Нефть и газ (9 класс)

Тексерілді                            Директордың  оқу – ісі жөніндегі    орынбасары                                            Сабақ № 20 Сынып:  9  Пән: Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы Сабақтың тақырыбы:  Мұнай, газ өнеркәсібі Білімділік – Отын өнеркәсібі, мұнай, көмір, газ өнеркәсібі және олар Қазақстанның қай  жерлерінде орналасқаны жайлы оқушыларға айтып, білімін тереңдету. Дамытушылығы – Есте сақтау, қиялдау, алған білімдерін логикалық талдау жасай білуге  Тәрбиелілігі – Өз бетімен жұмыс істеуді қалыптастыру, тұлғаның адамгершілік қасиетін  баулу, білімдерін дамыту. арттыруға тәрбиелеу. Сабақтың мақсаты : Білімділік. Қазақстанның көмір, газ өнеркәсібінің ерекшелігі мен маңызы туралы көзқарастарын қалыптастыру.   Көмір   алаптары   туралы   білім   беру.   Электр   қуаты   туралы білімдерін   қалыптастыру,   ЖЭС,   МАЭС,   ЖЭО,   СЭС,   АЭС   ұғымдарына түсініктеме беру. Дамытушылық.   Қазақстанның   көмір  өнеркәсібін   карта   бойынша   сипаттау   арқылы  білімдерін тереңдету.  Тәрбиелік.   Өз   отаны   туралы   білімдерін   тереңдете   келе,   отансүйгіштік   қасиеттерін   артыру, географиялық мәдениетке тарту.  Сабақтың көрнекілігі: Сабақтың түрі: Аралас сабақ Сабақ барысы : Қосымша деректер, оқулық, кескін карта Сабақтың кезеңдері 1.Ұйымдастыру кезеңі 2.Үй   тапсырмасын тексеру кезеңі. Мұғалімнің іс ­ әрекеті   Түгендеу.   Сабаққа   дайындығын   тексеру. Оқушылармен   амандасу. Психологиялық дайындығын тексеру.  1. Отын­энергетикалық кешеннің негізін не құрайды? 1.   Энергетикалық   ресурстар.   Олар   қалпына   келетін   (су   ресурсы   (өзеннің   құлама суының қуаты), күн, жел қуатының мол қазынасы және жердің ішкі жылуы) және қалпына келмейтін (минералдық отын (мұнай, табғиғ газ, көмір) және ядролық отын (уран)) болып бөлінеді. Бұхара – Орал, Бұхара­Алматы газ құбырллары арқылы тасымалд. 2. ОЭК­нің ерекшеліктері? 4 негізгі ерекшелігі бар: 1) отынның ірі ресурстары  және энергия қуаты қажет; 2) отынды өндіру ішкі тұтынудан бірнеше есе рет асады; 3) Табиғи газ бен мұнайды пайд­у артты, бірақ көмір ең бастысы; 4) қоршаған ортаны ластайды 3. Қазақстандағы негізгі мұнай­газ алаптары.  1911 ж. Орал­Ембі м­г алабындағы Доссор кеніші; 1960 ж. Маңғыстау алабы; 1980 ж. Оңтүстік Торғайдағы Құмкөл; 1990 ж. Қашаған; 4.   Газ   өндіру   жекелеген   сала   ретінде   қашан   пайда   болды?   Ол   еліміздің   қай облыстарына жеткізілген? 1920 ж. Маңғыстау алабы игерілу кезінде Қарашығанақ кен орнының игерілуімен байланысты. Ол 9 облысқа ­ 5. Ілеспе газ дегеніміз не? Мұнайды өндіргенде ең алдымен  ілесіп шығатын   газдар. 6. Мұнай және газ тасымалдануы ­ М – темір жол арқылы цистерналарда, Каспий т. арқылы танкермен, негізгі бөлігі құбыр арқылы. Диаметрі – 83 см, жылына 10 млн. т. жалпы ұзындығы 7000 км­ден артық, ең ірілері – Атырау­Новороссийск,   Атырау­ Самара, Атасу­Алашаңкоу, Омск­Павлодар­Шымкент Г – ұзындығы 10000 км­ден артық, транзитті Орта Азия – Орталық (ОАО) және  Бұхара – Орал, Бұхара­Алматы газ құбырллары арқылы тасымалд. 