Международный научно-образовательный электронный журнал
«ОБРАЗОВАНИЕ И НАУКА В XXI ВЕКЕ»
УДК 37
ББК 94
Международный научно-образовательный электронный журнал «ОБРАЗОВАНИЕ И НАУКА В XXI ВЕКЕ». Выпуск №20 (том 1) (ноябрь,
2021). Дата выхода в свет: 30.11.2021.
Сборник содержит научные статьи отечественных и зарубежных авторов по экономическим, техническим, философским, юридическим и другим наукам.
Миссия научно-образовательного электронного журнала «ОБРАЗОВАНИЕ И НАУКА В XXI ВЕКЕ» состоит в поддержке интереса читателей к оригинальным исследованиям и инновационным подходам в различных тематических направлениях, которые способствуют распространению лучшей отечественной и зарубежной практики в интернет пространстве.
Целевая аудитория журнала охватывает работников сферы образования (воспитателей, педагогов, учителей, руководителей кружков) и школьников, интересующихся вопросами, освещаемыми в журнале.
Материалы публикуются в авторской редакции. За соблюдение законов об интеллектуальной собственности и за содержание статей ответственность несут авторы статей. Мнение редакции может не совпадать с мнением авторов статей. При использовании и заимствовании материалов ссылка на издание обязательна.
© ООО «МОЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНАЯ КАРЬЕРА»
© Коллектив авторов
2
РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ:
Пестерев С.В. – гл. редактор, отв. за выпуск
Батурин Сергей Петрович кандидат исторических наук, доцент
Боброва Людмила Владимировна кандидат технических наук, доцент
Богданова Татьяна Владимировна кандидат филологических наук, доцент
Демьянова Людмила Михайловна кандидат медицинских наук, доцент
Еремеева Людмила Эмировна кандидат технических наук, доцент Засядько Константин Иванович доктор медицинских наук, профессор
Колесников Олег Михайлович кандидат физико-математических наук, доцент
Коробейникова Екатерина Викторовна кандидат экономических наук, доцент
Ланцева Татьяна Георгиевна кандидат экономических наук, доцент
Нобель Артем Робертович кандидат юридических наук, доцент
Ноздрина Наталья Александровна кандидат педагогических наук, доцент
Павлов Евгений Владимирович кандидат исторических наук, доцент
Петрова Юлия Валентиновна кандидат биологических наук, доцент Попов Сергей Викторович доктор юридических наук, профессор Табашникова Ольга Львовна кандидат экономических наук, доцент
Тюрин Александр Николаевич кандидат географических наук, доцент Усубалиева Айнура Абдыжапаровна кандидат социологических наук, доцент
Фаттахова Ольга Михайловна кандидат технических наук, доцент
СОДЕРЖАНИЕ
Название научной статьи, ФИО авторов |
Номер страницы |
ДОШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ |
|
БОЛАЛАР ТАРБИЯСИ ЎЗБЕКИСТОН КЕЛАЖАГИНИ БЕЛГИЛАЙДИ Абдуназарова Олтиной Турдалиевна |
9 |
МАКТАБГАЧА ТАЬЛИМ ТАШКИЛОТИ РАХБАРИНИНГ ТАЬЛИМ –ТАРБИЯ ЖАРАЁНЛАРИНИ ТАШКИЛ ҚИЛИШ ВА БОШҚАРИШДАГИ МАСЬУЛИЯТИ Одина Мирзалиева Салимжоновна |
12 |
МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ ТАШКИЛОТЛАРИ ВА ОИЛАДА БОЛАЛАРНИ КИТОБГА ҚИЗИҚТИРИШНИНГ МУХИМ ХУСУСИЯТЛАРИ Холиқова Муаззам Арабжоновна |
16 |
КРЕАТИВНОЕ ОБУЧЕНИЕ АСТРОНОМИИ В ДОШКОЛЬНОМ ОБРАЗОВАНИИ Саматова Азиза Норматовна |
20 |
TASVIRIY SAN’AT VA UNING MAZMUN MOHIYATI Abduvahobova Sevara Alisher qizi |
26 |
MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTI JAMOASINING BOLAGA TARBIYAVIY TA’SIR KO‘RSATISH IMKONIYATLARI Xamroyeva Gulsun Baxshilloyevna |
30 |
MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTI TARBIYALANUVCHILARINING SHAXS SIFATIDA SHAKLLANISHIDA TARBIYAVIY TADBIRLARNING AHAMIYATI O’sarova Ma'mura Raxmatovna |
35 |
ЎҚУВЧИЛАР КОМПЕТЕНЦИЯСИНИ ОШИРИШДА МУСТАҚИЛ ИШЛАШНИ ТАШКИЛ ЭТИШ САМАРАДОРЛИГИ Қиличова Дилдора |
40 |
TABIIY TOLALI MATOLARGA YAKUNIY PARDOZ BERISH JARAYONLARINI O’RGANISH VA TAXLIL QILISH Sunnatullayeva Moxinur Saydulla qizi, Xaydarova Nodira Numon qizi, Sharifjonova Gulnora Ilxomboy qizi |
49 |
ФРЭНСИС БЭКОН ИЛМИЙ МЕРОСИДА ШАРҚ ФАЛСАФАСИНИНГ ТАЪСИРИ Аминова Наргиза Шарифовна |
57 |
ОБЩЕЕ НАЧАЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ |
|
TA’LIM SAMARADORLIGINI OSHIRISHDA INNAVATSION METODLARNING O’RNI, AHAMIYATI VA AFZALLIKLARI Astanaqulova Zuhraxon Baxtiyorjon qizi |
68 |
ИККИНЧИ ЖАҲОН УРУШИДА ҚОЗОНИЛГАН ҒАЛАБАГА ЎЗБЕК ХАЛҚИНИНГ ҚЎШГАН ҲИССАСИ Усмонов Мухриддин Муҳаммаджон уғли, Ешназарова Фарангиз Шамсиддин қизи |
73 |
O’ZBEK MADANIYATIDA “QAYNONA VA KELIN” MUNOSABATLARI TAHLILI BADIIY ASARLAR MISOLIDA Tilovova Marjona Shavkat qizi |
85 |
BOSHLANG`ICH SINFLARDA BO`SH O`ZLASHTIRUVCHI O`QUVCHILAR BILAN ISHLASH Abdullayeva Nigora, Mamadjanova Muxabbat |
92 |
"BOSHLANGICH SINFLARDA LISTENING VA SPEAKINGNI OYINLAR ORQALI RIVOJLANTIRISH" MAQOLA MAVZUSI Astonova Farida Abdurasul qizi |
98 |
TEACHING GRAMMAR AMONG YOUNG LEARNERS Kasimov Anvar Bahrom ugli |
103 |
TALABALARGA "IKKINCHI TARTIBLI EGRI CHIZIQLAR VA TRANSTENDENT EGRI CHIZIQLARI" MAVZULARINI O'TISH METODIKASI Rustamov Axtam Muxtarovich |
108 |
TRANSLATION AND TRANSLATION METHODS Abduvaliyeva Mahfuza Abdulatib qizi |
113 |
BAXSHIDAN KUYLA DO’MBIRAM Komila Mirzayeva |
124 |
ШАРҚ ВА ҒАРБДАГИ МОТИВАЦИЯГА ЁНДОШУВЛАР Н.Қурбонова |
131 |
ҚЎРИҚЛАНАДИГАН ЗОНАЛАРДА ХАВФ-ХАТАРЛАРНИ БАХОЛАШ ВА БАРТАРАФ ЭТИШ УСУЛЛАРИ М.М.Турдиматов, М.М.Тиллабоев |
138 |
COVID-19 BILAN KASALLANGAN BEMORLARDA SHOSHILINCH HOLATLARDA LABARATOR KO’RSATKICHLAR RETROSPEKTIV TAHLILI VA GEMOSTAZ KO'RSATKICHLARI Akbarova O`g`iloy Akbar qizi, Xo‘shboqova Gulira‘no, Alimova Umida Omonjon qizi |
144 |
ОКС ЦИВИЛИЗАЦИЯСИ САНЪАТИДА ИЛОҲИЙ ЭЧКИ ОБРАЗИНИНГ ПАЙДО БЎЛИШИ Тоштурдиев Ш.Ш. |
148 |
ИССЛЕДОВАНИЕ ВЛИЯНИЯ ИНГИБИТИРОВ НА КОРРОЗИЮ СТАЛИ В ЭКОЛОГИЧЕСКИЕ БЕЗВРЕДНЫХ ОХЛАЖДАЮЩИХ РАСТВОРАХ НА ОСНОВЕ МЕСТНОГО СЫРЪЯ Г.А. Рустамова, Э.М. Зулунова |
155 |
СОДЕРЖАНИЕ ГЕОМЕТРИЧЕСКОГО МАТЕРИАЛА В КУРСЕ МАТЕМАТИКЕ НАЧАЛЬНЫХ КЛАССОВ Б.А.Мухтаровна |
158 |
O`ZBEK VA INGLIZ XALQ OG’IZAKI IJODIDAGI MAQOLLARNING QIYOSIY TADQIQI Maxmudov Muxiddin, Aliyeva Mohinur |
166 |
MAHMUD QOSHG`ARIYNING “DEVONI LUG`OTIT TURK” ASARIDA “OT” LMGIGA ALOQADOR BIRLIKLAR TAHLILI Ashurova Nodira Jumaqul qizi |
169 |
DISTANCE LEARNING: NEW REVOULITON IN UZBEK LEARNING CONTEXT Norbutayeva Durdona Golib kyzy |
179 |
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARGA TA’LIM BERISHDA KOMPETENSIYAVIY YONDASHUV Sharifova Sevinch Sanjar qizi |
181 |
INNOVATSION TEXNOLOGIYALAR DAVR TALABI Ruzmetova Dildoraman |
190 |
TALABALARNI O’QUV VA SPORT FAOLIYATI BIRLIGIGA MOSLASHISH MUAMMOLARI VA ULARNING YECHIMLARI U.R.Radjapov, I.O.Aliyeva |
195 |
IQTISODIY RIVOJLANISHDA AHOLINING ISH BILAN BANDLIK DARAJASINI OSHIRISH MASALALARI Pardayev Nodirbek Saidahmadovich, Xursanov Sadriddin Mo’min o’g’li |
200 |
USING WARM UP ACTIVITIES IN TEACHING LISTENING TO INTERMEDIATE LEVEL LEARNERS To’rayeva Bonu O’ktam qizi |
204 |
INGLIZ VA O'ZBEK TILIDA SINONIM SO'ZLARNING TARJIMADAGI XATOLIKLAR Samiyeva Diyora Ravshan qizi |
213 |
ҚЎҚОН ХОНЛИГИ ДАВРИДА ТОШКЕНТ ШАҲРИДА ТАЪЛИМ МАСАЛАСИ ТАРИХИДАН Кадирова Дилдора Сабирджановна |
220 |
ЮРИДИК ХИЗМАТ КЎРСАТИШ МАРКАЗЛАРИ БИЗГА НИМА БЕРМОҚДА? Дадажонов Абдумуталиб Каримович |
225 |
ТАСВИРИЙ САНЪАТ ДАРСЛАРИДА НОАНЪАНАВИЙ УСУЛЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ БОЛАЛАР РИВОЖЛАНИШИГА ИЖОБИЙ ТАЪСИРИ Ҳамидова Умида Абдуллаевна, Рахмонқулова Зулхумор Абдуллаевна |
230 |
MILLIY TILNI QANDAY SAQLAB QOLISH MUMKIN? Gaziyeva Dildora Raxmatullayevna |
234 |
МИЛЛИЙ ВА УМУМИНСОНИЙ АХЛОҚИЙ НОРМАЛАРНИНГ ТАБИИЙ АТРОФ МУҲИТГА МУНОСАБАТНИ БОШҚАРИШДАГИ ЎРНИ Халимов Зафар Хатамович |
239 |
МАХСУС МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА 5-6 ЁШЛИ БОЛАЛАРНИ ЖИСМОНИЙ МАШҚЛАР ОРҚАЛИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ ИЖТИМОИЙ-ПЕДАГОГИК АҲАМИЯТИ Раджапов Усмон Рахимович, Елмуратов Захид Елмуратович |
245 |
ANTROPONIMLAR TARKIBIDA ANTROPOINDIKATORLARNING QO‘LLANILISHI HAMDA ULARNING USLUBIY FUNKSIYALARI Jo‘rayeva Nigora Baxtiyor qizi |
253 |
VEB SAHIFALAR ASOSIDA PARALLEL MATNLARNING KORPUSINI YARATISH Asila Chorieva Alisher qizi |
258 |
ILMIY MATNLAR PARALLEL MATNLARNING LINGVISTIK TADQIQI Madinabonu Xojimatova Ermatjon qizi |
262 |
THE USE OF TECHNOLOGY IN ENGLISH AS A FOREIGN LANGUAGE (EFL) CLASSROOMS Gulnigor Yazdanqulova, Ummatova Laylo, Diyarova Laylo |
267 |
СУХАНЕ ЧАНД ОИДИ КОРБАСТИ ЛЕКСИКАИ ЗАРГАРӢ ДАР ГӮЙИШИ ТОҶИКОНИ САМАРҚАНД Ҳафиза Шукурова |
269 |
ANALYSIS OF REALIZED OBJECTS AND PROJECTS CORRESPONDING TO THE PRINCIPLES OF ECOLOGICAL TOURISM Yorqulov Farrux Isomiddinovich |
275 |
TEACHING VOCABULARY Tursunmatov Aziz Avazovich |
283 |
ZAMONAVIY XITOY TILIDA “的,地,得” YORDAMCHI SO‘ZLARNING QO’LLANILISHI BO’YICHA TADQIQOT Sh.T.Komilova, Uzaqboyeva Shahnoza Azamat qizi |
287 |
ОБЩЕЕ СРЕДНЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ |
|
BOLALAR LIBOSLARI LOYIHASINI ISHLAB CHIQISH VA ULAR UCHUN ENG QULAY USLUBNI TANLASH F.SH.Mirzabekova |
297 |
ИННОВАЦИОННЫЕ ФОРМЫ РАБОТЫ НА УРОКАХ РУССКОГО ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ В СООТВЕТСТВИИ С ТРЕБОВАНИЯМИ ФГОС - ВАЖНОЕ УСЛОВИЕ ПОВЫШЕНИЯ ГРАМОТНОСТИ И РЕЧЕВОЙ КУЛЬТУРЫ УЧАЩИХСЯ Коваленко Лариса Семеновна |
304 |
TA`LIM DARGOHLARIDA MATEMATIKA DARSLARINI INNOVATSION TEXNOLOGIYALAR ASOSIDA TASHKIL QILISH Egamberdiyev Odiljon Baxtiyor o`g`li |
315 |
PROBLEMS OF FOREIGN LANGUAGE TEACHING AND ITS SOLUTION Qilicheva Makhbuba |
319 |
МЕТОДИКА ОБУЧЕНИЯ РУССКОМУ ЯЗЫКУ МЛАДШИХ ШКОЛЬНИКОВ НАЧАЛА ХХI ВЕКА Султанова Санобар Мадияровна |
323 |
THE BENEFITS OF LEARNING ENGLISH Adilova Nargiza |
328 |
RUSIYZABON SINFLARDA O‘ZBEK TILI DARSLARINI O`TISHDA ZAMONAVIY METODLARNI QO‘LLASH Shakarova Nilufar Xabibullaevna, Shonezarova Zilola Egamnazarovna, Umarova Gulbaxor Tuvalovna |
331 |
ФИО автора: Абдуназарова Олтиной Турдалиевна
Улуғнор тумани 17 ДМТТ директори
Название публикации: «БОЛАЛАР ТАРБИЯСИ ЎЗБЕКИСТОН КЕЛАЖАГИНИ
БЕЛГИЛАЙДИ»
Аннотация: Мақолада инсон вояга етиб, шахс сифатида шаклланишида мактабгача таълимнинг муҳим жиҳатлари ёритилган
Калит сўзлар: Мактабгача таълим, давлат-хусусий шeриклиги асосида оилавий мактобгача таълим ташкилотлари, педагог–тарбиячи.
Мухтарам Президентимиз Ш.М.Мирзиёевнинг “Фарзандларимиз тарбиясида энг асосий бўғин хисобланган Мактабгача таьлим тизимининг жамиятимизда хаётидаги ўрни ва ахамиятини хеч нарса билан ўлчаб бўлмайди. Айнан мактабгача таьлим сохасига бўлган эьтибор мамалакатнинг эртанги тараққиёти учун мустахкам замин яратади” деган сўзлари барча мактабгача таьлим тизимидаги ходимларни илхомлантиради.
Давлатимиз раҳбарининг амалий ёрдами ва ташаббуслари билан қисқа бир даврда тизим янада ривожланди, давлат-хусусий шериклик механизми жорий этилгани туфайли, минглаб хусусий боғча ташкил этилди.
Инсон вояга етиб, шахс сифатида шаклланиши жараёнида таълимнинг турли босқичларидан ўтади, мазкур жараёнда энг муҳим ва болага бошланғич пойдевор бўладиган босқич бу, мактабгача таълим хозирги кунда исботини топди. Юртбошимиз ташаббуси билан 2017 йили Мaктaбгaчa тaълим вaзирлиги тaшкил этилди.
Хозирги кунда Мaктaбгaчa тaълим ташкилотига, мaктaбгaчa ёшдaги бoлaлaр қaмрoви ошиб бормоқда. Мактабгача таълим вазирлигининг бoшлaнғич тaълимгa мaжбурий бeпул бир йиллик тaйёрлaш гуруҳларини жoрий этиш бўйича дастлабки лoйиҳaси мувaффaқиятли aмaлгa oширилди. Болаларимизнинг яхши инсон бўлиб етишиши учун фақат ўқитувчи эмас, балки, тарбиячилар хам мухим ўрин эгаллайди.
Хозирги кунда хам тарбиячиларимиз хам керак бўлса олий маълумотли ва ўқитувчилар билан тенглаша оладиган, хар қандай вазиятда ўзига ишониб харакат қиладиган педагог тарбиячилар етишиб чиқмоқда.
Мактабгача таълимда илғор педагогик ва янги ахборотлар технологияларини тадбиқ қилиш. Мактабгача таълим ташкилотларда интерфаол методлар ва таълимий ўйинлардан, замонавий ахбороткоммуникация технологиялардан фойдаланиш орқали мустақил фикрлашга, ижодий изланиш ва мантиқий фикрлаш доираларини кенгайтиришга эришиш.
Таълим-тарбия жараёни ниҳоятда мураккаб жараён бўлганлиги учун таълим самарадорлиги педагог-тарбиячи ва бола фаоллигига, таълим-тарбия воситаларнинг мавжудлигига, таълим-тарбия жараёнининг ташкилий, илмий, методик мукаммаллигига боғлиқ.
Таълим, тарбиячи ва тарбияланувчиларнинг ҳамкорлигидаги фаолияти бўлиб, шу жараёнда шахснинг тараққиёти, унинг маълумоти ва тарбияси ҳам амалга ошади.
Дарсларда ўқитувчи-тарбиячи ўз билими, кўникма ва малакаларини машғулотлар воситасида ўқувчиларга етказади, тарбияланувчилар эса уни ўзлаштириб бориши натижасида ундан фойдаланиш қобилиятига эга бўлади. Таълим жараёнида тарбиячи ва тарбияланувчиларнинг дарс пайтидаги ҳамкорлиги, тарбияланувчиларнинг мустақил ишлаши, таълим ва тарбия масалалари ҳал этилади.
Болаларга таълимий ва тарбиявий мақсад асосида таълим берилади. Таълимий мақсад асосида тарбияланувчиларда мустақил фикрлаш, оғзаки ва ёзма саводхонликни ошириш, мантиқий тафаккурни ривожлантириш орқали уларнинг мулоқот маданияти такомиллаштирилади.
Тарбиявий мақсад асосида эса маънавий, ғоявий, нафосат тарбияси берилади. Тил ўрганиш жараёнида халқнинг маданий-ахлоқий қадриятларига яқинлаштириш имкони пайдо бўлади.
Улуғ донишмандлардан бири, «келажак ташвиши билан яшасанг, фарзандларингга яхши билим бер, ўқит», деган экан. Биз қуйидагиларни хулоса қилдик: Юртимизда таълим-тарбия тизимида амалга оширилаётган ислоҳотлар ҳақиқий маънода бирикки йиллик ёки қисқа даврда самарага эришишга қаратилган иш эмас, балки чин маънода бир неча юз йилларга татийдиган ўзгариш бўлди.
Президентимиз томонидан келажагимиз бўлган, ёш авлоднинг таълим- тарбия олишида кенг имкониятлар эшиги очилиб, уларнинг билимли, зеҳни ўткир, иқтидорли, етук мутахассислар бўлиб камолотга етишига катта эътибор қаратилмоқда.
Фойдаланилган адабиётлар:
1. Зиёмуҳаммадов Б., Абдуллаева Ш. Илғор педагогик технология: назария ва амалиёт. «Маънавият асослари» дарси асосида ишланган услубий қўлланма. – Т., 2001.
2. Маҳкамов М. «Бўлажак тарбиячиларнинг педагогик мулоқот маданиятини шакллантириш» номзодлик диссертасияси. – Т.,2005.
3. M.Mirsоliyeva., G.Ibragimоva—Ta’lim texоnlogiyalari va pedagоgik mahоratT:2015.
4.Azizxo'jayeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat.-T:2003
5..Ўзбекистон республикаси президенти Ш.М. Мирзиёев томонидан илгари сурилган беш муҳим ташаббус-Т.: 2019 йил, 19-март.
6. Ғозиев Э.Г.Онтогенез психологияси,Т.: 2010 йил.
7.Ф.Қодирова, Ш. Тошпўлатова, М. Аъзамова Мактабгача педагогика Т: Илм –зиё. 2019-йил
ФИО автора: Одина Мирзалиева Салимжоновна
Избоскан тумани 32 ДМТТ директори
Название публикации: «МАКТАБГАЧА ТАЬЛИМ ТАШКИЛОТИ РАХБАРИНИНГ ТАЬЛИМ –ТАРБИЯ ЖАРАЁНЛАРИНИ ТАШКИЛ ҚИЛИШ ВА
БОШҚАРИШДАГИ МАСЬУЛИЯТИ»
Аннотация: Мақолада мактабгача таьлим ташкилоти рахбарининг таьлим – тарбия жараёнларини ташкил қилиш ва бошқаришдаги ўзига хос жихатлари тахлил қилинди
Калит сўзлар: Мактабгача таьлим ташкилоти, рахбар, болалар, педагог тарбиячилар, инновацион педагогик технологияларни қўллаш, интерфаол методлари, АКТ,”Устоз-шогирд” аньаналари, педагоглар
Мухтарам Президентимиз Ш. М. Мирзиёев; “Энг аввало бизнинг таълим тизимига бўлган муносабатимизни ҳам тубдан ўзгартиришимиз керак, таълим ислоҳоти бизнинг демократик ўзгаришлар янги жамият барпо этиш ёлидан дадил етакловчи, барчамизни ҳаракатлантирувчи куч бўлмоғи зарур, ҳар биримизга беш бармоқдай эскича айтганда тўққиз пулдай аён бўлсинким, таълим тарбия тизимини ўзгартирмасдан туриб одамлар онгини демакки, уларнинг турмуш тарзини ҳам ўзгартириш мумкин эмас ” деб айтиб ўтганлар.Чунки педагоглар бу боланинг келажак пойдеворини қурувчи инсонлардир.
Қачонки, пойдевор мустаҳкам бўлса шу уйингиз узоқ муддат туради, давлатнинг пойдевори ҳам мустаҳкам бўлса келажаги буюк бўлади. Бу пойдевор эса биз педагоглардир! Таълим тизимига катта эътибор қаратилмоқда.
Президентимизнинг бошчилигида хоҳ у шаҳар хоҳ у қишлоқ бўлсин ҳар бир мактабгача таълим ташкилоти янгидан қурилди ва реконструкция қилинди. Аввал мактабгача таълим ташкилотларига эътибор қаратилмаган ва масъуллар назоратсиз қолдирилган.
Ҳозирги кунда жамиятимизда педагогларнинг ўрни қандай? Аввал педагог ва унинг тутган ўрни биринчи ўринда инсон ҳар доим моддий томондан етарли бўлсагина шундагина педагог ўз касбининг моҳир устаси бўлиб чиқади.
Бугунги кунда мактабгача таълим ташкилоти дея номлана бошлади ва мактабгача таълим вазирлиги ташкил этилганлиги бунга яқол мисолдир. Болаларимизнинг яхши инсон бўлиб етишиши учун фақат ўқитувчи эмас балки, тарбиячилар ҳам муҳим ўрин эгаллайди. Ҳозирги кунда ҳам тарбиячиларимиз ҳам керак бўлса, олий маълумотли ва ўқитувчилар билан тенглаша оладиган, ҳар қандай вазиятда ўзига ишониб ҳаракат қиладиган педагог тарбиячилар етишиб чиқмоқда.
Болаларимизнинг яхши инсон бўлиб етишиши учун фақат ўқитувчи эмас балки, тарбиячилар ҳам муҳим ўрин эгаллайди. Ҳозирги кунда ҳам тарбиячиларимиз ҳам керак бўлса олий маълумотли ва ўқитувчилар билан тенглаша оладиган, ҳар қандай вазиятда ўзига ишониб ҳаракат қиладиган педагог тарбиячилар етишиб чиқмоқда.
Мактабгача таьлим ташкилоти рахбарининг таьлим–тарбия, соғломлаштириш ва жисмоний тарбия ишларни ташкил қилиш, бошқаришдаги масьулияти беқиёсдир
Боғчадаги барча бошқарув ва ташкилий ишларни йўлга қўйиши назорат қилиш учун рахбардан чуқур билим тажриба ва махорат талаб этилади
Мактабгача тарбия муассасаларида болаларнинг жисмоний тарбияси барча ходимлар жамоаси томонидан амалга оширилади. Барча ходимлар, рахбардан тортиб, то техник ходимгача барчаси, хар бир боланинг ҳаётини мухофаза қилиш ва соғлиғини мустахкамлаш хамда жисмоний тарбиянинг бошқа вазифаларини хал қилишга қаратилгандир.
Биз қуйидагиларни тавсия қиламиз:Мактабгача тарбия муассасаларида болаларнинг хар томонлама физиологик , ақлан ва жисмонан ривожланишини таьминлашда МТТ рахбари томонидан қуйидаги ишларни амалга оширишни тавсия қиламиз:
1. Мукаммал иш режа тузиш
2. Жисмоний тарбияга доир барча ишларни ташкил этиш
3. Таьлим –тарбия жараёнида инновацион педагогик технологияларни қўллаш
4. Интерфаол методлардан фойдаланиш
5. АКТдан самарали фойдаланиш
6. Устоз-шогирд аньаналарини жорий қилиш
7. Узбек ва чет тилларини ўргатишга алохида эьтибор қаратиш
8. Оммавий спорт ва кўнгил очар тадбирларини ташкил қилиш
9. Ходимларни таьлимий ва тарбиявий ишларини тахлил қилиб бориш
10. Юқори натижаларга эришган ходимларни рағбатлантириб бориш
11.Ташкилотдаги ходимларни малакасини ошириш
12.Саньат ва спорт сохаларидаги таниқли инсонлар билан учрашувлар ва давра сухбатларини ташкил қилиш
13.Ота-оналар билан алоқаларни шакллантириш
Жамиятимизда педагогларнинг тутган ўрни ниҳоятда каттадир. Уларнинг сабр –тоқатига бардошига таҳсинлар айтсак ярашади. Уларнинг меҳнатлари туфайли биз шу даражаларга кўтарилдик. Ҳар бир касбнинг ўзига яраша қийинчиликлари бўлганидек педагогларнинг ҳам ўзига яраша қийинчиликлари бор. Ҳеч бир касбни осонликча эгаллаб бўлмайди.
Ҳаммасига албатта меҳнат ва ўқитувчи ёки тарбиячиларнинг бизга берган сабоқлари ва билим ва тажрибалари орқали эришамиз. Жамиятимизда ҳозирда билими билан юксак марраларга эришган педагогларимиз бор юрагимизнинг бир бурчагидан жой олган инсонлар вақти келса ота-онамиз каби бизга меҳрибон ва дўстимиз бўлган педагогларга бир умр таъзимдамиз ва улардан бир умр қарздормиз!
Фойдаланилган адабиётлар:
1.Ф.Қодирова, Ш. Тошпўлатова, М. Аъзамова Мактабгача педагогика Т: Илм –зиё.
2019-йил
2. Сайидаҳмедов Н. С Янги техналогиялар. Т:Молия,2003
3. Н. П. Аникеева Жамиятдаги руҳий муҳит “Ўқитувчи ”Т : 1993
4. Содиқова Ш. А Мактабгача педагогика Т : Тафаккур бўстони
5.Соғлом авлод – бизнинг келажагимиз. Т., 2000 й.
6.Болалар боғчаси. Мудиралар китоби.
7.В.И.Изгариева, Т.П.Сафонова. Т.,1988 й
8.А.В.Кенеман, Д.В.Хухлаева Мактабгача тарбия ёшидаги болаларни жисмоний тарбиялаш назарияси ва методикаси. Т.,1988
ФИО автора: Холиқова Муаззам Арабжоновна
Избоскан тумани 2 ДМТТ директори
Название публикации: «МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ ТАШКИЛОТЛАРИ ВА ОИЛАДА БОЛАЛАРНИ КИТОБГА ҚИЗИҚТИРИШНИНГ МУХИМ
ХУСУСИЯТЛАРИ»
Аннотация: Мақолада мактабгача таълим ташкилотлари ва оилада болаларни китобга қизиқтиришнинг мухим хусусиятлари ёритилган.
Калит сўзлар: Болаларни китобга қизиқтириш,бола тарбияси, оилавий муҳит Инсон оилада дунёга келади, оиладаги соғлом мухит, бола тарбиясига масьулият билан ёндашиш, ота-она фарзанд тарбиясида юқори натижаларга эришади. Шу борада юрт келажаги ва албатта ўзларимизнинг келажагимиз ҳам фарзандларимизга бевосита боғлиқ десак муболаға бўлмайди. Айнан шунинг учун ҳам болаларнинг ҳақиқий комил инсон бўлиб тарбияланишида муҳим ўрин тутган оиладаги ва мактабгача таълим муассасаларидаги таълим тарбия жараёнига алоҳида эътибор қаратишимиз лозим.
Жамият, миллатнинг ривожланиши, тараққий этиш тарихига назар ташлайдиган бўлсак, билимли, маънавиятли ва маърифатли ёшларининг жамият юксалишида ўрни беқиёс. Бундай ёшларни баркамол этиб тарбияловчи асосий омиллардан биримутолаа қилиш воситаси китоб ҳисобланган.
Шунингдек мактабгача таълим ташкилотларида ҳам китобхонлик маданиятини ошириш ва бу борада оила билан ишлаш усуллари жорий этилган, хусусан, ташкилотда ўрганган билимни ота -она кундалик ҳаётда сўраб бориши керак. Китоб ўқишнинг эса роли каттадир. Бизни ердан кўкка кўтарадиган, баркамоллик сари етаклайдиган, инсонлар қалбига ёруғлик ва илиқлик киритадиган, оқ билан қора, яхшилик билан ёмонлик, вайронкорлик билан бунёдкорликнинг фарқини онгли равишда англатишга ёрдам берадиган, инсоният томонидан яратилган энг ноёб кашфиёт ҳам бу-китобдир.
Китоб инсонни улуғлайди, Ватанни севиш, инсонпарварлик, ўзи яшаб турган ҳаётга шукроналик ҳисси билан қараш, бошқаларга меҳр-мурувватли ва хушмуомала бўлиш, атрофдаги инсонларга яхшилик улашиш каби инсоний фазилатларни тарбиялайди.
Китобнинг инсон ҳаётидаги аҳамияти беқиёс бўлиб, у инсон умр йўлларини ёритувчи сўнмас нур, инсон ҳаётига мазмун бахш этувчи саодат манбаи, ҳар қандай вазиятда ҳам ҳамроҳ бўлгувчи содиқ дўстдир. Шу жиҳатларни ҳисобга олган ҳолда, бугунги кунда ёшлар ва аҳоли ўртасида китобга бўлган қизиқиш ва китобхонлик даражасини ошириш ҳамда китобхонликни кенг тарғиб қилиш бўйича тизимли ишлар амалга оширилмоқда.
Мактабгача таълим ташкилотларида китобхонлик амалиётини кенг жорий этиш жараёнида, биринчи навбатда мавжуд кутубхоналарни реконструкция қилиш, уларнинг моддий-техник базасини янгилаш, керакли илмий ва бадиий адабиётлар билан таъминлаш, кутубхоналар фаолиятида замонавий инновацион технологияларни кенг жорий этишимиз ва ундан самарали фойдаланишимиз мумкин.
Бу ишларни амалга оширилиши учун зарур чора-тадбирлар белгилаб берилган ва уларнинг ижроси мунтазам назорат қилиб борилмоқда. Бунинг ёрқин далили сифатида юртимизни ривожлантиришдаги 5 та муҳим ташаббусга “Ёшлар маънавиятини юксалтириш, улар ўртасида китобхонликни кенг тарғиб қилиш бўйича тизимли ишларни ташкил этиш”ни йўналиш сифатида белгилаб берилганлиги фикримизга ёрқин мисол бўлади.
Буюк бобокалонларимиз ҳам бола тарбиясида китобнинг ўрни бениҳоя катта эканлигини, уни тафаккурнинг толмас қаноти сифатида инсон маьнавий оламини бойитиши, юксак ижодий ва яратувчалик воситаси сифатида ниҳоятда қадрлаш ҳамда ундан самарали фойдаланиш зарурлигини таькидлаб ўтганлар. Мутахассислар бола ҳаётининг илк ёш даврини “мўжизалар даври” дея номлаганлар.
Бу даврда болаларга китоб ўқишга тайёрланади. Бунда аввал нутқ малакаларини, эшитиш ва сўзлашишни мукаммал ўрганиб олишлари лозим. Болаларни китобга бўлган қизиқишларини шакллантириш жараёнини биз албатта оиладан бошласак, жуда ижобий натижа бериши ва ундан кейин мактабгача таълим ташкилотларида оила билан ҳамкорликда давом эттирсак кутилган натижанинг янада самарали бўлиши мумкин.
Оилада тарбиянинг барча мезонлари шакллантирилганидек, китобхонлик маданияти ҳам ш маскандан бошланса яхши самара беради. Чунки, “Қуш уясида кўрганини қилади”, деган беҳудага айтилмаган. Муқаддас масканда ота-она болаларни китобга бўлган қизиқишларини орттиришда ўзлари намуна бўлишлари ва ўзлари китоб мутоола қилишлари яхши самара беради. Оилада ота-она китобга меҳр қўйган бўлса бундай оилада тарбияланаётган фарзанд ҳам китобга ошно бўлади, баркамол шахс хислатларини намоён қилишга ҳаракат қиладиган зиёли фарзанд бўлиб вояга етади.
Оила муҳитида китобхонликнинг тизимли равишда олиб борилиши кутилаётган натижанинг самарасини янада оширади. Болаларга ёшликдан ўзбек халқ эртакларидан сўзлаб бериш болаларда меҳнатсеварлик, самимийлик, меҳмондўстлик каби инсоний фазилатларни ҳамда миллий ва умуминсоний қадриятларга нисбатан ҳурмат ва эҳтиром каби тушунчаларни тарбиялайди.
Бундан ташқари, буюк алломаларимиз Алишер Навоий, Форобий, Абдулла Авлоний, Ниёзий, Юсуф Хос Хожиб, Жалолиддин Румий каби мутафаккирларимиз билан таништирамиз ва уларнинг тарбиявий аҳамиятга эга бўлган фикрлар эса бола тарбиясида асосий манба бўлиб хизмат қилади.
Республикамиз Президенти ҳам ёш авлод таълим-тарбиясида китобнинг ўрни ва аҳамияти беқиёс эканини алоҳида таъкидлаб,“Айни вақтда ахборот-коммуникация соҳасидаги охирги ютуқларни ўзлаштириш билан бирга, ёшларнинг китоб ўқишга бўлган қизиқишини оширишга, уларни китоб билан дўст бўлишига, аҳолининг китобхонлик савиясини янада оширишга алоҳида эътибор қаратиш лозим бўлади”, айтган фикрлари фикримизнинг далилидир.
Юқоридаги баён этилган фикрларга таянган ҳолда қуйидагиларни ота-оналарга тавсия этишимиз мумкин:
− Болани китобга қизиқтириш учун ўзингиз намуна бўлинг;
− Ўқиган китобингиздан намуналар ўқиб беринг ёки ҳикоя қилиб беринг;
− Сўзлаб бериш учун болани ёшига мос фикрларни танлаб олинг;
− Оилавий кутубхонани шакллантиринг, бунда бола учун алоҳида бўлим ташкил этинг;
−Болани ёш хусусиятларига мос китоблар танланг ва сотиб олинг;
−Фарзандингизга товуш чиқариб, саноқ шеьрларни, тез-тез такрорланувчи сатрлардан иборат болалар ше`рларини, расмли китобчаларни, турли ҳикоя ва эртакларни мунтазам ўқиб беринг;
− Кичкинтойлар учун мўлжалланган кутубхона ва китоб дўконига вақти-вақти билан олиб боринг;
− Танлаган китобларингиз педагогик-психологик талабларга жавоб берсин. Ушбу мақола орқали қуйидагиларни тавсия қиламан: Барча эзгу ишларнинг, бунёдкор ғояларнинг асоси бу китобдир. Бизга илм нурларини сочадиган ҳам китобдир. Шунинг учун ҳам биз бугунги кунда китобга бўлган қизиқишни оиладан бошласак ва бу учун уларни ёшига мос кутубхоналарни шакллантирсак нур устига аьло нур бўлади.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:
1.Ўзбекистон республикаси президенти Ш.М. Мирзиёев томонидан илгари сурилган беш муҳим ташаббус-Т.: 2019 йил, 19-март.
2. Ғозиев Э.Г.Онтогенез психологияси,Т.: 2010 йил.
ФИО автора: Саматова Азиза Норматовна, магистрант
ТАШКЕНТСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ
ИМЕНИ НИЗАМИ
Название публикации: «КРЕАТИВНОЕ ОБУЧЕНИЕ АСТРОНОМИИ
В ДОШКОЛЬНОМ ОБРАЗОВАНИИ»
Rezume. Ushbu maqolada maktabgacha ta`limda astronomiya fani tushinchalarini ijodiy yondashuv orqali o`qitishning dolzarbligi ochib berildi. Maktabgacha ta`limda astronomiya mazmunini aniqlash tamoyillarining amaliy ahamiyati yoritildi.
Tayanch so`zlar: astronomik tushunchalar, maktabgacha ta`lim, ijodkorona yondashuv, ijodkorlik, rivojlanish
Резюме. В данной статье рассматривается актуальность креативного обучения астрономии в дошкольном образовании. Раскрыты теоретическая и практическая значимость принципов выявления содержания астрономии в дошкольном образовании.
Ключевые слова: астрономические представления, дошкольное образование, творческий подход, креативность, развитие.
Abstract. This article discusses the relevance of creative teaching astronomy in preschool education. Disclosed the theoretical and practical significance of the principles of identifying the content of astronomy in preschool education.
Key words: astronomical performances, preschool education, creativity, creation, development.
Потому как дошкольное образование является начальным звеном системы непрерывного образования и подготавливает детей к обучению в школе, оно имеет огромное значение при подготовке к дальнейшему обучению в целом. Именно поэтому и следует рассматривать более глубоко вопросы внедрения астрономических представлений с раннего детства, уже в дошкольном образовании. И здесь наша задача заключается в том, что следует внедрить в дошкольное образование элементы астрономических понятий с креативным подходом.
Как нам известно, осуществляется дошкольное образование до 6–7 летнего возраста в государственных или негосударственных детских дошкольных учреждениях и в семье. Цель дошкольного образования заключается в формировании здоровой, развитой, свободной личности ребенка; раскрытии его способностей, воспитание тяги к учебе и систематическому обучению.
Основные задачи современных учреждений дошкольного образования:
• укрепление физического и психического здоровья детей;
• формирование основ высокой духовности и нравственности;
• приобщение детей к национальным и общечеловеческим этическим и культурным ценностям, интеллектуальное развитие ребенка;
• целенаправленная, систематическая подготовка детей к обучению в школе; развитие их индивидуальных способностей, одаренности и креативности;[1]
Именно креативность серьезным образом повлияет на дальнейшее развитие общества. Как нам известно, научить учиться и применять полученное знание важнее, чем просто присваивать конкретный набор знаний. Необходимо отметить, что развитие креативного потенциала – это один из важнейших источников и показателей процветания нашего общества.
Исходя из перечисленных задач, следует отметить, что прививание информаций с раннего детства дадут высокие результаты. В том числе, что нас интересует на сей день, прививание элементов астрономических представлений.
Существуют ряд новых методик преподавания, в творческих, игровых и интерактивных формах, которых можно использовать в дошкольных учреждениях.
Далее приведем одну из разработок урока, с креативным подходом в объяснении астрономических представлений, которые могут пробудить заинтересованность детей к астрономическим явлениям.
РАЗРАБОТКА ЗАНЯТИЯ
«Любуюсь радугой»
Цель занятия: Дать первоначальные представления о явлениях природы Задачи:
• Закрепление представления о цвете в природе и погоде;
• Ознакомить детей с такими природными явлениями, как радуга, солнечные лучи, вода, полукруг, круг;
• Объяснение красоты и ценности природы, необходимости её сохранения и бережного к ней отношения;
• Повторение названий основных цветов радуги, как располагать их в нужной последовательности, и обогатить астрономические представления детей. Ход занятия
Над лесами, над рекой
Семицветный мост дугой
Если б мог я встать на мост
Я б достал рукой до звезд! (Радуга)
Воспитатель проводит беседу на тему «Радуга», рассказывает о возникновении радуги после дождя и цветах радуги, их порядке. Затем, предлагает рассказать ребятам о том, видели ли они радугу, где, когда, какие цвета были видны, дополняет ответы детей. Рассказывает о том, как появляется радуга.
Радуга появляется в результате взаимодействия света и воды. Во время дождя в воздухе парит огромное количество водяных капель. Солнечные лучи, проходя через капельки дождя, преломляются и распадаются на цвета, которые мы называем радугой. С радугой связано множество народных примет, которые можно прочитать и обсудить вместе.
Народные приметы:
– Низкая и пологая радуга — к плохой погоде, а высокая и крутая — к ясному дню
– Если в спектре радуги преобладает красный цвет, то нужно ждать сильного ветра
– Низкая радуга, края которой упираются в водоёмы, предвещает ненастье
– Яркая радуга — жди непогоды
– Если больше зелёного цвета — будут дожди, жёлтого — хорошая погода, красного — ветер и засуха
– Утренняя радуга сулит пасмурный день, а вечерняя — погожий. Радуга зимой — редкость, она сигнализирует о надвигающемся морозе или снеге
– Если цветная дуга показалась на востоке, то жди хорошей погоды, если на западе — то дождя
– Радуга вдоль реки — к сильному дождю, а поперёк — к ясной погоде
– Радуга видна на протяжении долгого времени — несколько дней будет плохая погода
– Если радуга появилась в той стороне, откуда дует ветер, — будет дождливый день, если в противоположной — то ясный
– Радуга расположена с юга на север — ждать проливного дождя, с запада на восток — солнца
– Появление радуги в субботу обещает дождливую следующую неделю. Несложные опыты по созданию радуги
Необходимо поставить зеркало в миску с водой под небольшим углом. Поймать зеркалом солнечный луч и направить на стену (белый картон). Поворачиваем зеркало до тех пор, пока не увидим на стене спектр. Вода выполняет роль призмы, которая разделяет свет на составляющие его цвета.
Также можно предложить детям выдувать мыльные пузыри и в них смотреть радужный спектр. Воспитатель спрашивает детей о том, какую форму имеет радуга (полукруг) и рассказывает о том, что если смотреть на радугу из самолёта, то можно увидеть, что она круглая, а с земли нам видна только часть круга.
Физкультминутка «Радуга»
В небе гром, гроза. (Хлопки)
Закрывай глаза! (Закрыть глаза)
Дождь прошёл. Трава блестит, (Сжимать, разжимать пальцы рук)
В небе радуга стоит. (Нарисовать в воздухе дугу)
Поскорей, поскорей
Выбегай из дверей, (Зовущие движения)
По траве босиком, (Бег на месте) Прямо в небо прыжком. (Прыжки) Ладушки, ладушки!
По радуге, по радужке, (Хлопки)
По цветной дуге
На одной ноге. (Прыжки на одной ноге)
Вниз по радуге верхом,
И на землю кувырком! (Присесть) (Автор - С. Маршак)
Воспитатель предлагает детям внимательно рассмотреть фотографию радуги и назвать цвета, из которых она состоит. Радуга — одно из самых красивых явлений природы. Она соединяет в себе все цвета. Свет, проходя через капли воды в воздухе, делится на лучи разного цвета. Запомни цвета радуги: красный, оранжевый, жёлтый, зелёный, голубой, синий, фиолетовый.
Вспомнить цвета радуги и перечислить их можно с помощью запоминалки —
Каждый Охотник Желает Знать, Где Сидит Фазан. В конце занятия, воспитатель может предложить раскрасить радугу акварелью или раскрасить готовый контур карандашами и оформить выставку детских работ.[2]
Список литературы:
1. Государственная учебная программа дошкольного образования
Узбекистана – сентябрь 2018г. МДО, UNICEF Uzbekistan
2. http://info.ziyonet.uz/ru/post/view/education
3. http://www.maam.ru
ФИО автора: Abduvahobova Sevara Alisher qizi
Namangan Davlat Universiteti
“Tasviriy va Amaliy Bezak San’ati”Fakulteti
2 – Kurs Magistratura Talabasi
Название публикации: «TASVIRIY SAN’AT VA UNING MAZMUN MOHIYATI»
Annotatsiya: Tasviriy sanʼat - rangtasvir, haykaltaroshlik, grafikani birlashtirgan nafis sanʼat turi; voqelikni uning osongina ilgʻab olinadigan fazoviy shakllarda koʻrgazmali obrazlarda aks ettiradi. Tasviriy sanʼat turlari oʻz xususiyatlariga qarab real borlikni obʼyektiv mavjud sifatlari — hajm, rang , fazo, shuningdek, predmetning moddiy shakli va nurhavo muhiti, harakat va oʻzgarishlari xissini yaratadi, bunda tasvirning hissiy konkretliligidan illyuzionizmga. oʻtish mumkin. Tasviriy sanʼat faqat koʻrish mumkin boʻlgan narsalarnigina tasvirlab qolmay, balki asarlarida hodisalarning vaqtinchalik rivoji, uning u yoki bu qismi (fabula), erkin hikoyanavislik, dinamik harakatlarni ham aks ettirib, dunyoni gʻoyaviy oʻzlashtirish imkoniyatlarini kengaytiradi.
Tayanch iboralar: Grafika,illyuziinizm,fabula,konseptual,dekoratib va amaliy san’at.
