ауыл шаруашылығының,   автомобиль   көлігінің,   байланыстың,   сауданың   және   де   басқа материалдың өндіріс түрлерінің негізгі қорлары. Өндірістік емес негізгі қорға – тұрғын үй, коммуналдық шаруашылық, денсаулық, білім, мәдениет, спорт салаларына арналған қор жатады.   Негізгі   қорды   ажыратуда   түрі,   өндірістік   процестегі   ролі,   құрылымдық ерекшеліктері,   тегі   және   басқа   ерекшеліктері,   белгілері   орын   алады.   Негізгі   қордың түрлері,   олардың   жұмыс   істеу   ұзақтығы   және   көпшіліктің   қолданылуы   орталықтан бекітілген бүтіндей натуралдық заттық жүктеуді қажет етеді. Бұл топтастырылу есепке алудың   негізін,   негізгі   қордың   экономикалық   сипаттамасын,   амортизациясын,   негізгі қордың   жіктеу   бірлігі   болып,   белгілі   бір   қызметтерді   атқаруға   арналған,   құрылымдық ерекшелінген зат ретінде түсіндірілетін зерзат немесе жекеленген заттардың белгілі бір жұмысты орындайтын ерекшелінген жиынтығы болып табылады. Қазіргі кезеңдегі негізгі қордың типтік жіктелуі, төмендегідей болып келеді: ­   ғимараттар   –   еңбек   етуге,   тұруға,   тұрғындарға   әлеуметтік­мәдени   қызмет көрсетуге,   материалдық   құндылықтарды   сақтауға   жағдай   жасайтын   саулеткерлік зерзаттар. ­     құрылыстар   –   еңбек   құралының   өзгеруіне   байланысты   емес,   техникалық қызметтерді   орындау   арқылы   өндіріс   процесін   жүзеге   асыру   үшін   жағдай   туғызатын, инженерлік құрылыстық зерзаттар. ­   зерзаттан   зерзатқа   жылу   және   механикалық,   электрлік   энергия   беруге   жағдай жасайтын тасымалдаушы құрылғылар; ­ энергия, материалдар және ақпаратты түрлендіретін машиналар мен қондырғылар; ­ энергияны бір түрден екінші түрге ауыстыратын күш беретін машиналар; ­   еңбек   затына   тікелей   әсер   ететін   немесе   өнім   өндіруге   технологиялық процестердегі қатысатын жұмысшы машиналары және қондырғылар; Тақырып 2.  Өнеркәсіптегі айналым қаржы Кәсіпорынның айналым қоры және оның құрылымы Кәсіпорынның айналым қорын мөлшерлеу әдістері Айналым қоры, айналым уақыты және оны қысқарту жолдары   Дәріс жоспары: 1. 2. 3.  Кәсіпорынның айналым қоры – өндіріс қорының бір бөлігі, әр өндірістік процессте толығымен   тұтынылады,   құрылатын   дайын   өнімге   толығымен   өз   құнын   аударады   және өндіріс процессінде өзінің бастапқы түрін өзгертіп отырады.    Айналым қордың заттай құрамы болып еңбек заты табылады. Өндіріс процесінде еңбек   затын   дайын   өнімге   айналдыруға     еңбек   құралдары   әсер   етеді.   Дайын   өнім   деп барлық   технологиялық   өңдеудің   дәрежесінен,   сапаны   бақылаудан   өткен,   буылған   және қоймаға беріліп  толығымен аяқталған өнімді айтады. Кәсіпорын   айналым қоры еңбек затының қозғалысын кәсіпорын қоймасына түсу сәтінен және оны дайын өнімге айналдыруға дейінгі аймақты қамтиды. Ал өнімді қоймаға бергеннен кейін ол айналым қорының элементі ретінде жүре отыра, айналым өрісіне түседі.    Өндірістік процесс әдетте үздіксіз болып табылады, өнімнің шығарылуы үздіксіз жүріп отырады, сондықтан өндіріс өрісінде дайындықтың әр сатысында болатын айналым қорларының анықталған  бір бөлігі үнемі қызмет жасайды. Айналым қордың құрамынан келесі салыстырмалы біртекті топтарды бөліп көрсетуге болады: – Өндірістік қосалқылар; – Айналым қордың негізгі бөлігі және оның құрамы: шикізат, негізгі және көмекші материалдар, жанармай, сатып алынатын және кешенді бұйымдар, осы негізгі өндірістік қорларды жөндеу үшін қосалқы бөлшектер; –   Аяқталмаған   өнім,   оған   аяқталмаған   өнім   түріндегі   еңбек   заттары   және   де кәсіпорын дайындайтын жартылай өңделген өнімдер жатады. Аяқталмаған өндіріс (АӨ) айналым қорының екінші мәліметі болып табылады.   Аяқталмаған өндіріс бұл   өндірісте әртүрлі сатыдағы технологиялық процесске байланысты жұмыс орындарында аяқталмаған  және материалдарды  өндіріске жіберуден бұрын немесе толығымен   аяқталған өнімді тапсырыс берушіге   беруге дейінгі әртүрлі дәрежеде болатын өнім.   Кәсіпорындағы аяқталмаған өндіріс   бар болуы   оның үздіксіз жұмысын қамтамасыз ету үшін қажетті шарт  болып табылады.  Әртүрлі кәсіпорындар үшін жалпы өнімнің көлемі аяқталмаған өндіріс және әртүрлі   көптеген өндіріс факторларына тәуелді:   өндіріс,   өнімнің   шығарылу   көлемі,   өндірістік   циклдың   және   басқа   да факторлардың ұзақтығы.       Кәсіпорындарда   өндірістік   процестің   үздіксіздігін   қамтамасыз   ету   үшін аяқталмаған   өндіріс   шамасын   қажетті   ең   төменгі   мөлшерде   жоспарлайды.   Нақты тұтынудың   шамасын   төмендету   кезінде   кәсіпорында   өндіріс   процесін   бәсеңдету   және кәсіпорынның   жиі   тоқталысында   көрініс   табатын   жағымсыз   жағдай   қалыптасады.   Бұл өндіріс циклының   ұзақтығының көбеюіне   және айналым қаржылары ретінде сәйкесінше айналым   ұзақтығына   әкеледі.Ол   өз   кезегінде     кәсіпорынның   қаржылық   жағдайын кәсіпорында аяқталмаған өндіріс  қажеттілігінің жоғарылауында  өндірістік қосалқыларды қалыптастыруға     және   өнімді   жоғарылатуға     қажеттілік   туады.   Бұдан   кәсіпорындағы жалпы   шығындардың   өсуі,   айналым   қаржыларының   бірте­бірте   жойылуы   және   де кәсіпорынның қаржылық жағдайының нашарлауы байқалады. Айналым   қаржысының   құрылымы   –   ол   жоғарыда   көрсетілген   элементтердің   ара қатынасы,   бұл   қатынастар   өнеркәсіп   салаларының   технологиялық   ерекшеліктеріне байланысты өзгеріп отырады. Мысалы жеңіл өнеркәсіп пен тамақ өндірісінде, өндірістік қосалқылардың үлесі 5­20 пайызды құрайды. Тақырып 3. Бұйымның өз құны, пайда, баға, қосылған құн Дәріс жоспары: 1. 2. 3. Өнімнің өзіндік құны туралы  түсінік Өндірістік шығындардың жіктелуі Кәсіпорын материалдың ресурстарын үнемдеуінің өнімінің өзіндік құнға  әсері   Қазақстанның   экономикасы   қазіргі   кезде   күрделі   нарықтық   қатынас   кешуде. Шетелден   келетін   тауарлар   ағымына   қойылатын   кезеңдік   салықтардың   төмен   деңгейде болуы,   уақытша   пайданы   көздеген   бизнесмендердің   қызығушылықтарын қанағаттандыруда. Солардың әдістері еліміздегі тауар өндірушілерге кері әсерін тигізуде.       Қазіргі   нарықтық   экономикада,   үлкен   бәсекелестік   деңгейінде   әр   кәспорын нарықты өз орнын алуға ұмтылады, сондықтан бәсекелестік қабілетке ие болу үшін әрбір шығарған   өнімнің   өзіндік     құны   төмен,   әрі   сапалы   болуға   ұмтылуы   керек.   Жоғарыда аталған өнімнің өзіндік құнға кіретін шығындарының кейбір түрлерін қысқарту, (мысалға өндірістік ақыларды айыппұл, болдырмауға тырысу, штраф) сөйтіп өнімнің өзіндік құнын төмендетуге әр кәсіпорын  талпынуы қажет.         