1. Отын­энергетикалық кешеннің құрамы қандай? ­ Ол отын өнеркәсібі (мұнай, газ, көмір) мен электр қуатын (ЖЭС, СЭС, АЭС) біріктіреді. Мұнай­газ құбырлары 2. Отын өнеркәсібінің қандай салалары бар? ­ 2.  Мұнай және мұнай өңдеу, газ, көмір 3. Өткен тақырыпта отын өнеркәсібінің қай салаларын қарастырдық? Картадан қалаларды көрсету. Қарағанды, Екібастұз, Доссор, Мақат т.б Кесте арқылы Қазақстанның отын өнеркәсібін түсіндіру. Кен орындары Өнімдері 3.Жаңа   материалға көшу кезең 4.Жаңа тақырыпты  меңгеруге  дайындық 5.Жаңа білімді  меңгеру Отын өнеркәсібі салалары Мұнай Газ     Мақат,   Ембі, Доссор,   Құрманғазы, Қашаған, Ақтоқты, Қайраң, Қаламқас,   Қаражамбас, Құмкөл. Теңге, Қарашығанақ, Жаңажол, Прорва, Шынар, Өзен, Амангелді. Үстірт,   Имаш, Батыс Тасболат,       Бензин,   дизель   майы,   химиялық керосин, өнімдер,   мазут, гудрон. өңдеу пайда газ каучук,       Мұнайды барысында болған қалдықтарынан синтетикалық талшық, спирт т.б. Көмір.   Көмір Қарағанды, Обаған, т.б.   Екібастұз, Мұнай өнеркәсібі. Осы заманғы шаруашылықты мұнайсыз елестету қиын. Мұнай шикі күйінде пайдаланылмайды. Оны өңдеген кезде түрлі отын, яғни бензин,  дизель   майы,   керосин   және  химиялық   өнімдер   алынады.   Мұнайды өңдеу   барысында   түзілетін   мазут   электр   стансыларында,   металлургия пештерінде   отын   ретінде   қолданылса,   оның   соңғы   қалдығы   гудрон   жол құрылысында пайдаланылады. Ал мұнайды өңдеу барысында пайда болған газ қалдықтары   –   химиялық   шикізат   болып   табылады.   Оны   өңдеу   арқылы синтетикалық   талшық,   өнімдер   пластмасса,   каучук,   спирт,   т.б. алынады.Елімізде мұнайдың 14­ке жуық болашағы зор бассейіндері белгілі, олар   Атырау­Ембі   және   Маңғыстау   аумақтарында,Оңтүстік   Торғай   мен Каспий   қайраңдарында   шоғырланған.1911   жжылдан   Доссор,1915   жылдан бастап мақат кен орындары мұнайды тұрақты өндіруде.1979 жылы Атырау обылысында ашылған Теңіз әлемдегі ірі мұнай кен орындарының бірі. Соңғы   жылдары   Бозашы   түбегіндегі   Қаламқас   және   Қаражамбас   жаңа мұнай кен орындары игерілуде.Қызылорда обылысының Байқоңыр маңында Құмкөл мұнай кені ашылды.Оны Канаданың Харрикейн компаниясы игеруде.       Газ өнеркәсібі. Газ өнеркәсібі Қазақстан отын­энергетика кешенінің ең жас саласы. Газ – толық жанатын, ауаны ластамайтын, құбыр жолымен тасмалданатын отын түрі.              Қазақстанда   газ   мұнаймен   бірге   және   табиғи   жеке   түрде   де кездеседі.   Мұнайдың   қосалқы   газы   Атырау­Ембі   алабында   кездеседі. Маңғыстау   түбегіндегі   Теңге,   Үстірт   кен   орындарында   табиғи   газ   мол. Жалпы, газдың  ірі кен орындарына Қарашығанақ,  Ишам,  Жаңажол, Батыс Прорва, Тасболат, Шынар, Өзен, Үстірт, т.б. жатады. 