Insoniyatning mehnat faoliyati, eʼtiqodlari, diniy qarashlari zaminida Tasviriy sanʼat paydo boʻlgan va rivojlangan. Qadimgi tosh asrining ilk bosqichidayoq inson oʻz ehtiyoji uchun zarur boʻlgan buyumlarni yaratish, libos, turar joylar tayyorlash jarayonida qulaylik, maqsadga muvofiqlik tushunchalari rivojlanib, ritm, simmetriya hissi ortdi. Marxumlar bilan vidolashuv, dafn marosimlarida marxumlar qabriga turli buyumlar koʻyish odatlarida Tasviriy sanʼatning fazoviy fikr yuritish, fazoviylik, kenglik, olam tushuncha va tasavvurlari shakllanib bordi. Tosh, suyak, keyinchalik sopoldan ishlangan turli shakl va haykallarda, qoyatoshlarga, gor devorlariga chizilgan, rangda ishlangan rasmlarda ibtidoiy insonning mehnat faoliyati, dunyo, borliq haqidagi oʻyxayollari, oʻzga dunyo toʻgʻrisidagi tasavvurlari mujassamlashgan Yevropa akademik an'analarida tasviriy san'at asosan estetika yoki go'zallik uchun ishlab chiqiladi, uni dekorativ san'at yoki amaliy san'atdan ajratib turadi, bu ham kulolchilik yoki ko'pchilik metall ishlash kabi amaliy funktsiyaga xizmat qilishi kerak. Italiya Renessansida ishlab chiqilgan estetik nazariyalarda eng yuksak san'at shundan iborat ediki, unda ishtirok etgan amaliy mulohazalarning birontasi bilan cheklanmay, aytaylik, choynak yasash va bezash rassomning tasavvurlarini to'la ifodalash va namoyon qilish imkonini berdi. Bu, shuningdek, san'at qilish maxsus ko'nikmalar bilan turli shaxslar o'rtasida ish bulish jalb qilmadi muhim deb qabul qilindi, mebel bir parcha bilan zarur bo'lishi mumkin, deb, misol uchun,. Hatto tasviriy san'at doirasida, zarur ijodiy tasavvur miqdori asosida janrlar ierarxiyasi bor edi, tarixi rasmlar hali hayot nisbatan yuqori joylashtirilgan bilan.Tarixan, besh asosiy tasviriy san'at rassomlik edi, haykaltaroshlik, arxitektura, musiqa, va she'riyat, teatr va raqs, shu jumladan, ijro san'ati bilan. Amalda, tashqi ta'lim, tushunchasi odatda faqat tasviriy san'at uchun qo'llaniladi. Qadimgi usta bosma va chizmachilik xuddi adabiyotning nasriy shakllari she'riyatga bo'lganidek, rasm-rusmga ham tegishli shakllar sifatida kiritilgan. Bugungi kunda, tasviriy san'at ko'rib bo'lardi nima qator (hozirgacha muddatli foydalanish qoladi, deb) tez-tez qo'shimcha zamonaviy shakllarini o'z ichiga oladi, kino kabi, fotografiya, video ishlab chiqarish tartibga solish, dizayn, va kontseptual san'at.Tasviriy san'atning bir ta'rifi " asosan estetik va intellektual maqsadlar uchun yaratilgan va uning go'zalligi va mazmundorligi, xususan, rasm, haykaltaroshlik, chizmachilik, akvarel, grafika va arxitektura uchun baholangan tasviriy san'atdir."Shu ma'noda, tasviriy san'at va dekorativ san'at yoki amaliy san'at o'rtasida kontseptual farqlar mavjud (bu ikki atama asosan bir xil ommaviy axborot vositalarini qamrab oladi). Qolaversa, san'atning iste'molchisi estetik sifatlarni idrok etish, odatda, tasviriy san'atni ommabop san'at va o'yin-kulgidan Oʻrta asrlar Tasviriy sanʼati uslub jihatidan rangbarang , turlari keng va xilmaxil, bu davrda mahobatli haykaltaroshlikning nodir namunalari yuzaga keldi.
Hindiston, Indoneziya, HindiXitoy oʻlkalarida betakror haykaltaroshlik asarlari yaratildi.
Oʻrta Sharq mamlakatlarida miniatyuraning oʻziga xos turi yaratilgan boʻlsa, Oʻrta asr
Yevropa madaniyatida haykaltaroshlik va rassomlik diniy eʼtiqod va dunyoqarashlar zaminida oʻziga xos yoʻnalish va, mazmun kashf etdi, ikona sanʼati ravnaq topdi. Roman uslubi va gotikaaa barpo etilgan meʼmoriy obidalarda sanʼatlar sintezining ajoyib namunalari yaratildi."Nozik" so'zi ushbu san'at asarining sifatini emas, balki an'anaviy G'arbiy Evropa kanonlariga ko'ra intizomning sofligini anglatadi. Amaliy yordam dasturi qabul qilingan arxitektura holatidan tashqari, bu ta'rif dastlab "foydali" amaliy yoki dekorativ san'atni va hunarmandchilik deb hisoblangan narsalarning mahsulotlarini chiqarib tashladi. Zamonaviy amaliyotda bu farqlar va cheklovlar asosan ma'nosiz bo'lib qoldi, chunki rassomning kontseptsiyasi yoki niyati, bu ifoda etilgan vositalardan qat'i nazar, ustunlik beriladi.Bu atama odatda faqat Uyg'onish davridan boshlab G'arb san'ati uchun ishlatiladi, shunga o'xshash janr farqlari boshqa madaniyatlar san'atiga, ayniqsa, Sharqiy Osiyoga tegishli bo'lishi mumkin. Tasviriy sanʼat faqat koʻrish mumkin boʻlgan narsalarnigina tasvirlab qolmay, balki asarlarida hodisalarning vaqtinchalik rivoji, uning u yoki bu qismi (fabula), erkin hikoyanavislik, dinamik harakatlarni ham aks ettirib, dunyoni gʻoyaviy oʻzlashtirish imkoniyatlarini kengaytiradi. Tasviriy sanʼat insonning ruhiy kiyofasini, uning oʻzgalar bilan oʻzaro munosabatlarini, tasviriy holatning psixologik va emotsional mazmunini ham yoritadi.
Baʼzan mavjud boʻlmagan, rassom tasavvurining mahsuli boʻlgan obrazlarni ham yuzaga keltiradi. Insoniyat tarixidagi turli davrlarni aks ettiradi. Davrning faqat hissiy holatigina emas, balki uning gʻoyaviy mohiyati, siyosiy, falsafiy, estetik va etik gʻoyalari ham Tasviriy sanʼatning mazmuniga aylanadi. Tasviriy sanʼat obrazlarining koʻrgazmaliligi rassomga hayotning muayyan hodisasiga oʻz munosabatini yuksak darajada ifodalashiga imkon beradi; shu tufayli hayotni bilishning faol shakli sifatida jamiyatning ijtimoiy hayotida, maʼlum tizimning ommaviy ongini qaror topishida muxim rol oʻynaydi. Olamni bilishning shakllaridan biri sifatida ijtimoiy ongni shakllantiradi hamda xalq orzuumidlarini ifodalash shakli sifatida ham katta ahamiyat kasb etadi. Zamonaviy sharoitda umumgoyaviy kurashlarning bir boʻlagi sifatida namoyon boʻladi. "Tasviriy san'at" majmui ba'zan bezak san'atiga tenglashib, "kichik san'at" bilan "yirik san'at" deb ham ataladi. Bu, odatda, o'rta asr va qadimiy san'at uchun bo'lardi. 20-asr Tasviriy sanʼati murakkab va ziddiyatli. Bir tomonda klassik realistik sanʼatning talab va uslublari saklangani holda uni ifodaviyligiga eʼtibor qaratilishida, ishlangan har bir obrazni chuqur majoziy mazmunlar bilan toʻldirishga intilish kuzatilsa, aksincha noanʼanaviy Tasviriy sanʼat uslubida yangi ifoda va tasvir vositalarini topishga, butunlay yangicha sanʼat yaratishga intilish xarakati kuchliligi namoyon boʻlmoqda. Oʻzbekiston Tasviriy sanʼat i jahon hamjamiyatida sodir boʻlayotgan jarayonlar bilan hamnafas boʻlib, gʻar bir ijodkor oʻz qarash va kechinmalarini yangicha uslub va shakllarda ifoda etishga intilishi bilan xarakterlanadi.
Foydalaniladigan darslik va o’quv qo’llanmalar ro’yhati
1.Boymetov B. Qalamtasvir. Darslik “Musiqa” nashriyoti -2006.
2.Халилов Р. Рисунок, Издательство «Навруз» -2013.
3.Paul Thomas, Anita Taylor. Drawing, London-2011
4. Boymetov B «Qalamtasvir» Pedagogika institutlari va universitetlari talabalari uchun o’quv qo’llanma. Toshkent, 1997.
5. Tojiyev B, Mahkamova S. “Qalamtasvir” (dastlabki saboqlar). Metodik qo’llanma. Toshkent, 2013.
6. Brington Barber “Full course of the drawing”, Barselona-2014
Elektron ta’lim resurslari
1. www. tdpu. uz
2. www. pedagog. uz
3. www. Ziyonet. uz
ФИО автора: Xamroyeva Gulsun Baxshilloyevna Karmana tuman 11-"Oftobjon" davlat maktabgacha ta'lim tashkiloti direktori
Название публикации: «MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTI
JAMOASINING BOLAGA TARBIYAVIY TA’SIR KO‘RSATISH
IMKONIYATLARI»
Annotatsiya: Bolaning shaxs sifatida shakllanishida ijtimoiy muhit katta ahamiyatga ega. Shu o’rinda maktabgacha ta’lim tashkilotida tarbiyalanayotgan bolalar uchun ushbu tashkilotdagi har bir xodim, har bir jarayon muhim hisoblanadi, ya’ni bolalar kunning ko’p qismini tarbiyachi, musiqa rahbari, jismoniy tarbiya yo’riqchisi, defektolog hamda psixolog kabilar davrasida o’tkazishadi. Ushbu maqola maktabgacha ta’lim tashkiloti jamoasining bolaga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish imkoniyatlariga bag’ishlangan.
Kalit so’zlar: tarbiya, jamoaviy o’yinlar, jamoa manfaatlari, sog’lom fikrlash, xayrixohlik.
Shaxsning shakllanishida ijtimoiy muhit ham muhim o‘rin egallaydi. Bolalar va kattalar muloqoti hamda hamkorligini tadqiq qilgan D.B.Elkonin, M.I.Lisina, shuningdek, V.A.Suxomlinskiy kabi mashhur psixologlar va pedagoglar faoliyati shuni ko‘rsatadiki, bolaning shaxs sifatida kamol topishi, axloqiy rivojlanishi, o‘quv faoliyatini ijodiy egallashda kattalar bilan bola o‘rtasidagi mahsuldor hamkorlik muhim o‘rin tutishi isbot qilingan.
V.Y.Lyaudis va uning shogirdlari hamkorlikdagi mahsuldor faoliyat tarkibini sharhlashga alohida e’tibor beradilar. Uning maqsadi-o‘qishda o‘zlashtiriladigan predmetli faoliyatning hamda birgalikdagi harakat aktlarining, munosabatlari va muloqotning o‘z-o‘zini boshqarish mexanizmlarini qurish hisoblanadi. Hamkorlikdagi faoliyat predmeti o‘qish faoliyatining anglangan va umumlashgan usullari va birgalikdagi faoliyatning o‘zaro ta’siri va muloqot normalaridir.
Yirik psixolog B.F.Lomov umumiy psixologiyada qabul qilingan faoliyatni tahlil qilish sxemasini ko‘rib chiqib, ushbu faoliyatni bajaruvchi individning boshqa individlar bilan hamkorligi o‘zaro ta’sirini alohida ta’kidlab o‘tadi. Muallif psixologiyada o‘zaro ta’sir faqat ijobiy hollardagina nazarda tutilishi, lekin uning sxemasi ochib berilmaganligini uqtiradi. Uning fikricha, individual faoliyatni tahlil qilgan tadqiqotchilar faoliyat subyektining boshqa odamlar bilan aloqasini mavhumlashtirganlar. Biroq bu mavhumlashtirish qanchalik muhim bo‘lishidan qat’iy nazar o‘rganilayotgan hodisalarni bir tomonlama ochish imkoniyati to‘g‘risidagi fikrlar B.F.Lomov tomonidan asoslab ko‘rsatilgan.
Yuksak g‘oyaviy yo‘nalishga ega bo‘lgan, umumiy maqsad, harakatlarning birbiriga mosligi va uyushqoqligi bilan bir butun, nihoyatda hamjihat, sog‘lom hamda muayyan maqsadni ko‘zlovchi jamoani uyushtirish orqali tarbiyalash - yoshlarga tarbiya berishning asosiy tamoyillaridan biridir. Bunday yoshlar jamoasi tarbiyachining tayanch yordamchisi, tarbiyaviy ta’sirning qudratli qurolidir.
Jamoa va yoshlarning bir-biriga bog‘liqligi g‘oyat darajada cheksizdir. Chunki odam shaxs sifatida tug‘ilmaydi, u individ sifatida dunyoga keladi. Odamlar ya’ni ota-onalar, atrofdagi kishilar bilan bo‘lgan muloqotda, o‘zaro munosabatlarda shaxsga aylanadi. Bu narsa bolalar orasida o‘tkazilgan ilmiy tadqiqotlar asosida isbotlangan. Agar katta yoshdagi odamlar bola bilan munosabatda bo‘lmasalar, bola bilan “gaplashmasalar” va o‘ynamasalar, u aqliy va hissiy taraqqiyot jihatdan keskin suratda orqada qolib ketadi.
Shaxs ong egasi bo‘lgan odamdir, ong esa faqat tabiiy hodisalar olaminigina aks ettirib qolmay, balki shaxs insoniyat tajribasi asosida to‘plangan narsalar bilan munosabatda bo‘ladigan ijtimoiy ong mahsulotlarini ham aks ettiradi. Bola o‘yinga adabiy qahramonga taqlid qilishiga intilishi, munozaralarda qatnashishi - bularning hammasi maktab bolasi shaxsini faolligining namoyon bo‘lishidir.
Bola shaxsini tarkib topishi jamoada amalga oshadi. Bundan bola avvalo o‘zi haqida uchinchi shaxs tilidan gapiradi. Masalan: “Aqidani o‘ynagisi kelyapti”. Undan keyin bolani o‘z-o‘zini anglashining sodda shakli sifatida o‘z xarakter xislatlarini anglash yuzaga keladi. Lekin faqat yoshlar jamoasining boshqa a’zolari bilan bo‘ladigan munosabatdagina bolaning o‘z-o‘zini anglashi jamoada o‘z rolini anglash darajasigacha ko‘tariladi. Boshqalar uni “yaxshi” yoki “yomon” deb baho berishlarini tushungandan keyingina bola o‘z-o‘ziga baho berishni o‘rganadi. Mana shunday yo‘l bilan taqlid qilish yuzaga keladi. Avval qisqa muddatli, ba’zan tasodifiy jarayon sifatida, undan so‘ng esa jamoaning yetarli darajada faol ta’sir ko‘rsatishi tufayli shaxsning xislati sifatida o‘zo‘zini tanqid qilish xislati yuzaga keladi. Shuning uchun tarbiyaning muvaffaqiyatli shartlaridan biri - shaxsni “jamoada va jamoa orqali tarkib toptirishdir”.
O‘smir o‘z tengqurlari, jamoa hayoti va faoliyatida faol ishtirok etib, jamoa manfaatlarini ko‘zlab yashashiga hamda o‘z xatti-harakatlarini ana shu jamoaga bo‘ysundirishga o‘rganadi. Bola faqat jamoada va jamoa ta’siri ostida jamoa o‘zaro birdamlik munosabatlar tajribasini, ijtimoiy yo‘nalishni taraqqiy ettirish, shaxs va jamiyat o‘rtasidagi to‘g‘ri munosabatlar tajribasini egallaydi. Jamoadan tashqarida bunday sifatlarni umuman tarbiyalab bo‘lmaydi. Shuningdek, tengqurlar jamoasi shaxsning barcha ijobiy sifatlarini (kamtarlik, vijdoniylik, qat’iylik, o‘z-o‘zini tuta bilish va h.k.) tarkib toptirish va taraqqiy ettirishga ta’sir ko‘rsatadi. Jamoa yalqovlik, xudbinlik, ichi qoralik, qo‘rqoqlik, o‘z-o‘zini tuta bilmaslik, ikki yuzlamachilikni fosh qilib tashlaydi.
Muvaffaqiyatsizlikdan gangib qolmaslikka ko‘maklashadi, o‘zini yo‘qotib qo‘yish, tushkunlik va o‘ziga bo‘lgan ishonchni yo‘qotishga yo‘l qo‘ymaydi, ya’ni yoshlar o‘z tengqurlari jamoasini o‘zini ko‘zguda ko‘rgandek bo‘ladi. O‘zining yaxshi va yomon xislatlarini va jamoadoshlarning yaxshi va yomon sifatlarini bilib olish bilan birga ularga va har qanday xislatlarga ijobiy yoki salbiy munosabatni aks ettiradilar.
Yoshlarning o‘ziga xos xususiyatlari turlicha bo‘lishi sababli jamoaning ham tashkil topishi va uning faoliyati unga bog‘liqdir. Chunki jamoaning yo‘nalishi faqat jamoada tarkib topadi. Shuning uchun jamoa o‘zaro munosabatlar va jamoa faoliyat tajribasi shunchaki qat’iylikni emas, balki jamoa qat’iyligini, shunchaki kamtarlikni emas, balki jamoa kamtarligini tarkib toptiradi. Jamoa tarbiyaviy ta’sirining asosiy tomoni shundaki, u tarbiya subyekti sifatida namoyon bo‘ladi.
O‘quv ishlari - jipslashgan bolalar jamoasini tashkil qilishda asosiy yo‘ldir. Hamma uchun umumiy ish bo‘lgan o‘qish butun sinf bolalarini do‘stona jamoa qilib jipslashtiradi. Guruhda bolalar jamoasi tuzilgandan keyin, bu jamoa - bolalar axloqini tarbiyalashda eng muhim vositalardan bo‘lib qoladi. Kattalar, ota-onalar jamoani tarbiyalashda eng muhim vositalardan biridir. Kattalar, ota-onalar jamoasini tarbiyalaydi, uni izga soladi, mustahkamlaydi, shundan keyin bu jamoaning o‘zi katta tarbiyaviy kuchga aylanadi.
Bog‘chaning ham vazifasi bolalarni jipslashtirish, jamoani tashkil qilishda muhim vositalardandir. Bu ishlar bolalarning fan, san’at, jismoniy tarbiya va sportga bo‘lgan, ayniqsa milliy kurash, ya’ni o‘zbek kurashini tashkil qilishga bo‘lgan qiziqishi va ehtiyojlarini qondirishga qaratilgandir.
Bolalarni jamoa uchun, jamoa orqali tarbiyalash shaxs shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Chunki yoshlar faqat jamoada va jamoa ta’siri ostida o‘zaro munosabatlar asosida haqiqiy komil inson bo‘lib shakllanadi. Jamoa o‘z a’zolariga ta’sir ko‘rsatadi, ulardan muayyan xulqatvorni talab qiladi. Jamoaning sog‘lom va obro‘li jamoatchilik fikri kuchi nihoyatda kattadir. Jamoaning ma’qullash yoki qoralashi, jamoaning sog‘lom tanqidi, o‘z a’zolari oldiga qo‘yadigan ta’sirli va jiddiy talablari shaxsni tarkib toptiruvchi, nazorat qiluvchi va tuzatuvchi muhim omildir. Hammaga ma’lumki, axloq qoidalari va normalarini buzuvchi bolaga ko‘pgina o‘qituvchining tarbiyaviy ta’siri o‘tmaydi. Yoki aksincha, aybdor bola uning xatti-harakatlariga xayrixohlik bildiribgina qolmasdan, balki bir ovozdan va chinakam qoralagan, yetarlicha zarba bergan ahil jamoaning siquviga qarshi tura olmaydi. Natijada jamoa talablarining taraqqiy etishi jipslashgan, axloqiy jihatdan o‘sgan jamoa bilan birga muayyan evolyutsiyani, dinamikani boshidan kechiradi.
Sog‘lom ijtimoiy fikrga, o‘z a’zolariga nisbatan rivoj topgan tanqid va talabchanlikka ega bo‘lgan, inoq, g‘oyaviy yo‘nalishga ega bo‘lgan jamoa o‘z a’zolariga ta’sir ko‘rsatish kuchiga ega bo‘ladi hamda ularga to‘g‘ri yo‘nalishda ta’sir ko‘rsatadi. Ammo buning o‘zi kamlik qiladi. Ana shundan bunday jamoada ta’sir ko‘rsatishning to‘g‘ri shakllarini qo‘llay olishi, individual yondashishi, nazorat usulini qo‘llash xislatlarini tarkib toptirishdan iborat vazifa bordir.
Jamoada va jamoa uchun tarbiyalash, tarafdori bo‘lgan V.A.Suxomlinskiy ham bolalar jamoasida bolalar xatti-harakatini muhokama qilishdan qochish zarur, chunki bundan ayrim hollarda bola psixikasini shikastlanishi, xato va kamchiliklarga yo‘l qo‘yilishi mumkin deb hisoblaydi. Darhaqiqat, jamoa inoqlik bilan kerakli yo‘nalishda ish tutib, ta’sir ko‘rsatishning o‘zini oqlamagan shakllarini (burchakka turg‘izib qo‘yish, urish, qulog‘ini cho‘zish) qo‘llashga harakat qilgan ayrim hollarda ham bo‘ladi. Barcha hollarda o‘qituvchining jamoa ishiga aralashishi va uni kuzatish xuquqi saqlanib qoladi, shunday bo‘lsa ham, jamoa ta’sir ko‘rsatishning to‘g‘ri shakllarini tanlay olishiga erishish kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Sayidahmedov N. Pedagogik mahorat va pedagogik texnologiya. – T.: OPI, 2003.
2. Sultonova G.A. Pedagogik mahorat. – T.: Nizomiy nomidagi TDPU, 2005.
3. Markova A.K. Psixologiya professionalizma. – M.: Znaniye, 1996.
4. Muslimov N.A. Bo‘lajak kasb ta’limi pedagoglarini kasbiy shakllantirish / Monografiya. – T.: Fan, 2004.
ФИО автора: O’sarova Ma'mura Raxmatovna
Karmana tuman 11-"Oftobjon" davlat maktabgacha ta'lim tashkiloti uslubchisi
Название публикации: «MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTI TARBIYALANUVCHILARINING SHAXS SIFATIDA SHAKLLANISHIDA
TARBIYAVIY TADBIRLARNING AHAMIYATI»
Annotatsiya: Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tashkil etiladigan darslar, mashg’ulotlar, sport mashg’ulotlari, tarbiyaviy tadbirlarning barchasi- unda tarbiyalanadigan bolalarning har tomonlama yetuk bo’lib tarbiyalanishida muhim ahamiyatga ega. Ushbu maqola maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyalanuvchilarining shaxs sifatida shakllanishida tarbiyaviy tadbirlarning ahamiyatiga bag’ishlangan.
Kalit so’zlar: bolalar bog’chasi, ma’naviy kamolot, mehnatsevarlik, tarbiyaviy tadbirlar.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlari- maktabgacha yoshdagi bolalarning ijtimoiy tarbiya muassasalari. Ushbu sohada misli ko‘rilmagan o‘zgarishlarni bugun har bir yurtdoshimiz sezib, kuzatib turibdi. Ta’limning poydevori hisoblangan maktabgacha ta’lim tizimiga davlat tomonidan bu qadar tizimli va bir-birini to‘ldiruvchi e’tibor hamda amaliy yordam kuzatilmagan, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Bog‘cha tarbiyasini olgan bola bilan bog‘chaga bormagan bolani solishtirganda, ularning fikrlash darajasi o‘rtasida yer bilan osmoncha farq borligini sezish qiyin emas.
Shuning uchun ham biz maktabgacha ta’lim tizimini qayta ko‘rib chiqish masalasini davlat siyosati darajasiga ko‘tarib, bu borada katta ishlarni boshladik. Agar shu ishni har tomonlama puxta o‘ylab amalga oshirmasak, butun ta’lim tizimida sifat o‘zgarishiga erishishimiz, ta’limning uzluksizligini ta’minlashimiz qiyin bo‘ladi, — deya ta’kidlagandi Shavkat Mirziyoyev.
Maktabgacha ta’lim tashkilotida bolalarni jamoada ishlashga o’rgatish juda muhim jarayondir. Jamoa orqali bolalar o‘zini ko‘zguda ko‘rgandek his qilishi muhimdir. Chunki ular haqiqiy jamoadagina o‘zini-o‘zi anglaydi, kamchilik va yutuqlari, salbiy va ijobiy sifatlarini farqlaydi, jamoadagi ideal kishilardan o‘rnak oladi, ularga o‘xshashlikka harakat qiladi, o‘zini-o‘zi tarbiyalash imkoniga ega bo‘ladi. O‘z-o‘zini tarbiyalash esa insonning axloqiy sifatidir. Unda bolalar o‘zini-o‘zi qo‘lga oladi, salbiy sifatlaridan holi bo‘lishga, yaxshi sifatlarni o‘zida shakllantirishga harakat qiladi. Bu esa jamoaning shaxs shakllanishiga ijobiy ta’sir etishidir.
Bolalarni shaxs sifatida shakllanishida bolalar o‘rtasida o‘tkaziladigan tarbiyaviy tadbirlar katta rol o‘ynaydi. Chunki bolalar o‘rtasida o‘tkaziladigan, ayniqsa, bog‘chalarda uyushtiriladigan tadbirlar - jipslashgan bolalar jamoasini tashkil etishda muhim vositalardan biridir. Bolalarni jamoa qilib jipslashtirish uchun dastavval umumiy maqsad bo‘lishi kerak, hammaning manfaatiga to‘g‘ri keladigan, butun guruh uchun umumiy ish bo‘lishi maqsadga muvofiq. Keyin jamoa orasida ishlarni aniq taqsim qilish va uni bajarilishini muntazam ravishda tekshirish lozim. Bunda hamma bir kishi ekanligi sezilib turishi lozim. Bu maktab jamoatchilik topshirig‘ini yaxshi bajargan guruh, (hozirgi kunda bunday tadbirlar mahallalarda ham o‘tkazilishi maqsadga muvofiq), bog‘cha uchun faxrlanish nimaligini tushunib olish imkonini beradi. Bog‘chalarda, mahallalarda kechalar, ertaliklar, ekskursiyalar, bayramlarni birgalashib o‘tkazish bolalar jamoasini tuzishga va uni mustahkamlashga yordam beradi.
O‘zbek xalqining eng yaxshi an’analari kattalarni hurmat-izzat qilish,
mehmondo‘stlik, uvol va undan qo‘rqish, o‘zaro hamkorlik , hashar yo‘li bilan bitmagan ishlarni jamoa bo‘lib bitirish, kattalar bilan salomlashib o‘tish, qariyalarga yordam berish, yo‘l berish, qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib so‘rashish, to‘y va marosimlarda yordamlashish kabi ko‘plab ishlarga xayrixohlik bildirishni va ularni yoshlar ongiga singdirish - bu kundalik
hayotimiz jarayonida, yoshlar bilan o‘zaro munosabatlar, ro‘znoma va oynomalar sahifalarida, oynai jahon eshittirishlarida doimo olib borilishi maqsadga muvofiqdir.
Inson shaxsini yetuk, barkamol tarbiyalash vositasi bo‘lgan mehnatni mohiyati uning bog’cha bolasi yoki yoshlar hayotida qanday o‘rin tutganligi emas, balki bolaning, yoshlarning - eng muhim ijtimoiy tushuncha munosabatini qandayligidan, qanday xarakterda ekanligidan, bolaning mehnat jarayonida kattalar va o‘rtoqlari bilan qanday munosabatda bo‘lishlaridan iboratdir.
Bolalarni mehnatga ijobiy munosabatda bo‘lish, jamiyatga hurmat, o‘z xattiharakatlarini kerakli tarzda yo‘lga solish va tuzatish jarayonlarini tarkib toptirish, bularning hammasi har qanday mehnat jarayonida ham emas, balki maxsus uyushtirilgan, muayyan tarkiblarda amalga oshiradigan mehnat faoliyatidagina yuz beradi. Shuning uchun bolalarni mehnat tarbiyasini to‘g‘ri uyushtirish - to‘g‘ri tashkil qila olish shu qadar muhimdir. Mehnat tarbiyasining muvaffaqiyati ko‘p jihatdan bola shaxsini tarkib toptirish muvaffaqiyatiga bog‘liqdir.
Mehnat tarbiyasi tajribalari, pedagogik-psixologik izlanishlarga doir materiallar mehnatni haqiqatdan ham yoshlarni tarbiya olishiga aylantiradigan quyidagi shartlarni ifodalab berish imkonini yaratadi:
1.Bolalar mehnati ijtimoiy foydali bo‘lishi kerak. Bolalar o‘z mehnatining muayyan ijtimoiy qiymatga, ijtimoiy ahamiyatga ega ekanligi, kishilarga, jamiyatga, jamoalarga foyda keltirishini anglab yetmog‘i lozim.
2. Ijtimoiy qiymatga ega bo‘lgan foydali mahsulot mehnat natijasi bo‘lishi. Bola o‘z mehnatini yaqqol va aniq ko‘rishi lozim. Shu munosabat bilan bolani o‘z mehnati natijalarining ijtimoiy vazifasi bilan mufassal tanishtirish, bolaga uning mehnatini kimga kerakligini ko‘rsatish juda muhim.
3.Bolalarning mehnati jamoa mehnati bo‘lmog‘i kerak. Jamoa mehnati - umumiy mehnat vazifalarini birgalikda bajaradigan, umumiy maqsad, umumiy vazifalar bilan birlashib qilinadigan mehnatdir. Mana shunday mehnatgina bolalarning, yoshlarning o‘z xatti-harakatlarini jamoa irodasiga bo‘ysundira olish sifatlarini tarbiyalaydi. Mehnat faoliyati jarayonida shaxsiy yutuqlargina mehnat manbai bo‘lsa, jamoatchilik sifatlarini tarkib toptirish uchun asos bo‘lmaydi. Jamoa bilan amalga oshiriladigan ish, yumush mehnatning umumiy natijalari, bolalarning (insonlarning) har birini ko‘rsatkichlariga bevosita bog‘liq bo‘ladi.
4.Mehnat jarayonida bolalar o‘z-o‘zini uyushtirish va mustaqil mehnat qilishning har xil shakllarini qo‘llashlari lozim. Gap faqat bolalarning tashkilotchilik malakalarini hosil qilishdagina emas, balki o‘z-o‘zini uyushtirishning mustaqillikka rahbarlik qilish va bo‘ysunish malakalarini, ijodiy tashabbusni, ma’suliyat hamda jamoat manfaatlarini, ijodiy tashabbusni, his qilish sifatlarini taraqqiy ettirishga yordam beradi.
5.Bolalarning mehnati ularning o‘zlari uchun qiziqarli bo‘lishi lozim.
6.Bolalarning mehnati ularning kuchiga yarasha bo‘lmog‘i lozim. Mehnat bolalarni haddan tashqari ko‘p kuch sarf qilishga, juda toliqib qolishga olib bormasligi lozim. Mehnat bolaning kuchiga, jismoniy rivojlanishiga, yoshiga mos bo‘lsa, unda bola muvaffaqiyatga erishadi, aksincha u mos bo‘lmasa, u bola psixikasiga qattiq ta’sir qiladi, bola o‘z kuchiga ishonchni yo’qotadi, hatto kuchi yetadigan ishni bajarishdan ham bo‘yin tovlaydi.
7.Bolalarning mehnati ta’lim faoliyati bilan bog‘liq bo‘lishi yaxshi natija beradi, chunki ularning nazariy olgan bilimlari bilan mehnat faoliyatlarini uzviy ravishda shunday bog‘lash zarurki, ularning mehnati biologiya, kimyo, geometriyani bilishni, chizmalar chizish hamda ularni tushunib ola bilishni talab etsin.
8. Bolalarni mehnat bilan jazolashga va mehnati uchun jazolashga aslo yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Chunki bola unga kuch sarf qiladi, mashaqqat chekadi.
9.Boladan ishni shunchaki bajarishini emas, balki, asbob-uskunalarga, materiallarga, mehnat qurollariga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lishini talab etish zarur. Bu shartlarga amal qilish - bola uchun mehnat faoliyatining qiziqarli faoliyatga aylanishiga imkon yaratadi. Ularda zo‘r ma’naviy qoniqish hislarini uyg‘otadi, mehnat jarayonida bolalar to‘g‘ri ijtimoiy xatti-harakatlarning amaliy tajribasini egallaydilar. Inson shaxsining shakllanishi bolani mehnatga bo‘lgan ijobiy munosabati orqali paydo bo‘ladi.
Demak, bolalar bajaradigan mehnat jiddiy mehnatga havas o‘tini yoqishi lozim, bunday mehnatsiz odam inson sha’niga yarashadigan hayot kechira olmaydi. Mehnat odamning tug‘ma ehtiyojidir. Bolalarni mehnatsevarlik ruhida tarbiyalash eng muhim vazifalardan biridir. Buning uchun:
Bolalarni mehnatsevarlik ruhida tarbiyalash va uni jahon andozalari darajasiga yetkazish hozirgi zamon talabidir.
Bolalarimizni mehnatsevarlik ruhida tarbiyalash yangicha asoslarda, ya’ni 1-dan milliy qadriyatlarimiz zaminida va 2-dan, rivojlangan mamlakatlar tajribasidan o‘zini oqilona jahon andozalarini namunasida yo‘lga qo‘yish lozim. Chunki mehnatsevarlik – ma’naviy tushuncha bo‘lib, u subyekt - obyekt munosabatlarida shakllanadi va natijalari namoyon bo‘ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Muslimov N.A., va boshqalar. Kasb ta’limi pedagoglarining kasbiy kompetentligini shakllantirish texnologiyasi/ Monografiya. – T.: “Fan va texnologiya” nashriyoti, 2013.
2. Muslimov N.A., Usmonboyeva M.H., Sayfurov D.M., To‘rayev A.B.
Pedagogik kompetentlik va kreativlik asoslari – Toshkent, 2015.
3. M.M. Axmedjanov, B.Q.Xo‘jayev, Z.D. Hasanova. Pedagogik mahurat. Buxoro Davlat universiteti, 2014-y.
ФИО автора: Қиличова Дилдора
Навоий вилоят Кармана туман 24-умумий ўрта таълим мактаби она тили ва адабиёт фани ўқитувчиси
Название публикации: «ЎҚУВЧИЛАР КОМПЕТЕНЦИЯСИНИ ОШИРИШДА
МУСТАҚИЛ ИШЛАШНИ ТАШКИЛ ЭТИШ САМАРАДОРЛИГИ»
Аннотация: Ушбу маколада ўқувчиларда ўрганилган билим, кўникма ва малакаларидан ташқари кундалик ҳаётларида учрайдиган муаммоларни ҳал этишда компетенциядан фойдалана олиш кўникмаларини шакллантириш зарурлиги ҳақида фикр юритилган.
Калит сўзлар: компетенция,касбий компетенция, таянч ва фанга оид компетенциялар
Tаълим муассасасида ўқувчиларга билим, кўникма ва унга доир малакаларга эга бўлишлари билан биргаликда, ўз фикрини бошқаларга тушунтира олиш, бошқаларни тинглаб, уларни тушуна олиш, баҳсга киришиш яъни бошқача қилиб айтганда, коммуникатив компетенцияга эга бўладиган ҳолда тайёрлаш керак. Таълим муассасаси битирувчиси ўз ҳаётида шахсий, ижтимоий, иқтисодий ва касбий муносабатларга киришиши, жамиятда ўз ўрнини эгаллаши, дуч келадиган муаммоларнинг ечимини ҳал этиши, энг муҳими ўз соҳаси, касби бўйича рақобатбардош бўлишини таъминлашда, асосан, педагог кадрлар салоҳияти ҳал қилувчи омил ҳисобланади. Демак, жамиятдаги барча янгиланишларни уйғунлаштириш учун шахсий етуклик билан бирга касбий компетентлик ҳам муҳим аҳамият касб этади. Ҳозирги тез ўзгараётган дунёда умумтаълим мактаби ўқувчиларини ҳаётга тайёрлашда уларни шахсий ва жамоа олдига кутилмаганда қўйилган муаммоларнинг мақбул ечимини топа оладиган, мустақил равишда зарурий ахборотларни излаб топадиган ва улардан таҳлил асосида зарурийларини ажратиб оладиган, барча билан мулоқотга кириша оладиган, таълим муассаcсида олган билимларини ҳаётий эҳтиёжларида қўллай оладиган хусусиятларга эга ҳолда тарбиялаш зарур бўлади. Бунинг учун эса барча умумтаълим муассасаларида таълим жараёнини, шу жумладан фанларни ўқитиш самарадорлигини ва ўқувчиларни фанларни ўзлаштириш компетенциясини оширишда мустақил ишларни янги ахборот технологиялари асосида ташкиллаштириш ҳамда улардан самарали фойдаланиш энг муҳим мавзулардан бири бўлиб ҳисобланади.
Шу билан биргаликда ўрганилган билим, кўникма ва малакаларидан кундалик ҳаётларида учрайдиган муаммоларни ҳал этишда фойдалана олиш кўникмалари шаклланиши зарур. Шунга кўра, бу вазифаларни таълим муассасида ўқувчиларни ўқув предметларини ўрганиш жараёнида зарурий билим, кўникма ва малакаларга эга қилиш билан биргаликда уларни ҳаётий эҳтиёжларида қўллай оладиган ҳолда тайёрлаш керак.
Ўқувчилар компетенциясини ошириш учун ахборот технологиялари асосида мустақил ишларини ташкил этишдан асосий мақсад уларнинг фундаментал билимларини, кўникма ва малакаларни, маҳоратини, иқтидорини, мустақил фикрлаш, шу жумладан, психологик-педагогик хусусиятларини намоён қилиш фаолиятини шакллантиришдан иборат.
Умумтаълим мактабларида таълим сифат-самарадорлигини оширишда ўқувчиларнинг ватанга муҳаббат, билимга чанқоқлик, меҳнатсеварлик, миллий ғоя ва унинг моҳияти, аждодларимизнинг миллий қадриятларимиз тўғрисидаги қарашлари ва бой маънавий меросларини ўрганиш бўйича билим, кўникма ва малакаларини замонавий ахборот технологиялари асосида шакллантиришда мустақил ишларнинг аҳамияти катта.
Умумтаълим мактабларида ўқувчилар компетенцияси самарадорлигини оширишда уларнинг мустақил ишларини ташкил этиш учун қуйидаги шартшароитларга эга бўлиш керак:
- ўқувчиларни мустақил ишлаш ва фикрлашга тайёргарлиги;
- эгаллаган билимлар мотивацияси ва касбий фаолият кўникмаларини эгаллаши;
- барча керакли ўқув-методик қўлланмалар ва маълумотларнинг мавжудлиги ва улардан фойдаланиш имкониятини мавжудлиги;
- мустақил ишларни бажарилганлигини мунтазам назорат қилиб борувчи ахборот тизимининг мавжудлиги ва фаолият кўрсатиши.
Ўқувчиларнинг мустақил ишлари ҳар қандай таълим турининг ажралмас қисми ҳисобланиб, унинг энг асосий вазифалари сифатида назарий материалларни сифатли ўрганиш, мустақил ишлаш кўникма ва малакаларини шакллантириш, билимларни эҳтиёжга асосан доимий равишда тўл-дириш ва янгилаш, мустақил ишлашнинг рационал қоидалари ва методларини ўзлаштириш тушунилади. Умумтаълим мактабларида ўқувчилар компетенциясини ошириш бўйича мустақил ишлаш жараёнини бошқаришнинг асосий моҳияти- бу шу жараённи шундай ташкил этишдан иборатки, бунда ўқувчилар берилган топшириқларни бажарсинлар ва мустақил излаш йўли билан илмий тасаввурлаш усулини ўзлаштирсин, ўз устида ишлаш кўникмаларини шакллантирсин, ўзининг ўқув фаолиятида ижодий ёндошувга бўлган қизиқиши ривожлансин ҳамда шу билан бирга келажакдаги касбий фаолиятига бўлган қизиқишини муваффақиятли шакллантириш учун зарур бўлган хусусиятлари, қобилиятлари, характерини мукаммалаштирсин.
Бундан шу нарса келиб чиқадики, тўғри ташкиллаштирилган мустақил ишлар нафақат психологик-педагогик, балки шахсий-касбий аҳамиятга ҳам эга бўлади. Ўқув жараёни давомида ўқувчиларда назарий ва амалий масалаларни мустақил ҳал қилиш кўникмалари маълум бир миқдорда шаклланади.
Бугунги кунда умумтаълим мактабларида ўқувчиларни мустақил ишлашини ташкил этиш учун замонавий компьютер ва телекоммуникацион технологиялар кенг имкониятларни яратиб бермоқда.
Ахборот ва компьютер технологиялари ўқувчиларга ўзлари учун янги-лик ҳисобланган маълумотлар билан мустақил ишлаш, муҳим ва шахсий-касбий аҳамиятли кўрсаткичлар ажратиш кўникмаларини эгаллаш имконини беради.
Ўқувчиларнинг мустақил ишларини фаоллаштириш ўқув материаларидан фойдаланишни ўрганиш, мукаммаллаштириш ва ижодий ёндошиш, янги фундаментал билимларни эгаллаш, интерфаолликни ривожлантириш, илмий адабиётлар ва ахборот ресурслари билан ишлаш амалий кўникма ва малакаларини шаклланиши билан асосланади.
Ахборот технологиялари асосида ўқувчиларда ижодий ишлашга бўлган қизиқиш ва интилишни шакллантириш, ҳосил бўлган муаммоларнинг ижобий ечимларини мустақил излаб топиш ва ўз фикр мулоҳазаларини баён этишга жалб қилиш лозим бўлади. Бошқача айтганда, психологик-педагогик хизмат кўрсатиш самарадорлигини ошириш жараёнида ўқувчиларнинг мустақил ишларини ташкил этишда асосий эътибор энг аввало ўқувчига зарур бўлган шароитни ҳамда уларни компьютер ва ахборот технологияларидан самарали фойдаланиш имкониятини яратишга қаратилиши лозим.
Фойдаланилган адабиётлар
1. Умумий ўрта таълимнинг Давлат таълим стандарти ва ўқув дастури. Т.: 2017 йил
2. Сирожиддинов Ш. Ўзбек мумтоз адабиётининг фалсафий сарчашмалари. Тошкент: Янги аср авлоди, 2011.
3. Йўлдошев Ж.Ғ., Усмонов С. Илғор педагогик технологиялар. – Т.:Ўқитувчи, 2004. – 101 б.
Abstract: This article discusses the need to develop students' ability to use competencies in solving problems in their daily lives in addition to the knowledge, skills and competencies they have learned.
Keywords: competence, professional competence, basic and scientific competencies
In an educational institution, students need to be trained to be able to explain their ideas to others, to listen to others, to understand them, to engage in debate, in other words, to have communicative competence, in addition to acquiring knowledge, skills and related skills. The potential of the teaching staff is a decisive factor in ensuring that the graduate enters into personal, social, economic and professional relationships, takes his place in society, solves problems, and most importantly, is competitive in his field, profession. Hence, along with personal maturity, professional competence is also important to harmonize all innovations in society. In today's fast-changing world, in preparing secondary school students for life, they are able to find optimal solutions to unexpected problems individually and collectively, independently search for the necessary information and analyze it, communicate with everyone, apply their knowledge in life. it will be necessary to bring up without features. To this end, one of the most important issues is the organization and effective use of independent work on the basis of new information technologies in all secondary schools to increase the effectiveness of the educational process, including science teaching and students' competence in learning subjects.
At the same time, it is necessary to develop the skills to use the acquired knowledge, skills and abilities in solving problems encountered in everyday life. Accordingly, these tasks should be prepared in the educational institution so that students acquire the necessary knowledge, skills and competencies in the process of learning the subjects, as well as be able to apply them in their life needs.
The main purpose of the organization of independent work on the basis of information technology to increase the competence of students is to form activities to demonstrate their fundamental knowledge, skills and abilities, skills, abilities, independent thinking, including psychological and pedagogical characteristics.
In improving the quality and effectiveness of education in secondary schools, independent work plays an important role in shaping the knowledge, skills and abilities of students to love the motherland, thirst for knowledge, diligence, the national idea and its essence, views of our ancestors on national values and rich spiritual heritage.
In order to increase the effectiveness of students' competence in secondary schools, it is necessary to have the following conditions for the organization of their independent work:
- readiness of students to work and think independently;
- Motivation of the acquired knowledge and acquisition of professional skills;
- Availability and accessibility of all necessary teaching aids and information;
- Availability and functioning of an information system that regularly monitors the implementation of independent work.
Independent work of students is an integral part of any type of education, the main tasks of which are the quality study of theoretical materials, the formation of skills and abilities to work independently, the constant replenishment and updating of knowledge, mastering the rational rules and methods of independent work.
The main purpose of managing the process of independent work on improving the competence of students in secondary schools is to organize this process so that students can complete the tasks and master the method of scientific imagination through independent research, develop skills of self-study, develop interest in creative approaches. and at the same time to improve the qualities, abilities, character necessary for successful formation of interest in the future professional activity.
It follows that properly organized independent work has not only psychological and pedagogical, but also personal and professional significance. During the learning process, students develop a certain amount of skills to solve theoretical and practical problems independently.
Today, modern computer and telecommunication technologies create ample opportunities for the organization of independent work of students in secondary schools.
Information and computer technology allows students to work independently with information that is new to them, to acquire the skills to distinguish between important and personal-professionally significant indicators. Activation of students' independent work is based on the formation of practical skills and abilities to learn, improve and creative approach to the use of learning materials, acquire new fundamental knowledge, develop interactivity, work with scientific literature and information resources.
It is necessary to form in students an interest and aspiration to creative work on the basis of information technology, to independently search for positive solutions to the problems that arise and to involve them in the expression of their views. In other words, in the process of increasing the effectiveness of psychological and pedagogical services, the main focus in the organization of independent work of students should be focused on creating the necessary conditions for students and their effective use of computers and information technology.
Аннотация: в этой статье обсуждается необходимость развития у учащихся способности использовать компетенции для решения проблем в повседневной жизни в дополнение к знаниям, навыкам и компетенциям, которые они приобрели.
Ключевые слова: компетенция, профессиональная компетенция, базовые и научные компетенции.
В образовательном учреждении учащиеся должны обладать знаниями, навыками и компетенциями, чтобы иметь возможность объяснять свои идеи другим, слушать других, понимать их, участвовать в дебатах, другими словами, обладать коммуникативной компетенцией. Потенциал профессорскопреподавательского состава - решающий фактор в обеспечении того, чтобы выпускник вступал в личные, социальные, экономические и профессиональные отношения, занимал свое место в обществе, решал проблемы, а главное, был конкурентоспособным в своей области, профессии. Следовательно, наряду с личной зрелостью, профессиональная компетентность также важна для гармонизации всех инноваций в обществе. В современном быстро меняющемся мире, готовя школьников к жизни, они способны индивидуально и коллективно находить оптимальные решения неожиданных проблем, самостоятельно искать и анализировать необходимую информацию, общаться со всеми, применять полученные знания в жизни. надо будет без фич воспитывать. Для этого одним из важнейших вопросов является организация и эффективное использование самостоятельной работы на основе новых информационных технологий во всех общеобразовательных школах для повышения эффективности учебного процесса, в том числе преподавания естественных наук и компетентности учащихся в изучении предметов.
В то же время необходимо развивать навыки использования полученных знаний, навыков и умений при решении проблем, с которыми сталкиваются в повседневной жизни. Соответственно, эти задания должны быть подготовлены в образовательном учреждении, чтобы учащиеся приобрели необходимые знания, навыки и компетенции в процессе изучения предметов, а также смогли применить их в своих жизненных потребностях.
Основной целью организации самостоятельной работы на основе информационных технологий для повышения компетентности обучающихся является формирование деятельности по демонстрации их фундаментальных знаний, навыков и умений, навыков, способностей, самостоятельного мышления, включая психолого-педагогические характеристики.
Самостоятельная работа играет важную роль в повышении качества и эффективности обучения в общеобразовательных школах, в формировании у учащихся знаний, навыков и умений любить Родину, тягу к знаниям, трудолюбие, национальную идею и ее сущность, взгляды наших предков на национальные ценности и богатое духовное наследие.
Для повышения эффективности компетенции учащихся общеобразовательных школ необходимо наличие следующих условий для организации их самостоятельной работы:
- готовность студентов работать и мыслить самостоятельно;
- мотивация полученных знаний и приобретения профессиональных навыков;
- Наличие и доступность всех необходимых учебных пособий и информации;
- Наличие и функционирование информационной системы, которая регулярно контролирует выполнение самостоятельной работы.
Самостоятельная работа студентов является неотъемлемой частью любого типа обучения, основными задачами которого являются качественное изучение теоретического материала, формирование навыков и умений работать самостоятельно, постоянное пополнение и обновление знаний, усвоение рациональных правил и методов самостоятельной работы.
Основная цель управления процессом самостоятельной работы по повышению компетентности учащихся общеобразовательных школ - организовать этот процесс таким образом, чтобы учащиеся могли выполнять задания и овладевать методом научного воображения путем самостоятельного исследования, развивать навыки самообучения, развивать интерес к творческим подходам. и в то же время улучшить качества, способности, характер, необходимые для успешного формирования интереса к будущей профессиональной деятельности.