Өнімнің   өзіндік   құны   оның   құнының   бір   бөлігі.   Ал   өнімнің   құны   өндірістік кәсіпорынның жиналатын пайдасы, осы пайданың бір бөлігі орталықтанған жүйе бойынша халық, мемлекет пайдасына ұласады. Өнімнің өзіндік құнының сомасы мен оның құнының арасындағы айырмашылық өнімнің құнының төмендеу негізі болуы керек.  Жаңадан тәй­тәй басып келе жатқан  еліміздің шағын және орта кәсіпкерлері шетел алып   кәсіпорындарымен   тіке   бәсекелесуге   бірде   әлі   жетсе,   бірде   әлсіреуде.   Өйткені тұтынушылардың   көздегені­   арзан   бағалы   тауар.   Сол   себептен   өнімді   өңдеп   шығарған кезде, өнімге кеткен шығынды неғұрлым төмендету арқылы өнімнің өзіндік құнын төмен етуге және сол арқылы бағаны төмендетуге тырысу керек.    Өзіндік құнға мыналар кіреді:  Жұмсалған шикізаттың, материалдардың, отынның, энергияның   құны,   машиналардың,   үйлердің,   ғимараттардың   құнынан   пайзбен   есептеп амортизацияға төленетін төлем  және еңбекке төленетін  шығындар. Кәсіпорындардың өнім өткізуге,   басқару  ісіне  жұмсаған  шығындары  мен  таза  табыстың  кейбір  элементтері  де (әлеуметтік қауіпсіздендіру қорының  бөлінген үлесі) өзіндік құнға кіреді.       Өнімнің   өзіндік   құнының   және   өнім   құнының   арасында   сапалы   және   сандық айырмашылық бар. Сандық айырмашылық кәсіпорындардағы жиналатын жиындар, өнімнің өзіндік   құнына   кірмейді   (әлеуметтік   сақтандыру   қоры   аударымды   есептемегенде).   Ал өнімнің   өзіндік   құнының   сапалық   айырмашылығы   өнімнің   өткізу   құнынан   тұрады, біріншіден  өндіріске жұмсалған   қор шығындары   мен олардың ақшалай түрі арасында белгілі айырмашылықтар бар. Сонымен қатар, өнімнің өзіндік құнына, өнімнің өткізуінге байланысты   айналыстағы     кейбір   элементтерді   де   қосады,   сондай­ақ   өндірістік   емес шығындар   (штрафтар,   кәсіпорын   кейбір   шығындар),   өнімнің   өзіндік   құнына   қосылады, соның нәтижесінде  өнімнің өзіндік құны өте жоғары болып кетті.        Өзіндік құн бағаны анықтау базасы болып табылады. Өндірісті жүргізу құны өзінің тарапынан өнімнің өзіндік құнына үлкен әсер етеді. Өнімнің өзіндік құны мен оның бағасы   арасында   тығыз   байланыс   бар,   оны   төмендегі   кесте   арқылы   көрсетуге   болады. Осындай   қарым­қатынас   нәтижесінде   кәсіпорынның   бизнес­жоспары   жасалады,   онда өнімнің   өзіндік құнын талдағанда және оның бағасын белгілегенде төменде көрсетілген қарым­қатынас нәтижесі ескерілуі қажет. Сонымен өзіндік құн дегеніміз ­ өнімді өндіруге және өткізуге кеткен таза шығындар. Тақырып 4. Өндірістің тиімділігі Дәріс жоспары: 1. 2. Өндірістің тиімділігі түсінігі Өндірістің тиімділігін ынталандыру «Экономикалық әсер» мен «экономикалық тиімділіктің» түсінігі кәсіпорын экономикасының   ең   маңызды   сұрағы   болып   табылады.   «Әсер»   және   «тиімділігі»   біз күнделікті   өмірде   жиі   қолданамыз,   оны   «нәтиже»   және   «нәтижелік»   түсінігімен біріктіреміз.   Экономикалық   әсер   және   тиімділік   кәсіпорынның   ұтымды   әрекет көрсеткішімен  өзара  тығыз байланысты. Өндірістің   экономикалық   тиімділігі   өндіріс   әрекетінің   нәтижелігі,   шаруашылық әрекетінің өзара ара­қатнасының нәтижесі және шығындар мен ресурстар, өндіріс күшінің белгілі бір деңгейде және кезеңде қолданылуы болып табылады.   Берілген анықтамадан мына ұғым шығады, яғни экономикалық тиімділік деңгейінде екі шама бар: экономикалық әсер мен өндіріс шығыны және ресурсы.  Экономикалық әсер қандай да бір қажетті нәтижені баға құнымен болжамдайды. Әдетте қажетті нәтиже болып пайда немесе экономикалық шығын және ресурс табылады. Кәсіпорында алынған экономикалық әсер абсолюттық шама, өнім өндірісінің масштабына және экономикалық шығынына байланысты.  Капитал салымының экономикалық салыстыру тиімділігін анықтау Салыстырмалы экономикалық  капитал жұмсау тиімділік көрсеткіші салыстырмалы шаруашылық   вариант   немесе   техникалық   шешім,   кәсіпорын   орналасуы   және   олардың кешені өнімді таңдамалы өзара ауыстыру есебі бойынша, жаңа техникалардың енуі кезінде, жаңа құрылыстарда жүргізіледі.      тұратын     буын болып     экономикалық   мүдделер, Салыстырмалы экономикалық тиімділік капитал жұмсалымы көрсеткіші болып  Өндіріс тиімділігін арттырудың объективтік қажеттілігі кеңейтілген ұдайы өндіріс процесінің   экономикалық   мүддемен   тікелей   байланыстылығында.   Дамудың   қозғаушы басым күштерінің бірінен саналатын экономикалық мүдделер, өндіріс тиімділігінің артуына ынталандырудың ғылыми негізделген жүйесін ұтымды қолдану арқылы әсер етеді. Сонымен   ынталандыруды   қоғамның   заңдылықтарымен қатар, байланыстырып орталық табылады. Еліміздің   қазіргі   және   орта   мерзімді   дамуындағы   негізгі   стратегиялық   ұстаным   – экономикалық   өсуді   экстенсивтік   емес,   интенсивті,   индустриалды­инновациялық факторлардың   басымдылығы   есебінен   қамтамасыз   ету.   Бұл   үшін   еңбек   уәжі   мен   оған ынталандырудың   жаңа   жүйесін   қалыптастырудың   нақты   жолдары   анықталуы қажет.Алайда, экономикалық әдебиетте «еңбекке ынталандыру» мәнін анықтауда ортақ пікір   қалыптаспаған.   Ғылыми   зерттеулерде   «экономикалық   мүддерлер»,   «қажеттілік», «ынталандыру», «материалдық ынталандыру», «уәж», «уәжділік» сияқты ұғымдар кеңінен қолданылады.   Олардың   мәні   мен  функционалдық   мағынасы   да   бірқатар   шетелдік   және отандық   ғалымдардың   еңбектерінде   әртүрлі   түсіндіріледі.   Осыған   байланысты,   біз, «ынталандыру»   категориясын   нақтылауда   бүгінгі   заманға   тән   интеграциялық   тәсілге сүйенуді, зерттеу шеңберінде тек экономикалық емес, сонымен қатар, тарихи, әлеуметтік­ мәдени,   құқықтық   және   саяси   алғышарттардың   да   қамтылуы   қажет   деп   санайтын экономистерді қолдаймыз.             Қоғамның басты өндіргіш күші, ең алдымен адам ресурстары. Демек, ынталандыру ұғымы олардың мүддесіне тікелей қатысты түсінік, яғни еңбекке талаптандыру уәжі болып табылады. Өз кезегінде, «еңбекке ынталандыру» дегеніміз қажеттіліктің кешенді жүйесі, адамдардың құралы.            дамытудың қабілетін күшті   іс Тақырып 5. Жалақы, жалақыдан төлемдер Дәріс жоспары: 1. 2. 3. 4. Кәсіпорынның еңбек ресурстары және оның құрамы мен құрылымы Кәсіпорындағы еңбек ақы және оны төлеу жолдары. Кәсіпорындағы еңбек өнімділігінің өсу резервтері мен факторлары. Еңбек өнімділігін есептеу көрсеткіштері. Кәсіпорынның еңбек ресурстары және оның құрамы мен құрылымы Кәсіпорынның еңбек ресурстары әр кәсіпорынның негізгі ресурстарының бірі болып табылады, себебі кадрды іріктеу сапасы мен пайдалану тиімділігі, өндірістік іс­әрекеттің нәтижесіне тікелей әсер етеді.  