1980   жылдардан   бастап,Батыс   Қазақстан   обылысының   солтүстігінде Қарашығанақ газ­конденсаты игерілуде.Ол Қазақстан  газ қорының 70%­ын құрайды.Қазіргі Қарашығанақ газы Ресейдің Орынбор газ өңдеу зауытында өңделеді.Соңғы   кезде   Жамбыл   обылысының   Сарысу   ауданында   газ табылып,өндіріле бастады.             Көмір   өнеркәсібі.   Көмір   –   еліміздегі   отынның   негізгі   түрі. Қазақстан аумағында әлемдік көмір қорының 3,3%­ы, ТМД елдері қорының 15%­ы шоғырланған. Еліміз көмір өндіруден дүние жүзінде сегізінші, ал таяу шет   елдер   бойынша   Ресей   мен   Украинадан   кейінгі   үшінші   орынды   алады. Көмірдің республика аумағындағы жалпы қоры 176,6млрд т, оның 100­ден астам   кен   орындары   ашылып,   соның   40­тан   астамы   жан­жақты   барланған. Көмірдің   негізгі   қоры   Қазақстанның   солтүстік,   орталық   бөлігінде шоғырланған. Елімізде кездесетін тас көмір мен қоңыр көмір қоры жөнінен өзара шамалас.  Сапасы   жоғары   көмір   түрлері   кокс   алуда   пайдаланады.Кокстелген көмір металлургия өнеркәсібінде металл балқытуда қолданылады. Кокс­тас   көмірді   жоғарғы   температурада   ауа   жібермей   қыздырудың нәтижесінде алынатын отынның түрі.  Қарағанды көмірінің жалпы қоры­51 млрд т.Көмірдің қалыңдығы 1,5­ 15м.Қарағанды көмірі қазіргі заманғы техникамен жабдықталған. Екібастұз еліміздегі   ең   арзан   көмір   кен   орны.Көмірдің   геологиялық   қоры   ­12   млрд т.Көмір   қабатының   қалыңдығы   100­120м.Бұдан   да   басқа   кен   орындарына тоқталатын   болсақ:Қостанай   обылысының   Торғай   алабындағы Обаған,Құсмұрын,Семей   полигоны   аумағындағы   Қаражыра   көмір   кен орындары.    электр энергиясы мен отын өнеркәсібі салалары Салалар ы Электр  энергия Көмір Мұнай Газ Көмір   өнеркәсібі.   Елімізде   пайдаланылатын   отынның   ½   көмірдің   үлесінде.   Ол металлургияда,   электр   қуатында,   коммуналдық­тұрмыстық   шаруашылықта   пайд. Өлшем бірлігі Млн.  квт. сағ. Млн. т. Млн. т. Млн. м3 1970 ж 1980 ж 1990 ж 1995 ж 1996 ж 1950 ж 1960 ж 83,3 20,4 5915,8 34748 61600 87400 66660 58660 2619 17,4 1,1 7,4 10494 32,3 1,6 39,4 76,6 23,0 13,2 61,5 13,2 2092 115,4 18,7 2747 131 25,8 7114 6.Жаңа   тақырыпты түсінгенін тексеру Қазір 13 көмір кен орны бар. Қарағанды к.а., Екібастұз к.а. Электр қуаты. Қазақстанда электр стансаларының 3 түрі қолданылады. ЖЭС­ы  2­ ге бөлінеді: жылу эл. орталықтары,  конденсациялы стансалар; электр қуатының ең арзан түрі – СЭС; үшінші типі – АЭС (Ақтау – 1973 ж.). 1997 жылы өте жоғары электр тасымалдау желісі іске қосылып, екі энергия жүйесін байланыстырды. Яғни Қазақстандық эн. жүйесі қалыптасты. а).Отын энергетика кешенінің шаруашылықта маңызы қандай? ә).Қазақстанда отын өнеркәсібі қалай дамыған? б).Қазақстан аумағында әлемдік көмір қорының қанша пайызы шоғырланған? в).Таскөмірді жоғары температурада ауа жібермей қыздырудың нәтижесінде  алынатын отын түрі? Мұнай, газ өнеркәсібі 7. Жаңа білімді  бекіту 8. Үйге тапсырма  беру.