Отсюда следует, что правильно организованная самостоятельная работа имеет не только психологическое и педагогическое, но и личностно-профессиональное значение. В процессе обучения студенты развивают определенные навыки для самостоятельного решения теоретических и практических задач.
Сегодня современные компьютерные и телекоммуникационные технологии создают широкие возможности для организации самостоятельной работы учащихся общеобразовательных школ.
Информационные и компьютерные технологии позволяют студентам самостоятельно работать с новой для них информацией, приобретать навыки различения важных и личностно-профессионально значимых показателей. Активизация самостоятельной работы студентов основана на формировании практических навыков и умений по обучению использованию учебных материалов, совершенствованию творческого подхода, приобретению новых фундаментальных знаний, развитию интерактивности, работе с научной литературой и информационными ресурсами.
Необходимо сформировать у студентов интерес и стремление к творческой работе на основе информационных технологий, самостоятельно искать положительные решения возникающих проблем и вовлекать их в выражение своих взглядов. Другими словами, в процессе повышения эффективности психолого-педагогической службы основной упор в организации самостоятельной работы студентов должен быть направлен на создание необходимых условий для студентов и эффективное использование ими компьютеров и информационных технологий.
ФИО авторов: Sunnatullayeva Moxinur Saydulla qizi
Toshkent To’qimachilik va Yengil Sanoat Instituti
Kimyoviy texnologiya kafedrasi
M9-20 guruh magistratura talabasi
Xaydarova Nodira Numon qizi
M9-20 guruh magistratura talabasi
Sharifjonova Gulnora Ilxomboy qizi
M9-20 guruh magistratura talabasi
Название публикации: «TABIIY TOLALI MATOLARGA YAKUNIY PARDOZ
BERISH JARAYONLARINI O’RGANISH VA TAXLIL QILISH»
Annotatsiya: To’qimachilik sanoatidagi turli xil muammolar, yakuniy pardoz bosqichqichlari o’rganib chiqish, kamchiliklarni yo’qotish. Mahalliy xom ashyolarga asoslangan matolarni ichki va tashqi bozorga tadbiq etish. Paxta matosi, zig’ir matosi, ipak matosi va jun matolariga yakuniy pardoz berish.
Kalit so’zlari: Paxta, zig’ir, ipak, jun matosi, yakuniy pardoz, suv yuqtirmaslik xossasini berish, kir yuqtirmaslik xossasini berish.
Аннотация: Различные проблемы в текстильной промышленности, проработка завершающих заключительная оделка, устранение дефектов. Внедрение тканей из местного сырья на внутренний и внешний рынки. Обработка хлопчатобумажных, льняных, шелковых и шерстяных тканей.
Ключевые слова: хлопок, лен, шелк, шерсть, заключительная оделка, гидроизоляция, стиральные свойства.
Abstract: Various problems in the textile industry, completing the final dressing, elimination of defects. Introduction of fabrics from local raw materials to the domestic and foreign markets. Processing of cotton, linen, silk, woolen fabrics
Keywords: cotton, linen, silk, wool, final dressing, waterproofing, washing properties.
Mahsulotga bo'lgan talab birinchi navbatda oziq-ovqat bozori bo'lib kelgan va shunday bo'lib qoladi. Bu ajablanarli emas, chunki bu yerda har bir kishi uchun hayotiy muhim toifaga kiritilgan tovarlar sotiladi va sotib olinadi. Uning ortidan to'qimachilik sanoati. Ahamiyatlisi shundaki, ushbu mahsulotlarga yuqori talab mahalliy ishlab chiqaruvchilar tomonidan yetkazib berilmasligi yoki talabga javob bermaslik bilan bog'liq. Mamlakatimizdagi korxona va fabrikalar tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar ulushi umumiy bozorning atigi beshdan birini tashkil etadi. Qolganlari qonuniy asosda ham, qalbakilashtirilgan holda ham olib kiriladigan tovarlardir. Albatta, bu holat ishlab chiqaruvchilariga ham, umuman mamlakat iqtisodiyotiga ham salbiy ta'sir ko'rsatmoqda. Yana bir muammo bor, mahalliy korxonalarda to'qimachilik mahsulotlarini ishlab chiqarish ko'pincha xom ashyoning qimmatligi, yetkazib berishda uzilishlar va uskunalarni modernizatsiya qilish zarurati tufayli uzoq vaqt muzlatiladi. Vaziyat tubdan o'zgarishi kerak va hukumat allaqachon uni yaxshilash choralarini ko'rmoqda. Xususan, mamlakatimizda yengil sanoatni rivojlantirishga qaratilgan qator ishlar yo’lga qo’yilmoqda. To'qimachilik mahsulotlarini ishlab chiqarishni va uning individual jarayonlarini tashkil qilishni belgilovchi muhim moment bu mato ishlab chiqarishning juda bosqichidir. U bir necha asosiy bosqichlardan iborat bo'lib, ularni biz ko'rib chiqamiz:
Tayyorgarlik. Iplardan iplarni qayta ishlash orqali olish - gevşetmek, tarash. Yigirma qattiq tolalar. Tarkibida bo'lmagan paxta tolasidan to'qimachilik ipi olinadi.
Matolarni to'g'ridan-to'g'ri ishlab chiqarish.
Yakuniy pardozlash jarayoni. Ushbu bosqich natijasida mato mustahkamlik, yumshoqlik, silliqlik, suv o'tkazmaydiganlik va boshqalar kabi xususiyatlarga ega bo'ladi.
Yakuniy tugatish - to'qimachilik materiallarini qayta ishlashning yakuniy bosqichi. Uning maqsadi materialga chiroyli ko'rinish, ba'zi o'ziga xos xususiyatlarni berish, kirbardoshlik, yog’bardoshlik, terga chidamlilik xossasini va shu bilan tikuv sanoatidаn keying kesish va tikuv operatsiyalarini osonlashtirish. Mato, trikotaj va to'qilmagan matolarni pardozlash.
Yakuniy pardozlash to'qimachilik materiallarini pardozlashning yakuniy bosqichi bo'lib, materialga chiroyli ko'rinish berish, uni tekislash, tekislash va shu bilan tikuv sanoatida keyingi kesish va tikuv operatsiyalarini osonlashtirishdan iborat. Ba'zi hollarda, yakuniy pardozlash jarayonida, maxsus ishlov berish orqali, materialga o'ziga xos xususiyatlar beriladi: burmalarga chidamlilik, siqilishga chidamlilik, suvga chidamlilik, yong'inga chidamlilik va boshqalar.
Ipak - ipak qurti pillasidan olingan iplardan tayyorlangan yumshoq mato. Ipak dastlab Xitoydan kelgan va Ipak yo'li bo'ylab Yevropaga olib kelingan muhim tovar bo'lgan. Qalinligi 20-30 mikrometrga teng. Bir pilladan ipak ipning uzunligi 400-1500 m ga etadi.Ip uchburchak koʻndalang kesimga ega boʻlib, prizma kabi yorugʻlikni sindirib, goʻzal quyish va porlashni keltirib chiqaradi. Tabiiy ipak matolarni tayyorlash.
Xom ipakdan tayyorlangan ipak matolar yoqimsiz ko'rinishga ega, teginish uchun qattiq va bu tolaga xos yorqinlik yo'q. Ularning qattiqligi va xiraligi tolada ipak elim - seritsin mavjudligi bilan bog'liq. Ipak ipi odatda o'lchamga ega emas, lekin xom ipak
...
(To'qimachilik materiallarining kimyoviy texnologiyasi) Tabiiy ipak matolarni bo'yash va gul bosish.
Tabiiy ipakdan tayyorlangan mahsulotlar kislotali, faol, to'g'ridan-to'g'ri bo'yoqlar va kubozlar bilan bo'yalgan. Ipak barcha guruhlarning kislotali bo'yoqlarini bo'yashlari mumkin, ammo ularning aksariyati etarli darajada barqaror bo'lmagan bo'yoqlarni beradi. Eng yaxshi natijalar kislotali metall kompleks bo'yoqlari bilan olinadi ....
Ipak matolarining yakuniy pardozlashi ularning tolali tarkibi va tuzilishiga bog'liq bo'lib, lak, qirqish, gofrirovka, kloket va boshqalarni o'z ichiga oladi.
Termoplastik tolalar va iplardan (sintetik, triasetat) tayyorlangan matolar kalendardan o'tkazilganda laklanadi, uning metall o'qi tolaning yumshatuvchi haroratiga qadar isitiladi, mato yuzasi esa silliqlik va porloq porlashni oladi.
Paxta va zig'ir matolari ishlov beriladi, silliqlanadi va dazmollanadi.
Jihozning birinchi dastgohida - to'ldirishda mato o'lchamli eritma bilan singdiriladi, siqiladi va keyin quritish uchun quritish mashinasiga kiradi. Kiyinishni qo'llaganingizdan so'ng, mato silliq, zich bo'ladi, kiyinish tarkibiga, qattiqlikka yoki aksincha, yumshoqlikka bog'liq bo'ladi.
Matoning yoyilishi matoni kengligida to'g'rilash, uning buzilishlarini bartaraf etish, egilgan to'quv iplarini to'g'rilash uchun zanjirli cho'tkada amalga oshiriladi. Eng katta ta'sir mato ho'l holatda kengaytirilganda olinadi. Shuning uchun, yoyishdan oldin, mato odatda maxsus buzadigan amallar mashinalarida namlanadi. Kengaygandan so'ng, mato dazmollanadi.
Dazmollash (kalandrlash) kalandrlarda amalga oshiriladi. Tugatish kalandri bir nechta massiv po'latdan va turdagi (elastik sirtga ega) rulolardan iborat. Ichki isitish bilan ichi bo'sh po'lat shaftalar. Kalandar ishlaganda, mato bir-biriga bosilgan po'lat rulolar va tipni sozlash rulonlari orasidan o'tadi. Millarning zaif bosimi bilan tekislash effekti olinadi, vallar bosimi darajasining oshishi bilan matoda porlash paydo bo'ladi, bu po'lat mil 100° C ga qizdirilsa va bittasining sirpanishi sezilarli darajada oshadi. ikkinchisiga nisbatan mil ta'minlanadi.
Ba'zi matolar (atlas va boshqalar) kumush kalendarlarda dazmollanadi. An'anaviy kalanderdan farqli o'laroq, kumush kalenderning po'lat rulosi nozik nozik chiziqlar shaklida sirtga o'yilgan. Kumush kalendrlarda dazmollash natijasida mato kuchaygan ipak porlashiga ega bo'ladi. Biroq, bu porlash beqaror va yuvinishdan keyin yo'qoladi.
Paxta va zig'ir matolari uchun maxsus pardozlash turlari ham tayyorlanadi.
Matoga kiritilgan an'anaviy yopishtiruvchi o'lchov vositalarining bitta muhim kamchiliklari bor ular birinchi yuvishda juda oson yuviladi, buning natijasida matoning asl ko'rinishi keskin yomonlashadi. Barqaror pardozlash effektini olish uchun matolar o'chirilmaydigan pardozlash vositalari bilan ishlanadi. O'chmaydigan qoplama sifatida turli xil kimyoviy moddalar qo'llaniladi: 1) sellyuloza efirlari (gidroksietil sellyuloza);
2) erimaydigan kraxmal hosilalari (kislotali muhitda formaldegid bilan kraxmalga ta'sir qilish natijasida olingan kraxmal metil efiri);
3) sintetik qatronlar (metakril);
4) xitozan - qisqichbaqalar qobig'i tarkibidagi xitinning deatsetillanish mahsuloti va boshqalar.
Yuvishga chidamli bo’lgan sifatli matolarni olish uchun ba'zi matolar kalandrlashdan oldin metilolmelamin eritmasi bilan singdiriladi. Keyin mato kalandardan o'tkaziladi, buning natijasida u yuvinishdan keyin o'zgarmaydigan doimiy abraziv effektga (porlash) ega bo'ladi.
Erkaklar ko'ylaklarini ishlab chiqarishda yoqa astarlari sifatida o'chirilmaydigan kiyimlar bilan ishlangan maxsus paxta matolari qo'llaniladi, bu ularga qattiqlik va elastiklikni oshiradi. Bunday yostiqli matolarni olishning bir qancha usullari ishlab chiqilgan. Masalan, paxta matosi termoplastik qatron eritmasi (vinil asetat va vinilxlorid va boshqalar kopolimerlari) yoki tsellyuloza asetat eritmasi bilan singdiriladi. Sellyuloza asetat tolalaridan tayyorlangan matolar ham ajratgich sifatida ishlatiladi.
Flizel matolardan foydalanish texnologiyasi juda oddiy. Flaze mato tsellyuloza asetat yoki sopolimerni shishiradigan erituvchi bilan ishlov berilgandan so'ng, u asosiy matoga qo'llaniladi va mustahkam bog'lash uchun dazmollanadi. Nam holatda yuvilganda, bunday yoqa yumshoq bo'ladi, quritish va dazmollashdan keyin u o'zining asl qattiqligi va elastikligiga ega bo'ladi.
Keng qo'llaniladigan past siqilishli matoni olishning uchinchi usuli gazlamaga kimyoviy ishlov berishdan iborat bo'lib, undan keyin tolalarning shishishi va shuning uchun ularning qisqarishi keskin kamayadi. Ushbu usul tsellyuloza makromolekulalaridagi OH guruhlarini blokirovka qilishga asoslangan, buning natijasida ular gidrofobik bo'lib qoladi va shu bilan tolalarning gigroskopikligini sezilarli darajada kamaytiradi. Sellyuloza tolalarining shishishini kamaytiradigan kimyoviy moddalar sifatida formaldegid, glyoksal va boshqalar ishlatiladi.
Paxta va zig'ir matolari sezilarli jingalak xususiyatlarga ega. Ushbu matolarning burmalarini ajinlarsiz pardozlash orqali kamaytirishingiz mumkin. Buning uchun ular dimetiloluriya yoki metilolmelamin eritmasi bilan ishlov beriladi. Biroq, bu turdagi tugatish kamdan-kam qo'llaniladi. Bu ushbu to'qimalarni qayta ishlashda sezilarli qiyinchilik bilan izohlanadi; bundan tashqari, qatronlar yoki polimerlarning kiritilishi materialning mustahkamligining pasayishiga olib keladi va qatronlar qancha ko'p bo'lsa, matoning kuchi shunchalik sezilarli darajada kamayadi.
Yengil o'ralgan iplardan tayyorlangan past zichlikdagi paxta va zig'ir matolari uchun dazmollanmaydigan qoplama qo'llaniladi. Bunday qoplamali matolarning afzalligi shundaki, bu matolardan tayyorlangan mahsulotlar kiyilganda ozgina burishadi va oson va tez tekislanadi. An'anaviy ajinsiz qoplamalardan farqli o'laroq, dazmollanmaydigan qoplama matoning nafaqat quruq, balki ho'l holatda ham ajinlarini kamaytiradi.
Dazmollamaydigan pardozlash uchun turli xil kimyoviy moddalar qo'llaniladi. Misol uchun, termoplastik qatronlar (yumshoq akrillar) qo'shilishi bilan matoga 6-7% miqdorida kiritilgan dimetiloletiluriya. Natijada, matolarning burishmaslik burchagi keskin oshadi va 250-270°C ni tashkil qiladi (jami va to'quv uchun), pardozlash effekti yuvish va qaynatishga chidamli.
Jun matolar.
Yakuniy pardozlash jarayonida jun gazlamalar quyidagi ishlov berish turlaridan o'tadi: qirqish, kiyinish (faqat yarim jun), presslash, dekatlash.
Taroqli matolarni kesish sirtdan alohida chiqadigan tolalarni olib tashlash uchun amalga oshiriladi; mato - qoziqning balandligini kesish uchun (jun). Jun gazlamalar qirqish mashinasida qirqiladi, uning ishlash printsipi quyidagicha. Jun matolar old va orqa tomondan kesiladi. Kesishdan keyin mato tozalanadi. Ba'zi yarim jun kostyum va kiyim matolari kiyingan. Ularga yumshoqlik berish va burishishni kamaytirish uchun ular kraxmal, yumshatuvchi va boshqalarni o'z ichiga olgan sarg'ish bilan ishlov beriladi. Presslash matolarni siqish, tekislash va porlash uchun ishlatiladi. Bosish silindrsimon presslarda (o'z-o'zidan presslarda) amalga oshiriladi, ular silindrga ulashgan ikkita ichi bo'sh novcha bo'lgan ichi bo'sh silindr 90-100°C gacha qizdirilgan silindr va oluklar orasiga mato o'tkaziladi. Silindr va oluklar orasidagi bo'shliqni sozlash orqali matoga ma'lum bir presslash effekti olinadi.
Dekatatsiya qilish dekatatorlarda amalga oshiriladi va matoni issiq bug 'bilan qayta ishlashdan so'ng quritishdan iborat. Ushbu operatsiyani bajarish matoning qisqarishini kamaytirish, unga barqaror chiziqli o'lchamlarni berish uchun amalga oshiriladi. Yechishda gazlama ichi bo'sh teshikli silindrga bo'shashmasdan o'raladi, ustiga g'ilof bilan yopiladi va silindrga 5-10 daqiqa davomida issiq bug' beriladi. Keyin vakuum pompasi yordamida matodan bug', so'ngra matoni quritadigan havo so'riladi.
4-6 soat o’tganidan keyin mato saralash va qadoqlash uchun ketadi.
Jun matolar uchun maxsus qoplamalar ham qo'llaniladi.
Ba'zi yarim jun kostyum va kiyim matolari kiyingan. Ularga yumshoqlik berish va burishishni kamaytirish uchun ular kraxmal, yumshatuvchi va boshqalarni o'z ichiga olgan sarg'ish bilan ishlov beriladi.
Presslash matolarni siqish, tekislash va porlash uchun ishlatiladi. Bosish silindrsimon presslarda (o'z-o'zidan presslarda) amalga oshiriladi, ular silindrga ulashgan ikkita ichi bo'sh novcha bo'lgan ichi bo'sh silindr . Matbuot ishlayotganda, 90-100°C gacha qizdirilgan silindrlar orasidan mato o'tkaziladi. Silindr va oluklar orasidagi bo'shliqni sozlash orqali matoga ma'lum bir presslash effekti olinadi.
Dekatatsiya qilish dekatatorlarda amalga oshiriladi va matoni issiq bug 'bilan qayta ishlashdan so'ng quritishdan iborat. Ushbu operatsiyani bajarish matoning qisqarishini kamaytirish, unga barqaror chiziqli o'lchamlarni berish uchun amalga oshiriladi. Yechishda gazlama ichi bo'sh teshikli silindrga bo'shashmasdan o'raladi, ustiga g'ilof bilan yopiladi va silindrga 5-10 daqiqa davomida issiq bug’ beriladi. Keyin vakuum pompasi yordamida matodan bug’, so'ngra matoni quritadigan havo so'riladi. Yakuniy pardozlashdan so’ng gazlamalar taxlash-joylashtirish sexiga boradi. Bu sexda matolarni sifati tekshiriladi, mato bo’laklarining uzunligi o’lchanadi, ma’lum shakl beriladi. Taxlab presslanadi. Yorliq yopishtiriladi va toylanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yhati:
1. M.Z. Abdukarimova, A.L.Hamroyev, A.A.Miratayev “Tolali materiallarni pardozlash kimyoviy texnalogiyasi” Toshkent. “Mehnat” 2004 yil
2. Г.Е.Кричевский, М.В.Корчагин, А.В.Сенахов “ Химическая технология текстильных материалов” Москва 1985
3. Matmusayev.U.M va boshqalar “To’qimachilik materialshunosligi” 1-qism
To’qimachilik mateiallarining olinishi, O’zbekiston 2005yil
ФИО автора: Аминова Наргиза Шарифовна ИИВ Академияси Тилларни ўрганиш кафедраси ўқитувчиси
Название публикации: «ФРЭНСИС БЭКОН ИЛМИЙ МЕРОСИДА ШАРҚ
ФАЛСАФАСИНИНГ ТАЪСИРИ»
Аннотация: Мазкур мақолада Шарқ мутафаккирлари, дунё цивилизациясига улкан ҳисса қўшган бобокалонларимиз Ал-Хоразмий,Ибн Сино, Беруний, Ибн Рушднинг асарлари Бэкон фалсафасига таъсир кўрсатгани ҳақида маълумот берилади.
Калит сўзлар: фанлари асоси, ижтимоий-сиёсий идеаллари классификацияси, материя ва шаклнинг уйғунлиги, схоластик фикрларни, қиёсий таҳлил, рационал ёндашиш
The impact of the Eastern philosophy on the scientific heritage of Francis Bacon |
|
|
Aminova Nargiza Sharifovna |
Teacher of the Language Learning department of the Academy of MIA |
|
|
|
Abstract: This article provides information about the influence of the works of Eastern thinkers, who made a great contribution to the world civilization suchlike AlKhorezmi, Ibn Sina, Beruni, Ibn Rushd, and their impact to Bacon's philosophy. |
Keywords: the basis of science, the classification of socio-political ideals, the
harmony of matter and form, scholastic ideas, comparative analysis, rational approach
Влияние восточной философии на научное наследие Фрэнсиса Бэкона
Аминова Наргиза Шарифовна
Преподаватель кафедры Изучения
языков Академии МВД
Аннотация: В статье представлена информация о влиянии работ восточных мыслителей, таких как Аль-Хорезми, Ибн Сина, Беруни, Ибн Рушд, внесших большой вклад в мировую цивилизацию, в том числе на философию Бэкона.
Ключевые слова: основы науки, классификация социально-политических идеалов, гармония материи и формы, схоластические идеи, сравнительный
анализ, рациональный подход.
Ф.Бэкон Европада туб ўзгаришлар рўй бераётган XVI аср ўрталари ва XVII аср бошларида яшади, ижод қилди ва фаолият кўрсатди. Бу илмий кашфиётларга эҳтиёж ошиб бораётган Янги давр эди. Аммо Бэконнинг ҳаёти, ижоди ва фаолияти силлиқ кечмаган, улар зиддиятларга тўладир. Айниқса унинг саройдаги фаолияти ҳамон баҳс, тортишувлар уйғотиб келади.
Бэконнинг илмий-фалсафий қарашлари схоластикага, мутаассибликка қарши Европа ва Англияда юзага келган инсоннинг ақлу идрокини, рационализмни, амалий изланишларни қўллаб-қувватловчи фикрлар, ҳаракатлар таъсирида шаклланган. Уйғониш даврида анъанага айланган қадимги юнон маданияти, тафаккури ва фалсафий меросини ўрганиш бўлғуси файласуфнинг ижодий изланишларига таъсир этмай қолмади. У ҳайратли тарзда антик давр фалсафасидан ўз даври учун муҳим аҳамиятга эга ғояларни топа олган.
Бэконнинг илмий-фалсафий қарашларида Шарқ фалсафасининг ҳам таъсири мавжуд. Тарихий-фалсафий адабиётлар таҳлили кўрсатадики, XIV асрда бошланган Европа Уйғониш давридаги илм-фан ва тафаккур тараққиётида Шарқ
мутафаккирларининг ўрни, таъсири беқиёсдир.[1]
Шарқ Ренессанси Европа фани ва фалсафасига таъсир этмаслиги мумкин эмас эди. Ал-Хоразмий, Форобий, ал-Кинди, Ибн Рушд, Беруний, Ибн Сино, Ғаззолий, Умар Хайём, Румий, ал-Фарғоний, Улуғбек, Али Қушчининг илмийфалсафий, диний-аҳлоқий мероси ўрта аср Ғарб олимларига таниш бўлган.
Ҳозирги замон фанлари асосини яратган буюк алломалар –Муҳаммад Мусо алХоразмий, Аҳмад Фарғоний, Абу Наср Форобий, Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Синолар Сомонийлар даврининг маҳсулидир. Демак, “араб маданияти” деб аталадиган воқеликнинг юзага келиши ва дунёда тан олинишига ўлкамиз алломалари катта ҳисса қўшишган.
Бэконнинг илмий-фалсафий қарашларида Шарқ фалсафасининг таъсири мавжуд. Тарихий-фалсафий адабиётлар таҳлили кўрсатадики, XIV асрда бошланган Европа Уйғониш давридаги илм-фан ва тафаккур тараққиётида Шарқ
мутафаккирларининг ўрни, таъсири беқиёсдир. [2]
Шарқ мутафаккирларнинг Бэконнинг илмий-фалсафий қарашларига таъсирини:
биринчидан, Шарқ алломалари қарашларининг, асарларининг Европа Уйғониш даврига кўрсатган таъсири ёки Европада тарқалиши (Бэкон фалсафасига билвосита таъсир);
иккинчидан, шарқ фалсафасининг Бэкон илмий дунёқарашида бевосита намоён бўлиши (Бэкон фалсафасига бевосита таъсир) орқали ўрганиш мумкин. Бизнинг фикримизча, билвосита ва бевосита таъсирлар бир-бирига боғлиқ, чунки улар уйғунлигисиз Бэкон илмий-фалсафий меросини ҳам, Шарқ ва Ғарб фалсафасининг алоқаларини ҳам яхлит воқелик сифатида англаб бўлмайди.
Буюк замондошимиз ал-Хоразмий (783-847 йиллар), ўзининг математика, геометрия, астрономия, география, тарих фанлари борасидаги асарларида ижтимоий тараққиёт учун зарур бўлган амалий муаммоларни ҳал этишга интилади. Ал-Хоразмийнинг математикага оид асарлари Шарқ ва Ғарбда алгоритм (яъни “янги математик объект”) [3] нинг яратилишига туртки бўлди. Алломанинг 1342 йили араб тилида кўчирилган математикага оид асари (“Ҳинд ҳисоб-китоби ҳақида китоб”) Оксфорд музейида сақланади. Бэкон алломанинг ушбу асарини ўқигани ҳақида бирор маълумот учрамайди, аммо ал-Хоразмий асарининг нодир ёдгорлик сифатида Англияда сақланаётганининг ўзи эътиборга лойиқ мисолдир.
Ал-Хоразмийнинг “Зиж” асари бизгача етиб келган. У XII асрдаёқ Андалузия (Испания)да лотин тилига ўгирилган. Демак, “Зиж” бутун Европага маълум бўлган ва икки ярим аср давомида астрономияга оид ягона қўлланма ҳисобланган. .[4]
Ал-Хоразмий асарларининг Парацельс (1493 –1541 йиллар), Д.Кардона (1500-1576 йиллар), Р.Бэкон (1214-1292 йиллар) Аквиниялик Фома (1225-1274 йиллар), Буюк Альберт (1193-1270 йиллар), Л.Фибоначчи (1180-1250 йиллар) ижодига таъсири илмий адабиётларда асосланган. Юқорида айтилганларни ҳисобга олган ҳолда айтиш мумкинки, Хоразмий “Зиж”и Оврупада зижлар тузумидаги ягона намуна ва Уйғониш даврида кенг ривож этган астрономия фанининг пойдеворини яратди.”[5] Агар юқоридаги Европа Уйғониш даври мутафаккирларининг илмий изланишларини Бэкон тез-тез тилга олишини эсласак, улар орқали Бэкон буюк заминдошимиз ал-Хоразмийнинг илмий меросидан у ёки бу даражада билвосита баҳраманд бўлган, ундан билвосита фойдаланган деган хулосага келамиз. Тўғри, Бэкон ал-Хоразмий каби математика, астрономия ва картография билан махсус шуғулланмаган, уларга оид асарлар ёзмаган, аммо у баъзан “араблар”, “арб файласуфлари”, “арабзабон тадқиқотчилар”[6] каби ибораларни ишлатади. Бундан, Бэкон Шарқ мутафаккирларининг Европага маълум асарларидан ёки улардаги қарашлардан хабардор бўлган, десак адашмаймиз.
Бэконнинг ижтимоий-сиёсий ва этик қарашларида Шарқ фалсафаси бевосита таъсир қилган дейиш мумкин.
А.А.Игнатенко ёзишича, Бэконнинг “Янги Атлантида” асари Форобий, Ибн Сино, Ибн Рушд каби араб тилида ижод қилган мутафаккирларнинг “Фозил одамлар шаҳри”, “Бахтиёр ҳаёт”, “Имомлар шаҳри” каби ижтимоий-сиёсий идеаллари таъсирида ёзилган. [7] Ҳақиқатан ҳам, Бэкон утопик-орол давлатни яратаётганида Шарқ мутафаккирларининг қарашларига таянган. Масалан, Форобий илгари сурган “Фозил одамлар шаҳри”, ушбу шаҳар-давлат бошлиғи, подшоҳининг адолатли, давлат ва жамиятни бошқариш учун зарур фазилатлари “Янги Атлантида”даги қаҳрамонларда айнан тилга олинишини кузатамиз. Асардаги қаҳрамонларнинг Европа қитъасидан чиқиб Хитой, Япония, Ҳиндистон, Шарқий Татария каби жойларга саёҳати ҳам Бэконнинг Шарқ адабиёти ва фалсафаси билан таниш бўлганидан дарак беради.
“Янги Атлантида”ги аҳолининг турмуш тарзи, каттани, ҳукмдорни, давлатни ва амалдорларни ҳурмат қилиши, муросада яшаши, маслаҳатлашиб, бир-бирини қўллаб-қувватлаб, жамият ишларини бошқариши Шарқона ҳаёт тарзи ва
демократияни эсга солади. Маълумки, Шарқона ҳаёт тарзи
маънавий-аҳлоқий парадигмага, социум билан аҳил, уйғун яшаш тамойилига қурилган. Бэкон утопик асарида шундай ҳаёт тарзини идеал қилиб кўрсатади.
Ғарб тафаккури ва илм-фанига беқиёс таъсир кўрсатган буюк заминдошларимиз, қомусий алломалар Абу Али ибн Сино ва Берунийлардир. Улар ал-Хоразмий ва Форобий билан бир қаторда, академик П.Н.Федосеев эътироф этганидек, “жаҳон цивилизациясининг буюк гигантлари” сифатида нафақат ўрта асрлар Шарқига, шунингдек “ўрта аср Ғарб дунёсига” катта таъсир этдилар.
Ибн Синони “Европа устози” дейишлари бежиз эмас. Буюк алломанинг “фалсафий мероси лотин авероистлари орқали Европа ўрта асрлар фалсафасига катта таъсир этгани” ни барча тадқиқотчилар қайд қилади. Ибн Синонинг қуйидаги илмий-фалсафий қарашлари билан Бэкон фалсафаси ўртасида ўхшашлик, айнанлик мавжуд.
Биринчидан, Ибн Синонинг фанлар классификацияси Бэконнинг фанлар фалсафаси ва классификациясининг негизидир.
Буюк аллома илмларни “Амалий илм” ва “Назарий илм” каби турларга классификация қилади. “Биринчиси учга бўлинади, яъни жамиятда, албатта, тартиб ва интизом бўлиши учун халқни идора қилиш илмидир, бу илм ҳам икки турга бўлинади: бири шароит йўл-йўриқларининг қандай бўлиши ва иккинчиси сиёсатнинг қандай бўлиши ҳақида, бунинг биринчиси туб бўлса, иккинчиси унинг шахобчаси ва натижасидир.
Ибн Сино назарий илмни ҳам уч турга классификация қилади. “Биринчисиолий илм ё биринчи илм деб юритилади, у табиатдан ташқарида бўлган нарсалар ҳақидаги илм деб ҳам юритилади. Иккинчиси-ўртанча илм, математика деб аталади, буни таълим илми деб ҳам юритишади.
Бэкон эса илмни тарих, поэзия ва фалсафага классификация қилади. У, “тарих маълум бир жойда ва вақтда, шароитда қараладиган индивидумлар ҳаётини ўрганади,” деб ҳисоблайди. Кейин файласуф тарих илмини табиий тарих ва фуқаролик тарихига гуруҳлайди. Файласуф очиб берган тарих илми моҳиятан Ибн Сино назарда тутган амалий илмдир. Бэкон тарих инсонларнинг амалий фаолиятини ўрганувчи илм соҳаси эканини очиқ эътироф этади, шунинг учун у инсон фаолияти билан барча соҳаларни (оила, давлат бошқариши, черков ва б.) тарих илмининг объектларига киритади.
Бэкон поэзияни “нарсаларни турли-туман алоқаларини ўйлаб топадиган ёки ҳаётдаги бир-бирига боғлиқ нарсаларни ҳаёлий тарзда бир-биридан ажратадиган,” шу тарзда ўй-тасаввурлар уйғотадиган илм соҳаси деб билади. Ибн Сино классификациясида “поэзия илми” йўқ , аммо унинг назарий илмидаги “қуйи илм” –табиат илми диққатимизни тортади.
Ибн Сино ҳам, Бэкон ҳам фалсафани назарий илм соҳасига киритади. Ибн Сино уни “олий илм ё биринчи илм”га, Бэкон эса, “худо, табиат, одам” алоқалари ҳақидаги илм соҳасига тааллуқли деб кўрсатади. Моҳиятан улар айнандир. Ушбу айнанликни биз уларнинг “табиат ҳақидаги илм” (Ибн Сино) ва “табиий илм” ёки “табиий фалсафа”(Бэкон) борасидаги қарашларида ҳам кузатамиз.
Бэкон классификациясида табиий фалсафа биринчи ўринда туради. Ибн Синода эса табиат илми “қуйи илм” деб аталади. Аммо алломанинг мазкур атамаси табиатни ўрганиш содда тасаввур ва тушунчалар доирасида ҳам амалга оширилиши мумкин деган фикрга олиб келмайди. Тўғри, табиат ҳақидаги илм Ибн Сино классификациясида энг пастда келади, бу мазкур илм соҳасининг мураккаблигини инкор қилмайди. Алломанинг ўзи ҳам буни қайд этади: “кишилар ва уларнинг тушунишига энг яқини (осони эмас-Н.А.) табиат ҳақидаги илмдир. Лекин бу илмда жуда кўп ноаниқликлар бор.”
Иккинчидан, Ибн Синонинг астрологияни танқид қилгани, теологик догмаларга қарши ҳурфикрликни илгари сургани, табиий ҳодисаларни ҳаракатда ва ўзгаришда қарагани, вақт, макон ва ҳаракатнинг абадийлигини очиб бергани, материя ва шаклнинг уйғунлиги, билишда тажриба ва интуициянинг ўрни, мантиқ ҳақидаги фикрлари бевосита Бэконнинг илмий фалсафасига ҳам таалуқлидир.
Масалан, аллома мантиқни нафақат силлогизм яратишга қаратилган таълимот, шу билан бирга “мавжуд билим асосида ҳақиқатни излаш методи” деб билган. Айнан шунга яқин фикрни биз Бэконда ҳам учратамиз, у “ҳақиқий мантиқ алоҳида фанлар соҳасига катта куч билан кириши ”, ундан олдинги билим мантиқ орқали синаб, кейин мустаҳкамланиши зарур. Мантиқ “фанлар фани” сифатида мушоҳадалар орқали “ҳақиқатни излайди,” деб кўрсатади.[8]
Учинчидан , Ибн Сино назарий ва амалий илмларни, Бэкон индукция ва тажрибани бир-бирига боғлиқ деб биладилар. Индукция аслида назарий илм усулидир. Масалан, Ибн Сино тиббиёт ҳақида фикрлаб ёзади: «тибнинг иккала қисмидан ҳеч бири илмдан бошқа нарса эмас. Лекин улардан бири тиб қоидаларининг илми бўлиб, иккинчи илм эса амалий ишларнинг қандай бўлишидир.» Бэкон эса ёзади: «индукция шундай исботлаш (демак, назария –Н.А.) усулики… у тажрибага интилади, у билан деярли бирикиб кетади.»
Абу Райҳон Берунийнинг асарлари Европага 19 асрда таржималар орқали кириб келган бўлса-да, “унинг илм, билиш методлари, оламнинг тузилиши, материя, табиат ҳодисаларининг рўй бериш сабаблари “ ҳақидаги қарашлари билан Бэкон илмий фалсафаси ўртасида ҳайратли тарзда яқинлик, айнанлик бор. Бу яқинлик тадқиқот объектига рационал ёндашишдаги муштаракликлардан келиб чиққан. Улар қуйидагича яққол кўзга ташланади.
Биринчидан, Беруний, илмий билишда “тўғри мақсад” га етиш учун “нафсни кўпчилик мубтало бўлган ўйин-кулгидан, таассуб ғалваларидан, кайф, ҳаво ва ғурурга берилиши ва шунга ўхшаш ёмон хулқлардан тозаламоқ лозимдир,” деб ёзади. Бэкон эса кимдаким илм билан шуғулланса, у “кайф-сафога берилишдан сақлансин...Ҳар бир кишида табиат бошоқли ёки бегона ўтларни ҳам ўстиради, у биринчисини суғорсин, иккинчисини юлиб ташласин,” деб уқтиради.
Иккинчидан, Беруний илмда, билишда ақлу идрокка таяниш зарур, деб кўрсатади. Шунинг учун ҳам у астрология, алхимия каби ғайриилмларга қарши бўлган. Бэкон эса алхимик ва астрологларни “эртак изловчи ва севувчилар” деб танқид қилади. ”Уларнинг оқиллиги сўзларга бойлигида, аммо улар амалда бенафдирлар.”
Учинчидан, табиатни билишда табиатнинг ўзидан, табиатни ўрганиш билан боғлиқ тажрибадан, фактлардан келиб чиқиш лозим (Беруний).[8]
Тажриба, фактлар ва кузатишларга таяниш методи эса Бэкон илмийфалсафий меросининг “юраги”ни ташкил этади. “Барча далиллардан энг яхшиси,деб ёзади у,- тажрибадир.”
Тўртинчидан, воқеа ва предметларни, фикрларни қиёслаш, солиштириш, кейин табиат қонунларига зид бўлмаган ҳақиқатни ўрнатиш керак (Беруний). “Биз ўйлаб топишимиз, хаёлда яратишимиз эмас, балки табиат берадиган ва яратадиган нарсаларни кашф этишимиз керак...бунинг учун таблицалар тузишимиз, мисолларни солиштиришимиз, шу тариқа ақлнинг улар устидан фикрлаш тартиби ва усулларини яратишимиз зарур (Бэкон)”.
Демак, қиёсий таҳлил кўрсатадики, уларнинг гносеологик ва онтологияга оид қарашларида фарқлардан кўра яқинлик, ҳатто айнанлик кўп.
Берунийшунос Булгаков П.Г. эса, “Берунийни Коперник билан функционал қиёслагандан Р.Бэкон билан қиёслаш ўринлироқдир”, деб кўрсатади. Ф.Бэкон ватандоши Р.Бэконнинг асарларидан яхши хабардор бўлган, ҳатто уни “илк инглиз олими, эмпирик,” деб атаган. Бу эса Ф.Бэконнинг Р.Бэкон орқали буюк ватандошимиз қарашларидан, меросидан билвосита таниш бўлган деган, фаразни айтишга ундайди
Яна бир Шарқ мутафаккири Ибн Рўшд (Аверроэс) нинг М.Скотт, Р.Бэкон, Б.Сигер, Боэций, А.Ф.Больштед, А.Данте, Амальрик, П.Тадео, А.Анжело, П.Венециано каби Ғарб тафаккури намоёндаларига бевосита таъсир этган.
Ф.Сулаймонованинг ёзишича, “Ҳозирги даврда Ибн Рўшд асарларининг Михаил Скотт таржимасидаги икки мингдан ортиқ лотинча қўлёзмалари Оврупа кутубхоналарида сақланмоқда, 1245 йил инглиз олими Роджер Бэкон Сорбонна университетида Аристотел, Форобий, Ибн Сино, Ибн Рўшд таълимотлари ҳақида маърузалар ўқийди. Кейинчалик олим Париждан кетишга мажбур бўлиб, Англиянинг Оксфорд университетида дарс беради. Бэкон Аристотел, Ибн Сино, Ибн Рўшд таълимотларини маданиятда анча орқада қолган Англияда ҳам тарқатади.” Бизнинг фикримизча, Бэкон Аристотель ғоялари билан Ибн Рушд асрлари, таржималари орқали танишган. Алломанинг “фаол ақл”, схоластик фикрларни танқид қилиши, модда ва шаклнинг бир-бирига зид бўлмаслиги, борлиқнинг асосини материя (моддият) ташкил этади деган ғоялари Бэконга маълум бўлган дейиш мумкин. Ҳар ҳолда аввероистчилар ижодига оид манбалар бизни шундай фаразни илгари суришга ундайди.
Ғарб тафаккурига ал-Кинди, ал-Фарғоний, ал-Ғаззолий, Улуғбек, А.Навоий, Али Қўшчи, Н.Хисрав, Фузулий, Ж.Румий каби Шарқ алломаларининг асарлари , ғоялари ҳам таъсир этган. Лекин улар биз ўрганаётган Ф.Бэконнинг илмийфалсафий меросида ўз аксини ва исботини топмайди. Демак. Ф.Бэкон илмийфалсафий қарашларининг шаклланишида қадимги юнон фалсафаси билан бир қаторда Шарқ фалсафасининг ҳам ҳиссаси бор.
Фойдаланилган адабиётлар:
1.Лосев А.Ф. История античной эстетики.-М.: Искусство, 1975
2.Лосев А.Ф. Очерки античного символизма и мифологии.-М.: «Мысль», 1993
3.Чанышев А.Н. Начала философии.-М.: «Мысль», 1982
4.Древнекитайская философия. Т.1.-М.: «Мысль», 1972
5.Кессиди Ф.Х. От мира к логосу.-М.: Наука, 1972;
6.Шадманов К. Особенности английской философской мысли и лексики XIV-XVII веков.-Т.: 2003.-С.39.
7.Фейербах Л. История философии нового времени от Бэкона Веруламского до Бенедикта Спинозы //
ФИО автора: Astanaqulova Zuhraxon Baxtiyorjon qizi
Farg’ona Davlat Universiteti magistranti
Название публикации: «TA’LIM SAMARADORLIGINI OSHIRISHDA
INNAVATSION METODLARNING O’RNI, AHAMIYATI VA AFZALLIKLARI»
Annotatsiya:
Ushbu maqolada innovatsiya tushuncha, innovatsion ta’lim turlari, ta’lim samaradorligini oshirishda innovatsion metodlarning afzalliklari o’rganilgan.
Kalit so’zlar: innovatsiya, AKT, metod, YaPT (yangi pedogogik texnalogiya), interfaol ta’lim, innovatsion texnologiyalar.
Hozirgi kunda ta’lim jarayonida innovatsion texnologiyalar, intraktiv metodlar, pedagogik va axborot texnologiyalari o’quv jarayonida qo’llashga bo’lgan qiziqish, e’tibor kundan kunga kuchayib bormoqda, bunday bo’lishining sabablaridan biri, shu vaqtgacha an’anaviy ta’limda o’quvchi talabalarni faqat tayyor bilimlarini egallashga o’rgatilgan bo’lsa, zamonaviy texnologiyalar ularni egallayotgan bilimlarini o’zlari qidirib topishlariga, mustaqil o’rganib, taxlil qilishlariga, xatto xulosalarni ham o’zlari keltirib chiqarishlariga o’rgatadi. O’qituvchi bu jarayonda shaxsning rivojlanish, shakillanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi va shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo’naltiruvchlik funksiyasini bajaradi.
Innovotsion texnologiyalarning o’rni va ro’li benihoyakattadir. Pedogogik texnologiya va pedogog maxoratiga oid bilim, tajriba va intiraktiv metodlar o’quvchitalabalarning bilimli, yetuk malakaga ega bo’lishlarini ta’minlaydi
INNOVATSIYA (inglizcha innavation)-yangilik kiritish, yangilikdir.Innovotsion texnologiyalar pedagogik jarayon hamda o’qituvchi va talaba faoliyatiga yangilik, o’zgarishlar kiritish bo’lib, uni amalga oshirishda asosan interaktiv metodlardan to’liq foydalaniladi.Interaktiv metodlar-bu jamoa bo’lib fikrlash deb yuritiladi, ya’ni pedagogik ta’sir etish usullari bo’lib ta’lim mazmuninng tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu metodlarnig oziga xosligi shundaki, ular faqat pedagog va o’quvchi-talabalarning birgalikda faoliyat ko’rsatishi orqali amalga oshiriladi. Bunday pedogogik hamkorlik jarayoni o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lb, ularga quyidagilar kiradi:
-O’quvch-talabaning dars davomida befarq bo’lmaslikka, mustaqil fikrlash, ijod etish va izlanishga majbur etishi;
-O’quvchi-talabalarni o’quv jarayonida bilimga bo’lgan qiziqishlarini doimiy ravishda bo’lishini ta’minlashi;
-O’quvchi-talabaning bilimga bo’lgan qiziqishini mustaqil ravishda har-bir masalaga ijodiy yondashgan xolda kuchaytirishi;
-Pedogok va O’quvchi-talabaning hamisha hamkorlikdagi faoliyatini tashkilllanishi.
Ta’lim yangi bosqichga ko’tarilmoqda, o’quvchilar fikr darajasi kengaymoqda, axborot olish osonlashmoqda, bunday o’sish jarayonida o’qitishda innavatsion texnalogiyalardan foydalanish darsning samaradorligini oshiradi.Bugungi kunda axborot ko’lami juda kengayib ketdi. Agar o’qituvchi o’z ustida ishlamasa avvalgi o’rgangan bilimlari yetarli bo’lmay qoladi. Dars mavzularini kundalik hayotdagi keskin voqealar bilan bog’lab o’tilsa, turli innovatsion texnalogiyalardan foydalanilsa dars esda qolishiga erishilishi mumkin. O’qituvchi o’quvchilarga innovatsion usullardan foydalanib, fanlar aro bog’langan holda ekologik-gigiyenik bilimlar bilan darsni to’ldirishi zarur.
Innovatsiya –(ingilizcha) yangilik kiritish, yangilik degan ma’noni ifodalydi, texnalogiya esa yunoncha “texnos”—san’at, mahorat va “logos”—fan so’zlaridan olinib innovatsion texnalogiya ta’lim-tarbiya shakllari, metodlari va usullariga yangicha yondashish degan ma’noni bildiradi. Innovatsion texnologiyalar pedagogik jarayon hamda, o’qituvchi va o’quvchi faoliyatiga yangilik, o’zgarishlar kiritishdir.Innovatsion ta’lim ta’lim oluvchida yangi g’oyalar, me’yor, qoidalarni yaratish, shaxslar tomonidan yaratilgan ilg’or goyalar, malakalarini shakllantirish imkoniyatini yaratadigan ta’lim xisoblanadi.
Ta’lim innovatsiyalari-ta’limsoxasi yki o’quv jarayonida mavjud muammoni yangicha yondashuv asosida yechish maqsadida qo’llanilib, avalgidan ancha samarali natijani kafolatlay oladigan shakl, metod va texnalogiyalardir.
Zamonaviy sharoitda o’quvchilarning o’quv-bilish faolliklarini kuchaytirish, o’qitish sifatini oshirish va samaradorligini yaxshilash maqsadida innavatsion xarakterga ega ta’lim shakllaridan foydalanish maqsadga muvufiqdir.Bugungi kunda amaliy o’yinlar ,muammoli o’qitish, interfaol ta’lim, modul-kredit tizimi, masofali o’qitish, blended learning(aralash o’qitish) va maxorat darslari ta’limning innovatsion shakllari sifatida e’tirof etilmoqda.
Zamonaviy yondashuv va innovatsiyalar asosida o’qitish tizimining vazifasi o’quvchining individual qobilyatini hisobga olish va rivojlantirishdan iborat bo’lishi kerak.
Ilmiy-texnik taraqqiyot jadallashuvi sharoitidauning yuksalib boruvchi talablariga javob beradigan mutaxasislarni tayyorlash uchun o’qitishni jadallashtirish ,o’qitishda inson organizmining, uning ongini butun imkoniyatlaridan to’la foydalanish zarur bo’ladi. Bu esa o’qitish jarayonida axborotlar berishda, o’quv materialinitizimlash va turkumlash usullari, o’qitishni kompyuterlash, o’quv telvediniyasidan foydalanish va hakozolarni anglatadi.
Innovatsion texnalogiyalardan foydalanishda o’qituvchiga quyidagi bilimlarni bilish taqazo etiladi:
• AKT bo’yicha bilim,ko’nikma va malakaga ega bo’lish;
• YaPT(yangi pedogogik texnalogiya) bo’yicha xorijiy tajribalardan boxabar bo’lish:
• Ta’lim jarayonini tashkil etishda didaktik o’yinlardan, interfaol usullardan foydalanish mahorati;
• Ilg’or pedogogik texnalogiya nbo’yicha bilimlarni o’zlashtirib boorish;
• Bilimlarni ko’nikma va malakalarga aylantirish texnalogiyasi shakllangan bo’lishi;
• Dars jarayonida harakatli o’yinlardan unumli foydalana bilishi;
• Imkoni bo’lsa darsni internet tarmog’Iga bog’lab o’ta bilishi;
• O’z ustida tinmay ishlashi, har soxaga oid yangiliklarni kuzatib borishi va boshqalar.