Бір кәсіпорын деңгейінде " еңбек ресурстары" терминінің орнына көп жағдайда "кадр" және "персонал" терминдері қолданылады. Кәсіпорын кадры­ деп негізгі жұмысшылар (штаттық) құрамын айтады. Атқаратын қызметіне   байланысты   кәсіпорын   кадрлары   төмендегі   категорияларға   жіктеледі:   негізгі және   көмекші   жұмысшылар;   басқарушылар;   мамандар;   қызметшілер.   Атап   өтілген жұмысшылар (өндірістік кәсіпорындарда) кәсіпорынның өндірістік персоналын құрайды. Жұмысшылардың өз құрамында, бірқатар топ мамандарынан тұратын бұл өндірістің қандайда бір саласында белгілі бір жұмыс түрін орындауға қажетті теоретикалық білім мен тәжірибелік іскерліктің жиынтығы.   Кәсіпкерлік   білім   беру   немесе   кәсіби   білім   беру.   Бұл   қандай   да   бір   күрделі жұмыстарды   атқаруға   мүмкіндік   беретін   білім   мен   тәжірибелік   іскерлік   (алғырлық) жиынтығы. Кәсіпкерлік деңгейіне қарай жұмысшыларды төмендегідей жіктеуге болады: кәсіптілігі жоқ, кәсіптілігі төмен, кәсіпті және жоғары кәсіпті. Басқарушылар басқару құрылымы мен басқару буыны бойынша бөлінеді. Басқару құрылымы   бойынша   басқарушылар   сызықтық   және   функционалдық   ал   басқару   буыны бойынша­   жоғарғы,   ортақты   және   төменгі   буын   болып   жіктеледі.   Мамандар   ­   бұл инженерлік ­техникалық, экономикалық жұмыстармен айналысушы жұмысшылар; инженер; экономистер, бухгалтер, кеңес беруші және т.с.с. Қызметшілер ­ бұл шаруашылық қызмет көрсетуді,   тіркеуді   және   бақылауды,   құжаттарды   рәсімдеуді   жүзеге   асырушы жұмысшылар;   іс   жүргізушілер,   кассирлер,тіркеушілер   және   т.с.с.   Атап   өтілген жұмысшылар   категорияларының   жалпы   санына   қатынасы   кадр   құрылымы   деп   аталады. Сондай­ақ кадр құрылымында жасы, жынысы, білім деңгейі, жұмыс істеу стажы, кәсіптілігі және   басқа   да   белгілері   бойынша   сипаттауға   болады.   Кадрды   тіркеу   және   жоспарлау нәтижесінде нақты, тізімдік және орташа тізімдік құралымын ажыратады. Нақты құрамы­ бұл  белгіленген  мерзімде  арнайы  міндеттерді   атқару  үшін   әркүн  саиын  жұмысқа  келуі қажет, ең төменгі жұмысшылар саны. Тізімдік құрамы­бұл кәсіпорын тіркеуіндегі тұрақты және уақытша жұмысшылар, сондай­ақ бұл құрамға демалыстағы, іс сапардағы және т.б жұмысшылар да кіреді. Орташа тізімдік құрамы­ демалыс және мейрам күндерін қоса есептей отырып, кезеңнің барлық күнтізбелік күндеріндегі жұмысшылардың тізімдік құрамын қосып, жиынтық қосындыны күнтізбелінің толық күн санына бөлу арқылы анықталады. Кәсіпорындағы еңбек ақы және оны төлеу жолдары. Кәсіпорын   жұмысшылары   үшін   жалақы   түріндегі   еңбекақысы   кәсіпорынның өндірістік   іс­әрекеттеріне   қосқан   жеке   үлесіне   сәйкес   алатын,   жеке   табысы   болып табылады. Еңбекақының номиналды және шынайы түрін ажыратуға болады. Номиналды еңбекақы­ бұл белгілі бір уақыт ішінде жұмысшының өз еңбегі үшін алатын ақша сомасы. Шынайы еңбекақы­ бұл сол кезеңдегі баға деңгейі бойынша еңбекақыға келетін тұтыну және   қызмет   көрсету   заттарының   саны.   Кез­келген   кәсіпорынның   еңбекақысын   төлеуді ұйымдастыру   негізінде­еңбекақы   қоры;   тарифтік   жүйе:   еңбекақы   жүйесі   мен   нысаны алынады. Тақырып 6. Ғылыми­техникалық прогрестің экономикаға әсері (ҒТП) Дәріс жоспары: 1.Өндірісті техникалық дайындаудың мазмұны мен кезеңдері 2.Ғылыми­зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру 3.Өндірісті ғылыми­технолоигялық дайындау 1.Өндірісті   техникалық   дайындауға  жаңа   өнім   түрін   өндіру   мен модернизациянған   бұйымдардың   және   өндірістің   ұйымдастыру­техникалық   деңгейін арттыру үшін жүргізілетін жұмыстардың жиынтығын айтады.  Өндірісті   техникалық   дайындаудың   мазмұны   мен   міндеттері   кәсіпорынның экономикаалық және әлеуметтік даму жоспарына сай анықталады. Осыған орай тапсырыс беруші   сауда   орындарының,   тұтынушылардың   талабына   сәйкес   өндірісті   техникалық тұрғыда ұйымдастыру үшін дайындық шаралары жүргізіледі. Жаппай   өндірістік   кәсіпорындарда   өндіретін   өнімнің   көптігі,   ассортимент түрлерінің   кеңдігі   өндірісті   техникалық   дайындауды   ұйымдастыруға   көптеген   шығын жұмсауды қажет етеді. Жаңа және модернизацияланған өнімдер өндіру кезінде өндірісті техникалық   дайындаумен   бірге   жаңа   құрал­жабдықтарды,   инновациялық   технологияны, материалдарды,   өндірісті   ұйымдастырудың   жаңа   түрлерін   игеру   жөнінде   дайындық жұмыстары жүргізіледі. Әдетте өндірісті техникалық дайындау үш кезеңнен тұрады: ­бірінші кезеңде жаңа өнім түрін жасау және өндірісті дайындау, үлгіні әзірлеу және оның тәжрибе жүргізу арқылы үлгісін жасау, оны бекіту, құжаттарды дайындау, бұйымды суреттеу,   қолданылатын   негізгі   және   қосымша   материалдарды   ескере   отырып конструкциясын   жасау,   өнімді   өндіруге   қажетті   шикізат,   материалдар,   жартылай фабрикаттар мен фурнитура беруші жабдықтаушыларды анықтау шаралары жүргізіледі. Осы кезеңде өнімді дайындаудың технологиялық сызбасы, технологиялық операциялардың тізбегі, жұмыс күшіне қажеттілік, олардың мамандылығын анықтау, құрал­жабдықтарды жөндеу және түзеу тәрізді көптеген жұмыстар атқарылады; ­екінші   кезеңде   жаңа   және   әр   түрлі   өнімді   өндіруді   дайындау   және   игеру, ұйымдастыру­техникалық шараларды енгізу орындалады. Бұл жұмыстар негізінен тәжрибе цехтарында жүзеге асырылады. Өндірісті техникалық дайындаудың екінші кезеңінде еңбек өнімділігін   арттыруға,   өнім   сапасын   жақсарту   мен   материалдарды   үнемдеуге   барлық жағдай жасау жан­жақты қарастырылады. ­үшінші   кезеңде   өнімнің   жаңа   және   әр   түрін   өңдеудің   жалпы   және   сериялық әдістерін   бір   жүйеге   келтіру,   өндірістік   ағындарда   өндірістік­техникалық   шешімдерді пайдалану сияқты жұмыстар атқарылады. Жетілдірілген ағынның тиімділігі жұмыс істеп тұрған   ағынның   техника­экономикалық   көрсеткіштерімен   (еңбек   өнімділігі,   жиынтық расценка, өнімнің қор сыйымдылығы, өндірістік алаңның бір шаршы ауданын өнім алу және т.