O’qituvchi darsni innovatsion texnalogiyalarga asoslanib darsni tashkil etar ekan, turli texnik vositalardan ham(kompyuter,proyektor, elektron doska va hokazo)foydalanishi mumkin.O’qituvchining faoliyatida innovatsiyalar qanchalik ko’p bo’lsa, mazmun shunchalik oshadi.Ta’limda innovatsion texnalogiyalar va interfaol metodlar haqidagi tasavvurlar barqaror va mukammal shaklga ega emasligini ham e’tirof etish kerak.Har bir o’qituvchi ta’limga individual tarzda yangilik kiritishi mumkin. Innovatsion texnologiyalar o’qituvchi o’z faoliyatidan qoniqmaslikdan kelib chiqadi degan edi mashxur pedagog A.Nikolskaya. Innovatsion texnalogiyalardan foydalanishning asosiy maqsadi o’qituvchi va o’quvchi mushtarakligiga erishish, o’quvchilarning fanga qiziqtirish, ta’limga bo’lgan munosabatni o’zgartirish, o’rganilgan bilimlarni ijtimoiy sharoitda qo’llay olish ko’nikmasiga ega bo’lish, AKT va didaktik materiallarni mavzu bilan uyg’unlashtirish kabilarni keltirish mumkin.
XULOSA:
Xulosa qilib aytganda innovatsion texnalogiya –bu ilmiy izlanishlar, ishlanmalar yaratish, tajriba –sinov ishlarini olib boorish yoki bashqa fan-texnika yutuqlaridan foydalangan holda o’quvchilarga yangi bilim berishdan iboratdir.
Bundan tashqari interfaol usullar orqali ta’lim samaradorligi oshadi, o’qituvchi va talaba o’rtasida o’zaro hamkorlik; talabalarda erkin ijodiy fikrlash ko’nikmalari rivojlanafi va shaklladi. Bu innavation yondashuvda talaba shaxsi ta’limda markaziy figuraga aylanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. A. Abduqodirov, R. Ishmuhammedov. “Ta’limda innovatsion texnologiyalar” T.: 2008. – 128 b.
2. А. Мавлoнов. ва бошқалар. Ўқув машғулотларини ташкил этишда таълим технологиялари. Ўқув қўлланма. «Тафаккур бўстони» нашриёти, Тошкент, 2013. - 142 бет.
3. Б.Х. Рахимов., А. Мавлянов., В. Чориев. ва бошқалар. Педагогик технологиялар схемаларда. Ўқув қўлланма. – Т.: Фан ва технологиялар., 2009. -124 б.
4. B.Y. Xodiev., L.V Golish., O.K. Rixsimboev. Keys-stadi - iqtisodiy oliy o’quv yurtidagi zamonaviy ta'lim texnologiyasi: Ilmiy-uslubiy qo’llanma /`“Zamonaviy ta'lim texnologiyalari” turkumi. -T.: TDIU, 2009. – 150 b.
5. D. Axatova, F. Xodjibaeva. Pedagogik tenologiyalar fanidan laboratoriya mashg’ulotlari (Metodik qo’llanma). – Navoiy, 2011. - 92 b
6. Ж.Ғ. Йўлдошев., С.А. Усмонов. Педагогик технология асослари. – Т.: Ўқитувчи, 2004. - 102 б.
ФИО авторов: Усмонов Мухриддин Муҳаммаджон уғли
Жиззах Давлат педагогика институти Тарих факултети IV-босқич талабаси
Ешназарова Фарангиз Шамсиддин қизи
Жиззах Давлат педагогика институти Тарих факултети II-босқич талабаси
Название публикации: «ИККИНЧИ ЖАҲОН УРУШИДА ҚОЗОНИЛГАН
ҒАЛАБАГА ЎЗБЕК ХАЛҚИНИНГ ҚЎШГАН ҲИССАСИ»
Мақола Иккинчи жаҳон урушида қозонилган ғалабанинг 76йиллигига бағишланади.
Унда Иккинчи жаҳон уруши арафасида халқаро вазият, урушнинг бошланиш ва дастлабки давридаги қийинчиликлар ёрилган.
Мақолада ўзбек халқининг фронт орқасидаги мардона меҳнати, Иккинчи жаҳон урушида қозонилган ғалабага ўзбек халқининг қўшган ҳиссаси манбаалар асосида ёритиб берилган.
ИККИНЧИ ЖАҲОН УРУШИДА ҚОЗОНИЛГАН ҒАЛАБАГА
ЎЗБЕК ХАЛҚИНИНГ ҚЎШГАН ҲИССАСИ
Инсоният жуда кўплаб урушларни ўз бошидан кечирди. Иккинчи жаҳон уруши ўзининг доираси ва келтирган талофати билан оғир ва даҳшатли уруш бўлди.
Агар 1914-1918 йиллардаги Биринчи жаҳон урушига “1 миллиард аҳолиси бўлган 36 давлат тортилган бўлса, 1939-1945 йиллардаги Иккичи жаҳон урушига эса 1,7 миллиард аҳолига эга бўлган 61 давлат тортилди. 1914-1918 йиллардаги Биринчи жаҳон уруши Қуролли Кучлари сафига 70 миллион киши чақирилган бўлса, 1939-1945 йиллардаги Иккинчи жаҳон уруши йилларида эса 110 миллион киши сафабар қилинди”. [3]
Кўринадики, Иккинчи жаҳон уруши ХХ асрнинг энг даҳшатли фожеаси бўлди ва 50 миллиондан ортиқ кишининг ёстиғини қуритди.
Ўша даврда Ўзбекистоннинг аҳолиси 6,5 миллион кишига яқин бўлса, шундан
1,5 миллион киши, яъни қурол кўтаришга қурби етган одамлар урушда қатнашди. Уларнинг ичидан 500 мингдан кўпроғи жанг майдонларида ҳалок бўлди, яна қанчақанчаси бедарак йўқолди.
Инсоният тарихида энг даҳшатли Иккинчи жаҳон урушини йирик давлатлар ўртасидаги ихтилофлар ҳамда Германия, Япония, Италия каби агрессив кучларнинг дунёга ҳукмрон бўлиш учун интилишлари келтириб чиқарди. ХХ асрнинг 30 йилларининг ўрталаридан бошлаб жаҳонда халқаро вазият тобора кескин бошлади.
Ана шундай вазиятда, 1939 йил 23 августда СССР ва Германия ўртасида 10 йил муддатга ҳужум қилмаслик тўғрисида битим имзоланди (бу битим тарихда Молотов-Риббентроп пакти номи билан машҳур). Шуни таъкидлаш жоизки, яқин вақтларга қадар бу шартноманинг махфий қисмида иккала давлатнинг бўлажак чегаралари ва таъсир доиралари белгилаб олинган ҳақида айтилмас эди. Унинг ўрнига, бу битим Совет Иттифоқи учун ғарбий чегараларни мустаҳкамлаш ва урушга тайёрланиш имконини берганлиги таъкидланар эди.
1939 йил 1 сентябрьда фашистлар Германиясининг Польшага ҳужум қилиши билан Иккинчи жаҳон уруши бошланди. 3 сентябрда Франция ва Англия давлатлари Германияга қарши уруш эълон қилдилар. Юқорида таъкидлаганимиздек, шартноманинг махфий қисмидаги келишувга асосан, 17 сентябрда совет қўшинлари Польша ҳудидига бостириб кирдилар. Польшани бўлиб олиш бошланди.
1939 йил 30 ноябрда Совет Иттифоқи Финляндияга бостириб кириб, совет-фин уруши бошланди. Уруш натижасида СССР Виборг шаҳри ва Ладога кўли атрофидаги ерларни қўшиб олди. Совет Армияси 1940 йил июлда Латвия, Литва ва Эстонияни ҳам эгаллаб, бу ерда ҳам зўрлик билан совет ҳокимиятини ўрнатди.
Айни пайтда, жаҳонда уруш хавфи тобора кучайиб, барча халқларни таҳликага солаётган эди. Фашистлар Германиясида эса зимдан армияли тиш-тирноғигача замонавий қуроллар билан қуроллантириб, СССРга қарши урушга тайёргарлик янада кучайган эди.
Аслида, фашистлар Германиясининг Польшага уруш қилиш билан, уруш алангаси собиқ мамлакатимиз чегараларига яқинлашиб қолган эди.
1940 йилнинг ёзида Гитлер СССРга қарши “Барбаросса” ҳужжатини имзолади. Бу ҳужжатга кўра, фашистлар Германияси СССРга қарши урушни “Яшин тезлигида олиб бориб”, урушни 6-8 ҳафта мобайнида, нари борса, 1941 йилнинг кузида тугатишни режалаштирди. Кучларни бирлаштириш мақсадида 1940 йилнинг сентябрида Германия, Италия ва Япония ўртасида ўзаро иттифоқ шартномаси имзоланди. Бу шартноманинг махфий қисмида “Совет Иттифоқини йўқ қилиш ва унинг ҳудудларини шартнома қатнашчилари бўлган давлатлар ўртасида, бўлиб олиш”га келишган эди.[4]
1941 йилнинг ёзига келиб, Совет Иттифоқи оғир ва даҳшатли уруш арафасида турар эди. Бу даврда ўша даврда собиқ Иттифоқ таркибида бўлган барча республикалар халқлари учинчи беш йиллик (1938-1942 й.)нинг улкан режаларини бажариш учун фидокорона меҳнат қила ётган эдилар.
Иккинчи жаҳон уруши арафасида Ўзбекистонда ҳам кўплаб бунёдкорлик ишлари амалга оширилди.
Айниқса, Ўзбекистонда ҳашар йўли билан халқ қурилишлари усули кенг ёйилди. Бу усул билан 45 кун ичида 1939 йил 1 август-17 сентябрда катта Фарғона канали қурилди.
Катта Фарғона каналидан ташқари “Шимолий Фарғона канали, Жанубий Фарғона канали, Хоразмда Тошсоқа канали, Кампирравот тўғони, Тошкент канали ва бошқа ирригация иншоотлари қурилди”.[5]
Бундай бунёдкорлик қурилиш ишлари ўша даврда собиқ Иттифоқ таркибидаги барча республикаларда ҳам амалга оширилди. Саноат, қишлоқ хўжалигини ривожлантиришда ва маданий юксалишда барча республикаларда ҳам катта ютуқларга эришилган эди. Собиқ Иттифоқ таркибидаги барча халқлар халқ хўжалигини ривожлантиришнинг учинчи беш йиллик (1938-1942 й) режаларини бажариш борасида фидокорона меҳнат қилаётган эдилар.
Ёвуз ниятли, Адольф Гитлер бошчилигидаги фашистлар Германияси кўп миллатли ўша даврдаги совет халқининг тинч ҳаётига чанг солди.
1941 йилнинг 22 июнида якшанба куни соат 3 дан 30 минут ўтганда фашистлар Германияси уруш эълон қилмасдан, Совет Иттифоқига қарши хиёнаткорона ҳужум бошлади.
Жаҳон жамоатчилигини алдаш мақсадида Гитлер “Совет большевизмининг Европага хавфини кучайганлиги учун, огоҳлантирди” деб баҳона қилди.
22 июнь соат 12 да уруш бошланганлиги ҳақидаги хабар халққа радио орқали маълум қилинди ва барча СССР таркибидаги халқларни душманга қарши курашга унга қақшатқич зарба беришга, ишчилар, деҳқонлар ва зиёлиларни, эркак ва аёлларни вазиятни тўғри баҳолаб, барча ишларни душманни тор-мор келтиришга қаратиш” асосий вазифа қилиб қўйилди.[6]
Совет Иттифоқи халқлари, шу жумладан Ўзбекистон халқлари учун ҳам оғир синовлар даври ва уларнинг немис-фашист босқинчиларига қарши қаҳрамонана курашиш бошланди. Бутун мамлкатда бўлганидек, уруш бошлангани ҳақидаги хабарни эшитишлари билан республикамизнинг барча шаҳар ва қишлоқларида митинглар бўлиб унда халқимиз душманга қарши нафратини билдириб,ўзининг барча кучини умумий душманни тор-мор қилишга сафарбар қилишни ва бу йўлда керак бўлса, ҳаётини беришга ҳам тайёр эканликларини баён қилдилар.
Уруш бошланганининг биринчи кунидаёқ, Тошкент тўқимачилик комбинатининг ишчилари ана шу дақиқадан бошлаб ўзларини Ватан ҳимоясига сафарбар қилинган деб ҳисоблашларини билдирдилар. Митингда қабул қилинган қарорда: “Шу соатдан бошлаб, биз ўзимизни Ватан мудофаасига сафарбар қилинган деб ҳисоблаймиз. Ўзбекистоннинг барча меҳнаткашларини хотиржам ва сабрли бўлиб фидокорона меҳнат қилишга чақирамиз”[7], – дейилган эди.
“Тошкент қишлоқ хўжалик машиналари заводи, “Қизил тонг” фабрикаси ишчилари душманни тор-мор қилиш учун ҳар қандай вазифани шараф билан бажаришга, бутун куч ва воситаларини бағишлашга қарор қилганликларига ҳукуматни ишонтирдилар”[8].
Урушнинг дастлабки кунларида республикамизнинг барча бошқа шаҳарларида ҳам кўп минг кишилик митинг ва йиғилишлар бўлиб, уларда сўзга чиққанлар ўз нутқларида ватанни ёвуз душмандан кўкракларини қалқон қилиб ҳимоя қилишларини ва мамлакат ичкарисида катта матонат билан ишлаб, фронтга ёрдам беришларини ва душманни тор-мор қилишга ўз ҳиссаларини қўшишларини баён қилдилар.
Чунончи, 23 июнда Самарқандда қарийб 100 минг кишилик митинг бўлиб, унда таниқли ёзувчи С.Айний ўз сўзида: “Ҳар бир ватанпарвар ўзини иш жойида аскар ҳисоблаб, ҳар бир ортиқча килограмм ғалла ёки пахта, ҳар бир янги станок, пулемёт, танк, самолёт мамлакатимиз мудофаасини мустаҳкамлаб душманни тезлик билан тор-мор келтиришга катта ҳисса бўлади”[9], – деб, фронт учун, ғалаба учун жасорат ва катта ғайрат билан меҳнат қилишга чақирди.
Ана шу оғир кунларда ҳар куни фронтга жўнатиш истаги билан ҳарбий комиссарликларга келиб турган аризалар оқими Ўзбекистонликларнинг миллий ватанпарварлик руҳи юксаклигининг яққол намунаси бўлди. Бу аризаларни турли касбдаги ва ҳар хил миллатга мансуб кишилар, эркаклар ва аёллар, ёшлар ва кексалар, партияли ва партиясизлар берар эдилар.
Ўзбекистоннинг миллий меҳнаткашлари ўзларини тезроқ фронтга юборишларини сўрар эдилар. Чунончи, “урушнинг дастлабки тўрт куни ичида Тошкент область ҳарбий комиссарлигига 1975 та ариза тушди”.[10]
Урушнинг дастлабки ҳафтаси давомида “Фарғона вилоятидан 1735 киши фронтга жўнатишни сўраб, ариза бердилар, улардан 425 таси аёллар эди. 1 августгача Хоразм вилояти ҳарбий комиссарликларига 1156 та ариза тушиб, шундан 197 таси аёллар бўлиб, улар фронтга кўнгилли бўлиб жўнатишларини сўраган эдилар. Самарқанд вилояти ҳарбий комиссарликларига 2868 та ариза тушиб, шундан 213 таси аёллардан эди”[11].
Немис-фашистларнинг тўсатдан қилган хиёнаткорона уруши бутун мамлакат ҳаётини ўзгартириб юборди. Зеро, бошланиб кетган уруш мамлкат ҳаётининг барча жабҳаларида ўзгаришлар қилишни кучли мудофаа учун катта куч-ғайрат сарфлашни талаб қиларди. Шуни айтиш жоизки, урушнинг дастлабки кунларида совет давлати раҳбариятида саросималик кўзга ташланди. Фақатгина, 1941 йил 29 июндаги ВКП(б) Марказий Комитети ва СССР Халқ комиссарлари советининг махсус директорияси орқали жойларга кўрсатмалар жўнатилди. Унда уруш аҳволни кескин ўзгартириб юборганлиги, Ватан жиддий хавф остида қолганлиги, барча ишларни ҳарбий изга солиш учун тез ва қатъий равишда қайта қуришни амалга ошириш чоралари кўрсатиб ўтилганди. Кўрсатмаларнинг асосий талаби “Ҳамма нарса, фронт учун, ҳамма нарса ғалаба учун!”[12]. деган чақириқда ўз ифодасини топган эди.
Ҳукуматнинг бу чақириғи бутун уруш даврида фронтдаги жангчиларимизни ғалабага илҳомлантирди ва фронт орқасида эса халқимизни сабр ва матонат билан меҳнат қилишга фрортга ҳар томонлама ёрдам кўрсатишга даъват этди.
1941 йил 30 июнда ВКП(б) МК Бош котиби ва СССР Халқ комиссарлари Совети раиси И.В.Сталин бошчилигида СССР Давлат Мудофаа Комитети (ДМК) ташкил топди. Уруш даврида ДМК қўлида бутун давлат, ҳарбий ва партиявий ҳокимият тўпланган эди. Шунингдек, уруш шароитида совет Қуролли кучларида стратегик раҳбарликни амалга оширувчи фавқулоддда орган сифатида И.В.Сталин бошлиқ Олий Бош қўмондонлик қароргоҳи ҳам ташкил этилди.
1941 йил 3 июлда И.В.Сталин радио орқали халққа мурожаат қилиб, мамлакатдаги ҳақиқий вазиятни айтиб, барча кучларни душманни тор-мор келтириш учун қаратишга даъват этди. Урушнинг дастлабки даврлари фронтдаги жангчиларимиз ҳамда фронт орқасида меҳнат қилаётган аҳоли учун жуда оғир кунлар бўлди.
Шу ўринда таъкидлаш жоизки, бугунги кунда Ўзбекистоннинг совет диёри тарихига, шу жумладан уруш даври тарихига янгича баҳо берилмоқда.
Ўзбек фарзандлари фашизмга қарши урушда фақат СССРни эмас, аввало, Ўзбекистонни ҳимоя қилиш, уни фашизм асорати хавфидан сақлаб қолишни мақсад қилиб қўйган эдилар.
Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президенти Ислом Каримовнинг қуйидаги фикри муҳим аҳамиятга эгадир: “Иккинчи жаҳон урушига қандай қаралмасин, бу уруш қайси ғоя остида ва кимнинг изми билан олиб борилмасин, ўз Ватани, элюртининг ёруғ келажаги, беғубор осмони учун жанг майдонларида ҳалок бўлганларни, ўз умрларини бевақт хазон қилган инсонларни доимо ёдда сақлаймиз. Бу аччиқ, лекин олий ҳақиқатни унутишга ҳеч кимнинг ҳаққи йўқ ва бунга йўл ҳам бермаймиз”.[13]
Дарҳақиқат , фронтдаги ўзбек фарзандлари коммунистик мафкура ҳимоясини эмас, инсониятнинг умумий душмани бўлган фашизмга қарши кураш олиб бордилар. Уларга босқинчиларга қарши аёвсиз кураш олиб борган буюк боболари Широқ, Спитамен, Муқанна, Жалолиддин Мангуберди жасоратлари намуна бўлди.
Урушнинг дастлабки даврида Совет мамлакати ва унинг армияси учун жуда оғир вазият юза келди.
Фашистлар Германияси урушга катта тайёргарлик кўриб, ўз армиясини замонавий қуроллар билан тиш-тирноғигача қуроллантирган эди. Бу армия замонавий уруш олиб бориш тажрибасига эга эди. Германия экономикаси ҳарбий изга кўчиришган эди. Бунинг устига, у Ғарбий Европа ўз ватанларининг ҳам, ўзи босиб олган давлатларининг ҳам деярли ҳамма иқтисодий ва одам ресурсларини ўзига бўйсундириб олган эди. Душман ҳарбий техника жиҳатидан ҳам катта устунликка эди.
Совет Иттифоқи эса тўла сафарбарлик амалга оширилгунга қадар, чегаралардан ҳимоя қилиб турса оладиган армиягина жойлашган эди. Армиянинг асосий қисми мамлакат ичкарисида эди.
Бунинг устига, уруш бошланиш арафасидагина янги ҳарбий техника ишлаб чиқариш ўзлаштира бошланган эди.
Уруш арафасида кўпгина ҳарбий саркардаларнинг асоссиз қатағон қилинганининг ҳам оқибати оғир бўлди. Зеро, душман одам ва ҳарбий техника, авиация жиҳатидан катта устунликка эга бўлганлиги сабабли уларни тўхтатишнинг имкони йўқ эди. Шунга қарамай совет армияси жангчилари ҳар бир қарич ер учун жон олиб жон бердилар. Жумладан, биргина Брест қалъасининг ҳимоячилари бир ой мобайнида душманга қарши қаттиқ кураш олиб бордилар.
Совет-герман уруши бошланғич даврининг энг мураккаб ва масъулиятли вазифаларидан бири иқтисодиётни ҳарбий изга солишдан иборат эди. Уруш бошланиб кетган шароитда мамлакат халқ хўжалигини қайта қуриш оғир вазифалардан бири эди. Моддий, молиявий ва меҳнат ресурсларини фронт эҳтиёжларига мувофиқ қайта тақсимлаш ҳарбий маҳсулот ишлаб чиқаришни кескин кўпайтириш ва бошқа маҳсулотларни камайтириш, ишлаб чиқаришни Ғарбдан Шарққа кўчириш уларни тезлик билан янги жойларда жойлаштириш ва ишга тушириш зарур эди. Бу вазифаларни урушнинг оғир шароитида амалга ошириш анча мушкул вазифа эди. Айниқса, инженер-техник кадрларнинг асосий қисмининг урушга кетганлиги ҳам, саноат корхоналари фаолиятини қийинлаштирар эди.
Немис-фашистлари эса тобора мамлакат ичкари сари ҳаракат қилиб, СССРнинг катта ҳудудларини босиб олишга эришаётган эди. Душман томонидан 1941 йилнинг ноябрига қадар босиб олинган ҳудудларда “Урушдан олдин Совет Иттифоқининг қарийб 40 фоиз аҳолиси истиқомат қиладиган, СССРнинг 41 фоиз темир йўллари жойлашган, 38 фоиз қорамол ва 60 фоиз чўчқага эга бўлган, шунингдек, пўлатнинг 50 фоизи, ғалланинг 38 фоизи, кўмирнинг 63 фоизи қазиб олинадиган, 60 фоиз алюмин, 68 фоиз чўян маҳсулотлари ҳамда 84 фоиз шакар олинадиган, қудратли машинасозлик базаси, шу жумладан, кўпгина мудофаа корхоналари жойлашган эди”[14].
Кўринадики, душман томонидан катта аҳолига эга бўлган, муҳим ва асосий бойликларимиз жойлашган, катта стратегик аҳамиятга эга бўлган ҳудудлар ишғол қилинган эди. Шунинг учун ҳам “Уруш даврининг асосий оғирлиги “Урал, Сибир, Узоқ Шарқ ва Ўрта Осиё республикалари зиммасига тушди”[15]
Урушнинг дастлабки уч ойи мобайнидагина “1360 йирик саноат корхоналари, жумладан Уралга 455, Ғарбий Сибирга 210, Ўрта Осиё ва Қозоғистонга 250 та саноат корхоналари кўчирилди”.[16]
Уруш шароитида кўчириб келтирилган аҳолини ва саноат корхоналари жойлаштириш, қуриш, тезда ишга тушириш зарур эди.
Маълумки, урушда ғалаба фақат армия ва қурол кучи билан қўлга киритилмайди, балки шу армияни рағбатлантирувчи, уни қурол-яроғ, кийим-кечак ва озиқ-овқат билан таъминлаш учун кечаю кундуз жасорат билан меҳнат қилувчи кишиларга ҳам боғлиқ. Айнан шундай ишларга камарбаста бўлганларнинг жасорати фронтдагиларнинг ғалаба қозонишга бўлган ишончини мустаҳкамлаш, уларни ҳар томонлама қўллаб-қувватлаб, ғалабани таъминлашда ҳал қилувчи омиллардан ҳисобланади.
Шунинг учун ҳам Ўзбекистон сиёсий раҳбарияти иқтисодиётни қайта қуришга устувор аҳамият қаратди. 1941 йил 26 июндан бошлаб мамлакатда ишчилар ва хизматчилар учун ишдан ташқари вақтда мажбурий ишлаш жорий этилди. Катта ёшдагилар учун иш куни олти кунлик иш ҳафтасида 11 соатгача узайтирилди. Ҳақиқатда эса 12-14 соатга етар эди. Таътилга чиқиш бекор қилинди. Барча корхона ва ташкилотларда қаттиқ меҳнат интизоми жорий қилинди. Бу тадбирлар ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш имконини берди.
Иккинчи жаҳон уруши даврида республикага раҳбарлик қилган Ўзбекистон Компартияси Марказий Комитетининг биринчи секретари Усмон Юсупов
Ўзбекистонликларни фашизмга қарши курашга сафарбар қилишда бош-қош бўлди.
Кадрлар етишмаслиги шароитида Иттифоқнинг ғарбий вилоятларидан республикамизга кўчириб келтирилган саноат корхоналарини жойлаштириш, монтаж қилиш ва қисқа муддатда ишга тушириш қийин бўлиб,
Ўзбекистонликлардан катта меҳнат куч-ғайрат талаб қилар эди.
Ўзбекистонга ҳаммаси бўлиб 104 та завод ва фабрика эвакуация қилинган эди. “Улар орасида “Ленинград” тўқимачилик машиналари заводи, “Россельмаш”, “Красный Аксай Сумск” компрессор ва Днепропетровск карбонад заводлари, Москвадаги “Электрокабель” ва “Подъёмник” заводлари, Темир йўллар халқ комиссарлигининг машинасозлик заводи, Чкалов номидаги авиация заводи, “Красный путь” заводи, Киевдаги “Транссигнал” заводи, Сталинград кимё комбинати ва бошқалар бор эди”.[17]
Республикамизга кўчириб келтирилган Саноат корхоналарини тиклашда меҳнатга қодир бўлган барча аҳоли уруш даври қийинчиликларига қарамасдан тиним билмай меҳнат қилдилар, урушгача йиллар мобайнида қилинадиган ишлар, бу вақтда кунлар ва ойлар мобайнида бажарилди. Натижада, республикамизга кўчириб келтирилган “Россельмаш” заводи 25 кунда, “Қизил Оқсой” заводи эса 29 кундан кейин маҳсулот ишлаб чиқара бошлади. “1941 йил декабрга келиб, эвакуация қилишга корхоналарнинг қарийб 50таси тикланиб ишга туширилди ва маҳсулот бера бошлади” 16[18].
Маҳаллий саноат корхоналари ҳам ўз ишларини фронт талабларига мувофиқ қайта қурдилар.
“1941 йилнинг кундаёқ, Тошкентдан 137 давлат корхонасидан 63 таси ҳарбий маҳсулот ишлаб чиқара бошлади. Кустарчилик, ҳунармандчилик корхоналарининг кўпчилик артеллери ҳам фронт эҳтиёжлари учун маҳсулот бера бошлади.19
Уруш даври қийинчиликларини мардона енгиб, кексалар, аёллар ва ўсмир болалар меҳнат қилдилар. Чунончи Тошкент област, Октябрь районилик аёллари барча республика хотин-қизларига ўз эрлари, ака-укалари ва фарзхандларининг ўрнида станокларда. Транспортда ва колхоз далаларида ишлашга даъват қилдилар. “Фронтга жўнаб кетганларнинг оила аъзоларидан фақат “Ташсельмаш” заводининг ўзигагина 800 нафар аёл ишга келди”.[19]
Саноат ходимлари фронтни қурол-яроғ, жанговар техника, моддий ресурслар билан таъминлаш учун очлик, ниҳоятда толиқиш, силласи қуришга қарамасдан қаҳрамон она меҳнат қилиб, ғалабани таъминлашга катта ҳисса қўшдилар. Улар уруш давомида фронтга 2100 самолёт, 17242 та авиамотор, 2318000 дона авиабомба, 17100 та миномёт, 22 миллион дона мина, 560000 дона снаряд, 1 миллион дона граната, қарийб 300 мингта парашют, 5 та бронепоезд кабиларни етказиб бердилар[20].
Ўзбекистонда танклар, самолётлар, бронепоездлар, пулемётлар, автоматлар, миномётлар, бомбалар, гранаталар, снарядлар ишлаб чиқарилди.
Ўзбекистон ишчилари юқоридагиларни ишлаб чиқаришда, жуда оғир шароитда, тарихда кам учрайдиган юксак ватанпарварлик намуналарини кўрсатдилар. Республика саноат ишчиларининг фронтга кўрсатган катта ёрдами, уларнинг душманни тор-мор келтиришга қўшган катта ҳиссаси бўлди.
Уруш йилларида Ўзбекистон аҳолиси ватанпарварликнинг ажойиб намуналарини – фронтга умумхалқ ёрдами беришнинг ташаббускори бўлдилар. “Ўзбекистон аҳолиси уруш йилларида Мудофаа жамғармаси”га жами 6 49,9 миллион рубль пул, 22 кг олтин ва кумуш топширди”[21].
.Фронтда барча миллат фарзандлари сингари, ўзбек фарзандлари ҳам ёвуз, босқинчи душманга қарши аёвсиз жангларда қаҳрамонлик кўрсатиб, жон олиб, жон бериб, ғалаба учун курашган бўлсалар, фронт орқасида кексалар, хотин-қизлар ва ўсмир болалар ҳам ғалаба учун, очлик, ҳолдан тойиш каби қийинчиликларни жасорат билан енгиб, меҳнат қилдилар. Халқимиз фронтга жангчиларимизга ҳар томонлама ёрдам берди.
Жангчилар учун кўп миқдорда иссиқ кийимлар тўплаб жўнатиб турилди. Чунончи, 1942 йилнинг ўзида Зомин туманидан жангчиларга 35 дона пўстин, 25 дона қулоқчин ва 332 дона телпак, 305 дона чойшаб, 116 дона кўрпа, 96 жуфт қўлқоп ва 129 жуфт пайпоқ юборилди. Ғаллаорол туманида мудофаа гектарлари ташкил этилиб, бу ерлардан етиштирилган ҳосил бевосита фронтга жўнатилиб турилди. [22]
Немис-фашистларини тор-мор келтириш учун олиб борилган умумхалқ курашга Ўзбекистон қишлоқ хўжалик ходимлари, деҳқонлари ҳам муносиб ҳисса қўшдилар. Улар олдига фронт ва мамлакат ичкарисидаги аҳолини қишлоқ хўжалик маҳсулотлари билан саноатни хомашё билан таъминлаш вазифаси турар эди. Совет Иттифоқининг асосий ғаллакор ҳудудлари душман томонидан босиб олинганлиги сабабли республикамизда ғалла, картошка, сабзавотлар ва техника экинларини кўпайтириш зарур эди. Чорвадорлар ҳам армия ва аҳолини гўшт-сут маҳсулотлари билан таъминлашлари лозим эди.
Саноат соҳасида бўлганидек, қишлоқ хўжалигида ҳам аҳвол жуда оғир эди. Аввало, қишлоқ хўжалиги соҳасида барча мутахассис кадрлар, барча тажрибали деҳқонларнинг ҳаммаси фронтда эди. Қишлоқ хўжалиги соҳасида ҳам барча ишлар кексалар, хотин-қизлар, ўсмир болалар зиммасига тушган эди.
Уруш даврида СССР қишлоқ хўжалиги соҳасидаги йўқотишлар, қийинчиликлар, келтирилган зарарни Ўзбекистон каби фронторти республикалари кўтариш керак эди.
1941 йил 17 ноябрда қабул қилинган ВКП(б) МК ва СССР Министрлар Советининг қўшма қарорида Иттифоқ миқёсида Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги олдига қўйиладиган асосий вазифалар белгилаб берилди.
Қарорда фронтни озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалик маҳсулотлари билан таъминлашда, дон, техника экинлари ва сабзавотлар ҳосилини кўпайтиришда Урал, Сибирь Ўрта Осиё ва Қозоғистоннинг алоҳида аҳамияти таъкидлаб ўтилди[23].
Уруш йилларида Ўзбекистон деҳқонлари қанд лавлаги, кунгабоқар каби экинлар, зиғир ва каноп каби техника экинларини етиштиришни кўпайтирдилар, ипакчилик, қоракўлчилик алоҳида аҳамият касб этди. Пахта етиштиришни кўпайтириш уруш йилларида Ўзбекистон деҳқонларининг олдидаги энг муҳим вазифалардан бири бўлди. Ўзбекистон қишлоқ меҳнаткашлари фронтга “4 миллион 148 минг тонна пахта, 82 минг пуд ғалла, 54 минг 67 тонна пилла, 195 минг тонна шоли, 57 минг 444 тонна мева, 36 минг тонна қуруқ мева, 159 минг 300 тонна гўшт, 22 минг 300 тонна жун”[24] ва бошқа маҳсулотлар етказиб бериш билан душман устидан қозонилган ғалабага муносиб ҳисса қўшдилар. Бундан ташқари, ўзбек халқи душман оккупациясидан озод қилинган ҳудудларнинг халқ хўжалигини тиклашда катта ёрдам кўрсатди.
Ўзбекистон халқи ўзи қийналиб яшаётган бир пайтда Россиянинг босиб олинган районларидан Украина ва Белоруссиядан ҳаммаси бўлиб, 1 миллиондан ортиқ кишини, шу жумладан, 200 нафари болаларни ўз бағрига олди ва уларни бошпана, кийим-кечак, озиқ-овқат билан таъминлади. Кўпгина ўзбек оилалари турли миллат болаларини ўз тарбияларига олдилар. Чунончи, тошкентлик Шоаҳмад
Шомаҳмудов ва унинг умр йўлдоши Баҳри Акрамовалар 14 болани,
Каттақўрғонлик Ҳамид Самадов оиласи эса 12 болани асраб, тарбиясига олдилар. Бу эса оғир шароитда ҳам ўзбек халқининг юксак инсонпарварлигининг бағрикенглигининг намунаси эди.
Уруш йилларида фан, маориф ва маданият ходимлари ҳам немис-фашист босқинчилари устидан қозонилган ғалабага ўзларининг муносиб ҳиссаларини қўшдилар. Урушнинг биринчи кунлариданоқ, ўзбекистонлик машҳур олимларидан У.А.Орипов, Ё.Х.Тўрақулов, И.Исмоилов, Х.Усмонов ва бошқалар фронтга кетдилар. Фронт орқасида Т.Н.Қори-Ниёзий, В.И. Романовский, Т.З.Зоҳидлов, И.А.Райкова, О.С. Содиқов каби олимлар эса натижаси халқ хўжалиги ва фронт учун хизмат қилган муаммоларни ҳал қилишда катта куч билан меҳнат қилдилар.
Иккинчи жаҳон уруши қозонилган ғалабага Ўзбекистонлик театр ва санъат ходимлари ҳам муносиб ҳисса қўшдилар. Республикамизда 30дан ортиқ концерт бригадалари ташкил этилиб, улар ҳаракатдаги армия қисмларида 35 мингдан ортиқ, Туркистон ҳарбий округи қисмлари ва госпиталидаги ногиронларга 26 мингга яқин концерт қўйиб бериб, жангчиларимизни руҳий мадад бердилар, уларни фашизм устидан ғалабага ундадилар[25].
Иккинчи жаҳон уруши йилларида Ўзбекистон жангчилари фашистлар Германия ва милитаристик Японияга қарши барча жангларда жасорат ва мардлик намуналарини кўрсатдилар. Ўзбекистонликларнинг жангларда кўрсатган жасорати, Иккинчи жаҳон урушини ғолибона тугаллашнинг муҳим таркибий қисми бўлди.
Ўзбекистон ўғлонлари ва қизларининг жанговар фронтларда кўрсатган мислсиз мардлик ва жасорати учун 120 минг киши орден ва медаллар билан мукофотланди. “280 нафар ўзбекистонлик Совет Иттифоқи Қаҳрамони унвонига сазовор бўлди, улардан 75 нафари ўзбек эди. Ўзбекистонлик жангчилардан 82 киши “Шуҳрат ордени тўлиқ даражаси билан мукофотланди”. Ҳамюртларимиздан бир неча киши Италия, Англия, Франция, Югославия, Польша, Чехословакия, Польша,
Болгария ва бошқа мамлакатларнинг турли орден ва медаллари билан тақдирланди.[26] Юртдошларимиздан ҳам уч кишига Е.И.Иванин, Э.Исмоилов, Ж.Тўраевларга Совет Иттифоқи Қаҳрамони Қаҳрамони унвони берилди.[27]
Мухтасар қилиб айтганимизда, ўзбек халқи фарзандлари фронтдаги душманга қарши қаҳрамонана кураш ва фронт орқасидаги фидокорона меҳнати билан Иккинчи жаҳон урушида қозонилган ғалабага муносиб ҳисса қўшди.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев 2017 йил 9 майда Тошкентдаги Хотира майдонидаги қабул маросимида сўзлаган нутқида қуйидагиларни таъкидлаб ўтди:
“Ўта оғир ва машаққатли йилларда халқимизнинг инсонпарварлик ва бағрикенглик фазилартлари яққол намоён бўлди. Эл-юртимиз мамлакатнинг уруш бўлаётган ғарбий ҳудудларидан эвакуация қилинган турли миллатга мансуб 1 миллионга яқин болалари, аёллар ва кексаларга бошпана бериб, бир бурда нонини улар билан баҳам кўрди.
Ўзбекистонга кўчириб келтирилган заводларда кексалар, аёллар, ўсмир болалар туну-кун машаққатли меҳнат қилгани ҳақиқий фидойилик, қаҳрамонлик намунаси десак, асло хато бўлмайди.
Биз “Ўзбек халқига тинчлик ва омонлик керак” деган даъватнинг моҳиятини чуқур англаган ҳолда тинчлик учун ҳар биримиз масъул эканлигини унутмасдан, доимо ҳушёр ва огоҳ бўлиб яшашимиз керак”.[28]
АДАБИЁТЛАР
1. Каримов И.А. “Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир”. Тош. 1. –Тошкент: “Ўзбекистон”, 1996.
2. Мирзиёев Ш.М. “Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб, янги босқичга кўтарамиз”. Тош 1. –Тошкент: “Ўзбекистон”. 2017.
3. Асқаров А.А. Ўзбекистон мустақиллиги шароитида тарих фанининг вазифалари. “Ўзбекистонда ижтимоий фанлар”, 1992 й, 7-8 сонлари.
4. Абдуллаев.Р. Раҳимов.М. Ражабов Қ. Ўзбекистон тарихи (1917-1991 йиллар), 2 китоб. Тошкент: “Ўзбекистон”, 2019.
5. Беккулбеков.Ф. Сельское хозяйство Узбекистана в годы великой Отечественной войны. Т. “Меҳнат”, 1964.
6. Самсонов.А.М, Карасев.А.В, Коваленко.Д.А, Кремер.И.С. “Краткая история СССР”. Чать 2, Москва-Ленинград. Изд. “Наука”, 1964.
7. Исраэлян В.Л., Илюхина Р.М., Карасев А.В., др. Вторая мировая война. Москва. “Наука”, 1966.
8. Ефимов В.И. Патриотические подвиги трудяшихся Узбекистана в переод Великой Отечественной войны. Ташкент “Наука”, 1970.
9. История Великой Отечественной войны Советского Союза (1941-1945
г.) Москва. “”Воениздат”, 1961.
10. История Узбекской ССР. Таш. IV. Т. “Фан”, 1968.
11. Пулатов И. Улуғ Ватан уруши ғалабасига Ўзбекистон меҳнаткашларининг қўшган ҳиссаси. Т. “Фан”, 1967.
ФИО автора: Tilovova Marjona Shavkat qizi
Qarshi Davlat Universitetining Pedagogika Instituti “ Xorijiy tillar” kafedrasi 2-kurs talabasi.
ФИО научного руководителя: Abdimurodov Doston Dilmurod o`g`li
Qarshi Davlat Universitetining Pedagogika Instituti “ Xorijiy tillar” kafedrasi o`qituvchisi.
Название публикации: «O’ZBEK MADANIYATIDA “QAYNONA VA KELIN”
MUNOSABATLARI TAHLILI BADIIY ASARLAR MISOLIDA»
ANNOTATSIYA: Ushbu maqola io`zbek tilida uchraydigan va oilada asosiy ro`lni uynaydigan Qaynona obrazini lingvokulturologik jihatdan tahlil qilishga bag`ihlangan.
KALIT SO`ZLAR: Qaynona, kelin, oila, tushincha, madaniyat, konsept, o`xshashlik, farq.
ANNOTATION: This article is devoted to the linguocultural analysis of the image of Mother-in-law, which occurs in Uzbek and plays a key role in the family.
KEYWORDS: Mother-in-law, daughter-in-law, family, concept, culture, concept, similarity, difference.
АННОТАЦИЯ: Данная статья посвящена лингвокультурному анализу образа свекрови, который встречается в узбекском языке и играет ключевую роль в семье.
КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА: свекровь, невестка, семья, концепция, культура, концепция, сходство, различие.
Hayotimizni qaysi sohasida bo`lmasin baxt-u saodatni izlasak, va shu baxt saodatga erishish uch eng avvalo sharqona axloqqa etibor qaratishimiz tabiiy .
Biroq ba`zida arzimagan sabablar tufayli oila totuvligiga putur yetib,
munosabatlar keskinlashib borishi mumkin. Misol uchun Er va xotin, otaona hamda farzandlar o'rtasida oila va qarindosh-urug'lar orasida arzimas sabab, bahonalar bilan urush-janjallar, murosasizliklar Kelib chiqish holatlarini judayam ko`p uchratishimiz mumkin.. Ayniqsa , bu hol dunyoga ma'lum-u mashhur “qaynona va kelin” munosabatlarida ko'proq ko'zga tashlanmoqda.
Ushbu qaynona konseptining o'zbek tilidagi tushunchasi ya'ni konseptini o'rganadigan bo'lsak, aslida "qaynona" kim?,
1.Qayin ona (erning onasi uning xotiniga nisbatan va xotinning onasi uning eriga nisbatan) ishlatiladi.
2. Qayin ona aynan qaynana tarzda yoki Qahramon ona o`nta va undan ortiq bola tugʻib voyaga yetkazgan onalarga nisbatan qaynana nomi ham ishlatilgan.
Boshqa manbalarda Qayin so`zi aslida tik oʻsadigan, poʻstlogʻi oq teraksimon daraxt ma`nosini anglatadi.
Har bir millatning o'z urf-odatlari, qadriyatlari mavjud. Bizning davlatda eng muhim qadriyatlardan biri bu—to'y, ya'ni kelin va kuyov turmushining bir namunasi sifatida o'tkaziladigan marosim. Qaynona tushunchasi deganda, albatta ko'z o'ngimizda kuyovning onasi bo'lgan ayol tasvirlanadi .O'zbeklarda qaynonalarni o'rni juda katta, kuyov ham, kelin ham qaynonalarini e'zozlab hurmat qilishi va ardoqlashi lozim. Ayniqsa, kelinlarimiz turmush o'rtog'ining onasi qaynonasi bilan ona va qizdek bo'lishi lozim. Qaynona bilan munosabatlarni hurmat bilan qat'iyatli qurish kerak. O'zbek millatida qaynonani o'rnini oltinga qiyoslasak noto'g'ri bo'lmaydi.
Har bir xonadonning o`ziga yarasha qonun-qoidalari bor. Pardaning bu tomoni tashqaridan kelgan insonga ko`rinmaydi. Shuni inobatga olgan holda qaynonalar kelinga tushuntirib, yangi muhitga moslashishiga ko`maklashishlari lozim. O`z navbatida kelin ham maslahatlarni to`g`ri qabul qilishi kerak.
Hayotimizda turli xil xarakterga ega qaynonalarni ko'rishimiz mumkin. Har bitta yangi qurilgan oilalarda qaynota, qaynona, er va rafiqani o'rni ma'lum bir tushunchalar orqali belgilanadi. Har bir ona, kezi kelganda, farzandini ham sinab turadi. Kelinlar ham o`z bolamiz. Shuning uchun imtihonimizdan ular ham o`tishga majbur. Axir o`rgatganlarimiz qulog`iga kirdimi, qo`lidan keladimi, yo`qmi bilib olishimiz kerak. Har qanday sharoit va kayfiyatda ham inson, albatta, kulib turishi shart. Chunki ishdan charchab kelgan inson ana shu tabbasumga qarab chalg`iydi.
Ushbu qaynona konsepti obrazini bir o'zbek adabiyotining ko'p asarlarida, hikoyalarida ko'rishimiz mumkin. Qaynona obrazini o'zbek adabiyotlarida turli xil holatlarda namoyon etilganini ko'rishimiz mumkin. Ahmad Lutfiy Qozonchining "Qaynona" asari, Said Ahmadning "Kelinlar qo'zg'oloni", "Suyunchi" kabi asarlarda qaynona obrazining o'zbek madaniyatiga xos bo'lgan namunalarida yoritilgan.
Masalan, Said Ahmadning “Kelinlar qo'zg'oloni” asarida
qaynona obrazi, xuddiki “geroyona” qiyofasida namoyon bo'lgan. Asardagi bu obraz Farmonbibi deb atalgan, u erining o'limidan so'ng 7 o'g'lini o'zi tarbiyalab katta qiladi. Har biriga o'ziga maqul keladigan, o'gillarining roziligini olgan holda kelinlar olib beradi. Lekin bu asarning asosiy kuliminatsion nuqtasi shuki, kenja o'g'li o'zi yoqtirib qolib onasining xohish-istaklariga qarshi chiqib sevgan yoriga uylanadi.
General maqomini olgan ushbu ona, aslida mehribon bo'ladi, shu bilan bir qatorda qattiqqo'l bo'lib, oilada kuchli bir oilaviy siyosatni o'rnatgan, hech kim uning so'zini ikki qilmaydigan, barcha unga teng bir xil bo'ysunadigan va oilani bo`ysintira olgan ayol sifatida gavdalangan bo'ladi. Biroq kenja o'g'liga tushgan kelin Nigora Farmonbibiga qarshi qo'zg'alon ko'taradi, boshqa kelinlar va uni qo'llab quvvatlashadi va bu holat qaynonaga yomon ta'sir qilib ko'nglini og'ritadi. Mana shu vaziyatda xaqiqiy “o'zbek ayoli”, “o'zbek onasi” ekanligini isbotlab farzandlarini ko'ngliga qarab, ularni kechiradi. Ularning istaklari ona va qaynonaning istaklariga tengligini bildirgan holda ularni talablarini bajaradi.
Qaynona-bu ona demakdir. Biz onamizni qanchalar sevib ardoqlasak, qaynonalarimizni ham shunday sevib ardoqlashimiz lozim.
Xonadonga yangi kelinchak tushganda istasak, istamasak katta kelinlarda biroz qizg`onish, «meniki» degan ichki kechinmalar o`tishi aniq. Boshqa kishi kelgandan keyin, albatta, ishlar ham, diqqat-e`tibor ham ikkiga bo`linadi. Bu paytda qaynona vaziyatni o`z qo`liga olishi shart. U ovsinlarning o`rtasidagi nozik rishtalarga putur etkazmasligiga, ular opa-singildek qadirdon bo`lishiga mas`ul, nazarimda.
Qaynonajonlarga bu jarayonda oson tutmang. Chunki artistlik qilib, ularni bir-biriga yaxshi ko`rsatish, mehr va e`tiborni ham ikki barabar oshirish, ovsinlarga bir-biri haqida yaxshi gaplarni aytib, maqtash kerak!
Qaynona va kelin munosabatlari haqidagi munozaralar nafaqat o'zbek oilalarda, balki boshqa millat halqlarida ham mavjud. Shu munosabatlarda yuz beradigan muammolarda kim aybdor? Kelinmi, qaynonami yoki ular o'rtasidagi erkakmi?
Munosabatlar hech qachon bir tomonlama shakllanmaydi. Agar 2 inson orasidagi munosabat bo'lsa, bu munosabatlar ijobiy yoki salbiy bo'lishiga doimo shu ikki tomon sababchidir. Qaynona-kelin munosabatlarining qay tarzda bo'lishiga ham doimo qaynona va kelin sababchi bo'ladi. Qaynonaning o'g'li bo'lmish kelinning eri bu munosabatlarda yo'q. U uchinchi shaxs, uning passiv yoki aksincha faol aralashuvi qaynona-kelin munosabatlarini yomondan yomonroqqa, yaxshidan yaxshiroqqa o'zgartirishi mumkin. Lekin yaxshidan yomonga yoki yomondan yaxshiga o'zgarishiga ta'sir eta olmaydi. Qaynona-kelin munosabatlari yaxshi yoki yomon bo'lishi butunlay shu ikki ayolga bog'liq. Lekin eng qizig'i bunda emas. Qiziq tomoni shundaki, qaynona yomon bo'la turib kelin yaxshi bo'lsa, yoki kelin yomon bo'la turib qaynona yaxshi bo'lgan taqdirda, o'zaro munosabatlarning yomonlashuviga ularning ikkovi bir xil aybdordir, qaytaramiz, bir hil!
Nega? Nega ayb ko'proq yomon qaynona yoki yomon kelinda emas?
Psixologlarning ta'kidlashicha, inson birovning o'zi haqidagi fikrini osonligicha o'zgartira olmaydi. U bu fikrga faqat ta'sir ko'rsatishi mumkin. Agar siz haqingizda boshidan boshliq yaxshi fikrda bo'lsa, u doimiy ravishda shu fikrda bo'ladi, xato ish qilib qo'ysangiz ham, o'z fikrini almashtirmaydi. Koyidi, urshadi lekin fikri almashmaydi. Agar boshliq boshidanoq siz haqingizda o'zida yomon fikr shakllantirgan bo'lsa, uning fikrini o'zgarishi uchun yillab unga yaxshi xizmat qilib harakat qilishingiz kerak bo'ladi. Keyin qilgan barcha yaxshi ishingiz birgina xatoingiz tufayli chilparchin bo'ladi. Chunki siz haqingizdagi asl fikrini yana isbotlab berasiz. Qaynona kelin munosabatlarida ham huddi shunday. Kelin oilaga tushgach boshida hammada bir-biriga o'rganish davri bo'ladi. U davrdagi munosabatlar o'tkinchi. Bir ikki yil o'tgach asta-sekin qaynonada kelin haqida, kelinda qaynonasi haqida biron fikr shakllanishni boshlaydi. Ana shunda qaynona kelinini xush ko'rmagan bo'lsa, uni fikrini amlashtirish juda qiyin bo'ladi. Aslida buning iloji yoq ham. Ya'ni u o'zi shunga qandaydur vaqt oralig'ida yetib kelmasa, siz qancha urunmang, isbotlamang foydasi bo'lmaydi. Huddi haligi boshliq va xodim singari birgina xatoingiz yuzingizga solinaveradi. Ba'zilar o'ylaganidek qaynonani fikrini o'rtaga tushgan o'g'il ham o'zgartira olmaydi. U qanday bo'lmasin bir tomonni yonini olishi kerak bo'ladi, bu esa qaynonani fikrini almashtira oladi degani emas, albatta. U holda qaynonasi nafratlanadigan kelin butun umr shunga ko'nib yashayveradimi? Qaynonasining kamsitishiga, qo'polligiga, behurmatlik ko'rsatishiga chidab yashash mumkinmi? Mumkin bo'lsa kerak. Ba'zida yig'lab olib, eri borligiga shukur qilib, farzandlaridan malham topib yashashda davom etsa ham bo'lar. Yuqorida ta'kidlaganimizdek, qaynonani bu vaziyatda o'zgartirib bo'lmasa, nega u kelin uchun ozgarishi kerak? U holda nima qilish mumkin? Kelinning oldida bir nechta yo'l mavjud va bu yo'llarni faqat uning o'zi tanlay oladi. Hech kim uni bu yo'lga kirita olmaydi, tanlov kelinning qo'lida:
Xo'sh ona shunchalik tabarruk, muqaddas, ulug' zot ekan, ota onaga oq bo'lish Alloh taolaga Shirk keltirish bilan barobar og'ir gunoh ekan, unda nega ''ona'' so'zi oldiga ''qayn'' so'zini qo'shilishi bilan u yovuz bir kimsaga aylanib qolishi kerak? “Saodat asri qissalari”, “Abu Bakr Siddiq r.a.”, “Hazrati Umar ibn Hattob r.a.”, “O‘gay ona”, “Qaynona” kabi betakror va o‘lmas asarlari bilan nainki turk millatining faxriga aylangan, balki dunyodagi millionlab adabiyot ixlosmandlarining yuragidan chuqur joy egallagan noyob iste’dod sohibi Ahmad Lutfiy Qozonchining samimiyatga yo‘g‘rilgan bir asarini o‘qisangiz, beixtiyor boshqalarini ham mutolaa qilishga ehtiyoj sezasiz. Karantin davrida “Qaynona”ning “tilini topgach”, “O‘gay ona” meni chorladi. Bu asarlar bir uyda turadigan ikki ahil oilaga o‘xshardi: o‘qisa arzigulik “oilaviy asar”. Yo‘q, shunchaki ibrat olsa arziydigan emas, mustaqil hayot bo‘sag‘asidagi har bir yigit-qiz uchun hayot sabog‘i bo‘la oladigan bebaho xazinani topgandek bo‘ldim. Aytaylik, “Qaynona” asari mutolaasidan so‘ng real hayotda qaynonalar ichidan Munavvarxonimni
izlay boshlaysiz…
Afsuski, besh qo‘l barobar emas. Qaynonani “o‘gay ona” deb bilguvchilar ham topiladi.
Bu ikki so‘z negadir “qora ro‘yxat”dan joy olgan. Biroq qaynonaga —“qayn ona” deb emas, “jon ona” deb qaralsa, o‘z volidasidek chin yurakdan mehr berishsa, bunday qarashlarga o‘rin qolmasdi, fikri ojizimcha.
Xulosa o`rnida shuni aytishimiz mumkinki Qaynona-kelin munosabatlaridan gap ochilsa, nuqul qaynonalar yomon, zulmkor, bemehr deb ta`riflash ham tog`ri emas. Hech qachon faqat bir tomon aybdor bo`lmaydi. Biz ko`rib chiqayotgan holatda ham, umuman, qaynona-kelin mojarolarida ham sabablar, aybdorlar bir nechta bo`lishi mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar.
1. Said Ahmad “Kelinlar qo`zgaloni” T 1999
2. Ahmad Lutfiy Qozonchi “Saodat asri qissalari” T2021
3. Ahmad Lutfiy Qozonchining "Qaynona" asari T 2009
4. “O`zbek tilining izohli lug`ati” T 2001 Internet saytlari.
1.www.ziyo.net
2.www. uzbk.uz
3. www.linken.com
4. www.wikipedia.com
ФИО авторов: Abdullayeva Nigora, Mamadjanova Muxabbat
Namangan Viloyati Uychi Tumani 3-Sonli Maktab Boshlang`Ich Sinf O`Qituvchilari
Название публикации: «BOSHLANG`ICH SINFLARDA BO`SH
O`ZLASHTIRUVCHI O`QUVCHILAR BILAN ISHLASH»
Annotatsiya: Mustaqillik yillari mamlakatimiz ta’lim tizimida farzandlarimizni har tomonlama yetuk va barkamol qilib tarbiyalash maqsadida “Talim to’g’risida” gi
Qonun “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” qabul qilindi. Ta’limning har bir bosqichida islohotlar izchillik bilan amalga oshirilmoqda.
Kalit so`zlar: Respublikamiz, Boshlang`ich, O`quvchilar, O’zbekiston
2004- yil esa Respublikamizda maktab ta’limini rivojlantirish bo’yicha muhim xujjatlar qabul qilingan yil sifatida yodimizda qoldi. O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2004-2009- yillarda maktab ta’limini rivojlantirish. “Davlat Umummilliy Dasturi to’g’risi” dagi farmoni va ushbu farmon asosida qabul qilingan qarorlarida maktablarimizning moddiy-texnika bazasini mustahkamlash hamda uzluksiz ta’limining yagona tizimini shakllantirish bilan bog’liq ustuvor vazifalar belgilab berildi. Bugun ushbu farmon talablarini bajarish bo’yicha joylarda keng ko’lamli sa’y-harakatlar olib borilmoqda.
Ta’lim tizimi islohotiga doir chiqarilgan farmon va qarorlar xalq ta’limi hodimlari, jumladan boshlang’ich ta’lim mutahassislariga ham ma’sulyatli vazifalarni yukladi.
Boshlang`ich ta`limni takomillashtirish hozirgi kunning dolzarb vazifalaridan biri xisoblanadi. Ma’lumki, boshlang’ich ta’lim fanlari orqali o’quvchilarning umuminsoniy va axloqiy ko’nikmalari, dastlabki savodxonlik malakalari shakllantiriladi. Ta’lim jarayoni bolaning mantiqiy tafakkur qila olish salohiyatini, aqliy rivojlanishini dunyo qarashini, o’z-o’zini anglash, jismoniy sog’lom bo’lishga, milliy urf-odatlarni o’zida singdirishga, mamlakatimiz boyliklarini ko’z-qorachig’iday asrashga, tabiatga ongli munosabatda bo’lishga o’rgatadi. O`quvchi maktabga kelgan dastlabki kunidan boshlaboq o`qishga havas qo`yishi savodli o`qishi, dastlabki amallarni to`g`ri bajarishga o`rgatishi kerak O`qish inson hayotida muhim ahamiyatga ega. O`qishni bilmagan odamning ko`zi ojiz kishidan farqi yo`q. O`qish faoliyati boshlang`ich sinflarda barcha fanlar tarkibida amalga oshiriladi., lekin o`qishga o`rgatish o`qish darslarining asosiy vazifasidir. Kichik yoshdagi o`quvchini o`qishga o`rgatishda ularning umumiy rivojlanishini, psixologiyasini hisobga olish zarur. Ta`limga ilg`or pedagogik texnologiyalarni olib kirish va eng zamonaviy, takomillashgan o`qitish usullarini qo`llagan holda yuqori samaraga erishish bugungi kunning oldidagi dolzarb vazifalaridan biridir. O`quvchilarni qiziqarli topshiriqlar asosida o`qitish o`qishga o`yin tusini beradi. Bola o`ynab charchamaganidek, o`qib charchaganini sezmaydi. O`qishga qiziqmaydigan, darslarga kelib-kelmaydigan o`quvchilar ham o`yinga qiziqadi. Darslarda turli o`yin mashg`ulotlarini tashkil etish bu o`quvchilarda ham qiziqish uyg`otadi.
O`quv materiali hajmini oshirib yuborish, tinmay bir maromdagi o`qishni tashkil etish, bolani o`qish mashg`ulotidan bezdiradi. Natijada o`quvcilarda bo`sh o`zlashtirush va ulgirmovcilik sabablari yuzaga keladi.
O`qish fanlaridan bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilar bilan ishlash samaradorligini oshirish uchun nimalarga alohida e`tibor qaratish lozim?
-Darslarda yangi pedagogik, zamonaviy texnalogiyalar, noan`anaviy usullardan keng qo`llash;
-Ko`rgazmali, didaktik, test, tarqatma materiallaridan keng foydalanish;
-O`quvchilarga do`stona munosabatda bo`lish;
-O`qish sifati va samaradorligiga e`tibor berish;
-O`quvchilarni erkin va mustaqil fikrlashga orgatishda turli mashqlardan foydalanish;
-Nutq o`stirishga alohida e`tibor qaratish;
-Yanga axborot texnalogiyalardan foydalanish;
-Lug`at ustuda ishlashga o`rgatish;
-Xalq og`zaki ijodidan foydalanish;
-“She`riyat gulshani”, “Ifodali o`qish” kabi to`garaklar tashkil etish;
-Bo`sh vaqtlarda ulgurmovchi o`quvchilar bilan alohida, yakka tartibda ish olib borish; — Fanlar a`robogjiqlikka ahamiyat berish.
O`quvchilar bilishini nazorat qilib borishda albatta past o`zlashtirgan o`quvchiga alohida e`tibor qaratish lozim.
Boshlang`ich sinflarda o`quvchilarni o`qishning bir necha turlari yani, ongli, tez, to`g`ri va ifodali o`qishga o`rgatib boriladi. O`qituvchi ongli tez, to`g`ri, ifodali o`qishga o`rganishda ulgurmayotgan o`quvchilar bilan qanday ishlar olib borish kerak?
To`g`ri o`qish tushinarli qilib xatosiz o`qishdir. Ma`lumki ayrim o`quvchilar ko`pincha ba`zi xarflarni tushurib, bog`inlar, so`zlarning o`rnini o`zgartirib o`qiydilar. Bunday xatolarga yo`l qo`ymasliklari uchun qiynalib o`qiydigan o`quvchilarga katta xajmdagi matnlarni qismlarga bo`lib o`qishni tavsiya qilish anchagina yengillik yaratadi.
To`g`ri o`qishga o`rgatish uchun quyidagi ishlarni amalga oshirish mumkin:
-dastlab 3-4 bo`g`inli so`zlarni o`qish , 5-6 bo`ginli so`zlarni esa bo`g`inlarga bo`lgan xolda o`qish
-tanish matnlarni o`qitishda o`qish surati biroz oshiriladi. Shunday qilinganda bolalar notanish matnlarni ham tutilmay o`qish malakasiga ega bo`ladilar;
-to`g`ri o`qishni bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilar o`zlashtirishi uchun tovush, bo`g`in va so`zlarni to`g`ri, aniq, sof talaffuz etish katta ahamiyat kasb etadi. Masalan, talaffuzda p yozuvda esa b yoziladigan so`zlarni to`g`ri o`qushga o`rgatish (oftob,serob); r tovushini l, y deb (bayroq,-bayloq,o`rtoq-o`ytoq) talaffuz etishlarining oldini olish uchun bunday so`zlar yo`zilgan ko`rgazmalardan foydalanish maqsadga muvofiq. O`qish tezligini oshirish ancha murakkab jarayonlarini o`z ichiga oladi. Bola tez o`qiyman deb shoshiladi,natijada xatolarga yo`l qo`yadi. O`qituvchi bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilarda yaxshi kayfiyat uyg`ota olishi, sinfda yaxshi muhit yaratishi, har bir bolada “To`g`ri va ravon o`qiy olaman” degan ishonchni uyg`otishi lozim.
Ongli o`qish jaroyonida o`qilayotgan matnni tushunib, asosiy maqsadni uqib, asardagi ayrim o`z va ko`chma ma`noli so`zlarni izohlash, bunday so`zlar ishtirokida gaplar tuzish, tuzilgan gaplarni mazmun tomondan jamlab, kichik hikoya hosil qilish, matnning tugallangan qismidagi asosiy fikrni topish mashqlarini tez-tez o`tkazish, matndagi tabiat tasvirini, insonlarning yaxshi-yomon odatlarini misollar yordamida, asardagi voqealarga bog`lab gapirib berish maqsadga muvofiq. Qaysi ishlar yaxshi va ularga ergashish mumkin, qaysilari yomon, ulardan nafratlanish kerakligini izohlab berishni o`quvchilarga topsjiriq tariqasida tavsiya etish mumkin. O`quvhilar to`g`ri, ongli, tez o`qishni egallagan taqdirdagina IFODALI o`qiy oladilar. Ifodali o`qishga o`rgatish, o`qishga o`rgatish bilan bir paytda amalga oshiriladi. Ifodali o`qishga ulgurmayotgan o`quvchilarga kichik misrali she’rlardan yod olishga topshiriq berish, kichik misradagi she’rdagi ohangga, tinish belgilariga alohida e`tibor bilan yod olish aytiladi.
-ish osondan qiyinga, soddadan murakkabga qarab yo`naltirilsin, o`quvchiga tushunarli bo`lsin;
-ishni bajarishda bolalarda o`ziga ishonch hissi uyg`onsin, ishga kirishishda ular o`zlarida dadillik sezsin;
-mustaqil bajariladigan topshiriqlar yakkama-yakka tarzda amalga oshirilsin (hamma o`quvchi uchun bir xil topshiriq berish bu mustaqil faoliyat emasligini eslatamiz), albatta bunda bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchiga e‘tibor berish kerak.
-topshiriqlarni doimo navbatlashtirib, turini almashtirishga alohida ahamiyat berish kerak;
-topshiriqlarni hamma bir vaqtda boshlab, ma`lum vaqtda tugatishi kerakligini eslatib, bo`sh o`zlashtiruvchi bolalarni shu talabni bajarishga ko`niktirish lozim; -ish joyi hamisha qulay, saramjon-sarishta bo`lishi (parta ustida ortiqcha narsalar bo`lmasligi) kerak;
-topshiriqlar darsning turli bosqichida bajarilishi mumkin;
-darslik, didaktik materiallar bilan ishlashda uzviylik bo`lishi maqsadga muvofiqdir.
Uyga beriladigan vazifalar ham mustaqil ishning bir turidir. Bolalarga, iloji boricha, sinf sharoitida asosiy bilim va malakalarni singdirish, uyga vazifalar berishni me`yorlash kerak. Bolalar darsdan keyin (og`ir, mashaqqatli mehnatdan keyin) tiniqib dam olsalar, ko`proq ochiq havoda bo`lib, harakatli o`yinlar, sayr, kuzatishlar bilan vaqtlarini o`tkazib, tunda osuda uxlab, ertangi kungi darslarga yaxshi kayfiyat bilan kelsalar, darsni o`zlashtirish yaxshi bo`ladi. Shuning uchun uy vazifalari oson bo`lishi, asosan, bolalarni kuzatishlarga undashi lozim.
Boshlang`ich ta’limning asosiy vazifalaridan biri o`quvchilarning so`z zahirasini boyitishdir. Bunda lug`at ustida ishlashga e’tibor qaratishimiz, lozim. Ona tili bilan o`qish fanlarini doimo bog`lab borish maqsadga muvofiq.
Bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilar bilan ishlashda testlar bilan ishlash ham yaxshi natija beradi. Ma’lumki respublikamizda o`quvchilar bilimini baholashda test sinovlaridan unumli foyalanilmoqdalar. Masalan asarni o`zlashtirishga ulgurmayotgan past o`zlashtiruvchi o`quvchilarga yozma yoki og`zaki holda quyidagicha testlar bilan murojaat etish mumkin.
“Ochko`z boy” ertagining salbiy qahramoni kim? a) o`tinchi chol
b) kampir
c) boy
Hiylagarning jazosi xalq og`zaki ijodining qaysi turi hisoblanadi? a) maqol
b) ertak
c) afsona
Bundan tashqari xalq og`zaki ijodiyoti turlaridan foydalanib ham bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilarni o`zlashtirish foizlarini oshirish mumkin. Ma’lumki boshlang`ich sinf oquvchilari ertaklarga juda ham qiziqadilar ulardan foydalanib bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilarni faolliklarini oshirish ,erkin mustaqil fikrlashga o`rgatish nutq boyliklarini oshirish maqsadga muvofiq bo`ladi.
Xulosa qilib aytganda bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilar bilan ishlash ancha murakkab jarayon. O`qituvchining pedagogik mahorati zamonaviy dars o`tish usullaridan foydalanishi bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchi bilan yakka tartibda ish olib borishi natijasida uning oldini olishga imkon yaratadi. Jahon- keng Dunyoda mamlakat kop, lekin bu olamda betakror ona yurtimiz O`zbekistonimiz yakka-yu yagona.
O`zbekistonning kelajakdagi ravnaqi bugungi yosh avlodning to`la qonli ta’lim va tarbiyasiga ko`p jihatdan bog`liqdir.Ana shularni kelajagimiz poydevori bo`lmish boshlang`ich sinf o`qiuvchilari diliga jo etib hayotlari mazmuniga aylantirishimiz ona Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashimiz lozim.
FOYDALINILGAN ADABIYOTLAR RO`YHADI:
1. https://multiurok.ru/index.php/files/tarbiyasi-qiyin-va-bo-sh-ozlashtiruvchi-o-quvchil.html
2. https://multiurok.ru/index.php/files/tarbiyasi-qiyin-va-bo-sh-ozlashtiruvchi-o-quvchil.html
3. https://infourok.ru/boshlang-ich-sinf-o-quvchilari-uchun-test-savollari-
4898789.html
4. https://znanio.ru/media/boshlangich-sikrlashga-orgatishinflarda-ijodiy-f-
2614618
5. https://arxiv.uz/uz/documents/slaydlar/geometriya/boshlang-ich-sinfda-oquvchilarini-hajm-va-yuza-o-lchovlari-bilan-tanishtirish
ФИО автора: Astonova Farida Abdurasul qizi
Fargona viloyati Margilon shahri 5-umumiy orta talim maktabida ingliz tili oqituvchisi
Название публикации: «"BOSHLANGICH SINFLARDA LISTENING VA
SPEAKINGNI OYINLAR ORQALI RIVOJLANTIRISH" MAQOLA MAVZUSI»
Annotatasiya: Ushbu maqolada boshlang’ich sinflarda ingliz tilini o’qitishda zamonaviy yondashuvlar va innovatsiyalar usullarni qo’llash natijasida,
o’quvchilarning mantiqiy fikrlash qobiliyatlari rivojlanishi, nutqi ravonlashishi, tez va to’g’ri javob berish malakasi shakllanishi, bilimga ishtiyoq uyg’otishi, darslarga puxta hozirlik ko’rishga intilishi haqida ma’lumotlar berilgan.
Kalit so'zlar: zamonaviy, innovatsiya, boshlang’ich, o’yin, ta’limiy, ta’lim
Zamonaviy boshlang’ich ta’limdagi eng asosiy va ijobiy o’zgarishlarga sabab bo’lgan qarorlardan biri bu O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 2012-yil
10-dekabrdagi “Chet tillarni o’rganish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida” PQ-1875-sonli Qaroridir. Ushbu qaror asosida chet tillarini, asosan, ingliz tilini o’rganish umumiy o’rta ta’lim maktablarining 1-sinflaridan o’yin tarzidagi darslar va og’zaki nutq darslari shaklida, 2-sinfdan boshlab esa, alifbo, o’qish va grammatikani o’qitish bosqichma-bosqich boshlanadi. Qarorga ko’ra, Chet tillarni o’rganishni yanada rivojlantirish bo’yicha doimiy ishlaydigan Muvofiqlashtiruvchi kengash boshchiligida ta’lim sohasining barcha yo’nalishlarida beqiyos ko’lamli ishlarni amalga oshirishga kirishildi. Masalan, 2013-2014 o’quv yilidan e’tiboran umumta’lim maktablarining birinchi sinflarida xorijiy tillarni o’yin tarzidagi mashg’ulotlar va og’zaki nutq darslari shaklida uzluksiz o’rgatish yo’lga qo’yildi. Shuningdek, ushbu sinflarga mo’ljallangan darslik hamda o’quv-metodik majmualar yaratildi. Diqqatga molik jihati, birinchi sinflar uchun yaratilgan majmualardagi o’yin-mashg’ulotlarning kichkintoylar yoshiga mutanosibligi ta’minlanadi. Bolalar xorijiy til bilan ilk tanishishni salomlashish madaniyati, ranglar va kundalik so’zlarni dialog shaklida o’rganishdan boshladilar.
Shubhasiz, mamlakatimiz ta’lim dargohlarida xorijiy tillar xonalarini zamonaviy
axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va o’qitishning ilg’or texnik vositalari bilan jihozlash, teleradiokanallarda bolalar va o’smirlarni xorijiy tillarga o’rgatuvchi ko’rsatuv va eshittirishlarni berib borish, boshqa mamlakatlar tarixi va madaniyati, jahon ilm-fani va texnik yangiliklariga bag’ishlangan ilmiy-ommabop xorijiy badiiy va multiplikatsion filmlarni o’zbekcha subtitr yordamida muntazam namoyish etish yoshlarimizga dunyo xalqlarining o’tmishi, madaniyati, ilm-fani bilan yaqindan tanishish imkonini berdi.
Boshlang'ich sinflarda, ayniqsa, birinchi sinfda o'quvchilarga chet tillarni o'rgatishda o'quvchining yoshi, fiziologik, psixologik xususiyatlarini hisobga olish kerak. Qarorda ta'kidlanganidek, birinchi sinflarda o'yin tarzidagi darslar va og'zaki nutq darslari shaklida chet tillarini o'rgatishni amalga oshirish, haqiqatan, kichik yoshdagi o'quvchilarga mosligidir. Ta'limda o'yin texnologiyalaridan foydalanish, eng samarali vositalardan biridir. O'yin davomida ularning tafakkuri, dunyoqarashi, fikrlashi kengayib boradi. Olimlar ta'limga o'yin orqali yondashuv ta'lim jarayonida osonlashtiradi, deb hisoblagan. Nafaqat osonlashtiradi, balki bu fanga qiziqishini kuchaytirib,bolani chuqur bilim olishiga undaydi. O'yin tarzidagi darslar bolalarning og'zaki nutqini rivojlanishiga yordam beradi. Birinchi sinf o'quvchilari rasmli yoki videoli turli ko'rishlarni juda yaxshi ko'rishadi. Turli xil rangli rasmlar orqali, ularning nutqlarini o'stirishda o'yinlardan muntazam foydalanib turish lozim. Masalan, Bu nima?, Bu kim?, Kim ko'p so'z biladi?” kabi o'yinlardan foydalanish mumkin. O'yin jarayonida bolalarning so'zlarni eslab qolishi, to'g'ri talaffuz etishiga qarab rag'batlantirib borish zarur. Bolalarning so'z boyliklarini ortib borishiga qarab boshqa turdagi o'yinlar, turli xil musobaqalarni tashkil etish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bolalarga dastlab “Meva nomlari”, “Kasblar”, “Uy jihozlari” kabi mavzulardagi mashqlarni o’yinlar yordamida bajartirish mumkin. So’ngra ular kompyuterdagi rang-barang tasvirlarga uyg’un holatda ko’rsatilsa, o’quvchilarning nutqi rivojlanib, atrof-muhitga munosabat doirasi kengayadi. Yangi mavzuni namoyish etish bosqichida ekranda so’zlar va uni aks ettiruvchi rasmlar paydo bo’ladi. O’quvchilar so’zlarni tinglab, ularni talaffuz etish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Mavzuni kompyuter yordamida taqdim etishda ta’limni
individuallashtirish printsipiga e’tibor berish lozim. Ayrim o’quvchilar so’zning grafik, ayrimlari esa tovushli obrazni qabul qilishda qiyinchilikka uchraydilar. Kompyuter u yoki bu qiyinchilikni mashqlar vositasida bartaraf etib, o’quvchining ingliz tilidan o’zlashtirishga qiynalayotgan jihatlarini topishga va ularni bartaraf etishga yordam beradi. Ikkinchi sinfdan boshlab grammatikani o'zlashtirishga qaratilgan boshqa ta'limiy o'yinlarni ham tashkil etish mumkin. Masalan, “Kim savodxon?”, Kim zukko?, “Men kimman?“, “Zanjir“, “Rolli o'yin“, “So'z o'rnini top kabi qiziqarli o'yinlar shular jumlasidandir. “Kim zukko? “ o'yini imlo savodxonlikni oshirishda yaxshi natija beradi. Bunda karton qog'ozga 5-6 ta so'z yozilgan bo'lib, so'zlar to'g'ri va noto'g'ri yozilgan bo'ladi. O'quvchilardan noto'g'ri yozilgan so'zni topib, to'g'ri yozib berish talab qilinadi. Qaysi o'quvchi noto'g'ri yozilgan so'zlarni to'g'ri va birinchi bo'lib yozib berishga qarab o'yin g'olibi aniqlanadi. Biz bilamizki, hozirgi ta’lim jaroyonida o’quvchi sub’ekt bo’lishi lozim. Bunda ko’proq interfaol metodlarga e’tiborni qaratish ta’lim samaradorligini oshiradi. Ingliz tili darslariga qo’yilgan eng muhim talablardan biri mustaqil fikrlashga o’rgatishdir. Bugungi kunda ingliz tili o’qituvchilari Amerika Qo’shma Shtatlari, Angliya pedagoglari tajribasiga tayangan holda, quyidagi innovatsion metodlardan foydalanib kelmoqda: “Quvnoq topishmoqlar” (Merry riddles) o’quvchilarga topishmoqlar o’rgatish. Ingliz tilini o’rgatishda muhim ahamiyatga ega, ular o’zlariga notanish bo’lgan so’zlarni o’rganadilar va o’ylab topishmoq javobini topadilar.“Tezkor javob” (Quick answers) o’tilgan dars samaradorligini oshirishda yordam beradi.“Chigil yozdi” (Warm-up exercises) o’quvchilarni darsga qiziqtirish uchun sinfda har xil o’yinlardan foydalanish. “Pantomima” (Pantomime) bu usul juda qiyin mavzular tushuntirilishi kerak bo’lgan darsda yoki yozma mashqlar bajarilib, o’quvchilar charchagan paytda foydalanilsa bo’ladi. “Hikoya zanjiri” (A chain story) usuli o’quvchilarning og’zaki nutqini |
oshirishda va xotirani mustahkamlashda yordam beradi. “Rolli o’yinlar” (Acting
characters) bu usul darsning barcha tiplarida qo’llanilishi mumkin “Rasmlar so’zlaganda” (When pictures speak) usuli ancha qulay bo’lib, ingliz tilini o’rgatishda, o’quvchilarning o’g’zaki nutqini rivojlantirishda yordam beradi, buning uchun mavzuga oid rasmlardan foydalanish lozim. “Kviz kartochkalari” (Quiz cards) o’quvchilarning soniga qarab kartochkalar tarqatiladi va hamma o’quvchilar bir vaqtda darsda ishtirok etish imkonini beradi bu esa vaqtni tejaydi. “So'z o'rnini top“ o'yinida so'zlarning o'rni almashtirib qo'yiladi hamda so'zlarni o'z o'rniga to'g'ri qo'yish orqali gap hosil qilinadi. “To'plam“o'yini ma'lum bir mavzu asosida o'quvchilarning olgan bilimlarini mustahkamlash maqsadida o'tkaziladi. O'yin qatorlar musobaqasi yoki kichik guruhlarda ishlash shaklida tashkil etiladi. Masalan, belgini bildirgan so'zlarni toping deb, guruhlarga topshiriq beriladi. Berilgan vaqt iсhida qaysi guruh ko‘p topa olsa g‘olib bo‘ladi. Multfilmlar. Bolalar chet tilini o’rganish mobaynida multfilmdagi gaplarni tushunmasa-da, multfilmdagi qahramonlarning harakatlari orqali ular ishlatayotgan so’zlarni tushunishga harakat qiladi. Bu esa bolalar uchun til o’rganishda qiziq va samarali yo’l hisoblanadi. Bolalar uchun ingliz tili qo’shiqlaridan tortib she’r va hikoyalar, videoroliklar orqali o’rgatib kelinmoqda. “Rasmli” o’yin. O’quvchilar Present Continious tarkibini yaxshiroq o’zlashtirishlari uchun rasmli o’yinni qo’llash mumkin. O’quvchilarga hali ko’rmagan rasmlaridagi personaj nima qilayotganini topish taklif etiladi. Masalan, P1: Is the girl sitting at the table? P 2 : No, she is not. P1: Is the girl standing? P 2:: Yes, she is Rasmda ifodalangan harakatni to’g’ri topgan o’quvchi g’olib xisoblanadi. U boshlovchi bo’lib boshqa rasmni oladi. “Rasmdagi gaplar”o’yini. Bu o’yin grammatik formalarni mashq qildirish uchun yaxshi ko’rgazmali vosita hisoblanadi. Kartalarda odamni qandaydir harakatlarini ifodalovchi bir necha rasmlar bor, masalan: konkida uchayotgan, shaxmat o’ynayotgan, kitob o’qiyotgan rasmlar bor. O’qituvchi rasmli kartalarni ko’rsatadi (bola konkida |
uchayapti) va so’raydi: What is he doing? O’quvchilar o’zlarida xuddi shunday rasmni
topadilar va javob beradilar: He is skating.
Xulosa o‘rnida ta‘kidlash joizki, ingliz tilini o‘qitishda o‘quvchilarni yosh va psixologik xususiyatlarini inobatga olgan holda, ulardagi chet tilini o‘zlashtirishga bo‘lgan qiziqish, ehtiyojni to‘la qondirishga yordam beruvchi pedagogik texnologiyalarga asoslangan zamonaviy didaktik ishlanmalarni tayyorlash va ularni amalga oshirishning mustahkam mexanizmini ishlab chiqish muaommoning amaliy yechimini ta‘minlaydi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. https://www.facebook.com/fledu.uz/posts/370868063086687
2. https://bilimlar.uz/dars-ishlanmalar/7-8-9-10-11-sinflar-uchun-ingliz-tilidars-ishlanmalar/
3. https://xabar.uz/uz/talim/ozbekiston-pirls-2021-xa
4. http://new.tdpu.uz/news/1670/page/1670
5. https://lex.uz/ru/docs/-4676839
6. Xoshimov O‘. Yoqubov I. Ingliz tili o‘qitish metodikasi. T., - 2003
ФИО автора: Kasimov Anvar Bahrom ugli
Teacher of English at the Shahrisabz branch of the Tashkent State Pedagogical University
Название публикации: «TEACHING GRAMMAR AMONG YOUNG LEARNERS»
Key words: syntax, pattern, principles, rules, pessimist, reinforcement material, effective communication, structures missing, communicative environment.
Antonation
In this article grammar is excessively learned according to ideas of previous scientist. Besides that teaching grammar methods to young learners are thoroughly expressed. The aim of writing this article to boost the awareness how is grammar important to develop language skills.
What is Grammar?
This part is totally about the definitions of grammar. This will cover the general definitions of grammar from several experts. The followings are the general definitions of grammar: According to Ur (1988: 141), “Grammar is the way a language manipulates and combines words (or bits of words) in order to form larger units of meaning”. This definition suggests that the vast majority of people know grammar but they are not aware of the system and the pattern which arranges the sentences. Whereas, Close (1992: 1) defines that “Grammar is a chiefly a system of syntax that decides the order and patterns in which words are arranged in sentences”.
Meanwhile, Radford (1997: 1) states “Grammar is the study of the principles which govern the formation and interpretation of words, phrases, and sentences”. It means that grammar is the basic of any language and it can not be ignored in effective language practice and language study. In addition, Thornbury (1999: 1) defines “Grammar is partly the study of what forms (or structures) are possible in language”. It shows that grammar is the study of rules in language to change the form of words and combine them into sentences. From the general definitions above, it can be known that grammar is a part, a rule, and a structure of language that show how language’s sentences are formed and used in language practice, and or the study and practice of the rules by which words change their forms and are combined into sentence.
Commonly, Grammar is often misunderstood in the language teaching field. Many people say that the structures of language do not have to be taught, they think that learners will acquire their grammar naturally and if the grammar is taught the lessons that ensue will be boring. According to Thornbury (1999: ix) “Grammar teaching has always been one of the most controversial and less understood aspect of language teaching, few teachers remain indifferent to grammar and many teachers become obsessed by it”, and even, many learners when they hear the word grammar, think a lots of pessimist, difficult, boring, and confusing about grammar. However, recent days in language teaching world, the interest of teaching and learning grammar in English language teaching is arising. Now, Grammar becomes a necessary part of classroom language learning, especially in elementary level
English learners should understand about English grammar correctly.
According to Close (1992: 1) “English grammar is first and foremost a matter of fact. We say one man, two men; write, wrote, written; he may drive, he wants to drive; no one will stop him driving. Whoever learns English must accept such forms and construction as fact, and must develop the habit of using in appropriate situations”.
Based on the explanation above, it shows that English grammar is very important in the use of English. Therefore, English Grammar must be taught to every English learner, including young learners at Elementary level. According to Ur (1988:
141), “Grammar is the way a language manipulates and combines words (or bits of words) in order to form larger units of meaning”. It tells us that grammar is the part of any language and can not be ignored in language teaching. Based on my observation at SDN 01 KALIWULUH, I saw that many students do not know about grammar and how to use it at all. It could be seen when the students spoke and wrote some expressions or utterances in grammatical error. For example: “I am like swimming”, “I have three book”, “She go to school by bicycle everyday”. Even, they could not distinguish verb and noun. However, all these motivated me to teach grammar in more attractive techniques to the students of grade 6 in SDN 01 KALIWULUH. Teaching English Grammar to young learners is not as easy as turning over palm hand. Therefore, the best teaching techniques are really required to gain the good result from teaching grammar to young learners. So teacher must be smart in choosing and selecting the attractive and effective techniques in order to make students be able to understand and practice English grammar easily.
Importance of Grammar
This part contains the explanations from experts about the importance of grammar in language use. It includes the advantages of grammar. The first advantage is making the words effective and being master in communicative environment, according to Rutherford (1987: vii), “By understanding grammar we can make words effective and become master of our own communicative environment”. It means that grammar acts as the bridge and social device which makes the meaning of our words can be conveyed appropriate with its functions in a context of a communication. So, grammar creates the effective communication and brings the meanings right on target.
The second advantage is helping us to observe and remember the facts. We can see and differentiate the time and the history of an incident or event, and fact that is talked about by seeing the forms or the grammar items and rules in it. According to Close
(1992: 1), “Grammar is helping us to observe and remember the facts, the linguist arranges them methodically and, where possible, draws general rules from them, perhaps explaining historically how they came to be what they are”. These draw that grammar is an important thing and should be accepted as a part of fact. The third advantage is helping us to convey meaning. According to Thornbury (1999: 4), “Grammar is a process for making speaker’s or writer’s meaning clear when contextual information is lacking”. It shows that when the contextual information is lacking in an expression, the rule or the particular grammar form will express their particular meaning, and it describes that grammar has important role in language use. So, it is known that grammar has potential in making and conveying meaning.
The explanations above tell that the advantages of grammar are helping us to create acceptable sentences, making speaker’s or writer’s meaning delivered clearly, and leading us to be master in our communicative environment, and show that grammar is an important part of language and it has important role in both oral and written language.
Techniques in Teaching Grammar
In presenting grammar, techniques that can be implemented, among other things are Using Text, TPR (Total Physical Response), Picture, Real object, Game, and Song.
1.Using Text Technique, According to Celce-Murcia and Hills (1988: 149), “if we want to teach in a way that facilitates transfer to our student’s reading and writing we must teach it at the text level”. Ur (1988: 7), explains “here, the teacher presents the class with a text in which the grammatical structures appears. It can be a short story or dialogue which appears in written form in the textbook. It is may read by teacher and or students loudly. The students may be asked to read aloud, repeat, reproduce from memory, or copy out instances of the use of the structure within the text”. If the grammar point that is emphasized is imperatives, the text must contain the imperative sentences.
2.Using Total Physical Response, According to Larsen–Freeman (1986: 9) it is called “The roles of teacher. Here, the students do as the teacher says so they can learn what teacher knows”. In presenting Imperatives for example, Celce-Murcia and Hills (1988:
42), explain “TPR is a very effective way to present imperatives to the students”, for instance, asking several students individually by saying ‘Arin, close the door!.’ When Arin does it correctly, acknowledge this by saying ‘good’, and let the rest of the students watch and learn. Then, continue with other directions such as “walk to the table!”, “sit down!”, etc”.
3.Using Picture, According to Brewster, Ellis, and Girard (1992: 90), “by using illustration and picture the learner will get great help to convey meaning and memorize what taught”. In this Presentation stage, teacher may present the grammatical items by using picture. In teaching imperatives for instance, teacher shows traffic symbols such as symbol of stop, turn left, turn right or another picture of crying boy, sad man, crying boy, etc. While showing the picture of stop, teacher saying “don’t enter”, and then, give the students turn to say and repeat it also.
4.Using Objects in the classroom, According to Celce-Murcia and Hills (1988: 93), “The classroom itself provides a wealth of realia to use in teaching grammar”. The teacher can use the things around the students as media in presenting and explaining imperative sentences, such as teacher is holding a pen or book while saying “take the pen”, “take the book”, etc. Then ask the students to say as how what the teacher says. For instance, the teacher holds a pencil then asks them what do you want to say with this pencil?, they will say “take the pencil”, therefore, indirectly they can say imperative sentences. After they can do that, try to hold other things.
5.Using Game, Celce-Murcia and Hills (1988: 133) states that “well-planed game can teach and reinforce grammar points very successfully”. Further, Brumfit, Moon, and Tongue (1995: 7) writes “to ensure the students have the opportunity to use a wide range of language, teacher must include a variety of task based on games, stories, collaborative problem solving or information – gap which will provide wherever possible a context and audience for the production of spoken and written language”. One of the examples of game that can be applied is as follow; it is started by dividing the students into groups of rows. Then, give the student sitting in most front a card written imperative sentence, and then, he or she whispers it to his or her friend sitting behind him or her. Then, it continues until the last member of the group sitting the most back, and next, the last member of the group has to write the sentence correctly on the blackboard and do the order of the sentence. (If the sentence sounds “put a bag on the table!”, he or she must write it on the blackboard and do what the sentence says).
6.Using Song, According to Brewster, Ellis, and Girard (1992: 178) state that “the learner can practice new grammatical pattern or vocabulary through song and rhymes”. Dubin (In Celce-Murcia and Hills (1988:116), points out that “song can be utilized as presentation context, as reinforcement material, and as vehicles through which to teach all language skills”. Here, teacher begins to introduce the song to students by telling them a litle about it, who wrote it, what the title, for example. Then teacher gives the lyrics to the students. Next, teacher sings or plays the song and allow the students to listen, enjoy, and sing it together. Then, teacher explains the points of the structure that are emphisezed to the students through the song and ask to the students to pay attention to certain sentences containing grammar item that is going to be taught. So they will know the correct example of the form through the song. The last is providing the lyrics wich the structures missing, and ask to the students to fill it together with teacher.
REFERENCES
[1] Wilkins DA. Linguistics in language teaching. London, UK: Edward Arnold; 1972.
[2] Harley B. Vocabulary learning and teaching in a second language. Canadian Modern Language Review.
1996;53(1):3-12.
[3] Coady J, Huckin T. Second language vocabulary acquisition: A rationale for pedagogy. Cambridge, UK:
Cambridge University Press; 1997.
[4] Richards JC, Renandya W (Eds). Methodology in language teaching: An anthology of current practice. Cambridge,
UK: Cambridge University Press; 2002.
[5] Neuman SB, Dwyer J. Missing in action: Vocabulary instruction in pre-K. The Reading Teacher. 2009;62(5):384-392.
ФИО автора: Rustamov Axtam Muxtarovich
Navoiy davat pedagogika instituti. Sanatshunoslik fakulteti-o'qituvchi
Название публикации: «TALABALARGA "IKKINCHI TARTIBLI EGRI CHIZIQLAR VA TRANSTENDENT EGRI CHIZIQLARI" MAVZULARINI O'TISH
METODIKASI»
Anotatsiya: Egri chiziq a qurish jarayoni egri chiziq, yoki matematik funktsiya, bu bir qatorga eng mos keladi ma'lumotlar nuqtalari, ehtimol cheklovlarga bo'ysunadi.
Kalitso`zlar: Egri, ellips, aylana, kanonik, tenglamani.
Burilish moslamasi ham o'z ichiga olishi mumkin interpolatsiya,bu erda ma'lumotlarga to'liq mos kelish kerak yoki tekislash, unda taxminan ma'lumotlarga mos keladigan "silliq" funktsiya tuziladi. Tegishli mavzu regressiya tahlili, savollariga ko'proq e'tibor qaratadi statistik xulosa masalan, tasodifiy xatolar bilan kuzatilgan ma'lumotlarga mos keladigan egri chiziqda qancha noaniqliklar mavjud. O'rnatilgan egri chiziqlar ma'lumotni vizualizatsiya qilish uchun yordam sifatida ishlatilishi mumkin, ma'lumotlar mavjud bo'lmagan funktsiyalarning qiymatlarini chiqarish, va ikki yoki undan ortiq o'zgaruvchilar o'rtasidagi munosabatlarni umumlashtirish.
Ekstrapolyatsiyadan tashqari o'rnatilgan egri chiziqdan foydalanishni anglatadi oralig'i kuzatilgan ma'lumotlardan, va a ga bo'ysunadi noaniqlik darajasi chunki u egri chizish uchun ishlatiladigan usulni kuzatilgan ma'lumotni aks ettirishi mumkin.
Bu egri chiziqlardan aylana, ellips, giperbola va parabolalar hamda ularga doir masalalarni keltiramiz.
1.1 Aylana
Ma’lumki, tekislikda berilgan M(a;b) nuqtadan bir xil R masofada joylashgan nuqtalarning geometrik o’rni aylana deb ataladi. Bunda M(a;b) nuqta aylana markazi, R esa aylana radiusidir.
Aylana ta’rifidan foydalanib, markazi M(a;b) nuqtada va radiusi R bo’lgan aylananing 2 + 2 = R2 kanonik tenglamasini keltirib chiqarish mumkin.
Agar aylananing markazi koordinata boshida bo’lsa, ya’ni a=0, b=0 bo’lsa, u holda tenglama 2+ 2 = 2 ko’rinishga keladi.
Agar aylananing markazi o’qida yotsa, u holda uning tenglamasi
2+ 2= 2
ko'rinishda, agar aylananing markazi OY o’qida yotsa, u holda uning tenglamasi
2 2= 2 ko’rinishda bo’ladi.
Aylana tenglamasi va larga nisbatan ikkinchi darajali tenglama bo’lib, unda 2 va 2 lar bir xil koeffitsientlar bilan qatnashadi. Bundan tashqari, tenglamada va lar ko’paytmasi qatnashmaydi.
Demak, aylana tenglamasi umumiy ko’rinishda quyidagicha yoziladi. 2+ 2+
Bu tenglamani 2 + 2 = 2 tenglama bilan solishtirib, ko’rishimiz mumkin.
Bunda quyidagi xususiy hollar bo’lishi mumkin:
a) bo’lsa, u holda bo’lib, 0 tenglama aylana tenglamasini ifodalaydi;
b) bo’lsa, u holda bo’lib, qaralayotgan tenglama bitta nuqtani anglatadi.
c) bo’lsa, u holda mavhum son bo’lib, qaralayotgan tenglama ma’noga ega
bo’lmaydi.
1.2 Ellips
Har bir nuqtasidan berilgan ikkita F1 va F2 nuqtalargacha masofalarning yig’indisi o’zgarmas songa teng bo’lgan tekislikdagi nuqtalarning geometrik o’rni ellips deb ataladi. Bunda F1(-c;0) va F2(c;0) nuqtalar ellipsning fokuslari deyiladi ellipsning katta o’qi, ellipsning kichik o’qi deyiladi. va lar mos ravishda ellipsning
katta va kichik yarim o’qlari deyiladi. ellipsning fokusi deyiladi (1-chizma).
Ellipsning fokuslari orasidagi masofani uning katta o’qi uzunligiga nisbati ellipsning eksentrisiteti deyiladi va bilan belgilanadi. Demak, 1 + va 2 - larni ellipsning fokal radiuslari deyiladi.
va tenglamalar bilan berilgan to’g’ri chiziqlarga ellipsning direktrisalari deyiladi.
1.3 Giperbola
Har bir nuqtasidan ikkita va nuqtalargacha masofalar ayirmasining absolyut qiymati o’zgarmas soniga teng bo’lgan tekislikdagi nuqtalarning geometrik o’rniga giperbola deb ataladi. Bunda va nuqtalar giperbolaning fokuslari deb ataladi .
Giperbola o’qini ikkita va nuqtalarda kesib o’tadi. Ular giprbolaning uchlari deyiladi. Ular orasidagi masofa giperbolaning haqiqiy o’qi deyiladi. va nuqtalar giperbolaning mavhum uchlari, ular orasidagi masofa esa giperbolaning mavhum o’qi deb ataladi. va sonlariga giperbolaning haqiqiy va mavhum yarim o’qlari deb ataladi.
Giperbolaning o’qlari kesishadigan nuqta uning markazi deyiladi.
tenglamalar bilan aniqlangan chiziqlarga giperbolaning asimptotalari deb ataladi.
Giperbolaning fokuslari orasidagi masofani uning haqiqiy o’qi uzunligiga nisbati giperbolaning eksentrisiteti deyiladi va u bilan belgilanadi demak,
Giperbolaning nuqtasidan uning va fokuslarigacha bo’lgan masofalar shu nuqtaning fokal radiuslari deyiladi. Ular uchun va formulalar o’rinlidir.