б.) салыстырылады. Егер қабылданған көрсеткіштер жүйесі бойынша бағалау нәтижесі берілген жағдайда келтірілген шығындардың ең аз (минималды) шамасы қолданылады. Өндірісті   техникалық   жетілдірудің   әрбір   кезеңінде   орындалатын   жұмыстар   технологиялық   және   ұйымдастыру­  конструкторлық, сипаттамасына   қарай экономикалық болып бөлінеді. Өндірісті  конструкторлық  дайындауда жаңа өнімнің конструкциясын жасау мен игеріген өнімнің конструкциясын жетілдіру қарастырылады. Өндірісті  технологиялық  дайындықтан   өткізу   кезеңінде   жаңа   технологиялық үрдістерді ұйымдастыру  мен игерілген технологиялық үрдістерді  жетілдіру жұмыстары жүргізіледі. Тақырып 7. Салық жүйесі Дәріс жоспары: 1. 2. 3. 4. Салық  жүйесіне түсінік  Қазақстанда салық жүйесінің қалыптасуы мен даму кезеңдері  ҚР қазіргі салық жүйесі  Салық жүйесіне түсінік және салық жіктемесі     толық   тізімі             қажетті   асыруда негізгі   талаптар жүйесіне мазмұндалуы «Салық»   ұғымымен   «салық   жүйесі»   ұғымы   тығыз   байланысты.   Мемлекетте   алынатын салықтар   мен   бюджетке   төленетін   басқа   да   міндетті   төлем   түрлерінің,   оны   құру   мен алудың нысандары мен әдістерінің, принциптерінің, салық заңдары мен салыққа қатысты нормативті актілердің, салық қызметі органдарының жиынтығы мемлекеттің салық жүйесін құрайды.  Экономикалық   жағынан   салық   жүйесі   мемлекеттің,   аймақтардың   және муниципалды құрылымдардың қызметін қаржылай қамтамасыз етуге байланысты әр түрлі мемлекеттер,   мемлекет   пен   салық   төлеуші   арасындағы,   әр   түрлі   салық   төлеушілер арасындағы,   сондай­ақ   оған   тікелей   қатысушы   заңды   және   жеке   тұлғалар   арасындағы күрделі   өзара   байланысты   әлеуметтік­экономикалық   қатынастардың   жиынтығын құрайды.Салық мыналар: ­ салық құрамы дәл анықталуы қажет. Ол үшін салық заңдылығында мемлекетте алынатын салықтардың керек; ­ салық жүйесі салық төлеушілер үшін салықтан жалтару тиімсіз болатындай етіп жасалуы тиіс; ­ салық жүйесінің қарапайымдылығы. Бұл әсіресе, салықтың дұрыс төленуі үшін бақылауды жүзеге маңызды; ­ салық   жүйесі   салық   төлеушінің   өз   қаражатын   өндіріске   салуына   ықпал   етуі   керек. Жалпы,   салық   жүйесі   мемлекеттің   қаржы   көздерін   жасақтаудың   ең   негізгі   құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып, дамуына және саяси­ әлеуметтік   шаралардың   толығымен   жүзеге   асуына   мүмкіндік   туғызады. Қазақстанда салық жүйесінің қалыптасуы мен даму кезеңдері1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға   дейін   елде   көбінесе   экономиканы   басқарудың   әміршіл­әкімшіл   жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын. Қазақстан   егемендікке   ие   болғаннан   кейін   1991­1995   жылдары   қабылданған   бірқатар заңдарға қалыптасты. 1991 жылдың 25 желтоқсанынан бастап біздің елімізде тұңғыш салық жүйесі қызмет ете бастады. Ол «Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы» заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың принциптерін, салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1­нен бастап 13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар,   11   жалпыға   міндетті   жергілікті   салықтар   мен   алымдар   енгізілді. Дегенмен,   өмірге   келген   әрбір   жаңа   құбылыста   кездесетін   ерекшеліктермен   қатар кемшіліктер   де   бұл   заңда   да   орын   алды,   яғни   ҚР   алғашқы   салық   жүйесінде   бірқатар шешімін  таппаған мәселелер  болды.  Атап  айтсақ,  біз салық  жүйесін  құрғанда  елемізде жиынтықталған ғылыми және практикалық тәжірибе болған жоқ. Салық қызметі де, салық республикада   жүйесі сәйкес     жаңа   салық төлеушілер   де   мұндай   жаңа   бастамаға   психологиялық   жағынан  дайын   еместігі   көрінді. Салық   жүйесінде дүниежүзілік тәжірибеде қолданылып келген салық салу принциптері сақталмады.   Сондықтан   бұл   салық   жүйесінің   нарықтық   қатынастардың   талабына толығымен жауап беруге мүмкіндігі болмады.  Тақырып 8. Ақша жүйесінің және бағалы қағаздардың экономикаға әсері Дәріс жоспары: 1. 2. Ақша жүйесінің және бағалы қағаздардың экономикаға әсері Бағалы қағаздардың алатын орны     шаруашылықты Қазақстанның орталықтанған – жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өтуі қоғамдық   өндірістің   сипатын   өзгертті.   Олар–меншік   қатынастарын   және   шаруашылық субъектілерінің құрылымы мен оның қызмет көрсету механизмін сондай­ақ олардың өзара қаржылық байланыстарының нысандары мен қоғамның барлық топтарының шаруашылық нәтижесіне әсерін тигізеді. Сондықтан қоғамдағы соңғы 10–13 жылда болған өзгерістер – еліміздің нарық қатынастары арқылы демократиялық ел болуға бет алғандағы өтпелі дәуір кезеңдерінің   өзгерістері   болып   табылады.   Осыған   сай   өзімнің   дипломдық   жұмысымның өзектілігі   мен   нарықтық   экономикадағы   қажеттіліктерін,   атқаратын   қызметтерін   және дамуы мен оны жетілдіру жолдары зерттеліп, ұсынылған. Дегенмен нарық қатынастары өркениеттері елдерде ежелден дамып, соңғы 70 жылдан «социализм» мен «капитализм» деген   екі   жүйенің   бәсекесінде   өзінің   өміршеңдігін,   экономикалық   және   әлеуметтік тиімділігін   дәлелдейді.   Сол   «капитализм»   экономиканың   жеке   және   мемлекеттік секторларын   қолайлы   үйлестіру   арқылы   уақыт   талабына   сай   әлеуметтік   бейімделген нарықтық құруда.  Нарық – бұл күрделі, әрі жан­жақты қызмет атқаратын қоғамдық қатынастар жиынтығы болғандықтан, ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет нарығын қамтыса, екінші жағынан   қор   жинау   нарығын   қамтиды.   Соңғысы,   өз   кезегінде,   қаржы   нарығы   мен қозғалмайтын   мүлік   нарығынан   тұрады.   Осы   аталған   нарықтардың   өзара   байланысты ұлттық экономикалық механизмді құрайды. Ал бұл механизм несиеге негізделген, басқаша айтқанда, нарыққа қатысушылардың басым көпшілігі іскерлік шартқа қол қойып, өздеріне бағалы   қағаз   түрінде   міндеттеме   алады.   Кәсіпкерлердің   өзара   жасаған   дәл   осы міндеттемелері тұрақтылығының   кепілі. Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық – құқықтық механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен шетеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез­келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге асырылыды. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының ен тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең алады. ¤зінің   ұйымдық   және   құрылымдық   ерекшеліктеріне   орай   бағалы   қағаздар   каржы институттары,   қаржы   нарықтары   және   оларды   реттейтін   құқықтық   ережелерімен   қатар мемлекеттің   қаржы   жүйесінің   тұтас   бір   бөлігін   құрайды.   Мұндай   жүйе   біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90 – бастады.  