Tenglamalari bo’lgan ikkita va vertikal to’g’ri chiziqlar giperbolaning direktrisalari deb ataladi. Ularning biri markaz bilan nuqta orasida, ikkinchisi esa markaz bilan nuqta orasida joylashgan bo’ladi.
Agar giperbolaning kanonik tenglamasida bo’lsa, u holda tenglama ko’rinishga keladi va u teng tomonli giperbola deyiladi.
1.4 Parabola
Hаr bir nuqtаsidаn fоkus dеb аtаluvchi bеrilgаn nuqtаgаchа vа dirеktrisа dеb аtаluvchi bеrilgаn to’g’ri chiziqqаchа bo’lgаn mаsоfа o’zаrо tеng bo’lgаn tеkislikdаgi bаrchа nuqtаlаr to’plаmigа pаrаbоlа dеb аtаlаdi. Bunda nuqta fokus, to’g’ri chiziq esa direktrisa deyiladi.
Ikkinchi tartibli egri chiziqlar haqida tushuncha 1-ta„rif. 0 F Ey Dx Cy
Bxy 2 2 Ax (1) ko‟rinishdagi tenglama ikkinchi darajali algebraik tenglama deb ataladi. Bu yerdagi А, В, С, D, Е, F ma„lum sonlar bo‟lib ulardan А, В, С bir vaqtda nolga teng emas. Aks holda, ya„ni А=В=С=0 bo‟lganda (1) tenglama Dx+Ey+F=0 ko‟rinishdagi chiziqli (birinchi darajali) tenglamaga aylanadi va bu to‟g‟ri chiziq tenglamasi ekanligini bilamiz. 2-ta„rif. Dekart koordinatalari x va y га nisbatan ikkinchi darajali algebraik tenglama yordamida aniqlanadigan egri chiziqlar ikkinchi tartibli egri chiziqlar deb ataladi. (1) ikkinchi tartibli egri chiziqning umumiy tenglamasi deyiladi. Ikkinchi tartibli egri chiziqlarga aylana,ellips, giperbola va parabolalar kiradi. 2. Aylana va uning kanonik tenglamasi 3-ta„rif. Tekislikning berilgan nuqtasidan bir xil masofada joylashgan shu tekislik nuqtalarining geometrik o‟rniga aylana deb ataladi.
Tekislikning berilgan nuqtasini aylananing markazi, undan aylanagacha masofani aylananing radiusi deb ataymiz. Markazi 01 (а;b) nuqtada bo‟lib radiusi R ga teng aylananing tenglamasini tuzamiz (1a -chizma). Aylananing ixtiyoriy nuqtasini M(x;y) desak aylananing ta„rifiga binoan: МС1=R.. Ikki nuqta orasidagi masofani topish formulasidan foydalansak R b y a x 2 2 ( ) ( ) yoki bu tenglikni har ikkala tomonini kvadratga ko‟tarsak 2 2 2 R (2) b) (y a) (x Kelib chiqadi. Shunday qilib aylananing istalgan M(x;y) nuqtasining kooordinatalari (2) tenglamani qanoatlantirar ekan. Shuningdek aylanaga tegishli bo‟lmagan hech bir nuqtaning koordinatalari (2) tenglamani qanoatlantirmaydi. Demak (2) aylana tenglamasi.
Yilda geometriya, egri chiziqli koordinatalar a koordinatalar tizimi uchun Evklid fazosi unda koordinatali chiziqlar egri bo'lishi mumkin. Ushbu koordinatalar to'plamidan olinishi mumkin Dekart koordinatalari bo'lgan transformatsiyadan foydalangan holda mahalliy ravishda teskari (birma-bir xarita) har bir nuqtada. Demak, dekart koordinatalari tizimida berilgan nuqtani egri chiziqli koordinatalariga va orqaga aylantirish mumkin. Ism egri chiziqli koordinatalar, frantsuz matematikasi tomonidan yaratilgan Lame, bu haqiqatdan kelib chiqadi koordinatali yuzalar egri chiziqli tizimlarning egri chiziqlari.
Uch o'lchovli Evklid fazosidagi egri chiziqli koordinata tizimlarining taniqli misollari (R3) bor silindrsimon va sferik qutb koordinatalar. Ushbu kosmosdagi dekartian koordinata yuzasi a koordinata tekisligi; masalan z = 0 belgilaydi x-y samolyot. Xuddi shu bo'shliqda koordinata yuzasi r Sferik qutb koordinatalarida = 1 birlik yuzasi sohaegri chiziqli. Egri chiziqli koordinatalarning formalizmi standart koordinatalar tizimlarining yagona va umumiy tavsifini beradi.
Egri chiziqli koordinatalar ko'pincha jismoniy miqdorlarning joylashishini yoki taqsimlanishini aniqlash uchun ishlatiladi, masalan, skalar, vektorlar, yoki tensorlar. Ushbu miqdorlarni o'z ichiga olgan matematik ifodalar vektor hisobi va tensor tahlili (masalan gradient, kelishmovchilik burish va Laplasiya) skalar, vektor va tenzorlarni o'zgartirish qoidalariga muvofiq bir koordinata tizimidan boshqasiga o'zgartirilishi mumkin. Bunday iboralar keyinchalik har qanday egri chiziqli koordinatalar tizimi uchun amal qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1- https://uz.hrvwiki.net/wiki/Curvilinear_coordinates
2- https://fayllar.org/12-maruza-ikkinchi-tartib-egri-chiziqlar-reja.html 3- https://uz.denemetr.com/docs/769/index-330980-1.html
ФИО автора: Abduvaliyeva Mahfuza Abdulatib qizi
National University of Uzbekistan named after Mirzo Ulugʻbek
Название публикации: «TRANSLATION AND TRANSLATION METHODS»
Annotation: Translation is such a progress that is converting information or texts from Source Language into Target Language. Translation has many ranges. Translation methods are one of them. It is very broad range. In this article it is told about translation methods. It includes compression, translation, kind of translation, poetic translation and other important views. It is said in this article that while translating translator come across many problems, misunderstandings. Despite he or she achieves success in their job. When translating a complex sentence from one language to another can be simply translated into two simple sentences. Sometimes during translation from English to Uzbek omitting the cut is the original meaning of the sentence and does not break the connection. A return is the best method to prepare translator. This method is used by earphones (headphones). In this method you usually hear a sentence in your native language and make it one at the same time. They are taught to repeat in their native language, in a foreign language the translation is done in the next step. It's about listening and repeating at the same time ability to learn. Translators don't have to be born with this ability. Translation is a very huge and new science. All its ranges are interesting and somehow difficult too.
Keywords: compression ,shadowing translation,translation ,conscious translation,poetic translation and rhymed words.
Introduction :The process of compression is to compress information in translation, by expressing it in a few words and giving it a basic meaning represented by. For example: Syntactic, lexical when translated from English into Uzbek and semantic interpretation can occur: 1) Divide a compound sentence into several simple sentences. Example: I saw the beautiful place where I remembered how I had spent the days with my girl friend there. I saw a beautiful place. Then I remember the days I spent there with my girlfriend fell. 2) Adjective or adjective devices can be used. For example: The book which was written last year was sold - 0 ‘A book written last year was sold. 3) Adjectives or adverbs of quality are equivalent to horse and rider compounds. For example: a piece of electrical equipment used for cutting into very small pieces. 4) One word instead of word groups and states or organizations. Abbreviations are used for the full name. For example: The United States of America involving the use of force - mandatory; 5) Vocabulary, that is, to express in less words. In particular, attention should be given to the use of appropriate and immediate technology where possible attention should be paid to technology. 6) Semantic compression; of these living horses is used. For example: Tom and John went to the garden - They went to the garden. These sentences are the same translation. The complex sentences of the language you are doing into a few simple sentences to convert. When translating a complex sentence from one language to another can be simply translated into two simple sentences. Sometimes during translation from English to Uzbek omitting the cut is the original meaning of the sentence and does not break the connection. In this case, the Uzbek language the suffix "dir" can be added to the last word. The first way to understand speech is to form the basis of it. The other is the same analyze the relationship between concepts. Speech is not a sum, but a set of rules and that connection is the basis of speech determines the content.
Return (shadowing)
A return is the best method to prepare translator. This method is used by ear phones (headphones). In this method you usually hear a sentence in your native language and make it one at the same time. They are taught to repeat in their native language, in a foreign language the translation is done in the next step. It's about listening and repeating at the same time ability to learn. Translators don't have to be born with this ability .It's bad for translators who can't do it acquire habits. Literally return translators used in training sessions. It is divided into two parts: Phonemic (shadowing) return and phrasal return. Phonemic reflection is the whole meaning or word that's how every sound is heard without waiting repetition. The second is the student return repeats the speaker's speech from beginning to end. The vowel return must precede the phrase return method. This is the method is usually to develop both the ability to hear and speak instantly used. Phrase return is also useful to determine if this translator is lagging behind. This method is a translator is the best way to prepare. Return speed is high was the subject of your research. The time left behind is translation shows its effect. The return technique is from this translation method used before. With a slight delay in hearing the returning process is called shadowing.
Remember information while translating. One of the most important things during translation is to remember the information. It includes permanent, short, medium and long term memory requires: a) by text notation (for serial translation) highlight b) hear the names of people in a foreign language well, numbers and have the ability to remember the size. This requires the necessary preparation. Preparatory exercises includes: - memorizing poems, phrases and
radio news, first human names, then English names, constant dictation on numbers and volumes.
Conscious translation
Conscious translation texts are clear keywords (or symbols) require the ability to create and shorten text based on does. Learn keyword methodology to find out. Here are the main options: on a language is given the key words and create meaningful text in the language. Keywords are given in English and have a meaningful text. Key words are also given in the native language and English, and it is in English is translated into text in the language. Use the following experience and skills to work with words that require development. For simultaneous translation: -ability to speak during hearing; -Work on ways to end unfinished sentences. Again number, record the desired places or it helps a lot to remember. Most importantly, the ideas when we talk about analysis, we remember them by putting it. We will focus on two elements. These are: the relationship between basic ideas and those ideas. He paid attention to that in which case the interpreter will automatically think about its beginning structure. And it wasn’t easier to remember the speech, it does not matter what kind of speech. If you clearly remember this structure in your memory, numbering key elements to maintain that structure is useful. For example:
“We feel that the free market approach to provision of social services, with its insistence on minimum state intervention, freedom of competition, deregulation and cost effectiveness, though theoretically sensible has proven in practice to be a disaster. And what is the reason? Because in all cases, hospitals and health services, public transport, education, no free competition has been really possible. The service user has been faced in any one given area by a single private service provider facing no effective competition, which is able therefore to function as a monopoly. Those who are too destitute to pay for private services may, if they are lucky, fall back on residual public services, starved of money by the government and therefore unable to provide an adequate service. No real competition, no free market. And we are left with a dual society. This is the main content of the text in the translator's speech can connect words. That's all can be deduced from the general meaning. Fill in or drop words. Fill in the text to find out which word is missing and put it in its place, say everyone one out of ten words and students are asked to complete it. Thought segmentation of the text in the translation process the semantics of the text by asking questions about its semantic meaning components can be found. Why? How? Where? What is the main content of the text or sentence by asking questions can be realized? The translator should focus on each message in the text and identity of the owner of the message, its purpose, where the message is? It doesn't matter and they have to figure out how to get there. In order to express ourselves beautifully and clearly, we need to understand the speaker's thoughts, not just their words. Because, that`s what needs to be translated. In the speaker's speech not trying to understand the words, but to his main idea, we need to pay attention to the content of the speech. So the interpreter is not just words, but thoughts should understand well. Every word in the speaker's speech and without understanding the phrase and during the translation of those words it cannot be translated well without reuse. Let's say, the interpreter did not understand some words in the text. Still that doesn’t mean he doesn’t understand the whole text. Its basic translate content based on the richness of its vocabulary necessary. There is a semantic field in the quality of translation know words or phrases or synonyms and one of them the use of the latter in the main content of translation if forgotten does not affect. So what should future translators be taught?
This knowledge includes:
1. Hearing in the native language.
2. Understanding in the native language.
3. Memorize information in the native language.
4. Conscious translation, translation from native language into English narrowing and correcting data while doing so.
5. For serial translation: finally give in English know how to use words for.
For simultaneous translation: new information in the native language expresses it in English immediately upon hearing the part. Successful translators in their field what features and abilities do you need for? Here are some of them about it: 1. Active and passive languages; have a deep knowledge of culture to be 2. Understand quickly and the main content of the sentence being spoken be able to express quickly; 3. Read the information beautifully and convey it clearly to give; 4. Deep general knowledge and interest, new meager to learn; 5.Feeling - is a specific member of the conference. Brussels with the Faculty of Translation, University of Ottawa the programs of translation institutes are only serial translation excellent in the field and perhaps in the field of simultaneous translation provided with a training course. The link plan is mandatory voluntary courses, which take place before admission to the second year which is submitted to the examination, practice and examination commission final exam. Programs are changed every two years. The program is intended for part-time students. The essence of translation is a sign of culture can serve as. The translator is between two cultures seeks to know the differences. Languages, their structure, grammar and requires sufficient knowledge of phonetics, history and literature, dialects are given.
Poetic translation
Poetic translation has been used by philologists, poets and poetesses for century scholars specializing in the translation of poetry experts have been in the spotlight. Poetic translation is prose although they differ in many respects from the translation, they have much in common there is. They are for inter lingual poetic or poetic communication serves. The information in the poetic text is in the prose text radically different from information. The content of the information in the poem diverse, contradictory and even one can deny the other possible. Poetic information includes factual and conceptual, that is, it receives information related to meaning. They are with each other are closely related and at the same time they are dynamically opposed to each other .Factual and substantive information is external real or unreal information about the world based on certain facts, events will give. A translation of a poetic text that is part of a literary discourse is a poem takes into account the rules of the structure. In this prose analysis applied rhythm, melody, syntactic structure, artistic image, etc. artistic elements will be in the spotlight. Listed above concepts and terms are also used in the analysis of poetic texts, but they are based on the strict rules of poetry is increased. Each time a translator learns the experience of poetic translation, identify the strengths and weaknesses of your poetic translation, poetic to make some recommendations based on the results of translation analysis tried The main task of poetic translation is good trying not to turn a poem into a bad poem in translation, to preserve the content of the translation as completely as possible, the poetic text both the weight of the forms in accordance with the content of the poem is to preserve the tone. The good and the bad of translation not only the translator but also the reader should feel it in one reading. In general, translation is a creative process, is the art of recreating poem in another language, language`s poetic systems, There is a difference between weight, musical factors. However, these differences the translated text is created by recreating the translation. From a foreign language in particular directly from English to Uzbek The demand for translation dates back to the 90s of the twentieth century, In Uzbekistan strengthened after independence. 15-20 years from now there are very few translators who can translate directly from foreign languages before was Therefore, the works of art were translated into Uzbek, mainly at that time was translated through Russian, which acted as an intermediary language. Direct translation from foreign languages into Uzbek requires the development of lexicography. Translation from Russian into Uzbek and from Uzbek into Russian has a rich experience in our country. From a foreign languages analysis of translated works, scientific research on them .There is still a lot of work to be done. Most of the prominent poets of our republic and the writers are also skilled translators. They are Ghafur Ghulam, Maqsud Shaykhzoda, Yusuf Shomansur, Jamol Kamol, Ibrohim Gafurov and others can be mentioned. They literally created a school of poetic translation. It is no exaggeration to say that. Uzbek translation G. Aybulla Salomov,the father of the school, wrote a series of articles, basics of poetic translation in monographs, manuals and textbooks thought deeply about it and made recommendations. G.Salomov student and follower N.Kamilov is currently translation continiues his work in his field of translation in English, German, French since the 70s of the twentieth century. The process of direct translation from Uzbek into Uzbek also has begun. One of our poets, Jamal Kamol - from English, Abdullah Sher - from Germany, Shavkat Rahmon studied the original language of Spanish and began to try to decipher the work directly from the original. By the end of the twentieth century, Uzbek was the language of foreign languages that the number of translators who have decided to translate has expanded. S.Saidov, Y.Parda, H.Rahimov,
Sh.Karimov Sh.Imyaminova, Poshali Usmon, M.Toshtemirov, B.Ermatov, A.Kochiboyev, S.Doniyorova are also among them.
By
Robert Burns
Ae Fond Kiss
Ae fond kiss, and then we sever,
Ae fareweel, and then forever!
Deep in heart-wrung tears I’ll pledge thee
Vidolashdik garchi pichirlab
Warring sighs and groans I’ll wage thee.
Who shall say that fortune grieves him,
While the star of hope she leave him
Me, nae cheerfull twinkle lights me;
Dark despair around benights me.
I’ll never blame my partial fancy,
Nothing could resist my Nancy;
But to see her, was to love her,
Love but her, and love for ever.
Had we never loved see kindly,
Had we never loved see blindly!
Never met-or never parted,
We had never been brokenhearted.
Fare-thee-weel, thou first and fairest!
120
Fare-thee-weel, thou best and dearest!
Thine be like a joy and treasure, Peace, Enjoyment, Love and Pleasure!
Ae fond kiss, and then we sever!
Ae fareweel, alas, forever!
Deep in heart-wrung tears I’ll pledge thee,
Warring sighs and groans I’ll wage thee.
Translated by
Xolbekova Begoyim:
So‘nggi bo‘sa
Robert Byorns
Astagina o‘pishdik giryon,
Ayri tushdi yo‘llar har tomon!
Vidolashdik garchi pichirlab,
Faryod soldi yurak qon yig‘lab.
Taqdir ekan ne ham qildik biz,
Umidni chin baxt deb bilibmiz.
Ammo bugun ko‘zlarimda yosh,
Yorsiz yo‘lim yoritmas quyosh.
Qalbda tug‘yon urib ehtiros,
lshqda yondim Nensini deb rost.
Uni ko‘rmoq-sevmoq-ku o‘zi.
Uni sevmoq mangu dard o‘zi.
Oh qaydanam ko‘rishdik bizlar, Oh qaydanam sevishdik bizlar! Sevmasaydik bunchalar intiq, Abgor etmasmidi ayriliq.
Mayli omon bo‘lgin, sen gulim, Ko‘ngil mulkim aziz sevgilim.
Hamroh bo‘lsin qalbingga abad, Tinchlik, Shodlik, Rohat, Muhabbat!
Astagina o‘pishdik giryon, Ayri tushdi har tomon!
Vidolashdik garchi pichirlab,
Faryod soldi yurak qon yig‘lab.
121
The translation of this poem is great creative work of the translator that he loved passionately, it include the poet's thoughts, his style of expression and poetry. The rhythm of the poem is evident in his translation, reflected in the same aa, bb form from beginning to end as in the original. The Scottish poet Byom`s soul and heartache and Uzbek translator Begoyim Kholbekova was able to recreate it in her native language with great poetic skill and can be seen more clearly, i.e. the following “Never If we hadn't seen each other, if we hadn't loved each other so much, if we hadn't been separated, wouldn't our hearts be so broken? " The content is expressed in Uzbek with an inner pain that is in line with the original. The following poem is in high spirits and solemn tone written the rhyming order is in form. The poet's mood and self-confidence are also reflected in his poetic translation:
Louis, what reck I by ,Or George on his ocean.
Dyvor, beggar louns to me, I reign in Jeanie’s bosom!
Let her crown my love her law,
And in her breast enthrone me;
Kings and nations swith awa
Reif randies, I disown yet
The translation of it:122
Dengiz qiroli Jorj, Lui,Kim bo`libdilar oldimda!
Jiynday aziz yorning o‘yi, Yashab turganda qalbimda!
Yor ko‘nglining qiroliman, Baxtim bo‘ylaydi ko‘k qadar.
Mening oldimda qirollar, Qirolmas, yo‘q - bir darbadar!122
Conclusion : Poetic translation is quite difficult translation. However, despite of being difficult, as you can see from the poem that it is very rhymed and meaningful Especially these words are very good : law- awa ; me-ye; oldimda – qalbimda ; ko`k qadar –bir darbadar. Alliteration, assonance, rhyme and a number of sounds in the poem poetic elements based on repetition, standing repetition applied. There are two types of sound repetition: metric and synchronized elements are possible. In general, poetic translation involves knowing the language from the translator at the same time, broad worldview, two languages systems of poem, tradition associated with poetry (rhyme, radif, weight, turak, hijani features) and writing and translating poetry requires knowledge of the latest developments in the field.
LIST OF USED LITERATURE:
1. Akbarova S. А. Лингвостилистические средства и когнитивно-
прагматческая значимость художественного портрета (на материале английских художественных текстов) Авторов дис.канд. фил. наук-Ташкент, 2005.
2. Allomalar, buyuk siymolar, 1-4 kitob. Toshkent, 1995.
3. Arnold I. V. Стилистика современного английского языка. -
М.: Просвещение, 1190.
4. Axmanova О. S. Словарь лингвистических терминов. Москва. 1966.
5. Ashurova D. Стилистика текста в парадигме когнитивной лингвистике // Filologiya masalalari. - Toshkent 2003.
6. Barxudarov L. S. Языки перевод. Москва, 1978.
7. Barxudarov L. S. Что нужно знать переводчику? Тетради переводчика.
Москва. 1978.
ФИО автора: Komila Mirzayeva
Termiz ixtisoslashtirilgan san’at maktabi o’qituvchisi
San’atshunos
Название публикации: «BAXSHIDAN KUYLA DO’MBIRAM»
Annotatsiya; Ushbu maqola xalq og’zaki ijodining yuksak namunalari dostonchilik va ularning maktablari, baxshichilik san’atining kelib chiqish tarixi rivojlanish bosqichilari va bugungi kundagi ahamiyati haqida.
Kalit so’zlar; Xalq og’zaki ijodi, dostonchilik, baxshichilik, folklor, urf-odat, an’ana san’at.
Insonning badiiy ijodiy faoliyati rang-barang bo’lib,u san’at turlari yoki janrlarida namoyon bo’ladi. Qadimiy tarixga ega o’zida asriy an’analarni , urf odat-u xalqning orzu istaklarini tarannum etuvchi san’at turi bu baxshichilikdir.
Xalq og’zaki ijodining yuksak professional san’ati hisoblanmish baxshichilik dostonlarning paydo bo’lish taraqqiyoti va baxshilar nomlari bilan bog’liqdir. Xalq ommasi madaniy siyosiy hayotida ulkan o’rin tutgan baxshilar mexnatkash xalq o’rtasida juda katta hurmat va etiborga sazovor bo’lganlar. Xalq qalbining nolalaridan yaralgan dostonlar asrlar davomida avloddan-avlodga o’tib insoniyat ma’naviy yuksalishda xizmat qilib kelmoqda. Zero dostonlarimizda xalqimiz badiiy tafakkurining juda boy va qadimiy an’analari mujassam. Dostonchilik san’atining badiiy an’analari xalq baxshilarining takrorlanmas amaliyoti va tinimsiz mexnati bilan asrlar davomida yashab bizgacha yetib kelgan. Shu tariqa bir-biridan go’zal, bir-biridan sara terma va dostonlar o’z salobati va jozibasi bilan tinglovchilarni hushnud etib kelmoqda. Ular qadimdan inson qalb torlarining eng nozik rishtalarini qo’zg’atgan,estetik va ruhiy ozuqa ulashib kelgan. O’zbeklarda baxshi-keng manoda xalq dostonlarini kuylovchi, yodda saqlovchi va nasldan-naslga o’tkazuvchi san’atkor hisoblangan. H.T.Zarifovning yozishicha baxshi “mo’g’ulcha” va “buryatcha” baxsha, bag’sha so’zlaridan olingan bo’lib, ustod, ma’rifatchi degan ma’nolarni beradi. Ayrim manbalarda esa baxshi so’zi
Xitoycha pak-si so’zidan kelib chiqqan va ustoz , yozuvchi, kotib ma’nolarini anlatgan. Xalq orasida baxshi so’zi turli xarakterdagi ikki vazifani bajaruvchi shaxsga nisbatan qo’llangan. Ko’pchilik yerlarda professional dostonchi, ayrim joylarda agsungarlik, folbinlik shamanlik qiluvchi shaxsga nisbatan ishlatligan. Keyinchalik esa kasbda muayyan ajralish yuzaga kelgan. Baxshilar ijrochi ijrochi va ijodkor baxshilarga bo’linib, ijrochi baxshilar asosan ustozidan o’rgangan dostonlarni juziy o’zgarishlar bilan aynan kuylaydilar. Ijodkor baxshilar esa og’zaki epik an’ana asosida dostonning o’z variantlarini xatto ular asosida yangi dostonlar ham yaratadilar. Baxshi deganda beixtiyor ko’z o’ngimizda do’mbirani zavq bilan zo’r berib chalayoygan baxshichi gavdalanadi. Ammo baxshilarni ijro etishda faqat do’mbira emas boshqa musiqa cholg’ularidan ham foydalanishar ekan. Baxshilar doston va termalarni nafaqat do’mbira balki qo’biz,dutor kabi sozlar jo’rligida ham kulaydilar. Ayrim joylarda baxshilarni qushnoch, duoxon, kinnachi kabi turli-tuman so’zlar bilan atashgan. Ba’zi turkiy xalqlarda bunday farqlanishni yaqqol ko’rish mumkin. Chunonchi baxshi
turkmanlarda professional dostonchi qozoq va qirg’izlarda
“afsungar”,”duoxon”,”folbin” deb nomlangan. Ammo bizga ma’lum o’zbek baxshilari va ularning ustozlari baxshilik san’atini turli afsungarlik yordamida kasal boquvchilik vazifasi bilan qo’shib olib bormaganlar. Biroq dostonchilik san’atini kasal boquvchilik duoxonlik qo’shib olib boruvchi baxshilar haqida ayrim ma’lumotlar borki, uzoq o’tmishda boshqa ko’pchilik xalqlar ijodkorlari kabi o’zbek dostonchilari ham bu ikki vazifani barobar bajargan bo’lishlari kerak. Shu boisdan ham professor E.R.Tenishev “baxshi” so’zi uyg’ur tilining sharqiy laxjasida baxshi “tabib”,shomon shuningdek dolan laxjasida “afsungar”, “folbin” uyg’ur yodnomalarida esa “ustoz”,”shogird” ma’nolarida ifodalangan deb takidlagan. Bir qator baxshilarning hozir ham o’z san’atlarini sir tutib uni “ilohiylashtirishlari” baxshilik san’ati haqida xalq orasida mavjud bo’lgan turli tuman afsonalar yuqoridagi fikrlarni yaqqol tasdiqlaydi. Baxshilarni nafaqat turkiy xalqlar turli nomlar bilan atashadi balki O’zbekistonning ayrim yerlarida ham o’ziga xos nomlar bilan atashgan. Masalan Qashqadaryo va Surxondaryoning ayrim joylarida “yuzboshi”,Janubiy Tojikiston o’zbeklari orasida “soqi”, Farg’ona vodiysida sanovchi , ayrim tumanlarda “jirov”,”jirovchi”,”oqin” kabi nomlar bilan atashgan. Xalq ijodida badihago’y ijodkorlar epic an’ana doirasida o’zlarining yangi-yangi variantlarini hatto yangi dostonlarni yarata oladigan baxshilar shoir deb ataladi va yuqorida keltirilgan ijodkor baxshilar shoir baxshilar jumlasiga kiradi. Epik asarlarni keng mexnatkashlar orasida kuylashda yetakchilik qilganlar. Xodi Zarif,B.Karimov,M.Saidov singari olimlarning tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki, XIX-asr va XX-asr boshlarida o’zbek baxshilari repertuarida bir yuz ellikka yaqin dostonlar bo’lgan. Folklorshunoslarimiz ulardan qariyb yuzga yaqinini yozib olishgan. Bugungi kunga kelib bu ko’rsatkichlar soni uch yuzga yaqin doston nomlarini aniqlanganini etirof etishadi. Baxshi o’zlashtirgan va ijodiy tarzda kuylab kelgan barcha asarlar uning repertuarini tashkil etadi. O’zbek xalq baxshilari repertuari janr etibori bilan nihoyatda cheklangan. Ular folklorning ikki janrdagi asarlarini, yani termalar va dostonlarni kuylab kelganlar. Baxshilar terma va dostondan boshqa “ertak”,”qo’shiq”,”latifa” va shu kabilarni bilsalar ham aytishmagan.mobodo biror dostonning mazmunini hikoya qilib bersalar, uni “ertak qilib aytib berish” deb hisoblaganlar. Biroq bunday aytish professional dostonchi uchun munosib emas edi. Shuni aytish kerakki ayrim dostonlar bizgacha faqat mazmunan yetib kelgan. Chunonchi “Oysuluv” dostoni shunday asarlardandir. Baxshilar repertuarining hajmi ham bir xil emas. Odatda oddiy baxshilar besh-o’nta doston bilganlar. Shunda ham bir ikki dostonni yaxshi kuylaganlar. Eng qobiliyatli, iqtidorli yuksak hofiza quvvatiga bo’lgan ijodkorlar repertuarida o’ttiz,qirq va undan ortiq doston bo’lgan. Manbalarga qaraganda favqulodda xotira qudratiga ega bo’lgan Po’lkan shoir yetmishdan ortiq dostonni yoddan bilgan. Har bir doston ikki uch ming satrdan tortib, o’n-on’ besh, xatto yigirma ming misragacha sherni qariyib shuncha prozayik qismni ham o’z ichiga olishini hisobga olsak xalq baxshilarining salohiyati hayratomuz yodlash va eslab qolish qobiliyati, ijod qilish qudrati o’z-o’zidan ayyon bo’ladi. XX-asr o’rtalarida ijod etgan Po’lkan shoir 76ta, Fozil Yo’ldosh o’g’li
60ta,Ergash Jumanbulbul o’g’li 50ta,Mardonaqul Avliyoqul o’g’li 43ta, Bola baxshi
20ta,dostonni, XX-asr 2-yarmi 60-70 yillarda ijod qilgan Qodir baxshi 62ta, Tosh shoir 20ta, Saidmurod Panoh o’g’li 12ta dostonni yoddan bilganlar. O’zbek dostonchiligida an’anaviy kuylash tartibi bor. Baxshi taklif qilgan mexmonxonaga barcha eshituvchilar qator qo’r tashlab o’tirganlar. Baxshini eng to’rga o’tqizganlar. Doston aytuvchi ijro davomida har bir tasvirga mos so’z va kuy topib avjga chiqib boradi. O’zlarining ta’biri bilan aytganda “qaynaydi”. Bunday paytlarda to’rdagi baxshi poygakka tomoshabin esa to’rga chiqib qolganligini hech kim payqamay qoladi. Baxshi taklif qilingan qishloq yoki xonadonda dostonchilik kechalari bazan bir necha kun davom etadi. Bunday kechalr kech kuz va erta bahorgacha kechqurunlari uyushtirilgan. Baxshilar yurtga sadoqat, mardlik, jasurlik, mexr muxabbat, insoniylik va saxovatpeshalik, do’stlik va birodarlikni aks ettiruvchi dostonlarni sevib kuylaydilar. Yurtimizning Qoraqolpog’iston, Xorazm,Surxondaryo, Qashqadaryo,Samarqand kabi hududlarida baxshichilik san’atining o’ziga xos maktablari shakllangan. Ular bir –biridan takrorlanmas jixatlari bilan farqlanadi. Hozirgi kunda Bulung’ur, Qo’rg’on, Shaxrisabz,Qamay, Sherobod, Janubiy Tojikiston, Xorzam kabi baxshichilik maktablari mavjud. Jumladan Bulung’ur dostonchilik maktabi vakillari qahramonlik dostonlarini ijro etish bilan mashhur bo’lganlar. Ushbu maktabning professional ijodkori iqtidorli baxshichi Fozil Yo’ldosh o’g’lidir. Xorzam dostonchilik maktabi vakillari ijrosida asosan musiqa yetakchilik qiladi, matnlar yod olinadi. Musiqa cholg’ularidan dutor yakkaxon ijrochi tomonidan qo’llanilsa g’ijjak va bolabon jo’rnavoz vazifasini bajaradi. Xorazm maktabining yana bir o’ziga xos farqli jixati jamoa bo’lib kuylashidir. Bu maktab repertuari ham boshqa maktablardan ajralib turadi. Masalan bu yerda qahramonlik dostoni “Alpomish” uchramaydi, aksincha ishqiy romanik dostonlarning aksariyati respublikamizning boshqa yerlarida mavjud emas. Voha baxshilik maktablarining ijrolari do’mbira jo’rligida bo’g’iq yani yopiq ovozda qo’shiqni, ochiq ovozda esa dostonga tarif berish orqali havola etiladi. Vohaning o’ziga xos maktablaridan biri
Sherobod dostonchilik maktabidir. Ushbu maktabning yirik vakillaridan biri O’zbekiston xalq baxshisi Shoberdi baxshi Boltaboyevdir. U kuylagan dostonlar badiiy
mukammaligi va jozibadorligi bilan ajralib turadi. Uning ijodida “Alpomish”,”Avazxon”,”Kuntug’mush”,”Oyparcha” dostonlarini ajoyib ijro uslubida zo’r zavq bilan kuylaganligini ko’rish mumkin. Baxshu xalq turmushi va
madaniyatini,kindik qoni to’kilgan yurt tarixini,urf –odati,an’analarini va biror soz chalishni bilishi xofizlik san’atini puxta egallagan bo’lishi kerak. U xalq tilining turli shakllaridan maqollaridan,iboralaridan, so’z o’yini va qochirimlaridan mohirona foydalanishi lozim. Tinglovchini qalbiga kirib boruvchi, uni o’zoga rom etuvchi, ohanrabo topa bilish dostonni jozibali va qiziqarli qilib aytish, doston aytishning asosiy talablaridandir. Bugungi kunda yurtimizda olib borilayotgan islohotlar zamirida san’at va madaniyatga qaratilayotgan tiborning o’rni kattadir. Xususan “O’zbekiston xalq baxshisi”unvonining ta’sis etilishi, Xalqaro Baxshichilik San’ati festivalining o’tkazilishi, o’zbek milliy baxshichilik va dostonchilik san’atining noyob namunalarini asrab avaylash va rivojlantirish , uni keng targ’ib qilish, yosh avlod qalbida ushbu san’at turiga hurmat va etibor tuyg’ularini kuchaytirish, turli xalqlar o’rtasida do’stlik va birodarlik rishtalarini mustahkamlash, madaniy ma’rifiy munisabatlar doirasida xalqaro miqyosda yanada kengaytirshning muxim omili bo’ldi. Ayniqsa vohada tashkil etilgan “baxshichilikka ixtisoslashgan san’at maktabi” asriy an’analar negizida sayqallanib kelayotgan durdona asarlarga aylangan doston va termalarni mohir ijro bilan kuylovchi iqtidorli baxshilarni tarbiyalab berishda muxim vazifani o’taydi.har qaysi xalqning azaliy tarixi va madaniyati va eng avvalo uning og’zaki ijodi ,folklor san’atida doston va eposlarida mujassam topgan bo’lib, ular millatning o’zligini anglash, uning o’ziga xos milliy qadryatalarini va an’analarini saqlash va rivojlantirish bebaho manba hisoblanadi. Asrlar davomida yashab kelayotgan doston va termalar milliy o’zlikni anglash,o’zbekona urf-odatlarni targ’ib etishda muxim vosita bo’lib xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. O’zbek xalq og’zaki poetik ijodi. K. Imomov, T. Mirzayev, B. Sarimsoqov,
O.Safarov. O’qituvchi;1990
2. Estetika asoslari. E.Umarov, R.Karimov,M.Mirsaidova,G.Oyxo’jayeva. Cho’lpon nomidagi nashriyot matbaa ijodiy uyi ;2011
ФИО автора: Н.Қурбонова
Ўзбекистон давлат санъат ва маданият институти “Педагогика ва психология” кафедраси катта ўқитувчиси
Название публикации: «ШАРҚ ВА ҒАРБДАГИ МОТИВАЦИЯГА
ЁНДОШУВЛАР»
Калит сўзлар: усул, услуб, рағбатлантириш, мотив, мотивация, ундовчи куч, ҳис-туйғу, индивидуал ёндошув, муносабат, мукофот, тақдирлаш.
Аннотация: Ушбу мақолада ишчи ходимлар, раҳбар шахслар ўртасида ҳамда давлатларни ривожидаги мотивацион ёндошишнинг аҳамияти ҳақида сўз боради. Шарқ ва Ғарб мамлакатларидаги мотивацион ёндошувнинг турли хил кўринишлари, ходим ва мижоз ўртасидаги муносабатлар, рағбатлантиришнинг методлари ҳамда унинг турлари ёритилган.
Ключевые слова: метод, стиль, поощрение, мотив, мотивация, мотивирующая сила, эмоция, индивидуальный подход, отношение, вознаграждение, награда.
Аннотация: В статье обсуждается важность мотивационного подхода в развитии рабочих, лидеров и государства. Рассмотрены различные аспекты мотивационного подхода в странах Востока и Запада, отношения между сотрудником и клиентом, методы мотивации и ее виды.
Key words: method, style, encouragement, motive, motivation, motivating force, emotion, individual approach, attitude, remuneration, reward.
Resume: The article discusses the importance of a motivational approach in the development of workers, leaders and the state. Various aspects of the motivational approach in the countries of the East and West, the relationship between the employee and the client, the methods of motivation and its types are considered.
Мотивация (лот. movere) — ҳаракатни уйғотмоқ; руҳий-физиологик режанинг динамик жараёни, инсон ҳаракатини бошқариш, мақсад сари етакловчи восита, ташкиллаштириш, фаоллик ва бардошлилик каби маъноларни англатади.
Мотивация ҳис-туйғуга, ишонч эса ақлга боғлиқдир. Мотивация инсонга танлаш имкониятини бериб, уни бирор ишга асло мажбурламайди. У бу ишни ўз ички ҳис-туйғуларидан келиб чиқиб фаол амалга оширади.
Ҳар бир ривожланган давлатларнинг ўзига хос тараққиёт дастури бўлиб, ушбу дастурлари орқали турли соҳаларда пешқадамлар қаторида бўлади. Лекин ўзига хос бўлгани билан иқтисодий соҳада умумий тамойилларга амал қиладилар. Уларнинг ривожланиш тарихини кузатадиган бўлсак, аввало, давлат томонидан тадбиркорлар ҳуқуқини ҳимоя қилувчи қонунлар ишлаб чиқилган. Ушбу қонунлар ривожланиш дастурини мустаҳкамловчи омил бўлиб, халқ манфаатини кўзлаб уни амалда қўллаш учун ҳар қайси соҳалар орқали одамлар онгига сингдирилади. Халқ қайси соҳага яқинроқ бўлса, ушбу соҳада қонуннинг ижросини таъминлаш ижобий натижа беради.
Шарқ ва Ғарб давлатларининг кўзга ташланадиган фарқига эътибор қаратиладиган бўлса, Шарқ маданияти ва турмуш тарзи ижтимоий характерга асосланган бўлиб, кўпроқ ижобий натижаларни келтиради. Ғарб давлатларида эса асосан индивидуал яъни, бир шахс сифатида фаолият олиб боради. Мақолада келтириладиган мисоллар дунёнинг икки томонидаги компанияларнинг ўз ходимларига нисбатан муносабат ва уларга оид мотивацион усуллардан иборат.
Ғарбдаги бозор иқтисодиётида мутахассисларнинг нафақат яхши ишга жойлашиш учун доимо курашади, балки компанияларнинг малакали ишчи кучи орқали ҳам рақобат олиб боради. Фирманинг малакали мутахассиси – унинг ривожланиш гарови бўлиб, бундай мутахассислар қанча кўп бўлса, хизмат кўрсатиш ёки ишлаб чиқарилган маҳсулотлари шунчалик рақобатбардошлилиги билан ажралиб туради.
Ғарб мамлакатларининг фирмалари бундай курашга олдиндан тайёрланиб келиб, ҳозирги кунда ушбу муаммоларни ҳал этишда ходимларини ушлаб қолишнинг ўзларига хос сиёсатини амалга оширадилар. Бунда асосий мотивацион усул – пул билан мукофотлаш йўлини қўллайдилар. Фирманинг олдига қўйган мақсадларини сифатли амалга ошириш ва ходимларни ўз лавозимида барқарор ишлашини кўзлаб, ўз вазифасини юқори кўрсатгичлар билан бажарган ходимларга қўшимча ҳақ тўлайдилар. Бу усул Ғарбда «Pay for Performance», яъни маъноси «Бажарилган иш учун ҳақ» деб аталади. Шунингдек, Ғарб давлатларининг фирмаларида бир қанча меҳнат учун ҳақ тўлашнинг самарали усуллари қабул қилинган, булар:
- Комиссион (воситачилик) усул. Ходимнинг ҳар бир топган
мижози билан амалга оширилган шартномадан ҳақ олиши. Бунда ўз даромадини янада ошириш мақсадида ходим янги мижозларни топишга уринади.
- Қўйилган аниқ масалани ҳал қилиш учун бериладиган пул мукофоти. Бундай тўлов усулини чет эл компанияларининг ярмидан кўпи амалга оширади. Ходимлар компания томонидан қўйилган масалани ҳал қилишда ўз тажрибалари орқали қатнашиб қўшимча даромад эгасига айланади. Бунда масъулият ва билим даражалари инобатга олинади. Ходимлар ишига масъул менежернинг қўшимча даромадини аниқлашда сўровнома орқали, хусусий таълим муассасалари ўқитувчилари талабаларнинг эгаллаган бали ва тест синовларида олган баҳоларига қараб белгиланади.
- Шахсий тақдирлаш. Компания учун садоқати ва жонкуярлигини эътироф қилган ҳолатда айрим ходимларга бериладиган пул мукофоти ҳисобланади. Бундай ходимлар компаниянинг нуфузли вакиллари саналади. Юқоридаги усулларнинг ҳаммаси ходимларнинг иш фаолиятидан максимал фойда топиш бўлиб, фақат ривожланиш учун хизмат қилади. Шунингдек, ходимлар ўртасида мотивацияни вужудга келтиради. Баъзи компаниялар эса, малакали ходимларни ўз акционерлари қаторига киритади. Ходимлар акция эгасига айланиб, дивидендлар орқали фойда олади. Уларнинг даромади компаниянинг фойдасига пропорционал бўлиб, ўз даромад фоизларини олишади. Бу усул ҳам иш, ижод ва фаолликка нисбатан мотивацияни кучайтириш билан бирга ходимларни компаниянинг ривожига мустаҳкам жамоа бўлиб, фаолият олиб боришига ундайди.
Шарқ давлатларида мотивация ва ходимларни бошқаришдаги ёндашув умуман бошқачадир. Бу менталитет, маънавий қадриятлар ва инсон руҳияти билан боғлиқдир.
Японияда ходимлар ўз компанияларига содиқлиги билан ажралиб туради. Тажрибали мутахассисларни ёллашдан кўра, бу давлатдаги компаниялар ушбу мутахассисларни талабалик йилларидан бошлаб тайёрлайди. Натижада танланган ёшлар ўз келажагини ушбу компанияда кўриб, таълим олади. Компания эса, ушбу – келажакда ходим бўладиган – талабалар учун ўқиш пулини тўлаб боради. Европа давлатларида моддий рағбатлантириш йўли орқали ходимларга мотивация методлари амалга оширилса, Японияда мотивация усулларининг ҳаммасида ходимларнинг маънавий ва руҳий томонлари инобатга олинади. Ходим жамоаси олдидаги масъулияти ва ушбу жамоанинг бир қисми сифатида ўзини шакллантириб боради. Улар ҳаётининг охиригача ўз меҳнатларини компания ривожи учун сарф этишга тайёр бўлади. Компания уларнинг ҳаёт мазмунига айланади. Шу билан бирга компания ходимининг оила аъзоларига таълим олиш, даволаниш, саломатлигини тиклаш, тўй-маъракаларда учрайдиган муаммоларини ҳал қилишда ёрдам бериб боради.
Компания томонидан янги ходимга бошқарув ҳалқасидан устоз тайинланади. Устоз ушбу ходим тамомлаган олий таълим масканини тугатган бўлиши лозим. Шунингдек, устоз ходимнинг оиласи билан боғланиб, шогирди ҳақида тўлиқ маълумотга эга бўлиши, уни компания муҳитига мослаштириши, жамоага қўшиши, юзага келган можароларда уни ҳал этиши лозим. Устознинг шогирди ҳақидаги тавсияларига асосланиб компания ходимга тегишли лавозимни топширади. Унга зарур кўникмаларни ўргатиб, шогирди 35 ёшга тўлгунча устоз масъул бўлади. Шундан сўнг ходим мустақил фаолият олиб бориб, ўз устида ишлаб ўз лавозимини муайян (4 йил) йил давомида ошириб боради. Етук мутахассис даражасига кўтарилганда унга компания томонидан муҳим топшириқлар берилади.
Япон компанияларида бир қанча ўзига хос бошқарув услублари бошқалардан ажралиб туради:
1. Бандлик кафолати ва дўстона муҳитни шакллантириш. Аксарият японлар бир компанияда бир умр ишлайдилар. Улардан кейин уларнинг авлодлари ушбу компанияда ишлашади. Бу авлоддан авлодга ўтиб боради. Уларнинг олдиларида аниқ иш жойи бўлиб, унга содиқ хизмат қилиб ҳаёт кечирадилар. Ишдан ҳайдалиш, янги иш топиш каби муаммолардан холи яшайдилар. Компания ходимлари бир оила каби дўстона муҳитни яратиб, ўз манфаатлари компания манфаатлари билан уйғунлашган бўлади. Иқтидорли ходимлар яратувчанлик ва ижодий фаолиятларини амалга ошириб, компания фаолиятини кенгайтириб борадилар.
2. Ошкоралик ва корпорация қиймати. Ҳар бир ходим учун
маълумотлар базасидан фойдаланиш имкониятининг мавжудлиги компаниянинг мақсад ва вазифаларини белгилаб, ҳар бир ходим ўртасида жамоавий муҳитни мустаҳкамлаш ва ўзаро ҳамкорликни ривожлантиришга хизмат қилади. Ушбу маълумотлар билан танишган оддий ишчи томонидан ҳам қимматга эга ғоялар туғилиши мумкин бўлади.
3. Бошқаришда маълумотларга ёндашув. Ишлаб чиқарилган
маҳсулотлар ҳақида маълумотлар тўплаш орқали компания ўз камчиликлари, маҳсулоти сифати ва унга жавобгарларни аниқлаб боради. Маълумотлар таҳлил қилиб масъул шахслар жавобгарликка тортилади.
4. Ишлаб чиқаришдаги муҳитни назорат қилиш. Ишлаб чиқариш жараёни менежерлар томонидан доимий назорат қилиниши ва раҳбарларнинг ходимлар иш жойи билан танишиб бориши маҳсулотларнинг сифатли ва рақобатбардош бўлишини таъминлайди. Шунингдек, ходимларнинг саломатлигини сақлаш ва уларнинг кайфиятини ижобий бўлишига ёрдам беради. 5. Жамоада ходимларнинг руҳиятига ижобий ёндошиш. Кўпгина компанияларда иш вақтида ёқимли мусиқа янграб туради. Иш бошлашдан олдин ишчилар мусиқа садолари остида бадантарбия билан шуғулланади. Бу ходимларнинг ҳаракатларини тезлаштириш ва уларнинг саломатлигини мустаҳкамлаш, ишлаб чиқариш ёки хизмат кўрсатиш кўрсаткичининг юқори бўлишига хизмат қилади.
Шарқ маданиятидан келиб чиқиб шуни айтиш мумкинки, юқоридаги бошқарув услублари асосида инсонийлик, меҳр-муҳаббат, тартиб-интизом ва ижтимоий бошқарув ётади. Бу ерда япон ходимларининг қанча фойда олишлари ҳақида маълумотлар келтирилмаган. Улар ушбу услубдан келиб чиқиб, мамлакат қисқа вақт ичида ривожланган давлатлар қаторига кирди. Мотивациянинг шарқ мамлакатларидаги ўрни асосан жамоавий хусусиятга эга бўлган услубларида намоён бўлади.