1990   жылдың   басынан   экономикалық   тәжірбиесі   дәлелдегеніндей   шаруашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі дамытудың басты құралы ­ бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат. Бағалы қағаздар ақша түріндегі капиталға да,   заттай   капиталға   да   меншік   құқын   бекітіп,   тек   бағалы   қағаздар   арқылы   ғана экономикалық   механизмнің   басында   субъектәлер құрыла     –   ғана   шы   жылдардың         ала мемлекеттік   меншікті   акционерлік   қоғамдардың,   яғни   жекеменшік   иелері–халықтың меншігіне айналдыру мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары жүйесі   қалыптасып,   оларда   экономикалық   өрістеудің   қаржы   көздері   шоғырланып   және инвестициялық   қорларды   бөлу   қатынастары   жүзеге   асады.   Қазіргі   өндірістің   жалпы құлдырап, қысқаруы кезінде мемлекеттік жалпы ұлттық өнімдегі өндірістік инвестицияның үлесін арттыру бағалы қағаздар нарығының потенциалды қорларын пайдаланбай іске асуы мүмкін емес.   Тақырып 9. Банк жүйесінің экономикаға әсері Дәріс жоспары: 1. 2. 3. Банк жүйесі туралы ұғым Банк жүйесінің құрылымы Бантік жүйенің даму тарихы Банк – өзінің жарғысы бар, толық шаруашылық есеп және өзін­өзі қаржыландыру негізінде қызмет жасайтын заңды тұлға. Ол ақша қаражатын тарту, орналастыру және басқа банктік операциялар жүргізетін мекеме. ҚР банк жүйесінің құрылымын «ҚР банктер және банк қызметі   туралы»   республика   Президентінің   1995   жылғы   31   тамыздағы   Заң   күші   бар Жарлығында   «Қазақстанда   екі   деңгейлі   банк   жүйесі   бар.   Ұлттық   банк   –   мемлекеттің Орталық банкі, ол банк жүйесінің жоғары (бірінші) деңгейіндегі банк. Басқа банктердің барлығы банк жүйесінің төменгі (екінші) деңгейіндегі банктер» делінген жолдардан көруге болады. Біріншіден, Ұлттық банктің құрылымын қарастырсақ, оны « ҚР Ұлттық банкі туралы» Заңы   және   «   ҚР   Ұлттық   банкі   туралы»   ережесі   негізінде   көруге   болады. Кеңес үкіметі кезінде Қазақстанның өзінің банктік жүйесі болған жоқ, себебі республика аумағында  КСРО­ның  орталықтандырылған   несие   жүйесінің  филиалдары  мен  бөлімдері қызмет   етті.   Осыған   байланысты   банктік   жүйенің   тарихы   Ресей   тарихымен   тығыз байланысты. Патшалық Ресейдің банк жүйесіне: Мемлекеттік банк, акционерлік банктер, қалалық   банктер,   ипотекалық   несие   банктері   мен   басқа   да   несиелік   мекемелер   кірді. Ресейдің   мемлекеттік   банкі   (өз   қызметін   1860   жылы   бастады)   барлық   несие   жүйесінің орталық   банкі   болып   табылады.   Ол   айналымға   қағаз   ақша   шығарудың   монополиялық құқығына болды. Акционерлік коммерциялық банктер (47 банк 743 филиалымен) қарыз каипталы нарығында басымдық   жағдайға   ие   болып,   1914   жылы   шоғырланудың   жоғары   дәрежесіне   жетті. Орта және ұсақ буржуазиялық қызмет көрсету үшін мынадай ұсақ несиелік мекемелер қызмет   атқарды:   өзара   несие   беру   қоғамы   (11081),   қалалық   қоғамдық   банктер   (343). Ипотекалық несие жүйесі – мемлекеттік дворяндардың жер банкі мен мемлекеттік жер банкі, 10 акционерлік жер банктері, 36 қалалық несиелік банктер мен ипотекалық несиенің басқа құрылды. Несиелік   мекемелердің   ішінен,   әсіресе,   деревнялардағы   дәулетті   адамдарға   қызмет көрсететін несиелік кооперация кеңінен танылды. Ол қарыз­жинақ кассалары мен несиелік серіктестіктерден тұрды. Банк   жүйесін   бірсыпыра   реттеген   1990   жылдың   аяқ   шенінде   одақтық   екі   заң   – «Мемлекеттік банк туралы» Заң және «Банктер және банк қызметі туралы» Заң бекітілді. Осы   заңдарға   сай   бұрынғы   маманданған   банктер   акцияландыру   кезінде   коммерциялық банктерге айнала бастады.  банктерінен ие       да       Банктің атқаратын қызметерін негізінен төмендегідей топтастыруға болады: ∙ Уақытша бос ақша қаражаттарын тарту, жинақтау және оны қарыз капиталына  айналдыру; ∙ Кәсіпорынға, мемлекетке, жеке адамдарға несие беру, бағалы қағаздармен  операция жүргізу; ∙ Ақша айналымын ретеу. Банк  ─  әртүрлі шаруашылық субъектілердің  төлемайналымы жүретін орталық. Банк өзінің есеп айырысу жүйесі арқылы клиенттеріне  айырбас, капитал және ақша айналымын жүргізуге мүмкіндік туғызады; ∙ Айналымға несие құралдарын шығару. Банк клиентін тек жинаған уақытша бос  ақша қаражатымен несиелеп қана қоймай, сонымен қатар депозиттік чектерді, вексельдерді шығарумен де несиелейді; ∙ Экономикалық және қаржылық кеңес беру. Тақырып 10.Бухгалтерлік есептеудің негіздері Дәріс жоспары: 1. 2. Бухгалтерлік есеп туралы түсінік және оның атқаратын қызметі. Бухгалтерлік есептің міндеті мен мақсаты. Адамзат қоғамының тіршілігі мен дамуының негізі материалдық өндіріс процесін құрайды,   соның   барысында   тұтыну   заттары   мен   еңбек   құралдары   жасалады.   Өндірісте жасалынған   материалдық   игілік   жеке   адамдар   мен   өндірістік   тұтыну   кезінде   бөлініске түсіп, пайдаланылады.  Осы процестерге басшылық жасау үшін олар туралы ақпаратқа ие болу керек. Шаруашылық қызметтің шынайы жағдайын сипаттайтын ақпарат шаруашылық есеп   жүйесінде пайда болып,   беріледі және ол экономиканы басқарудың, демек ұдайы өндіріс процестерін басқарудың маңызды функциясына жатады.  Шаруашылық жүргізудің қазіргі  заманғы жағдайында дер уақытылы, әрі  шынайы экономикалық   ақпаратсыз   шаруашылық   субъектілерінің   күрделі   экономикалық   тетігін басқару қиын. Шаруашылық есептің алғашқы құрамы–субъектілердің шаруашылық қызметтерінің фактілері мен құрлыстарын бақылау болып табылады. Бақылау дегеніміз–осы жұмыстың мақсатынан туындайтын объективтік шындықты түйсіну. Шаруашылық   қызметтегі   болып   жатқан   шынайы   құбылыстар   мен   процестерді бақылай   отырып   біз   басқаруға   қажетті   қаржылық   экономикалық   анық   ақпаратқа   деген сұранысты қанағаттандыра алмайтын олардың сапалық сипаттамасын аламыз. Сондықтанда шаруашылық   есеп   бақылауға   қоса   субъектінің   шаруашылық   қыземтіндегі   фактілер   мен құбылыстарды   өлшеуге   тиіс,   яғни   олардың   сандық   сипаттамасын   анықтауға   тиіс. Шаруашылық есепті   жүргізудің осынау екі кезеңі бір–бірімен ажырамас бірлікте болып, басшылықты есеп объектілері туралы қажетті деректермен қамтамасыз етіп тұруға тиіс. Бақылау мен өлшеу арқылы алынған мәліметтерді есте ұстап, сақтап қою қажет. Шынайы қызметтің фактілері мен құбылыстарының сапалық және сандық сипаттамалары туралы   деректерді   тіркеп   отыру   қажеттілігі   туады   және   осы   кезеңдерге   шаруашылық қызмет   туралы   алғашқы   ақпарат   қалыптасады.   Сөйтіп,   шаруашылық   есеп   дегеніміз– шаруашылық   қызметтің   басқару   мен   аудит   үшін   керекті   кешенді   көрінісі   мен   сапалық сипаттамасы, яғни шаруашылық жүргізуші әрбір субъект экономикасында болып жатқан процестердің дамуы туралы жаңа білім беретін ақпараттар.   Демек,   шаруашылық–экономикаға   басшылық   жасау   үшін   қажетті   шаруашылық қызметтегі  бақылау   жүйесі,  өлшем,   фактілер   мен  құбылыстар  туралы   ақпаратты   өңдеу және дайындау. Шаруашылық   есептің   тарихи   шарттылығы.   Шаруашылық   есепті   шаруашылық қызметті   басқаруға   ақпараттық   база   жасайтын   жүйе   ретінде   түсіну   бүкіл   қоғамдық– экономикалық   формациялар   үшін   ортақ.   Алайда   шаруашылық   есепті   ұйымдастырудың нақты   мақсаттары   мен   міндеттері,   сондай–ақ   түрлері   мен   принциптері   жалпыға   бірдей емес,   тарихи   сипат.   Бүкіл   экономика   сияқты,   олар   да   қоғамдық   құрылысқа   түбегейлі тәуелді. Тарихи   категория   ретінде   шаруашылық   есеп   материалдық   өндіріс   қажетінен туындайды.   Ол   адамзат   қоғамы   дамуының   ерте   сатысында   пайда   болған.   Пифагор: бастама–тұтастың жартысы деген. Салсытырмалы түрде мұны есептің пайда болуына да айтуға   болған.   Ол   адамзат   өркениетімен   бірге   6–мың   жыл   бұрын   пайда   болған. Шаруашылық өмірінің мұқтаждары есептің дамуын туғызды, ал есептің дамуы өркениеттің әсіресе жазу мен математика сияқты ажырамас бөліктерінің өсуіне ықпал жасады. Тақырып 11. Кәсіпорындағы қаржылық жұмыс және аудит Дәріс жоспары: 1. 2. 3. 4.  Өндірістік кәсіпорын қаржысы және оның қағидаттары Нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорын қаржысының құралу көздері. Кәсіпорын қаржысының қалыптасуы Өндірістік кәсіпорынның қаржылық жағдайын анықтау тәсілдері. Қаржы термині қазіргі кезде ақша ұғымымен теңестіреді.  Жалпы тарихи тұрғыда қарағанда қаржы термині XVIII­XIX ғасырларда Италия да пайда болады. Яғни ол кез­ келген   ақша   төлемін   анықтайтын   термин   болып   қалыптасады.   Ары   қарай   бұл   термин халықаралық   бағытталады   болады.   Ол   жалпы   халық   пен   мемлекет   арасындағы   ақша қатынастарын көрсететін түсінік болып табылады.  мемлекеттік қаржы. Кәсіпорын қаржысы. Үй шаруашылық қаржысы. Қаржы негізінен үш жұйеден құрылады: ­ ­ ­ Мемлекеттік   қаржы,   қаржы   сферасында   үлкен   дәрежеге   ие.   Бұл   қаржының орталықтанған  жүйесіне   жатады.   Мемлекеттік  қаржы   жүйесінің  негізін  бюджеттен  тыс, басқа да арнайы қор, жалпы мемлекеттік және де аймақтық бюджет жүйелерін қамтиды. Олардың   негізгі  мақсаты   болып   орталықтанған  қаржы  ресурстарын  қалыптастыру   және оларды әртүрлі қоғамдық игіліктерді қаржыландыруға үйлестіру болып табылады. Ал   кәсіпорын   қаржысының   негізгі   мақсаты,   олардың   кезеңдегі   дамуларын қамтамасыз етуге және де ағымдағы өндірістік қызметтер процесінде қолдану мақсатында қажетті қаржылық ресурстардың көлемін қалыптастыру. Үй  шаруашылығы  қаржысының   негізін   жеке  жанұя   қаржысын  құрайды.  Олардың басты мақсаты жалпы жанұя бюджетінің кіріс бөлігін қалыптастыру және де осы кірістерді қолдану және ағымдағы тұтыну мақсаттарына қолдану.  Кәсіпорын   қаржысы   қаржының   негізгі   бөлігін   құрайды   және   де   ол   қаржылық жүйенің   негізгі   бөлігі   болып   табылады.   Кәсіпорын  қаржысының   негізгі   айналасын   жеке шаруашылық субъектілерінің қаржысы­заңды тұлғалар құрайды. Кәсіпорын қаржысын түрлі белгілермен жіктеуге болады: ­ әкімшілік­құқықтық форма бойынша: толық бірлестік қаржысы, сенім негізіндегі бірлестік   қаржысы,   ашық   және   жабық   акционерлік   қаржылары   қоғам   жауапкершілігі шектеулі серіктестік қаржысы, өндірістік кооператив қаржылары.  ­   салық   тиістілігіне   қарай   халық   шаруашылығының   кәсіпорын   қаржысы, өнеркәсіптік,   ауылшаруашылық,   жобаның   қызметтерді   жүзеге   асыратын   кәсіпорын қаржысын қамтиды. Кәсіпорын қаржысының жалпы жүйесінде өнеркәсіптік қаржы маңызды орын алады. Бұл ақша қорларының, ұлттық табыс және қоғамдық жиынтық өнімдердің үлкен   бөлігі   қалыптасатын   халық   шаруашылығының   салаларына   қызмет   ету   кезінде анықталады. Бірақ өнеркәсіптік кәсіпорындар өзінің қызмет процесінде ауылшаруашылық, құрылыс, транспорт, сауда және басқа да кәсіпорындар мен өзара ықпал етіп отырады.  Сондықтан   бұлардың   қаржылары   халық   шаруашылығының   барлық   басқа   да салаларының   қаржысы   мен   тығыз   байланысты.   Өнеркәсіп   қаржыларын   жоспарлау   және құралу әдістері,  олардың технологиясымен  экономикасын  есепке ала отырып,  басқа  да салалардың қаржысын жоспарлау және құрау негізіне жатады. Кәсіпорын   қаржысы   экономикалық   категория   ретінде,   олардың   қызметінің орындалу  кезінде  көрсетіледі,  оларды  зерттеу  тиімді  қаржылық  қызметті  жүзеге  асыру үшін қажетті.  Тақырып 12. Нарықтағы экономикадағы мемлекетаралық қатынастар Дәріс жоспары: 1. Нарықтағы экономикадағы Экономикалық  саясаттың  қалыптасуы. 2. Экономикалық саясат  субьектілері. 3.Экономикалық реттеудің  әлеуметтік­ экономикалық  мақсаттары. 4. Экономикалық қатынастар мақсаттарының қайшылықтары   және             оларды шешу әдістері. Нарықтық  экономика,  оны біртұтас  жүйе ретінде  алғанда,  тұрақты да тоқтаусыз өзгеріп  дамиды және  күрделене түседі.Нарықтық  экономика  дамыған сайын , оның бір­ бірімен   байланысты,     экономикалық,     әлеуметтік     демографиялық,     технологиялық, экологиялық,  тіпті, саяси  және халықаралық  т.б. даму факторлары  және ішкі  ұйымдық­ экономикалық құрылымдар (обьективтілері мен субьективтілері) қалыптасып өзгеріп, бір­ біріне  ықпал жасап, әр түрлі  қайшылықтарды  өмірге әкеледі.Мезгілі жеткен кезде  олар шешімі  күрделі  әлеуметтік,  экономикалық,  саяси  қиыншылықтарға соқтыруы  мүмкін, бірақ  осының жалпы  басым нәтижесі­ нарық  механизімі  тиімділігінің артуы болады. Бұл заңдылық  нарықтық  экономиканың   барлық тарихы  даму кезеңдерінде,  оның қарапайым тауар     айырбастау     формаларының     пайда   болуынан     бастап,     ұлттық­мемлекеттік шеңбердегі     нарықтық     шаруашылықтардың     қалыптасуын   қоса,     осы   күнгі     күрделі халықаралық  нарық түрлеріне  дейін  тоқтаусыз  жалғасып келеді. Мысал ретінде ХVІІІ ғ. соңы  ­ ХІХ ғ. бас  кезінде Батыс  елдерінде  болған  процестерді  алуға  болады. Бұл кезең адамзат  тарихында  әлеуметтік­ экономикалық прогрестің  мәнін  терең  түрде өзгерткен, өнеркәсіптік  революция ( өнеркәсіптік төңкеріс)деп  таңылған  процеспен  сипатталады. Өндірістің     техникалық     дамып­өсуі  –  кездейсоқ  болған    уақиға   емес.   