Юқорида келтирилган мисолларда шарқ ва ғарб давлатларининг фарқи ҳақидаги турли тадқиқотчиларнинг мулоҳазалари келтирилди. Уларга ХХ асрда асос солинган бўлиб, ҳозирги кунгача аксарият компаниялар томонидан тадбиқ қилиб келинмоқда. Ушбу услубларда мотивация инсоннинг бошқалар томонидан кучини оширувчи омил бўлиб хизмат қилмоқда. Мотивацияни ўрганиб келаётган олимларнинг таъкидлашларича, ХХI асрга келиб мотивация иккинчи кўриниши яъни, инсоннинг нимадандир илҳомланиб, ўз мақсад сари фаолият олиб бориши маълумотлар алмашуви юқори ва ахборот технологиялар ривожланиб бораётган бир даврда самаралироқ натижага эришишга хизмат қилаётган экан. Дарҳақиқат, бозор иқтисодиётида ишлаб чиқарилаётган ёки хизмат кўрсатаётган фирмаларнинг менежер ва маркетологлари қанчалик талаб ва таклифни ўрганишларидан келиб чиқиб барқарор ривожланишга эришмоқдалар. Маҳсулот ва хизмат кўрсатишдаги янгиликлар ахборот технологияларнинг ривожидан келиб чиқиб, фойдаланувчиларга турли воситалар орқали тез фурсатда етиб бормоқда. Шунинг учун, рақобатбардош маҳсулот ёки хизматларни кўрсатишда бевосита ушбу жараёнга алоқадор ходимларнинг ижодий ёндашувларига ҳам эътиборни давр тақозо этмоқда.
Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, Ўзбекистон халқи учун тарихимиз, аждодларимиздан қолган маънавий бойлик, қадриятларимиз ва ноёб фазилатларимизни мукаммал ўрганиб ривожланишимизга хизмат қиладиган амалларни бажаришимиз бугунги куннинг долзарб масаласи бўлиб, ҳар бир ватандошимизнинг бурчи ҳисобланади. Ривожланган давлатларга эътибор қаратадиган бўлсак, ўзига хос маданият ва қадрият асосида ривожланиш дастурини тузиб, ҳозирги даражага етиб келган. Халқимизнинг ноёб фазилатлари, бошқалар ҳавас билан қарайдиган маҳалла институтини ривожлантириш, иқтидорли касб эгаларини рўёбга чиқариш, эгаллаган билимларини амалда синашда имкон бериш ва ҳар бир тадбиркорларимизнинг фаолиятида амалга ошираётган эзгу ишларни янада кенгайтириш мақсадида мотивацион услубларни амалга ошириш орқали юртимизни янада ривожлантиришга эришиш мумкин.
Фойдаланилган адабиётлар:
1. Вильюнас В.К. Психологические механизмы мотивации человека. –М.: Издво МГУ, 1990. –288 с
2. Ганзен В.А. Системные описания в психологии. –Л.: Изд-во ЛГУ, 1984. –176 с.
3. Головнева Е. Проблемы повышения эффективности формирования потребностно-мотивационной сферы будущих учителей. // Прикладная психология и психоанализ. -№1. –М.: Издательский дом МПА–Пресс, 2004. –С. 37-45.
4. Ильин Е.П. Мотивация и мотивы. –М.: Изд-во Питер, 2000. –512 с.
ФИО авторов: М.М.Турдиматов, М.М.Тиллабоев
Мухаммад ал-Хоразмий номидаги ТАТУ Фарғона филиали
Название публикации: «ҚЎРИҚЛАНАДИГАН ЗОНАЛАРДА ХАВФ-
ХАТАРЛАРНИ БАХОЛАШ ВА БАРТАРАФ ЭТИШ УСУЛЛАРИ»
Хозирги долзарб муаммоларидан энг хавфлиси рухсатсиз жисмоний фойдаланиш ва ишлаб чиқариш хоналарига зарар етказишни, шунингдек, ташкилотнинг конфиденциал ахборотидан рухсатсиз фойдаланиш, уни йўқ қилиш ва бузишнинг олдини олиш.
Сезгир ёки конфиденциал ахборотга ишлов бериш воситаларини хавфсизликнинг тегишли муҳофаза тўсиқлари ва киришнинг назорат воситалари билан жиҳозланган хавфсизлик периметри билан белгиланган хавфсизлик зонасида жойлаштириш зарур. Бу зоналар рухсатсиз фойдаланиш, шикастланиш ва халақитдан жисмоний муҳофазаланган бўлиши керак.
Муҳофазаланганлик даражаси идентификацияланган хавфлар билан мутаносиб бўлиши керак[1,2].
Қўриқланадиган зонанинг периметри-ахборот ва унга ишлов бериш воситалари жойлашган зоналарни жисмоний муҳофаза қилиш учун хавфсизлик периметрини қўллаш керак(тўсиқлар, карточкалар ва пропускалардан фойдаланиладиган ўтказиш пунктлари, қабулхоналар).
Жорий этиш бўйича қўлланма
Зарур бўлганда хавфсизликнинг физик периметрини жиҳозлаш бўйича қуйидаги тавсияларни кўриб чиқиш ва жорий этиш зарур:
а) хавфсизлик периметрини аниқ белгилаш керак; периметрнинг ҳар бир участкасини жойлаштириш ва унинг маҳкамлиги хавфсизликнинг периметр ичида активга бўлган талабларига ва хавфларни аниқлаш натижаларига боғлиқ бўлиши керак;
b) ахборотга ишлов бериш воситалари жойлашган бино ёки хоналар периметри жисмоний туташ бўлиши керак (яъни периметрлар ёки жойлар орасида ҳеч қандай осон ўтиб бўладиган оралиқлар бўлиши керак эмас). Хоналарнинг ташқи деворлари пишиқ конструкцияга эга бўлиши, барча ташқи эшиклар эса, етарли даражада рухсатсиз фойдаланишдан шлакбаумлар, сигнализация, қулфлар ва ш.к. билан муҳофаза қилинган бўлиши керак. Ходимлар йўқлигида эшиклар ва деразалар берк бўлиши керак, шунингдек, деразаларни ташқаридан муҳофаза қилишни кўзда тутиш керак, айниқса биринчи қаватда;
c) келувчиларни рўйхатга олиш зонаси ходим томонидан ажратилган ва комплектланган бўлиши ёки хона ёки бинога жисмоний киришни бошқариш бўйича бошқа воситалар мавжуд бўлиши керак. Хона ва бинога кириш ҳуқуқи фақат авторизация қилинган ходимга тақдим этилиши керак;
d) рухсатсиз жисмоний кириш ва атроф-муҳитни ифлослантиришнинг
олдини олиш учун зарур бўлганда жисмоний тўсиқлар қурилиши керак;
e) регионал, миллий ва халқаро стандартларга мувофиқ муҳофаза қилишнинг талаб қилинган даражасини таъминлаш учун хавфсизлик периметри бўйича барча чиқишлар ва деворларни назорат қилиш ва текшириш мумкин бўлган авария сигнализацияси билан жиҳозлаш керак; авария ҳолатида қўшимча чиқишларнинг жиҳозланиши ёнғин хавфсизлиги бўйича йўриқномага мос бўлиши керак;
f) барча ташқи эшикларни ва осон очиб кириладиган деразаларни қўриқлаш учун бузғунчиларни аниқлашнинг регионал, миллий ёки халқаро стандартларга мос келадиган тизимлари ўрнатилиши керак, уларни вақти-вақти билан текшириб туриш керак. Одам кам бўлган қўриқланадиган участкаларда сигнализация кечаю кундуз ёқиб қўйилган бўлиши керак, шунингдек, бошқа участкаларнинг, масалан, компьютер хоналари ёки оператор хоналарининг қўриқланишини таъминлаш керак;
g) ташкилот томонидан бошқариладиган ахборотга ишлов бериш воситаларини бегона ташкилот томонидан бошқариладиган ахборотга ишлов бериш воситаларидан жисмонан ажратиш керак.
Бошқалар
Жисмоний муҳофазаташкилот хоналари ва ахборотга ишлов бериш воситалари атрофида битта ёки ундан ортиқ жисмоний тўсиқларни яратиш билан таъминланиши мумкин. Бир нечта тўсиқлардан фойдаланиш қўшимча муҳофазани таъминлайди, бунда битта тўсиқнинг бузилиши хавфсизликни дарҳол компрометация қилинишини англатмайди.
Муҳофаза қилинадиган участка физик хавфсизликнинг узлуксиз ички тўсиғи билан ўралган қулфланадиган хона ёки бир неча хонадан иборат бўлиши мумкин. Хавфсизлик периметри ичида турли хавфсизлик талабларига эга бўлган участкалар ўртасида жисмоний киришни бошқариш учун қўшимча тўсиқлар ва периметрлар керак бўлиб қолиши мумкин.
Бир неча ташкилотлар жойлашган жойларда жисмоний киришнинг хавфсизлиги бўйича махсус чоралар қабул қилиниши керак.
Қўриқланадиган зоналарга киришни бошқариш
Бошқариш востаси
Қўриқланадиган зоналарни фойдаланиш фақат авторизация қилинган ходимга рухсат берилганлигига ишонч ҳосил қилиш учун киришни назорат қилишнинг тегишли чоралари ёрдамида муҳофаза қилиш зарур.
Жорий этиш бўйича қўлланма
Назоратнинг қуйидаги чораларини кўриб чиқиш зарур:
а) хавфсизлик зоналарининг келувчилари кузатиб қўйилиши ёки тегишли фойдаланишга эга бўлишлари керак, уларнинг кириш ва чиқиш санаси ва вақти рўйхатга олиниши керак. Фойдаланиш фақат муайян авторизация қилинган масалаларни ечиш учун тақдим этилиши керак. Келувчиларни хавфсизлик талаблари ва авария вазиятларидаги хаттиҳаракатлар билан таништириш керак; b) конфиденциал ахборот ва унга ишлов бериш воситаларидан фойдаланиш назорат қилиниши ва фақат авторизация қилинган шахсларга тақдим этилиши керак. Аутентификация қилиш воситаларидан, масалан, авторизация қилиш ва тегишли фойдаланишни тақдим этиш учун фойдаланиш карталари ва бунга қўшимча шахсий идентификацион рақамнинг кодидан (PIN - код) фойдаланиш керак. Фойдаланишни рўйхатга олиш журналларининг аудитини керак тарзда ўтказиш зарур;
с) барча ходимлар, субпудратчилар ва бегона ташкилотларнинг фойдаланувчиларикўринадиган идентификациялаш белгиларини тақиб юришларини талаб қилиш, шунингдек, уларнинг идентификациялаш карталарига эга бўлмаган ходимларга, кузатувчисиз нотаниш келувчиларга бўлган эътиборларини рағбатлантириш зарур, бу тўғрида улар хавфсизлик хизмат
Хавфсизлик гуруҳлари маълумотларни шифрлаш учун шифрлаш алгоритмлари ёки блокчейн каби технологиялар каби воситалардан фойдаланади. Илғор шифрлаш стандарти (АЕS) каби шифрлаш алгоритмлари кенг тарқалган, чунки бу воситаларни қўллаб-қувватлаш кўпроқ ва улардан фойдаланиш учун камроқ қўшимча харажатлар мавжуд.
Воқеаларга жавоб бериш - бу таҳдидлар ёки бузилиш ҳолатларини аниқлаш, текшириш ва уларга жавоб бериш учун ишлатилиши мумкин бўлган процедуралар ва воситалар тўплами. У ҳужумлар, табиий офатлар, тизимдаги носозликлар ёки инсон хатоси натижасида тизимларга етказилган зарарни тиклайди ёки юмшатади.
Воқеаларга жавоб беришнинг энг кўп қўлланиладиган воситаси - Инцидент Response План(ИРП). ИРПлар ҳодисага жавоб бериш учун роль ва маъсулиятни белгилайди [3,4]. Ушбу режалар, шунингдек, хавфсизлик сиёсати, кўрсатмалар ёки ҳаракатлар тартиб-қоидалари ҳақида маълумотни ўз ичига олади.
Заифликни бошқариш - бу дастур ёки тизимнинг ўзига хос хавфларини камайтиришга қаратилган амалиёт. Ушбу амалиётнинг ғояси муаммоларни ошкор қилиш ёки улардан фойдаланишдан олдин заифликларни аниқлаш ва тузатишдир. Компонент ёки тизимда заифликлар қанчалик кам бўлса, маълумотларингиз ва ресурсларингиз шунчалик хавфсизроқ бўлади.
Заифликни бошқариш усуллари муаммоларни аниқлаш учун синов, аудит ва сканерлашга асосланган. Ушбу жараёнлар кўпинча компонентлар маълум бир стандарт бўйича баҳоланишини таъминлаш ва заифликларни имкон қадар тезроқ аниқлашни таъминлаш учун автоматлаштирилади [1,6]. Фойдаланишингиз мумкин бўлган яна бир усул - таҳдидлар белгиларини аниқлаш ёки потентсиал заифликларни аниқлаш учун тизимларни реал вақт режимида текширишни ўз ичига олган Таҳдидларни сканерлаш.
Булардан ташкари булутли хавфсизлик илова ва инфратузилма хавфсизлигига ўхшаш ҳимояни таъминлайди, лекин асосий эътибор булутга асосланган ёки булутга уланган компонентлар ва маълумотларга қаратилган. Булутли хавфсизлик Интернет хизматлари ва умумий булутлар каби умумий муҳитлардан келиб чиқадиган заифликларга эътибор қаратиш учун қўшимча ҳимоя ва воситаларни қўшади. Булутли ресурслар ва иловалардан фойдаланганда, инфратузилма одатда сиз учун бошқарилади, чунки сиз кўпинча муҳитларингизни тўлиқ назорат қиласиз. Бу шуни англатадики, булут хавфсизлиги амалиётлари чекланган назоратни ҳисобга олиши ва пудратчилар ёки сотувчиларнинг мавжудлиги ва заифликларини чеклаш учун чоралар кўриши керак. Шунинг учун фавқулодда вазиятларни тиклаш стратегиялари ташкилотингизни кутилмаган ҳодисалар туфайли йўқотиш ёки зарарлардан ҳимоя қилади. Масалан, Ranсомwаре, табиий офатлар ёки битта муваффақиятсизлик нуқталари. Фавқулодда вазиятларни тиклаш стратегиялари одатда маълумотни қандай тиклаш мумкинлигини, тизимларни қандай тиклашни ва оператсияларни қандай тиклашни белгилайди. Ушбу стратегиялар кўпинча ташкилотларга оператсияларни минимал узилишлар билан таъминлашга имкон бериш учун мўлжалланган Бизнес узлуксизлигини бошқариш режасининг бир қисмидир.
Ахборот хавфсизлигининг умумий хавфлари кундалик фаолиятингизда кўплаб хавфлар тизимингизга ва ахборот хавфсизлигига таъсир қилиши мумкин. Қуйида билишингиз керак бўлган баъзи умумий хавфлар мавжуд.
Масалан, ижтимоий муҳандислик фойдаланувчиларни маълумот бериш ёки тажовузкорларга киришда алдаш учун психологиядан фойдаланишни ўз ичига олади. Фишинг ижтимоий муҳандисликнинг кенг тарқалган шакли бўлиб, одатда электрон почта орқали амалга оширилади. Фишинг ҳужумларида тажовузкорлар ўзларини ишончли ёки қонуний манбалар сифатида кўрсатиб, ма'лумот сўрашади ёки фойдаланувчиларни чора кўришлари ҳақида огоҳлантирадилар. Мисол учун, электрон почта хабарлари фойдаланувчилардан ўз шахсини тасдиқлашни ёки киритилган (зарарли) ҳавола орқали ўз ҳисобларига киришни сўраши мумкин. Агар фойдаланувчилар итоат этса, тажовузкорлар ҳисоб маълумотлари ёки бошқа махфий ма'лумотларга киришлари мумкин. Кенгайтирилган доимий таҳдидлар -бу таҳдидлар унда шахслар ёки гуруҳлар тизимингизга кириш ҳуқуқига эга бўлиб, уларда узоқ вақт қолади. Ҳужумчилар ушбу ҳужумларни вақт ўтиши билан ёки келажакдаги ҳужумлар учун асос сифатида нозик маълумотларни тўплаш учун амалга оширадилар. Бу тахдид ҳужумлари уюшган гуруҳлар томонидан амалга оширилади, улар учун рақобатчи давлатлар, террористик ташкилотлар ёки саноат рақобатчилари томонидан тўланиши мумкин.
Insayder таҳдидлар - бу ташкилотингиздаги шахслар томонидан яратилган заифликлар. Ушбу таҳдидлар тасодифий ёки қасддан бўлиши мумкин ва тизимлар ёки маълумотларга кириш учун "қонуний" имтиёзларни суистеъмол қиладиган ҳужумчиларни ўз ичига олади. Тасодифий таҳдидлар бўлса, ходимлар беихтиёр маълумот алмашиши ёки ошкор қилиши, зарарли дастурларни юклаб олиши мумкин. Қасддан таҳдидларда, инсайдерлар шахсий ёки профессионал манфаатлар учун атайлаб маълумотга зарар этказади, юклаб олади ёки ўғирлайди.
Тақсимланган хизматни рад этиш (DDoS). DDoS ҳужумлари тажовузкорлар сўровлар билан серверларни ёки ресурсларни ҳаддан ташқари юклаганда содир бўлади. Бузғунчилар ушбу ҳужумларни қўлда ёки сўров манбаларини тарқатиш учун ишлатиладиган ботнетлар, бузилган қурилмалар тармоқлари орқали амалга ошириши мумкин. DDoS ҳужумининг мақсади фойдаланувчиларнинг хизматларга киришини олдини олиш ёки бошқа ҳужумлар пайтида хавфсизлик гуруҳларини чалғитишдир[3,4].
Ranсомwаре ма'лумотларингизни шифрлаш ва тўлов учун сақлаш учун зарарли дастурлардан фойдаланади. Одатда, тажовузкорлар баъзи ҳаракатларни амалга ошириш учун маълумотни ёки маълумотларни шифрини очиш эвазига ташкилотдан тўловни талаб қилади. Сиз фойдаланаётган тўлов дастури турига қараб, шифрланган маълумотларни қайта тиклай олмаслигингиз мумкин. Бундай ҳолларда сиз маълумотларни фақат зарарланган тизимларни тоза захира нусхалари билан алмаштириш орқали тиклашингиз мумкин [2,5].
Хужум турларидан яна бири сеансни ўғирлаш – бунда тажовузкорлар тизимга кириш учун ўз сессияси ва ҳисоб маълумотларидан фойдаланиш учун қонуний фойдаланувчилар учун ўзларининг IP манзилларини алмаштирадилар. IP-spofing - бунда тажовузкорлар тизимга зарарли маълумотларни юбориш ёки маълумотни қайтариб сўраш учун ишончли манбаларни алдайдилар ёки тинглаш ҳужумлари оркали кибержиноятчилар қонуний фойдаланувчилар ва тизимларингиз ўртасидаги алоқаларда узатиладиган маълумотларни тўплайдилар.
Хавфсизлик деворлари - бу тармоқлар ёки иловаларга қўлланилиши мумкин бўлган ҳимоя қатлами. Ушбу воситалар трафикни филтрлаш ва трафик маълумотларини мониторинг ва аниқлаш тизимларига ўтказиш имконини беради. Хавфсизлик деворлари кўпинча рухсат этилган трафик тезлиги ёки миқдорини аниқлаш учун рухсат бериш ёки рад этиш рўйхати ва сиёсатларидан фойдаланади [1,2].
SIEM хавфсизлик ҳодисалари ва ҳодисаларни бошқариш ечимлари турли тизимлардан маълумотларни олиш ва ўзаро боғлаш имконини беради. Маълумотларнинг бу йиғиндиси жамоаларга таҳдидларни янада самаралироқ аниқлаш, огоҳлантиришларни яхшироқ бошқариш ва текширувлар учун яхшироқ контекстни тақдим этиш имконини беради. SIEM ечимлари тизим ҳодисаларини қайд қилиш ёки воқеалар ва ишлаш ҳақида ҳисобот бериш учун ҳам фойдалидир. Кейин ушбу маълумотлардан конфигурацияларни текшириш ёки оптималлаштириш учун фойдаланишингиз мумкин.
Маълумотларни йўқотишнинг олдини олиш стратегиялари маълумотларни йўқотиш ёки ўзгартиришдан ҳимоя қилувчи воситалар ва усулларни ўз ичига олади. Бунга маълумотларни таснифлаш, маълумотларнинг захира нусхасини яратиш ва маълумотларнинг ташкилот ичида ва ташқарисида қандай тақсимланишини кузатиш киради.
Intrusion Detektion Sistem кирувчи трафикни кузатиш ва таҳдидларни аниқлаш учун воситадир. Ушбу воситалар трафикни ўлчайди ва сизни шубҳали ёки зарарли кўринадиган ҳолатлар ҳақида огоҳлантиради.
Intrusion олдини олиш тизими - Бу ечимлар сўровларни блоклаш ёки фойдаланувчи сеансларини тугатиш орқали шубҳали ёки зарарли деб аниқланган трафикка жавоб беради. Махсус хавфсизлик сиёсатига мувофиқ тармоқ трафигини бошқариш учун IP ечимларидан фойдаланишингиз мумкин.
АДАБИЁТЛАР
1. ISO/IEC 27002:2013, Information technology — Security Techniques — Code of practice for information security controls.
2. O’z Dst ISO/IEC 27005:2013 «Информационные технологии. Методы обеспечения безопасности. Управления рисками информационной безопасности».
3. Шангин В.Ф., «Комплексная защита информации в корпоративных системах», Учебное пособие. М.: ИД. «ФОРУМ» - ИНФРА М. 2019, 591с.
4. Баранова Е.К.,Бабаш А.В. «Информационная безопасность и защита информации». Учебное пособие. М.:РИОР:ИНФРА-М, 2019.336с.
5. ISO/IEC 27001-2011 «Информационные технологии. Методы обеспечения безопасности. Система менеджмента информационной безопасности. Требования».
6. S.A Petrenko. Audit information security // International Workshop. Information Management. Mathematical Models of business processes. School of Management, St. Petersburg State University, Russia, June 28-29, 2001, pp. 150-172.
ФИО авторов: Akbarova O`g`iloy Akbar qizi
TTA magistratura, KDL yonalishi
Xo‘shboqova Gulira‘no
TTA magistratura, KDL yonalishi
Alimova Umida Omonjon qizi
TTA magistratura KDL yo'nalishi
Название публикации: «COVID-19 BILAN KASALLANGAN BEMORLARDA
SHOSHILINCH HOLATLARDA LABARATOR KO’RSATKICHLAR
RETROSPEKTIV TAHLILI VA GEMOSTAZ KO'RSATKICHLARI»
Annotatsiya: A retrospektiv diagnostika (shuningdek retrodiagnoz yoki o'limdan keyingi tashxis) - bemorning vafotidan keyin (ba'zan tarixiy shaxsda) kasallikni zamonaviy bilimlar, usullar va kasalliklarning tasnifi. Shu bilan bir qatorda, bu qadimgi va aniqlanmagan balo yoki vaboga zamonaviy nom berish uchun ko'proq umumiy urinish bo'lishi mumkin
Kalit so`zlar: covid-19, kasal, bemor, bemor, gemostaz
COVID-19 bilan kasallangan «yengil» bemorlarni uyda davolash bo‘yicha qo‘llanma tasdiqlandi
Koronavirusning yengil shakli kuzatilayotgan bemorlarni uy sharoitida davolash bo‘yicha qo‘llanma tasdiqlandi. Unda aytilishicha, bunday bemorlarga faqatgina simptomatik davolanish tavsiya qilinadi. Jumladan, ko‘p suyuqlik ichish, isitma tushiruvchi dorilarini qabul qilish, agar lozim bo‘lsa, bronxolitik va burunga tomizish uchun dori vositalaridan foydalanish mumkin. «Yengil» bemorlarga antibiotiklar bilan davolanish tavsiya etilmaydi.
Sog‘liqni saqlash vazirligi yengil COVID-19 bilan kasallangan bemorlarni uy sharoitida davolash bo‘yicha vaqtinchalik klinik qo‘llanmani tasdiqladi (PDF). Hujjat
Jahon sog‘liqni saqlash tashkilotining tavsiyalari asosida Milliy innovatsion sog‘liqni saqlash palatasi tomonidan ishlab chiqilgan.
Qo‘llanma tez yordam shifokorlari, umumiy amaliyot, yuqumli kasalliklar bo‘yicha mutaxassislar, terapevtlar, pediatrlar, pulmonologlar, otorinolaringologlar, kardiologlar, nevropatologlar, reabilitologlar va hamshiralar uchun mo‘ljallangan. Kasallikning alomatlarsiz shakli bemorda ijobiy SARS CoV-2 koronavirus testi ijobiy bo‘lib, unda hech qanday asoratlar kuzatilmasligi va shikoyatlar bo‘lmasligi bilan farqlanadi.
Kasallikning alomatlar kuzatiladigan shaklida, ko‘p hollarda quyidagilar kuzatiladi:
• tana haroratining ko‘tarilishi (83−99%),
• yo‘tal (59−82%),
• umumiy holsizlik (44−70%),
• ishtaha yo‘qolishi (40−84%),
• nafas qisilishi, yetishmasligi (31−40%),
• mushaklarda og‘riq paydo bo‘lishi (11−35%).
Boshqa alomatlar orasida tomoq og‘rig‘i, burun bitishi, bosh og‘rig‘i, diareya, ko‘ngil aynishi va qusish bilan bir qatorda, yuqoridagi alomatlar oqibatida, hid va ta’m yo‘qolishi ham qayd etilgan.
Keksa odamlarda va immuniteti zaif odamlarda quyidagilar kuzatilishi mumkin: isitmasiz atipik jarayon, umumiy holsizlik, diqqatning va jismoniy faollikning pasayishi, diareya, ishtahaning yo‘qolishi va deliriyning (fikr tiniqligining yo‘qolishi) rivojlanishi.
Hujjatda yozilishicha, bolalarda isitma va yo‘tal kattalarga qaraganda kamroq uchraydi.
Umuman olganda, qo‘llanmada kasallikning quyidagi yengil alomatlari haqida gap boradi:
• tana haroratining 38 darajaga ko‘tarilishi (yoki kasallikning harorat
ko‘tarilmasdan kechishi),
• terlashning kuchayishi,
• umumiy holsizlik,
• yo‘tal,
• bezovtalik,
• tomoq og‘rig‘i,
• tomoq qurishi, ko‘ngil aynishi, qusish yoki diareya,
• mialgiya va tanadagi og‘riqlar,
• bosh og‘rig‘i,
• ta’m va hid sezishning yo‘qolishi.
Hujjatda shifokorlar yengil COVID-19 bilan og‘riyotgan bemorlarga uyda simptomatik даволаniшni tavsiya etishgan:
• isitmaga qarshi tana haroratini tushiruvchi va og‘riqqa qarshi dori vositalari
(masalan, paratsetamol, ibuprofen);
• rinit va rinofaringitni davolash kompleks terapiyasi (namlovchi preparatlar, burun
bo‘shlig‘i uchun tomizg‘i dori vositalari);
• bronxitni kompleks davolash (yo‘talga qarshi, bronxolitik vositalar va boshqa dori vositalari);
• balg‘amni yo‘qotish, shilliq pardalarni namlash va suv muvozanatini saqlash uchun tez-tez issiq suyuqlik ichish.
«Yengil COVID-19 ni o‘tkazayotgan bemorlarga davolash yoki profilaktik maqsadlarda antibiotiklar tavsiya etilmaydi. Antibiotiklardan keng foydalanishga yo‘l qo‘yilmasligi kerak, chunki ulardan foydalanish bakterial qarshilik darajasining oshishiga olib kelishi mumkin», - deyiladi qo‘llanmada.
ilova qilingan bemorlar uchun eslatma varaqasida yozilishicha, COVID-19
yengil kechayotgan holatlarda maxsus davolash choralari qo‘llanilmaydi.
«Hozirda ushbu infeksiyani davolash uchun ro‘yxatdan o‘tkazilgan dori vositalari yo‘q», - deyiladi eslatmada. Shuningdek, shifokor maslahatisiz paratsetamoldan tashqari boshqa tana haroratini tushiruvchi vositalardan foydalanish tavsiya etilmaydi.
Uyda parvarish qilish masalasiga kelsak, bemorlarni alohida, havo yaxshi aylanadigan xonada izolyatsiya qilish tavsiya etiladi. Bemorga surunkali kasalliklari yo‘q, nisbatan sog‘lom oila a’zosi qarashi mumkin. Bemor va uning xonasiga kirgan oila a’zolari ham niqob kiyishlari va qo‘llar gigiyenasiga rioya qilishlari kerak. Bemorga alohida choyshab va idishlar ajratish kerak. Bemorning kiyimlari 60−90 daraja haroratda yuvilishi kerak.
Shifokorlar uchun bemorlarni kuzatish algoritmi quyidagicha:
• hududiy shifokorlar tomonidan har kuni qo‘ng‘iroq orqali aloqa;
• umumiy holatni, tana haroratini baholash, shikoyatlarni aniqlash (yo‘tal, nafas qisilishi, holsizlik, terlash, diareya, toshma, miyalgiya (mushak og‘rig‘i)), saturatsiya (qonda kislorod darajasini aniqlash);
• video-maslahat (zarur holatlarda, har uch kunda kamida bir marta)
Kuzatish davrida klinik alomatlarning (isitma, yo‘tal, nafas qisilishi, nafas qisilishi) ko‘payishi bilan bemorni yuqumli kasalliklar shifoxonasiga yuborish zarur.
Kasallikning yengil shaklini o‘tkazayotgan bemorlarda tana haroratining ko‘tarilishi va nafas olishning qiyinlashishi kabi alomatlar kuzatilmasa, bitta salbiy test natijasidan so‘ng tibbiy kuzatuvdan chiqariladi.
FOYDALINILGAN ADABIYOTLAR RO`YHADI:
1. https://www.gazeta.uz/oz/2020/07/13/manual/
2. https://interlab.uz/uz/page/informaciya-o-laboratornyh-analizah-poopredeleniyu-sars-cov-2-covid-19м
3. https://yandex.ru/search/?text=RETROSPEKTIV+TAHLILI+VA+GEM OSTAZ+KO%27RSATKICHLAR&clid=2413805-512&win=493&&lr=101425
4. https://uz.ert.wiki/wiki/Retrospective_diagnosis
ФИО автора: Тоштурдиев Ш.Ш.
ТерДУ магистранти
Название публикации: «ОКС ЦИВИЛИЗАЦИЯСИ САНЪАТИДА ИЛОҲИЙ
ЭЧКИ ОБРАЗИНИНГ ПАЙДО БЎЛИШИ»
Ҳар бир халқнинг санъати ўша халқнинг тафаккури маҳсулидир, шу маънода қадим аждодларимиз санъати тарихини билиш ёшларимиз учун муҳимдир. Сополли маданияти Ўзбекистон ҳудудидаги бронза даври қабилаларининг энг қадимги деҳқончилик маданияти ҳисобланиб, Ўзбекистон ҳудудининг Сурхондарё вилояти ва қўшни Тожикистон ҳудудларини қамраб олади. Бу маданият Сополлитепа[29], Жарқўтон, Мўлалитепа, Бўстон, Буйрачи, Нурек, Тандирйўл, Орабулоқ ва Тиллабулоқ каби 10 дан ортиқ ёдгорликларни ўзида жам қилган Сополли маданияти келиб чиқиши жиҳатидан Қадимги шарқ цивилизациянинг локал (маҳаллий) варианти ҳисобланади[30]. Бизга малумки қадимги илк хонаки эчкилар Қадимги Шарқ ҳудудида янги тош (неолит) даврида хонакилаштирилган. Эчки ўша давр қадимги одамларининг иқтисодий ва хўжалик эҳтиёжларини ҳар тамонлама қондирган биринча навбатда тоғ эчкилари ихчам бўлганлиги учун камонда овлаш осон бўлган, бир киши ҳам эчкини бемалол овлай олишган, овланган эчки гўши овқат сифатида истемол қилинган . Иккинчидан хонакилаштирилган эчки сутини соғиб қўшимча озуқа сифатида истеъмол қилишган, учинчидан эчки терисидан инсонлар кийим-кечак, ва чайлаларни ёпиш учун фойдаланилган айниқса қиш мавсумида эчки териси совуқдан асраш учун қадимги одамларга асқотган, эчки суякларидан турли хўжалик буюмлари таёрланган, экчи суяклари инсонларнинг дўсти бўлган итлар учун озуқа манбаига айланган. Юқоридагилардан кўриниб турибдики қадимги даврда инсонлар ҳар томонлама табиатга бўлган эҳтиёжини шу кичкинаги ҳайвон қондирган. Кейинчалик эчкига илоҳий тус бериб турли қабилаларнинг тотемига ва мифологик тимсолига айланган бу ҳайвон қадимги даврда ўзининг инсонлар олдидаги эзгу хизмати эвазига Қадимги давр санъати намуналарида ҳам намаён бўла бошланади.
Ўзбекистон ҳудудидаги қадимги даврга оид ва аждодларимиз томонидан ишланган қадимий деворий тасвирлар Сурхондарё вилояти Зараутсой дарасида ва Навоий вилояти Сармишсой дарасида топилган. Зараутсой қоя тош тасвирлари мезолит ва неолит даврига тегишли бўлиб тасвирларни петроглиф услибида эмас, балки, қизил оҳра ( бўёқ) ёрдами билан чизиб тасвирланган[31]. Сармишсой тасвирлари эса петроглиф услубида яъни коятошга уриб чизиб из қолдириш натижасида тасвирланган. Бу тасвирлар асосан схематик тасвирлансада лекин ҳайвонларни шаклий жиҳатдан фарқлаб олиш мумкин, тасвирлар турли композицияларни ташкил қилган. _________
Анималистик жанрни ва қадимги одамларнинг ов манзаларини ифодалайди турли-туман тасвирлар орасида
ёввойи ҳайвонлар айниқса ёввойи тоғ эчки тасвирлари сақланиб қолган (1.расм). Қоятош қадимги тасвирлар бизнинг давримизгача сақланиб қолган, ёввойи ҳайвонлар ва тоғ эчкиси тасвирлари схематик тасвирланган. Сармишсой тасвирларининг қадимги даврга тегишли суратларнинг храналогик санаси тахминан эр.авв 3-2 минг йилликни ташкил этади[32]. Бу каби тоғ эчкиларнинг тасвирларига ўхшаш суратлар Жанубий Туркманистондаги энеолит даври ўтроқ қабилалар маданиятига оид Қоратепа, Геаксур ва Олтинтепа каби ёдгорликлардан топилган сопол идишларнинг сирт қисмида ифодаланган тасвирлар жуда ўхшашдир (2-расм). Турли тоғ эчки тасвирлари Сопол буюмларга асосан декоратив безак сифатида ишланган[33].
Олимлар бу давр кишилари қадимги деворий расмларни қоя тошларга чизиб ибтидоий санъат тасвирларининг қолдиришга асосий сабабларни келтира олишмаяпти бази олимлар расм чизишга сабаб сифатида бу давр инсонларининг расмли қоятошлар ёнига келиб ибодат қилиб, диний удумлар ирим-сиримларни бажо келтирган бўлиши мумкин. Ана шу ирим-сиримлардан бири-қояларга расмлар чизиш одати бўса керак деса, баъзи олимлар ибтидоий одамлар расмларни ёввойи ҳайвонларни осонликча ўлдириш ва овнинг муваффақиятли бўлиши кўзда тутиб чизган бўлишлари мумкин, деб тахмин қилади. Баъзи этнографик маълумотларга таяниб шуни айтиш мумкинки, кишиларнинг фикрига кўра, қояларга ва ҳар хил буюмларга ишланган расмлар кишиларга бахт келтиради, чорва моллари ва яввойи ҳайвонларнинг сонини кўпайтиради деган маълумотлар мавжуд.
Ўтган асрнинг 60-йиллар охири ва 70-йиллар бошларида Академик
А.Асқаров бошчилигидаги бир гуруҳ археолог олимлар томонидан Жанубий Ўзбекистон ҳудудидаги бронза даврига оид Сополлитепа кейинчалик Жарқўтон ёдгорликларни ўрганиш натижасида аёлларга тегишли бўлган турли-туман зебзийнат буюмлари топилди. Бу буюмлар оддий бўлиб қолмай жуда нафис ишланган, амалий санъат намуналари ҳисобланади турли ҳайвон ва ўсимлик тасвирлари декоратив безак сифатида жуда махорат билан ишланган. Аёллар зеб-зийнат буюмлари орасида тоғ эчкиси ва архар тасвирлари ҳам ифодаланган, зеб–зийнат буюмларида ифодаланган эчки тасвирлар сони 10 тани ташкил қилади. Сополли маданияти амалий санъат буюмларида ифодаланган тоғ эчкиси тасвирларини қандай буюмларга қўлланилганига қараб 2 та типологияга ажратиш мақсадга мувофиқдир. 1.Туғнағичнинг тепа қисмида ифодаланган тоғ эчкиси ёки архар тасвирлари. 2. Муҳр (Тамға, Тумор) ифодаланган эчки тасвирлари.
_________
1.Туғнағичнинг тепа қисмида ифодаланган тоғ эчкиси ёки архар тасвирлари-(3-расм) бу тасвирлар 4 дона тунағичда ифодаланган бўлиб шундан биттаси Сополли маданияти Сополли даври босқичига мансуб бўлса қолган туғнагичлар Жарқўтон даврига оиддир.
Сополлитепадан топилган 1-туғнағичда архар тасвирланган унинг узунлиги 18 см бронзадан ясалган, архар тасвири туғнағичнинг тепа қисмида ифодаланган, архар тасвирланишига кўра ҳайкалтарошлик санъатининг думалоқ шаклли ҳайкаллар турига мансубдир яни ҳайкални ҳамма томонидан кўриб бемалол томоша қилиш мумкин. Архар тасвири схематик эмас, балки, анатомик, аниқ ва реал тасвирланган, архарнинг майда деталларигача симметрик аниқ тасвирланган. Архарнинг ҳамма оёқлари туғнағичнинг тепа қисмига бириктирилиб уйғунлашиб кетган ажойиб декорацияни ташкил қилган архар шохлари бурама тарзда орқага қайириб бошини тепага қаратиб турган ҳолда тасвирланган. Туғнағичдаги архар рўпарасидаги бирор нарсага тик қараб тургандай таассурот уйғотади[34].
Кейинги 2- ва 3-туғнағичларда ҳам архар тасвирланган бўлиб Жарқўтондан топилган бронзадан ясалган Сополлитепа туғнағичига ўхшаб шу услубда тайёрланган, ҳайкаллар тасвирланиш услубига кўра реал ва анатомик аниқ кўринишга эга . Архарлар рўпарасига қараб ва ётган ҳолда ифодаланган. 4Туғнағич ҳам Жарқўтондан топилган, бронзадан ясалган унинг узунлиги 9,5 смни ташкил қилади[35]. Унинг тепа юзи қисми тептекис тоғ эчкиси ўйиб релъеф услубида ҳаётий тасвирланган, тепадан қараганда тасвир яқол кўринади, туғнағич шакл формаси тоғ экчиси шаклига монанд қилинган. Олимларнинг фикрича Зооморфик тасвирланган буюмлар декоратив безак санъати бўлиб қолмай шу буюмларда ифодаланган ҳайвон буюмларни асрайди, қўриқлайди деган қадимги одамларнинг диний тушунчасини изоҳлайди[36]. Сополли маданиятига тегишли тоғ эчкили туғнағичлар деярли ҳаммаси аёллар қабрларидан топилган балки диний, мифологик қарашлар билан боғлиқ бўлиши ҳам мумкин яъни туғнағичда тасвирланган ҳайвонлар марҳумни ёмонликдан асраш ё бўлмаса нариги дунёга олиб ўтишга воситачи кўприк бўлган деган тушунча мавжуд бўлиши мумкин.
2. Муҳрда (Тамға, Тумор) ифодаланган эчки тасвирлари. (Глиптика) Сополли маданияти ёдгорликларидан страфиграфик аниқлик ва ёпиқ комплекслардан жами 81та Муҳр (Тамға, Тумор) топилган. Эчки тасвирлари ифодаланган муҳрлар сони 6 тани ташкил этади.
1-Цилиндрсимон муҳр-тамға Жарқўтоннинг 6-тепалигидан Д. Хуфф томонидан қўлга киритилган тошдан ясалган булла бўлиб унда анималистик жанрда композиция ифодаланган композицияда тоғ эчкиси билан кўкнор ўсимлиги тасвирланган [37]. _________
Тасвирда ҳайвон шакллари релъеф услубида аниқ ифодаланган, тасвир цилиндр айланаси бўйлаб иккита эркак ва урғочи тоғ эчкиси тасвирланган. Тоғ эчкилари бир-бирига қаратиб тасвирланган, ўртада кўкнор ўсимлиги иккита эчки ўртасида ифодаланган ҳар иккала эчкиларнинг орқа томонида лангар шаклли иккита ўсимлик тасвирланган афтидан бу ҳам балки кўкноридир (5.1расм). Асосан тоғ эчкиси билан ўсимлик ёки дарахтларнинг бирга композиция сифатида тасвирланиши ҳаётнинг мавжудлигини, жамиятнинг гуллаб яшнаши, мўл-кўлчиликни ва ҳосилдорлик каби илоҳий рамзларни ифодалайди[38]. Бизга маълумки зардуштийлик дини маросимларида фойдаланиладиган муқаддас ичимлик хаума, кишининг кайфиятини кўтарувчи, харҳуш қилувчи ичимлик ҳисобланади. У асосан какайин моддалари бор ўсимлик эфедра, кўкнор ва наша ўсимликларини эчки сутига қўшиб тайёрлаш ёрдамида ҳосил бўлади. Жарқўтон ибодатхонаси хўжалик-хизмат қисмини қазиш вақтида хаума ёки кишинининг кайфиятини кўтарувчи муқаддас ичимлик тайёрлайдиган ,, цех" излари топилган[39]. Ва шундай муқаддас ичимлик тайёрлаш хоналари проф. В.И. Сарианиди томонидан Қадимги Бақтрия ва Марғиёнанинг бронза даври ёдгорликлари Дашли-3, Гонуртепа, Тўғолоқ-21 ва Тўғолоқ-1 каби ёдгорликларнинг ибодатхона қисмидан аниқланган[40]. Бу эса Зардуштийлик динининг илдизлари Бақтрия ва Марғиёнанинг қадимги деҳқончилик ўлкаларида бронза давридан яратилганлигидан гувоҳлик беради[41]. Муқаддас ичимлик белгилари ҳам цилиндрсимон муҳрда акс этган.
2-Муҳр ,пиллапоя гардишли, хочсимон муҳр-тамғалар турига мансуб [42], Сополлитепадан топилган 3,5 x 3,5 смли бронзадан ясалган икки томонли муҳрнинг иккинчи томонида бутун мурракаб ва фантастик композиция ифодаланган (4.2-расм,). Муҳр шаклига монанд тарзда тўртта ҳайвон тоғ эчкиси, тўнғиз, шер, тўртинчи жонзот кўринишидан қандайдир судралиб юрувчи мавжудот бўса ажабмас муҳрга мослаб тасвирланган. Уларнинг боши бирбирига қарама-қарши томонга яъни 4 томонга қаратиб ифодаланган. Тўртта ҳайвон шаклий жиҳатдан муҳрда хож шаклини ифодалайди[43]. 3, 4, 6- Муҳрлар текис юзали, тўғритўртбурчак шаклли муҳр-тамғалар турига мансуб. 5-Муҳр эса тўғри бурчакли, текис, икки юзали муҳр-тамғалари ҳисобланади. Бу муҳртамғалар Сополлитепадан топилган асосан лазурит, хлорид ва бошқа тошлардан ясалган .
__________
Аёллар учун мунчоқ бўлган бу буюмларда эчки тасвирлари ифодаланган, тасвирланишига кўра жуда оддий схематик, ибтидоий тарзда ҳайкалтарошликнинг релъеф услубида ифодаланган. Бир қарашда оддий инсонлар унда нима тасвирланганини англолмайди ҳатто тушунмаслиги ҳам мумкин чунки тасвирларда ҳайвон образлари антиқа тасвирланган, муҳр юза қисми думалоқ нуқталардан иборат бўлиб мозайка кўринишини эслатади лекин шу нуқталарни бирлаштириб қайта чизиш орқали муҳрларда нима тасвирланганини билиб олдик (4-расм). Бу тасвирланиш услуби ва образларнинг тузилишидан бронза даври Сополли маданияти ижодкорларининг тасвирларни ифодалашнинг ўзига хос услуби ва идеалогияси бўлиши ҳам мумкин. Лекин бу турдаги муҳрлар БМАК ҳудудидан кўплаб топилган.
3-Муҳр-тамға тўртбурчак шаклли бўлиб унда эчки тасвири муҳр юзаси бўйлаб ифодаланган, айлана шаклли бўртма нуқталарни бирлаштирган ҳолда яҳлит композиция шакллантирган, гўёки бир қарашда инсон бу ерда нима ифодаланганини тушунмайди ҳатто мозайка тасвирланган деб ҳам ўйлаши мумкин лекин муҳр яхшилаб ўтибор берилса ё шу нуқталарни ҳаёллан бирлаштирилиб чиқилса, қадимги давр ижодкорининг нимани
1.1 1.2
1-расм. Зараутсой ва Сармишсой деворий тасвирлари
2.1 2.2
2-расм. Жанубий Туркманистон энеолит даври тасвирлари
3.1 3
3-расм Туғнағичда ифодаланган тоғ эчкиси ёки архар тасвирлари 4.1
4.2
4.3
4.4
4.5
4- расм. Муҳр (Тамға, Тумор) ифодаланган эчки тасвирлари.
тасвирлаганини билиб олиш мумкин. Бу муҳр юза қисмида ҳам она-бола эчки композицияси ифодаланган обектнинг ўнг томонида улоқ (эчки боласи) ифодаланган, олдинга қараб оҳиста юриб кетмоқда юриб кетаётган чоғда ҳам ҳудди бошини кузатувчига қаратиб тургандай тассурот уйғотади улоқнинг оёғи, думи, қулоғи яққол намоён бўлган. Она эчки улоқнинг орқасида обектнинг чап томонида турган ҳолда ифодаланиб боласига қараб бўйнини чўзиб турибди, эчки тўхтаб турган ҳолатга ўхшайди. Бу композицияга қараб она ва бола эчкилари Сополли маданияти аҳолисининг фалсафий дунё қарашларини ифодалайди, яъни она эчки эскиликни ифодаласа, боласи эса янги даврни ифодалайди бу эса ҳаёт ва замоннинг дойимо янгиланиб ва алмашиб туриши каби рамзий маноларни ифодалайди.
6-Муҳр-тумордаги тасвир шу турдаги муҳрлар ичидаги энг ғаройиб ва ажойиб композицияга эга десак муболаға бўлмайди[44]. __________
Бу муҳр юза қисмида инсон ва она-бола эчкилар сюжети ифодаланган, тасвир кўринишидан инсон обектнинг ўнг томонида тасвирланиб, сурат схематик тарзда ифодалангани билан инсонни таниб олиш осон, чунки унинг боши, чап қўли ва чап оёғи аниқ тасвирланган қолган тана аъзолари муҳр кичиклиги туфайли сиғмай қолган ( 4.5-расм). Инсон бош қисмида қандайдир шляпага ўхшаш бош кийим тасвирланган, умумий тасвирда инсон эчкини мажбурлаб, куч ишлатиб етаклаб кетаётган ҳаракат ифодаланган.
Она-бола эчкилар обектнинг чап томонида тасвирланган, она эчкининг бўйи инсон бошигача тенг қилиб ифодаланган инсонга нисбатан йирик, она эчки шохлари ва эчкилигини ифодалайдиган майда деталларигача аниқ кўринган, экчи оёғини ерга тираб бошини инсон томонга қаратиб, унинг ортидан эргашишни истамаётган ҳолатда ифодаланган. Улоқча эса онасининг олд ва орқа оёқларининг орасида тасвирланган, унинг бўйи онасининг тиззасидан ҳам келмайди, анатомик тузилишидан улоқ эканлиги аниқ намоён бўлган, қулоқларини динг қилинг ўйнаб турган ҳолда кузатувчига ҳайрон қараб турганга ўхшайди. Бу тасвир анча маноли, сюжетли ишланган, ҳаётдаги оддий воқеа муҳрда акс этган. Лекин шу композиция орқали ҳам инсоннинг шу биргина она-бола эчкига зуғим қилаётган ҳаракатлар орқали инсоннинг ҳайвонлар устидан ҳукмронлиги ва дунё ҳукмдори сингари ҳаракатлар ифодаланган бўлиши ҳам мумкин, балки синфий жамият унсурларининг бронза даври санъатида намоён бўлишидир.