Оны   тек адамзат   қоғамындағы   білімнің   қорлануымен   ғана   түсіндіруге   болмайды.   Ғылыми­ техникалық  жаңалықтардың  ашылуы экономикалық  қажеттіліктен  туындайды. Сауданың өсіп­кенейюі, айналымдағы   тауар­ақша массасының артуы бәсекелестікті өршітті . Оның өстіне   Европаның   шектеулі   аумағында   халықтың   саны өсіп, экономикалық   кеңістік тарыла түсті; бұл жағдай   да   бәсекелестік   одан әрі   асқындырып жіберді. Бір­бірі мен қарсыластық,  басқалардан жоғары  экономикалық  нәтижеге  ұмтылу, өндірістегі өз орнын сақтап  қалу мақсаты іскерлер  қауымының  көптеген  өкілдерін  жаңа  техникалық  және технологиялық  шешімдер  іздестіруге  итермелеп,  ынталандырады. Экономикалық  саясатта  жалпы­экономикалық  процестерге  ықпал  жасаушы  және нақты   шаруашылық   салаларын   реттеуші     әдістер   бөліп көрсетіледі.   Соңғыларына мемлекет   қызметкерлерінің     еңбек   ақысын     ретеу,   жоғары   және     жалпы     білім     беру мекемелерін  қаржыландыру, ұсақ  кәсіпкерлікті қолдау, т.б. жатады. Институционалдық     және   салалық     анықтау     принцптеріне     сәйкес   аграрлық, өндірістік,   сыртқы     түрлері   анықталады. Функционалдық  анықтау  белгілеріне  сәйкес  экономикалық  саясаттың  коньюктуралық , құрылымдық, баға,   валюта,   несие және   қаржы   нұсқаларын (варианттарын ) анықтауға болады.   экономикалық   ,   әлеуметтік     саясат   Экономикалық   саясаттың   субьектісі ретінде   тек қана   мемлекет   алынған. Бұл, әрине,   шектеулі   идиологиялық   көзқарас.Экономикалық   саясат     субьектілері     бірнеше. Оларға   мемлекеттің     және   жергілікті институтционалдық құрылымдарын қосқанда) және мемлекеттік емес  қоғамдық  одақтар мен бірлестіктер жатады.   өзі   (   оның   құрамындағы   аймақтық   Мемлекет   экономикалық   саясат   субьектісі   ретінде.  Мемлекеттің   билігі елдегі  әртүрлі  өндірушілер  мен  тұрғындардың  мүдделерін  келістіріп, олардын  еңбек пен  іскерлік  әрекеттерінің  белсенділігін  белгіленген  біржақты  мақсаттарға  қол жеткізу үшін пайдалану  қажет.  Тақырып 13. Маркетинг Дәріс жоспары: 1.Маркетингтің даму тарихы 2.Маркетингтің ролі “Маркетинг” ұғымы ағылшынның “market” (нарық) сөзінен шыққан. Маркетинг ірі ауқымды өндірістің қалыптасуы және бәсекелестіктің күрт шиеленіскен жағдайында өнімді өндіру мен өткізуді басқарудың әдісі ретінде бөлініп шықты. Маркетинг дамуының бірінші кезеңі   ХХ   ғасырдың   басынан   40   жылдардың   соңына   дейін   созылды.   Бұл   кезеңдегі маркетингтің мақсаты – тауарларды ұтымды өткізу, тездетіп сату және коммерциялық іс­ әрекеттің тиімділігін арттыру болды. Бұл кезеңде 60­жылдарға дейін кең қанат жайған маркетингтің   өндірістік,   содан   соң   өткізу   тұжырымдамалары   дамыды.   Бәсекелестіктің күшеюі,   соынмен   қатар   капитал   шоғырлануы   мен   орталықтандырылуы   үрдісі   үдеюінің ықпалымен кейіннен маркетинг білімнің жеке саласы ретінде бөлініп шықты. Ал оқу пәні ретінде   маркетинг   ХХ   ғасырдың   басында   алғаш   АҚШ­тың   Мичиган   және   Калифорния университеттерінде жүргізіле бастады. Маркетинг   дамуының   екінші   кезеңі   1960­1970   жылдарды   қамтыды,   осы   кезеңде маркетинг   тұтынушылардың   сұранысына   бейімделген   басқару   теориясы   мен тұжырымдамасының құрамдас бөлігі ретінде қарастырыла бастады. Бұл компаниялардың қызметін   басқаруды   маркетинг   қағидалары   негізінде   жүзеге   асыру   ғылымының   негізін қалады, ол “басқарудың нарықтық теориясы” деп атала бастады. 70­жылдардың   екінші   жартысында   маркетинг   эволюциялық   дамуының   үшінші кезеңіне аяқ басып, бизнестің философиясына айналды. Нарық құрылымындағы орасан зор өзгерістер, оның қызмет түрлері мен тауарларға толуы, бәсекелестіктің өршуі, ғылыми­ техникалық прогрестің өсуі, маркетинг мәнінің түрленуіне әкелді – оны бәрінен бұрын сыртқы ортаны зерттеу, оған бейімделудің жолын іздейтін және фирманың барлық қызметін біріктіретін корпоративтік стратегияның элементі ретінде қарастыра бастады. Бұл кезеңге маркетингтің   дәстүрлі   және   қоғамдық   тұжырымдамаларының   дамуы   мен   маркетингтің стратегиялық ролінің артуы тән болды.  Маркетингтің шетелдік және отандық ғалымдар ұсынған неғұрлым жиі кездесетін анықтамаларын талдай келе, оларды мазмұнына қарай былай топтастыруға болады: 1. Маркетингті тауарлар мен қызметтерді өткізу және сату ретінде қарастыратын анықтамалар. Мұнда негізінен өткізу қызметіне және тауарды нарыққа жылжытуға назар аударылады, бұл көзқарас шектеулі, өйткені оның авторлары маркетингті өткізу, сату және жарнамаға теңейді. 2. Маркетинг менеджменттің маңызды міндеті ретінде қарастырылады, мұнда ол фирманың   өндірістік­өткізу   әрекетінің   басқару     жүйесі   деп   беріледі.   Бұл   амал­тәсіл маркетингтің жалпы экономикалық құбылыс ретіндегі табиғатын ашпайды. Маркетингті менеджмент   доктринасына   ұштастыру    нарықтық   қатынастарды   тиімді   қалыптастыру құралы ретіндегі оның әлеуметтік­экономикалық негізін айқындауға мүмкіндік бермейді. 3. Маркетинг – қазіргі бизнес философиясы, ойлау стилі және тұтынушылардың мұқтаждықтары мен тілектерін қанағаттандыруға бағытталған мақсат. Мұндай көзқарасты ұсынатын   авторлар   маркетингті   әлеуметтік­экономикалық   жағынан   қарастырады,   бірақ мұнда   оның   мақсаттары   тым   мінсіздендірілген.   Бұл   көзқарас   нарықтық   экономикасы дамыған елдердегі фирмалардың маркетингтік қызметіне сәйкес келеді. 4. Маркетингті адамдардың мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін зерттеуге   және қанағаттандыруға бағытталған әлеуметтік үдеріс ретінде қарастыратын анықтамалар. Бұл көзқарастар маркетингтің әлеуметтік сипатын көрсетеді. Тақырып 14. Дамыған нарықтық инфрақұрылым Дәріс жоспары: 1. 2. 3. Нарықтық экономиканың жалпы сипаттамасы және даму шарттары Нарық экономиканың құрылымы және факторлары Болашақ іс үшін кәсіпорынның нарықтағы орнын анықтау Экономика   термині   гректің   эйкос   шаруашылық   және   комос   (заң)   деген   екі   сөз тіркестерінен   құралғандығы   белгілі.   Яғни   бұл   терминдердің   аудармасы   шаруашылықты жүргізудің   заңдылықтары   деген   мағынаны   береді.   Басқаша   айтқанда   экономика   ­   бұл қоғамның материалдық жағдайын қамтамасыз етуге байланысты барлық іс­әрекет түрлерін айтады.   Өмірлік   қажеттіліктерді   қамтамасыз   етуге   байланысты   адам   еңбегі   – экономикалық ғылымдардың зерттеу зерзаты болып табылады. Алайда, адам қажеттілігінің жиынтығы   орасан   зор,   сондай­ақ   ол   үздіксіз   күрделеніп,   ұлғайып   отырады.   Ал   екінші жағынан,   осы   қажеттіліктерді   қанағаттандырушы   ресурстар   көлемі   шектеулі   екендігін ескергеніміз   жөн.   Осы   жағдайға   байланысты   шаруашылық   іс­әрекетте   шектеулі ресурстарды   неғұрлым   тиімді   пайдалану   және   ұлғаймалы   қажеттіліктерді   ең   жоғары қанағаттандыру мақсатында осы процесті реттеу мәселесі туындайды. Күні бүгінге дейін адамзат тарихында қажеттіліктер мен оларды қанағаттандыру мүмкіндігінің сәйкессіздігі орын алады. Ресурстардың   шектеулілігі   жалпы   барлық   экономикалық   жүйеге   тән   қасиет. Өндірістік   ресурстар   тапшылығы   жалпы   мемлекет   экономикасына   ғана   емес,   жеке экономикалық субъектілері үшін де тән, себебі жер оның табиғи байлығы, ғимараттар мен жабдықтар түріндегі өндіріс ресурстары әрқашан шектеулі. Осылайша, егер барлық қоғам мүшелерінің қалаған тауар мен қызметті иелену мүмкіндігі болар болса, қоғамда тауар мен қызметтердің   толық   тапшылығы   орын   алар   еді.   Яғни,   ресурстардың   шектеулілігі мәселелерін   тауар   мен   қызметке   деген   қажеттілік   пен   осы   қажеттіліктерді қанағаттандыруға   бағытталған   әрекеттер   (құралдар)   арасындағы   теңсіздік   ретінде сипаттауға   болады.   Қажеттіліктер   мен   оларды   қанағаттандыру   мүмкіншіліктерінің арасындағы қашықтық, қоғамнан осы мүмкіншіліктерді ұлғайту жолдарын ізденуді талап етеді, себебі, нақты мәселе адам мен оның интеллектуалдық мүмкіндіктерінің дамуы үшін маңызды ынталандырушы күш болып табылады. Осы негізде, қоғам мүшелерінің теориялық білім,  тәжірибе жинақтау  процесі, ғылым  мен техникалық  прогрессті  туындатады  және қарқындылығымен   дами   түседі.   Осындай   процесс   адамға   өз   қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндіктерін ұлғайтуға, яғни, қолда бар ресурстар мен қажеттіліктерді барынша жоғары қанағаттандыруға мүмкіндік береді. Алайда,   бұл   процесте   жоғарыда   айтылған   қажеттілік   пен   оны   қанағаттандыру деңгейінің арасындағы алшақтықты айтарлықтай  жақындатқанымен, толық жоя алмайды. Себебі   адамдардың   білімі,   іскерлік   қабілеті,   тәжірибесі   үздіксіз   молайып,   жинақталып отырғанымен сол уақытқа қол жеткізілген адамзат интелектісінің, ғылым мен техниканың даму   деңгейімен   шектеліп   қалмақ.   Осылайша,   жоғарыда   айтылған   жеңілдетуші факторларға   қарамастан,   бірінші   ретті   табиғи   және   басқада   ресурстардың   шектеулілік проблемасы   (мәселесі)   қала   бермек.   Ресурстардың   шектеулілігі   қандайда   бір қажеттіліктерді қанағаттандырудан бас тартуды талап етеді, осыдан келе таңдау мәселесі туындайды. Бұл мәселенің қиындығы, өндірістік ресурстардың шектеулілігіне байланысты үнемі  таңдау қажеттілігі тұратындығына негізделген. Яғни, біз ресурстарды қалай тиімді пайдаланудың  немесе  өндіру  қажет және  қаншалықты  көлемде  деген сұрақтарға  жауап іздеуіміз қажет. Қорыта келгенде, таңдау дегеніміз – белгілі бір мүмкін мөлшерліктерден бас тартып, неғұрлым тиімді деп саналатын нұсқасын таңдап алу туралы шешім қабылдау. Алайда, таңдау процесстерінің екінші бір қыры бар.  Тақырып 15 Өндіріс әдістері  және олардың ерекшеліктері  1. Дәріс жоспары: 2.Өндірістік үрдіс – кәсіпорынды ұйымдастырудың негізі 3.Кәсіпорынның жалпы және өндірістік құрылымы 4.Өндірістік құрылымның түрлері 5.Өндірісті ұйымдастыру түрлері мен нысандары 6.Өндірістік құрылымды жетілдіру жолдары 1. Өндірістік үрдіс  дегеніміз  шикізаттар   мен  материалдардың   дайын  өнімге айналу   үрдісіне   бағытталған   жеке   еңбек   үрдістерінің   жиынтығын   көрсетеді.   Өндірістік үрдістің мазмұны кәсіпорынның және оның өндірістік бөлімшелерінің құрылуына тікелей әсер етеді. Өндірістік үрдіс кез келген кәсіпорын қызметінің негізін қалайды. Өндіріс   сипатын   анықтайтын   өндірістік   үрдістің   негізгі   факторларына   еңбек құралдары   (машиналар,   құралдар,   ғимараттар,   жабдықтар   және   т.б.),   еңбек   заттары (шикізат, материал,  жартылай  фабрикаттар)  және  еңбек  күші,  яғни  адамдардың  белгілі мақсатқа бағытталған қызметі жатажы. Осы негізгі үш фактордың тікелей өзара әрекеті үрдістің мазмұнын құрайды.  Кәсіпорынның   өндіретін   өнімдері   қолданылу   бағытына   байланысты   негізгі   және көмеккші өндірістің өнімдері болып табылады. Негізгі өндірістің өнімдері, әдетте, сатуға арналады,   ал   көмекші   өндірістің   өнімдері   негізгі   өндіріс   өнімдерін   дайындаудағы кәсіпорынның өз мұқтаждықтарына қолданылады. Кәсіпорынның  өндіретін өнімнің күрделілігіне байланысты жай (қарапайым) және күрделі өндірістік үрдістер  болып бөлінеді. Жай өндірістік үрдістерде шикізат немесе материалдың бір түрін бірыңғай өңдеу арқылы дайын өнім өндіріледі, күрделі үрдістерде бірнеше паралелді жай үрдістердің қосарлануы арқылы көп бөлікті өнім дайындалады. Өнім   өндірудің   технологиялық   операцияларға   бөлінетін   бірқатар   бөлшектік үрдістерден құралады.  Технологиялық   операция  деп   бір   немесе   бірнеше   жұмысшылармен   бір   жұмыс орнында нақты бір еңбек затымен орындалатын өндірістік үрдістің бөлігін айтады. Жұмыс   орны  –   жұмысшы   нақты   өндірістік   ауданның   бөлігі.   Ол   операцияны орындау үшін қажетті барлық құралдар және техникамен жабдықталады. Кәсіпорынның соңғы   нәтижелері   жұмыс   орындарын   ұйымдастыру   деңгейімен,   олардың   саны   және мамандану дәрежесімен, уақыт бойынша операциялардың сәйкестелуімен және кеңістікте ұтымды орналасуымен тікелей байланысты болады. Өндірістік   үрдіс   өнім   дайындаудағы   бағыты   бойынша  негізгі,   көмекші   және қызмет көрсету үрдістеріне бөлінеді.  Негізгі үрдістерге еңбек затының нысаны мен кесімі, ішкі құрылымы, сыртқы түрі, оның құрамдас бөліктерінің өзара орналасуы өзгеретін технологиялық үрдістер жатады. Негізгі   үрдістер   жиынтығы   негізгі   өндірісті   құрайды.   Күрделі   өндірісте   негізгі үрдістер   әдетте   үш   кезеңнен   тұрады:   дайындау   кезеңінде   дайындық   жұмыстары жүргізіледі;   өңдеу   нәтижесінде   оның   өнімдері   дайын   бөліктерге   айналады;   жинақтау жұмыстарын   жүргізу   кезінде   дайындалған   бөліктерден   және   сатып   алынған   дайын өнімдерден өнім құрастырылады. Өнім   жасаудың   технолоигялық   үрдісі   бұдан   басқа   да   өзінің   құрамына   табиғи үрдістерді   қамтиды.   Табиғи   үрдістерге   еңбек   затына   табиғаттың   физикалық   және химиялық   әсерін   тигізетін   үрдістер   жатады.   Бұл   үрдістер   жанды   еңбектің   және   еңбек құралдарының   қолдауынсыз   өтеді,   бірақ   көп   уақыт   алады,   сондықтан   оларды   жасанды үрдістермен ауыстырып отырады.