Мақоламиз сўнггида хуласа ўрнида шуни айтишимиз мумкинки қадимги давр санъати оламига эчки тасвирларининг кириб келиши дастлабки диний, мифологик қарашлар билан боғлиқ жараён эканлигини юқорида тўхталдик. Инсоннинг табиий эҳтиёжини қондиргани сабабли эчки илоҳийлаштирилди, ҳамда инсонларни ёвузликдан асровчи, табиат кучларидан сақловчи мифологик тимсолга айланди. Санъат оламида тоғ эчки образи дастлаб Ўзбекистон ҳудуди бўйлаб дастлабки ибтидоий даврга мансуб қоя тош тасвирларига схематик тарзда чизиш орқали намаён бўла бошланди, кейинчалик бронза даврига келганда хўжалик ва маиший буюмларда бадиий амалий санъати безаги сифатида аниқ ва реал тасвирлар билан зоомарф тарзида қўлланила бошланди яъни амалда инсоннинг диний, фалсафий қарашлар моддий буюмларга ҳам амалий жихатдан кўчди бу эса бронза давр санъатининг ривожланишига катта ҳисса қўшди буни биз Сополли маданияти мисолидам кўриб ўтдик. Ўзбекистон тарихи санъатида эчки тасвирларининг амалий санъат безаги сифатида маиший буюмларда намоён бўлиши қадимги даврга мил.авв 3 –минг йиллик охирги чорагига тўғри келишини билиб олдик1.
ФИО авторов: Ассистент Г.А. Рустамова, студентка Э.М. Зулунова
Андижан машиностроительный институт
Название публикации: «ИССЛЕДОВАНИЕ ВЛИЯНИЯ ИНГИБИТИРОВ НА КОРРОЗИЮ СТАЛИ В ЭКОЛОГИЧЕСКИЕ БЕЗВРЕДНЫХ ОХЛАЖДАЮЩИХ
РАСТВОРАХ НА ОСНОВЕ МЕСТНОГО СЫРЪЯ»
В нашей Республике с жарким климатом для сохранения сельхоз продуктов используют в охладителиных системах растворы хладоагентов. В качестве хладоносителей чаще всего применяют водные растворы хлоридов щелочных и щелочноземельных металлов. Они обладают высокой коррозионой активностью, и холодильное оборудование из углеродистой стали подвергается интенсивной коррозиию для снижения коррозии стали в охлаждающих растворах широко используют ингибиторы коррозии.
В солевых системах-растворах с различными анионами коррозия углеродистой стали труднее всего ингибируется в растворах, содержащих хлорид ионы, чем нитрат ионы [1]. Боле того утилизация, использованных хлорид содержащих растворов, создаёт определенные трудности, окружающую среду.
В работе приводятся результаты проведнных исследований по поиску ингибиторов коррозии на основе местного сырья и вторичных ресурсов, а также влияния их на коррозию углеродистой стали в растворах азотнокислого кальция. Защитные свойства ингибиторов от коррозии изучали в 10, 15, 20 и 30% ном растворах азотнокислого кальция. В качестве испытуемого металла использовали цлиндрические образцы из стали «сталь 20». Площад образцов составили 26,9 см2. Скорость коррозии определяли гравиметрическим методом.
Нами изучены свойства охлаждающего раствора на основа азотнокислого кальция, способы получения азотнокислого кальция, ингибирование раствора нитрата калция. Азотнокислый кальций можно получит несколькими способами, для которых имеются огромные запаси сыревой базы в нашей стране.
Раствор нитрат кальция получали действием порошока мрамора, известняка или мела на водный раствор азотной кислоты до нейтральной реакции, с последующей фильтрацией и выпариванием полученного раствора до определенной концентрации.
Как и большинстве солевых растворах с нейральной средой, коррозия стали 20 в растворах азотнокислого кальция с повышением концентрации уменьшается, что объясняется уменьшением концентрации растворенного кислорода (1 табл). Причем скорость коррозии стали 20 в растворах азотнокислого кальция значительно ниже, чем в хлоридных [2].
Таблица 1. Влияние концентрации азотнокислого кальция на коррозию стали 20 (t-комнатная,время исытания 7 суток)
№ |
Концентрация раствора |
Скорость коррозии, г/м2 сутки |
1 |
Ca(NO3)2 40% масс |
0.250 |
2 |
Ca(NO3)2 30% масс |
0.436 |
3 |
Ca(NO3)2 20% масс |
0.985 |
4 |
Ca(NO3)2 10% масс |
1.124 |
В присутствии гексаметафосфата натрия (ГМФН) и сахарата кальция до концентрации 0.7% масс. Процесс коррозии зависит от наличия ионов хлора (0.001 моль/л) в растворе азотнокислого кальция. Небольшое содержание ионы хлора практически не замедляют коррозию в пределах концентрации добавок 0.01-0.5% масс. При этих концентрациях и сахарата кальция рН раствора увеличивается от нейтральной до 8-10, а в присутствии ГМФН снижается до 4. В отсутствии хлорид ионов защита с добавкой ГМФН достигается и при и концентрации 0.05% масс. При концентрации ГМФН и сахарата кальция 0.5% масс и выше достигается высокий эффект защиты; коррозия стали 20 даже в 30% ном растворе азотнокислого кальция и при длительном испытании незначительна (табл.2).
Таблица 2. Влияние добавок на коррозию стали 20 в 30% ном растворе азотнокислого кальция (t- комнатная, время испытания-60 суток).
№ |
Добавки |
рН-раствора |
Скорость коррозии, г/м2 |
Защитное действие, % |
1 |
Без добавки |
7,0 |
0,360 |
- |
2 |
Na2SiO3 0,5% масс |
10 |
0,167 |
53,6 |
3 |
NaNO2 0,5% масс |
7,0 |
0,084 |
76,6 |
4 |
Карбомид 1% + NaNO2 0,5% масс |
7,0 |
0,042 |
88,3 |
5 |
Карбомид 1% + Na2SiO3 0,5% масс |
9,0 |
0,251 |
30,5 |
6 |
ГМФН 0,7% масс |
5,0 |
0,036 |
90,0 |
7 |
Сахарат кальция 0,7% масс |
10,5 |
0,036 |
90,0 |
Как видно из таблицы 2 для нейтральных сред в растворах азотнокислого кальция другие ингибиторы мало эффективны, чем ГМФН.
В 30% ном растворе с добавкой 0,7-1,0% масс сахарата кальция имеет место помутнение раствора и с течением времени выпадает небольшое количество белого осадка. Растворы с добавкой разлычных количеств ГМФН прозрачны.
Таким образом, коррозия стали 20 в растворе азотнокислого кальция легко ингибируется и с успехом можно использовать этот раствор в качестве охлаждающего раствора до минус 290С [3]. При этом использованный раствор, при необходимости, можно потреблять в качестве удобрения. Библиография
1. Розенфельд И.Л., Ингибиторы коррозии М., Химия, 1977, с189
2. Курбонов Ф.К., Расулов К.Р., Каххорова Д.Х., Ингибирование коррозии стали в щхлаждающих, Кимё ва кимё технологияси, №1, 2005, с 62-65
3. Справочник химика. Т.З. Химия, 1964.
ФИО автора: Б.А.Мухтаровна
Наманаганский государственый университет
Название публикации: «СОДЕРЖАНИЕ ГЕОМЕТРИЧЕСКОГО
МАТЕРИАЛА В КУРСЕ МАТЕМАТИКЕ НАЧАЛЬНЫХ КЛАССОВ»
Ключевые слова: младший школьник; геометрический материал, исследовательская деятельность; исследовательские умения.
Динамичность и стремительное изменение мира ставит перед современной педагогикой задачу переосмысления роли и значения исследовательской деятельности в образовании. В статье раскрываются возможности геометрического материала, способствующие развитию исследовательских умений младших школьников.
Геометрический материал, как нетрадиционное содержание программ по математике в начальной школе, появился сравнительно недавно. Сама геометрия как наука появилась и приобрела теоретический характер в Древней Греции, благодаря развитию астрономии, строительства, навигации.
Только к середине XVIII в. о геометрии заговорили как о самостоятельном учебном предмете. В это время стали появляться учебники, предназначавшиеся для военно-учебных заведений, среди которых можно выделить Теоретическую и практическую геометрию» Д. С. Аничкова, «Генеральную геометрию» Н.Курганова.
Продолжительное время геометрия как учебный предмет изучалась исключительно в средней и старшей школе. И только более ста лет назад стала обсуждаться проблема необходимости и возможности включения пропедевтического курса геометрии в содержание начального математического образования. Многие математики и методисты, среди которых можно назвать И.Н. Кавун, П.А. Карасева, А.М. Астряба, В.К. Беллюстина и др., являлись сторонниками введения пропедевтического курса геометрии в содержание начального курса математики. Вторая половина XIX века характеризуется появлением первых программ и учебников для младших школьников, включающих изучение элементов геометрии.
Процесс исследовательской деятельности характеризуется формированием исследовательских умений. Анализ психолого-педагогической литературы показал, характеристика понятия «исследовательские умения» достаточно широко освещена. Опираясь на исследования Н.А. Семеновой, А.П. Гладковой, А.И. Савенкова, П.В. Середенко и других, можно сказать, что сущность исследовательских умений является способность организации исследовательской деятельности, отбора и анализа необходимой информации, выбора подходящих методов и приёмов.
К метапредметным результатам освоения основной образовательной программы (ООП), согласно ФГОС НОО, относится активное использование различных способов поиска, сбора, обработки, анализа, организации, передачи и интерпретации информации, что напрямую связано с исследовательской деятельностью. Следовательно, овладение обучающимися исследовательскими умениями является одной из важнейших задач современного образования на всех его уровнях.
Изучение содержательной линии «Элементы геометрии» предоставляет учащимся возможность устанавливать взаимосвязь между геометрическими формами и образами объектов окружающей действительности, знакомиться с многообразием геометрических фигур, открывать их свойства, используя такие приёмы, как преобразование, конструирование, выполнение измерений, а также развития всех мыслительных процессов, логического и пространственного мышления.
При опоре на все вышесказанное, приведем примеры формулировок заданий по математике для младших школьников геометрического характера, способствующих развитию исследовательских умений:
1. По какому принципу объединили данные фигуры?
2. Раздели фигуры на группы.
3. Найди закономерность и нарисуй все последующие многоугольники.
4. Найди сходства и различия у фигур и т.д.
Качество и эффективность обучения математики определяется не только прочностью усвоенных знаний, умений и навыков, но и развитием учащихся младшего школьного возраста. Это ставит перед педагогом задачу, заключающуюся в оказании помощи учащимися в проявлении своих способностей, развитии творческого потенциала и самостоятельности. При непосредственной работе с геометрическими фигурами ребенок экспериментирует, выдвигает гипотезы, доказывает, что предполагает использование исследовательских методов обучения. Так, задания, принадлежащие содержательной линии «Элементы геометрии», основанные на ситуации успеха, необходимости преодоления препятствий практического и теоретического характера для достижения цели, позволяют прокладывать пути формирования исследовательских умений.
Основной задачей изучения геометрического материала в 1 - 4 классах является формирование у обучающихся четких представлений и понятий о таких геометрических фигурах, как точка, прямая линия, отрезок прямой, ломаная линия, угол, многоугольник, круг.
Одной из задач обучения является выработка у учащихся практических умений измерения и построения геометрических фигур с помощью чертежных и измерительных инструментов и без них (измерить на глаз, начертить от руки и т.п.). Следует также дать первоначальные представления о точности построений и измерений.
Также существуют и другие задачи изучения геометрического материала: формирование геометрических представлений; формирование
пространственных представлений и развитие воображения, умений наблюдать, сравнивать, абстрагировать и обобщать; формирование умений использовать наглядность в приобретении знаний.
При изучении геометрического материала следует широко использовать разнообразные наглядные пособия. Это демонстрационные, общеклассные пособия: геометрические фигуры, изготовленные из цветного картона или плотной бумаги, плакаты с изображениями предметов различной формы, геометрических фигур; чертежи на доске, презентации. Кроме того, требуются индивидуальные наглядные пособия — такой раздаточный материал, как полоски бумаги, палочки различной длины, вырезанные из бумаги фигуры и части фигур. При изучении отдельных тем полезно изготовить с детьми самодельные наглядные пособия: модель прямого угла, раздвижную модель угла (малку), палетку, модели единиц измерения длины, площади и др. Содержание обучения представлено в программе разделами, среди которых выделяют разделы, связанные с изучением геометрического материала. («Пространственные отношения. Геометрические фигуры», «Геометрические величины»)
Программа включает рассмотрение пространственных отношений между объектами, ознакомление с различными геометрическими фигурами и геометрическими величинами. Школьники научатся распознавать и изображать точку, прямую и кривую линии, отрезок, луч, угол, ломаную, многоугольник, различать окружность и круг. Они овладеют навыками работы с измерительными и чертёжными инструментами (линейка, чертёжный угольник, циркуль). В содержание включено знакомство с простейшими геометрическими телами: шаром, кубом, пирамидой. Изучение геометрического материала создаёт условия для развития пространственного воображения детей и закладывает фундамент успешного изучения систематического курса геометрии в основной школе.
Программа также предусматривает ознакомление с геометрическими величинами (длина, площадь, вместимость) и их измерением, с единицами этих величин и соотношениями между ними.
Последовательность изучения геометрического материала в начальной школе по А.В. Белошистая «Методика обучения математике в начальной школе» представлена
Последовательность изучения геометрического материала в начальной школе
Точка
Линия
Прямая и кривая линии
Отрезок
Луч. Числовой луч
Ломаная. Звенья ломаной
Многоугольники
Углы. Прямой угол
Прямоугольник
Квадрат
Периметр прямоугольника и квадрата
Длина ломаной
Площадь прямоугольника и квадрата.
Круг. Окружность. Треугольник: равносторонний, прямоугольный, тупоугольный, остроугольный треугольник.
Представление о телах: куб, шар, пирамида
Виды работ при изучении геометрического материала: распознавание линий, распознавание фигур, измерение отрезка, построение отрезка, построение фигуры (четырёхугольника) и деление его на два треугольника, построение ломаной линии с определённым количеством звеньев, доработка ломаной линии до треугольника, логические задания на нахождение недостающей фигуры в квадрате, нахождение определённого количества фигур, заключённых в другую фигуру, рассказ о фигуре (Например, название - многоугольник, восьмиугольник; количество сторон, углов – 8; границей является замкнутая ломаная линия, состоящая из 8 звеньев; стороны многоугольника – это звенья ломаной), работа с понятиями «за», «перед», «слева», «справа», «вверху», «внизу» и т.д., нахождение ошибок при определении количества сторон «необычных фигур», составление фигур из фигур меньшего размера (квадрат, прямоугольный треугольник, трапеция). Геометрический материал не выделяется в программе для начальных классов в качестве самостоятельного раздела. В учебном процессе изучение элементов геометрии непосредственно связывается с изучением арифметических вопросов.
Изучение геометрического материала способствует накоплению запаса представлений о геометрических фигурах; развитию пространственного воображение, логического мышления; развитию важных практических умений и навыков; подготовке учащихся к дальнейшему изучению геометрии.
Ведущую роль при изучении геометрического материала играют систематически проводимые практические работы по формированию умений и навыков, связанных с применением чертежных и измерительных инструментов, с выполнением простейших чертежей с построением геометрической фигур. При этом необходимо формировать умение давать словесно описание выполняемых действий, умение применять символику и терминологию.
Методика ознакомления учащихся с геометрическими фигурами связано с задачами изучения темы:
1. Формировать четкие представления о таких геометрических фигурах, как точка, отрезок, угол, многоугольник, прямоугольник, квадрат и.т.д.
2. Формировать практические умения и навыки построения геометрических фигур, как с помощью чертёжных инструментов так и без них.
3. Развивать пространственные представления учащихся.
Общие представления у учащихся о геометрических фигурах уточняются при усвоении темы «Изучение чисел в пределах 10». Сначала эти фигуры (круги, треугольники, квадраты, и другие) используются как счетный материал. Дети оперируют ими, отсчитывая, например, 5 треугольников, 3 квадрата, 8 кружков, считая большие и маленькие круги, красные и синие треугольники. При этом уточняются названия геометрических фигур. Знакомя учащихся с отрезком, учитель использует окружающие предметы (ручку, карандаш, планку) и показывает, как изобразить отрезок на бумаге.
Дети учатся находить отрезки на окружающих их предметах (край доски, стола и т.д.) и на геометрических фигурах (стороны треугольников и.т.п.). При этом важно научить детей правильно показывать точки и отрезки.
В процессе формирования навыков построения отрезков следует предъявлять большие требование к качеству выполняемых чертежей. Изучение прямой линии развивает один из основных компонентов пространственных представлений — понятие о линейной протяженности. Познание линейной протяженности формируется как на уроках математики, так и на уроках рисования, физкультуры, труда, начиная с первых шагов обучения. Эти знания развиваются в двух направлениях: в процессе измерительных операций и при оценке на глаз расстояний или соотношения размеров предметов. Когда дети рисуют предметы, то они сравнивают на глаз линейные соотношения их размеров.
Параллельно с этим измерительные операции уточняют их знания о протяженности, устанавливают связь между пространственными и количественными представлениями. Постепенно эти ассоциации крепнут, уточняются и развиваются представления о протяженности, сближаются результаты, полученные измерением инструментом и на глаз.
Образ прямой линии можно иллюстрировать при помощи натянутой нити или резинового шнура, ребер геометрических тел, следа на листе бумаги после перегибания его, следа движущейся точки. Ученики могут находить прямые линии на многих предметах, находящихся вокруг них в классе и вне класса, указывают случаи из практики, когда нужно прокладывать прямые линии (при постройке домов, сараев, заборов, дорог, при посадке деревьев и т. д.)
У школьников формируется понятие о прямой линии (неограниченной), о луче, ограниченном начальной точкой, и об отрезке, ограниченном с двух сторон.
В результате указанных упражнений дети могут приобрести ряд понятий и знаний. О точке дети должны знать, что она не имеет измерений; точки могут располагаться на прямой, вне прямой, по одну или разные стороны прямой.
Линия имеет только одно измерение — длину; туго натянутый резиновый шнур изображает прямую линию. Прямая линия может быть продолжена сколько угодно в обе стороны, то есть она не имеет концов или границ (это хорошо показать, растягивая резиновый шнур). Через две точки можно провести только одну прямую линию. Через одну точку можно провести сколько угодно прямых линий.
Луч — это часть прямой линии, ограниченной с одной стороны.
Часть прямой, ограниченной с обеих сторон, называется отрезком.
Линия, состоящая из нескольких отрезков или из отрезков и лучей, называется ломаной. Прямые линии, лучи, отрезки обозначаются буквами. Прямые линии на плоскости могут пересекаться, могут пересечься при их продолжении, могут не пересекаться, сколько бы их ни продолжали (параллельные линии).
Отрезки могут быть равными и неравными. Их можно складывать, находить их сумму, разность; отрезки можно умножать на целое число, делить на равные части. Учащиеся должны уметь пользоваться линейкой, циркулем, угольником для черчения, измерения и выполнения действий над отрезками.
Знакомство с углами удобно провести на шарнирной модели. Можно сначала дать образ прямого угла. Путем двойного перегибания листа бумаги ученики получают модель прямого угла, пользуясь которой выполняют различные упражнения: накладывают эту модель на углы, тетради, книги и убеждаются, что эти углы прямые; строят прямые углы на клетчатой и нелинованной бумаге.
Ученики находят прямые углы на различных предметах. Необходимо строить прямые углы в различном положении на плоскости.
Благодаря указанным упражнениям ученики могут получить об углах следующие сведения:
Элементы угла: стороны, вершина.
Понятие о прямом угле: уметь его строить на клетчатой и нелинованной бумаге, изготовлять модель прямого угла перегибанием листа бумаги. Углы острые и тупые: уметь сравнивать их по величине с прямым углом, изготовлять их модели.
Уметь находить различные углы на предметах окружающей обстановки.
Если последовательно соединить несколько точек, расположенных так, чтобы их соединение дало замкнутую ломаную линию, то создается образ многоугольника: четырехугольника, пяти или шестиугольника и т. д.
Приступая к изучению прямоугольника и квадрата, учитель строит на доске несколько выпуклых четырехугольников, чтобы выделить из них фигуры прямоугольника и квадрата. Желательно раздать ученикам такие же фигуры, вырезанные из картона или бумаги, изготовленные заранее самими детьми. Выясняется сначала то общее, что имеется у всех этих фигур — 4 стороны и 4 угла. Отсюда название — четырехугольники. Затем устанавливается различие. Ученики, конечно, будут называть и несущественные признаки (размеры фигур, их расположение). Надо направить внимание детей на виды углов, затем последовательно рассмотреть фигуры, имеющие 1, 2 и 4 прямых угла. Отсюда название фигуры с четырьмя прямыми углами — прямоугольник.
Изучение свойств прямоугольника протекает на основе практических работ учащихся: измерения углов, сторон, перегибания по осям симметрии. Основной прием, применяемый обычно учителями при введении геометрических понятий — это выделение основных, существенных свойств фигуры, при этом не обращается внимание учеников на различное расположение фигур на плоскости, разное соотношение сторон и т. д. Это приводит к тому, что некоторые из учеников не получают правильного представления о фигурах.
В частности, при изучении четырехугольников, чтобы отделить существенные признаки от несущественных, полезны такие упражнения:
начертить несколько четырехугольников с различной величиной сторон, углов, различно расположенных на плоскости, и установить в беседе с детьми, имеет ли значение для названия фигуры четырехугольник длина сторон, величина углов, расположение фигуры. Начертив целый ряд прямоугольников с самым различным соотношением сторон и расположением на плоскости, провести аналогичную беседу о существенных и несущественных признаках.
Изменив на чертеже у какого-либо прямоугольника величину одного из углов, выявить нарушение существенного признака. Удлинив на равную величину противоположные стороны прямоугольника, мы сохраняем существенные признаки. Точно так же сохраняем существенные признаки, изменяя окраску и материал, из которого изготовлены модели прямоугольников. Можно повернуть окрашенные с двух сторон в различные цвета прямоугольники и убедиться в сохранении основных свойств. Те же вариации нужно проделать и с квадратом. Аналогичные упражнения и беседы следует проводить при изучении других геометрических фигур. Геометрический материал очень важно дополнить фигурами круга и окружности, которые необходимы на уроках математики, рисования и труда. Дети должны знать центр, радиус и диаметр окружности уметь начертить окружность заданного радиуса.
В результате изучения геометрического материала ученики получат следующие понятия и умения:
- общее понятие о многоугольнике, четырехугольнике, о различных видах четырехугольников;
- понятие о прямоугольнике и квадрате как частных видах четырехугольников.
Их свойства, сходство и различие;
- умение строить прямоугольник и квадрат по клеткам и на нелинованной бумаге;
- умение вычислить периметр прямоугольника и квадрата; - умение преобразовывать и комбинировать фигуры, образуя их из треугольников, прямоугольников и квадратов;
- некоторые понятия о треугольниках, их элементах, об окружности и ее элементах.;
- умение находить указанные формы на предметах окружающей обстановки. Изучение геометрического материала создаёт условия для развития пространственного воображения детей и закладывает фундамент успешного изучения систематического курса геометрии в основной школе.
ЛИТЕРАТУРА
1. Гладкова А.П. Процесс формирования исследовательских умений младших школьников во внеурочной деятельности / А.П. Гладкова // Историческая и социально-образовательная мысль. – 2012. – №4. – С. 91-94.
2. Леонтович А.В. Учебно-исследовательская деятельность школьников как модель педагогической технологии / А.В. Леонтович // Народное образование. – 1999. – № 10. – С. 152-158
3. Алексеев, Н.Г. Концепция развития исследовательской деятельности учащихся/ Н.Г. Алексеев, А.В. Леонтович, А.С. Обухов, Л.Ф. Фомина // Исследовательская работа школьников. - 2002.- №1. - С. 24-33.
4. Савенков А.И. Психологические основы исследовательского подхода к обучению /А.И. Савенков. – М.: «Ось-89», 2006 – 164 с.
5. Поддъяков, А. Н. Исследовательское поведение. Стратегии познания, помощь, противодействие, конфликт. – М.: Просвещение, 2000 – С.45.
6. Пышкало А.М. Методика обучения элементам геометрии в начальных классах/ А.М. Пышкало ; Просвещение. – М. : Изд-во Просвещение, 2013. – 335 с.
7. Бантова М.А. Методика преподавания математики в начальной школе/М.А. Бантова, Г.В. Бельтюкова – М.: Просвещение, 1984. – 376 с.
8. Белошистая А.В. Методика обучения математике в начальной школе. Курс лекций/А.В. Белошистая. – М.: Владос, 2016. – 458 с.
9. Зайцева С.А. Методика обучения математике в начальной школе/С. А. Зайцева, И. Б. Румянцева, И. И. Целищева. – М.: Владос, 2008. – 192 с.
10. Калинченко А.В. Методика преподавания начального курса математики: учеб. пособие для студ. учреждений сред. проф. образования/А.В. Калинченко, Р.Н. Шикова, Е.Н. Леонович; под ред. А.В. Калинченко. – 2-е изд., стер. – М.: Издательский центр «Академия», 2014. – 208 с.
ФИО авторов: Maxmudov Muxiddin
Farg’ona Davlat universiteti Chet tillar fakulteti filologiya tillarni o’qitish ingliz tili yo’nalishi 19,104-guruh talabasi. Aliyeva Mohinur
Farg’ona Davlat universiteti Chet tillar fakulteti xorijiy tillarni o’qitish nemis tili yo’nalishi 19,109-guruh talabasi
Название публикации: «O`ZBEK VA INGLIZ XALQ OG’IZAKI IJODIDAGI MAQOLLARNING QIYOSIY TADQIQI»
Annotatsiya
Ushbu maqolada o’zbek va ingliz tillaridagi xalq maqollarining qo’llanilishi qiyoslangan holda o’rganilgan.
Kalit so’zlar
Maqol, tilshunoslik, xalq og’zaki ijodi, qadriyat, turg’un brikma.
Аннотация
В этой статье рассматривается сравнительное исследование пословиц на узбекском и на английском языках.
Ключевые слова
Посовица, лингвистика, фольклор, значение, стабильный кирпич.
Annotation
This article is about the comparative investigation of Uzbek and English proverbs.
Key words
Proverb, linguistics, folklore, value, stable brick
Maqol – xalq og’zaki ijodi janri, qisqa va lo’nda, obrazli, grammatik va mantiqiy tugal ma’noli hikmatli ibora. Maqollarda avlod-ajdodlarning hayotiy tajribalari, jamiyatga munosabati, tarixi, ruhiy holati, etik va estetik tuyg’ulari, ijobiy fazilatlari mujassamlashgan. Asrlar mobaynida xalq orasida sayqallanib, ixcham va soda poetic shaklga kelgan.
Hozirgi kunda dunyo xalqlarining qadriyatlari uzoq tarixi ildizlari bilan bog’lanadi. Avvalambor, bu qadriyatlar xalq og’zaki ijodida o’z aksini topadi. Maqollar xalq donoligini aks ettiruvchi ma’naviy merosimizdir. Tilshunoslikning bir yo’nalishi sifatida maqol va matallar XX asr oxiri va XXI asr boshlarida
Paremiologiyada o’rganila boshladi. Paremiologiya grek tilidan olingan bo’lib, “xikmatli so’z, masal” degan ma’nolarni anglatadi. O’zbek tilshunosligida maqollarning tadqiqi masalasi ko’p yillardan buyon tilshunoslarning diqqatini jalb etmoqda. Bunday mavzu bo’yicha ko’plab monografik izlanishlar olib borilmoqda.
Maqol–grammatik jihatdan gap holida shakllangan, xalq donishmandligining natijasida vujudga kelgan barqaror brikmadir. Maqollar xalqning hayotiy tajribasi, donishmandligi natijasida vujudga keladi. Ular nutq jarayoniga qadar tilda tayyor holda barqaror brikma sifatida mavjud bo’ladi.
Turli tillarda so’zlashuvchi xalqlarda shakl va mazmun jihatidan bir-biriga yaqin, bir-biriga mos tushadigon maqollar uchraydi. Shu jumladan ingliz va o’zbek tilidagi maqollar orasidan mazmun va shakli jihatdan o’xshashlarini uchratishimiz mumkin. Masalan: “East or West, home is best.” “O’z uying o’lan to’shaging”. Bu maqolning ma’nosini chuqur anglagan har qanday inson o’z yurtini, xalqini sevishga sarhadlarini asrashga, tinchlikning qadriga yetishga o’rganadi.
Maqollardagi aks ettirilgan holatga nisbatan ularni ikki turga ajratadi: a) Aniq holat bildiruvchilar: So many men, so many opinions
Fikri ravshanning so’zi ravshan. b) Umumiy holat bildiruvchilar: Think first and speak after words. Rost so’zni ayt, yolg’on so’zdan qayt
Garchi do’stlik mavzusidagi maqollarda har bir xalqning o’ziga xos va mos belgilari ko’zga tashlansada, umuminsoniylik ruhi singdirilgan maqollar ham yetarlicha. Masalan:
Friends may meet, but mountains never.
Tog’-tog’ bilan uchrashmaydi, lekin odam odam bilan uchrashadi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, maqollar haqida har qancha so’z yuritsak ham, har qancha ilmiy ishlar qilsak ham ularning to’liq ma’no mazmunini ochib berish juda qiyin. Chunki ularni har qancha o’rgansak ham kamdir. Maqollar – xalq og’zaki ijodi janrlarining biri bo’lib, ularda ajdodlarning xayotiy tajribalari, orzu-intilishlari, davlat va jamiyatga munosabati, tarixiy-ruhiy xolati, falsafiy, etnik va estetik tuyg’ulari, ijobiy fazilatlari mujassamlashgan bo’ladi.
Adabiyotlar ro’yxati: 1. Ўзбек тилининг этимологик луғати (туркий сўзлар), Тошкент,
“Университет” – 2000 йил
2. https: //Englishfull.ru
3. Online English etymology dictionary
ФИО автора: Ashurova Nodira Jumaqul qizi
Buxoro davlat universiteti Filologiya fakulteti lingvistika: o’zbek tili ta’lim yo`nalishi ikkiinchi bosqich magistranti
ФИО научного руководителя: Jo’rayeva Bibish Muhsinovna, f.f.d.
Название публикации: «MAHMUD QOSHG`ARIYNING “DEVONI LUG`OTIT
TURK” ASARIDA “OT” LMGIGA ALOQADOR BIRLIKLAR TAHLILI»
Tayanch so`zlar: “Devoni lug`otit turk”, saman ot, to`rig` ot, yo`rg`a, baytal, lug`aviyma’noviy guruh.
Maqolada Mahmud Qoshg`ariyning “Devoni lug`otit turk” asaridagi “ot” LMGiga aloqador birliklar tahlil qilinadi.
Kirish. Mahmud ibn Husayn ibn Muhammad Qoshg`ariyning “Devoni lug`otit turk” asari yaratilganidan buyon tilshunos, adadiyotshunos, leksikograf, dialektolog, tarixchi, etnograflarning diqqatini o`ziga qaratib kelmoqda. Olim Yuqori Chindan to Movorounnahr, Xorazm, Buxoroga qadar keng va katta hududlarni kezib, ularda yashagan xalqlar, qabila va urug`lar turmush tarzi, tili, kasb-kori, faoliyatida qo`llaydigan so`zlarni sinchiklab o`rganadi. Leksik birliklarning fonetik, morfologik, etimologik jihatlariga e’tibor qaratadi. Muallif asarida qabila va urug`, shahar va qishloq, parranda va hayvon, turli o`simlik nomlarini keltirib o`tadi. Jumladan, ot, ho`kiz, qo`y, tuya, kiyik kabi bir qancha hayvon nomlari qaud etiladi.
Yovvoyi va uy hayvonlari, parranda, qurt- qumursqa kabilarni atab keluvchi so`zlar hayvon nomlarini tashkil etadi [1,147]. DLTda tahlilga tortmoqchi bo`lganimiz “ot” leksemasining 48 xil turi uchraydi. Shuningdek, asarda “ot”ga aloqador harakat fe’llari, ot uchun ishlatiladigan egar-jabduq nomlari, ot terisidan tayyorlanadigan buyum nomlari, ot tana a’zolarining nomlari tilga olinadi. Bundan kelib chiqadiki, “ot” XIXII asr ajdodlarimiz turmush tarzida ko`p qo`llaniluvchi asosiy ulovlardan biri bo`lgan. Darhaqiqat,“M.Qoshg`ariyning “Devoni lug`otit turk” asaridan boshlangan zoonimlarni lingvistik nuqtai nazardan tadqiqi etish masalasi o`zbek tilshunosligida ham hozirga qadar kun tartibidan tushgan emas [2, 103]. Ota-bobolarimiz qadimdan uy hayvonlarini boqqan, parvarishlagan, ulardan o`z maqsadi, ehtiyoji yo’lidaa foydalangan. Ayniqsa, “ot” ajdodlarimizning asosiy mehnat ulovi, uzog`ini yaqin qilishdagi hamrohi, do`sti bo`lgan. DLTda olim “ot”ni shunday ta’riflaydi: ot turkning qanotidir [3,83].
Asosiy qism. Ot yakka tuyoqlilarga mansub o`txo`r, sutemizuvchi yirik ish-ulov hayvoni bo`lib [4,150], o`zbek tilshunosligida “ot” LMGiga yo`rg`a, baytal, tulpor, toy, uloq, yilqi, biya kabi leksemalar kiradi. DLTda “at”tarzida uchraydi. At- (qattiq talaffuz qilinadi)- ot. Qush qanatin- er atin- “qush qanoti bilan, er oti bilan” maqoli kabi [3,70].
“Devonu lug`otit turk” asaridagi “ot”LMGi bilan bog`liq birliklarni quyidagicha izohlash mumkin:
Otga aloqador harakat fe’llari tasnifi:
a)ovqat yeyishi va oziqlanishiga aloqador fe’llar. Aqradi- kishnadi, ot oqradi-ot ovqat yeyish paytida kishnadi (I,272). Iskandi- yuldi, sug`urdi, ot o`t iskandi- ot oz-oz o`t sug`orib, yulib keldi. Bu so’z yun, (jun ) yoki mayda (uncha o`smagan) kalta o`tlarni yulishga ham qo`llaniladi.(iskanur,iskanmak) (I,255).
Ko`rpaladi:At ko`rpaladi-ot ko`rpa o`t yedi(ko`rpalar,ko`rpalamak)(III,363);
b)otning yurishi, chopishiga aloqador fe’llar. Atlandi-qizishdi, ot otlandi- ot yurish natijasida qizishdi. Er otlandi- odam g’azabdan o`tlandi,qizishdi
(otlanur,otlanmak)(I,291) Chijdi-
pastlandi, tipirchiladi. Jag`irliq at chijdi-yag`ir ot minish oldida orqasini ayab tipirchiladi, pastlandi (II,16) Suruldi-surdi.
Boshini burmay chopti. At suruldi- ot surdi (II,140) .
Qalidi: at qalidi-ot sakradi, boshini bermay chopdi.qalir,qalimak (III,287).
c) otning turli harakatlariga aloqador fe’llar.
Bog`lundi- bo`g`ildi. At bog`lundi- ot bo`g`ildi. Boshqaga ham bu so`z qo`llaniladi
(I,277).
Qazdi-qazidi. At qazdi-ot suvlig`ini chaynab oldingi ikki oyoqlari bilan (turgan joyida) yer qazidi (II,17).
Tushurdi-chimirdi. At qulag`in tushurdi-ot qulog`ini chimirdi (II,77) .
Kulardi: at kulardi- ot qorni damlanib shishganligidan chalqancha yotdi (kularur,kularmak). Maqolda shunday kelgan: erog`li mungazmas, it og`li kularmasodam bolasi doim iztirobda qolmaydi, biror tadbir bilan qutuladi, it bolasi doimo otdek chalqancha yota olmagani kabi (II,89).
Ko`chandi: at ko`chandi- ot kuchandi, ot og’ir yuk ko`tarishdan zaiflandi (183).
At qulaq tushurdi- (biror sezgi natijasida) ot quloqlarini tikkaytirdi (II,189).
Birqirdi-pishqirdi. At biqirdi-ot pishqirdi (birqirar,birqirmaq) (II,198).
Sabitti- qimirlatdi. At quzruq sabitti -ot dumini qimirlatdi, harakatlantirdi( II,344). Japratti-chimirdi. At qulaqin japratti-ot qulog`ini chimirdi. Bu bir narsadan hurkkanda, bir narsa istagan vaqtda bo`ladi(japratur,japratmak) (II,407).
Tuladi: at tuladi- ot tuladi, qishgi tukini to`kdi, yangi tuk chiqardi. Boshqasi ham shunday (tular,tulamak) (III,286).
Buqridi: at suchidi bukridi-ot boshini bermay sakradi (buqrar,buqramak) (III,294).
Tikradi: at azaqi tikradi-otning oyog`i va tirnog`i tovush chiqardi (III,294).
Terladi: terlasi, at terladi-ot terladi (III,308).
Ot turlari:
a)ranggi bilan aloqador ot turlari.
1. Ug`ar: ug`ar at- peshanasida oqi bor (qashqa) ot (I,87).
2. Ala: ala at-oq qora rangli ot (I,110).
3. Qir: qir at-saman[45] ot (I,314).
4. Tum qara at- tim qora ot. Juda qora, tiniq qora ot. Tum torug` at- butunlay to`rig’ ot
(I,321). Hozirda bu so`z tim tarzida qo`llaniladi. Navoiyda chim tarzida qo’llangan:
Yani meni, mubtaloni istab, Ikki yuzi chim qaroni istab.
5.Chaqir- ko`k ko`z, chag`ir ko`z. Maqolda shunday kelgan: it chaqiri atqa tegir, at chaqiri itqa tegmas. Chag`ir ko`zli it otga tenglashadi, chag`ir ko`zli ot itga tenglasha olmaydi,chunki bu xil otning ko`zi xira bo`ladi. Bu xil otdan chetlanmoqqa buyuriladi (I,344).
6. To`kuz- to`kuz at-pewanasida tangadek oqi bo`lgan ot (I,345).
7. Chilko`: chilko` at- to`q sariq ot (I,404).
8. Chindan-sabdal yog`ochi. Chindan at-jiyron ot, qizil gul rangli ot.(I,409)
9. Bukrul at- ikki biqini oq ot (I,445).
10. Targ`il yilqi-orqasida sepkilga o`xshash oq-qora chizig`i bor hayvon(ot) (I,446).
11. Qizg`ul at- qizilidan oqi kuchli va qora jigar ranglari orasida bo`lgan bir rangli ot(I,446.)
12. Teguzluk-peshanasi oq chovkar ot. At teguzlugi aj bo`lmas otning oqligi oydan tindirmaydi, oyning o`rnini bosmaydi (I,465).
13. Tig`: tig` at-yeli va dumi qizil,tanasi qizil bilan qora orasida bo`lgan qo`ng`ir ot (III,141).
14. Boz- kulrang. Boz at-kulrang ot (III,134).
b) turli xil xarakter- xusuyiyatiga ko`ra ot turlari.
15. Og`-aql va ziyraklik. Shuning uchun yoshi ulug` va aqllilarga og`a laqabi beriladi. Bu so`z o`rta yoshga yetib ulg`aygan har bir hayvonga nisbatan ham ishlatiladi: shuningdek, to`rt yoshdan oshgan otlarga og` at deyiladi (I,82).
16. El-bir turli ot nomi (I,83).
17. Erik jilqi- yo`rg`a, qoramol hayvon. Erik at- yo`rg`a ot (I,100).
18. Ulduq at- taqasiz ot.Boshqa hayvonlarga nisbatan ham bu so`z ishlatiladi (I,126).
19. Arqun- yovvoyi otdan qochgan xonaki baytal[46] bolasi; u poygalarda eng chopqir otbo`ladi (I,132).
20. Iqilach- sho`x, uchqur ot. Maqolda quyidagicha kelgan: ala erig jashrig`ma, iqilach arqasin jag`ritma, uchqur ot orqasini yag`ir qilma. Bu so`zlar bilan beklarga nasihat qilinadi (I,157).
21. Ozuq: ozuq at-o`zar ot; Uloq poygasida oldin boruvchi chopqir ot (I,344).
22. Torug`-bir xil otlarga qo`llaniluvchi so`z. Bu og`lanig` bir torug`qa aldim- bu o`g`lonni bir to`riq otga oldim.Bu so`z goho tuya va sigirga istiora tarzida qo’llaniladi (I,354).
23. Torig`: torug` at- to`riq ot (I,354).
24. Sesho`g- (boylog`ligidan)yechilgan har bir narsa. Sesho`g at-yechilgan ot (I,370).
25. Kashal- yo`rg`a, qoramol. Kashal at- yo`rg`a ot (I,376).
26. Chufg`a- tez yuruvchi pochtachining yo`lda oladigan oti, ma’lum manzilga yetganda, uni qoldirib, boshqasini minadi (I,400 ).
27. Salg`a: salg`a at- boshi qattiq ot (I,401).
28. Qashg`a at- qashqa ot, qashqa tuyaga ham shu so`z ishlatilgan.( I,402)
29. Ketki: ketki at- ko`kragi chiqqan ot (I,404).
30. Munduz: munduz jorig`a at- yolg`iz yo`rg`asi bor ot, chopishda tengi yo`q ot (I,427).
31. Buktal at-orqa sag`risi keng ot (I,445).
32. Kershaku at- kurak so`ngagi oldida yag`iri bor ot (I,453).
33. Sabitg`an: bu at ol quzruq sabitg`an- bu ot doimo dumini silkitadi(I, 469).
34. Tozitg`an: bu at ol telim tupraq tozitg`an-bu ot doimo tuproq tozitg`an-bu ot doimo tuproq to`zitadi, changitadi (I,470).
35. Ko`largan:bu at ol kulargan- bu otning har doim qornishishadi va doimo yerda yaslanib yotadi (I,476).
36. Ko`ndi-tindi, dam oldi. To`sin at ko`ndi. O`ynoqi sho`x ot tindi. Badhollikdan tuzalib yo`lga tushgan har narsaga ham bu so`z qo`llaniladi. (II,38).
37. Jandiq: jandiq at- oddiy, yaratilishida kamchiligi bor ot (III,51).
38. Jugruk: jugruk at- yugurik ot, poygada o`zib ketadigan chopqir ot (III,52).
39. Jabitaq: jabitaq at- ustida egari, to`qimi yo`q yaydoq ot. Ol atig` yaydoq mundi- u otini yaydoq mindi (III,55).
40. Jarig`lig at- yag`irli, yag`ir yarasi bor ot (III,16).
41. Jalafar-shohlarning elchilariga beriladigan ot(uyg`urcha) (III,55).
42. Jularlig`- no`xtali. jularlig` at-no`xtali ot (III,56).
43. Sil at-oz yem yeydigan ot (III,148).
44. Sash: sash at-hurkovuch ot (III,166).
45. Jazig`lig`-yechik, bo`shatilgan. Jazig`liq ot- arqonidan bo`shatilgan, yechik ot (III,56).
46. Bosh-bo`shatilgan,bo`sh qo`yib yuborilgan. Bosh at-bo`sh qo`yib yuborilgan ot (III,137).
47. Ozluk-xususiy ot ( III,443).
48. Jund-ot (III,20).
Ot uchun ishlatiladigan egar-jabduq nomalari.
Chiktan- ot egari ustidan yopiladigan yopinchiq (I,408).
Qismaq- uzangining ikki yonidagi ikkita qayish bog`ichi.Uzangi ikkita qayish orasida turadi (I,439).
Burunduq-jilov, no`xta (I,460).
Jular- otning yugani, no`xtasi. Maqolda shunday keltirilgan: jund bashin jular yechmoqchi bo`lsang, qochmasligi uchun unga avval no`xta solib bog’la, keyin uni yegin. Bu masalni otdan foydalanish uchun oldin uni yaxshi saqlashga, bo`sh qo`ymaslikka undab aytiladi (III,44).
Otning hojatiga aloqador so`zlar.
Chish-chish- yosh bolalar va chaqaloqlarni to`sishda xotinlar tomonidan qo`llanadigan
“chush-chush” degan so`z. Ot mingan kishi ham otni minib kelgandan so`ng uni siydirish uchun shu so’zni qo`llaydi (I,319).
Sitturdi-siydirdi. Otni siydirishga ham bu so`z qo`llanadi (sittirur,sittirmak) (II,213). Sizitti- siydirdi, to`sdi. Urag`u tog`lin sizitti-xotin o`g`lini to`sdi. Ot egasi otini siydirishiga ham bu so`z qo`llaniladi (sizitur,sizitmak) (II,349).
Qashandi: at qashandi-ot siydi. Bu so’z asosan otga xosdir (II,182).
Qig`latdi- tezaklatdi. Ol atin qig`latti-u otini tezaklatdi (II,402).
Qumuqladi-tezakladi, at qumuqladi-ot tezakladi.(qumuqlar,qumuqlamak) (III,351).
Otning turli harakatlari natijasida eshitiladigan taqlid so`zlar:
Kurt-kurt ot yem yeganda chiqadigan ovoz. At arpani kurt-kurt jedi- ot arpani kurt-kurt yedi (I,342)
Taqir-taqir: at azaqi taqir-taqir ettti-otning oyog`i taqir-taqir ovoz chiqardi. Bu ma’noda tikir-tikir etti, tiqir-tiqir qilib yurdi deb ham qo`llaydilar.(I,342)
Ot tana a’zolarining nomlari.
Uluq- ot kuragining old qismi (I,98).
Chaqir- chag`ir ko`zli ot. Ot ko`ziga nisbatan chag`ir sifati qo`llaniladi (I,344). Kerish-otning yelkasi, yag`rini. Maqol: kerish jag`iri og`ulqa qalir- ot kiftining yag`iri o`g`liga meros, chunki kift bo`g`inlar to`planadigan joy bo`lib, u yerdagi yag`ir tezda tuzalmaydi (I,351).
Qamchi-ot,buqa va tuyalarning olati,ko`chincha otga nisbatan aytiladi va at qamchisi deyiladi (I,395).
At quzruqi-otning dumi.Sherda shunday kelgan:
Qudrug` qatiq tugdimiz,
Tenrig ogo`sh o`gdimiz,
Kemish atig` tekdimiz,
Aldab jana qachtimiz. Otlar dumini qattiq qilib tugdik, tangriga ko`p hamd o`qidik,ya’ni kofirlarga hujum qilishda takbir o`qidik.Uzangiga qatti bosib hujum qildik, orqamizdan ergashinglar deb ularni aldash uchun qochganga o`xshab chekindik (I,438).
Jund eti- ot go`shti. Jund eti jipar-ot go`shtidan yoqimli bir hid keladi.Go`sht qaynatilib qozondam olib qo`yib sovutilgach, undan yoqimli bir hid keladi (III,13).
Jalig`-ot yoli (III,20).
Otning terisidan tayyorlanadigan buyum nomlari.
Butiq- otning oyoq terisi shilib olinib qilinadigan mesh. Unda qimiz va boshqalar saqlanadi (I,358).
Qasuq- ot terisidan qilingan,somochga o`xshash, sut va qimiz solinadigan narsa (I,363).
Ko`zulduruk- ot dumidan to`qilgan,ko`z og`riganda yoki qamashganda ko`zga tutiladigan narsa. Ko`zluk shakli ham bor. (I,368)
Ot minuvchi, boquvchi kishilarga aloqador nomlar:
El-bir turli ot nomi: chunki ot turkning qanotidir. Otboqarni el bashi deydilar. Bu
“viloyat boshlig`i” demakdir. Lekin bundan otboqarni tushunadilar (I,83). Kichik- ot, tuya orqasiga mingashgan kishi (I,371).
At kuzatguchi-ot kuzatuvchi, otboqar (II,346).
Otni bog`lash va yechishda qo`llaniluvchi so`zlar.
Boshug`u-bo`shatiladigan vaqt, bo`shatish, yechish payti. At boshug`i bo`ldi-otni arqondan bo`shatish vaqti bo`ldi. Boshqa mollarni bo`shatishda ham shu so`z qo`llaniladi (I,417).
Tushag`u- bog`lanadigan, tushovlanadigan vaqt. At tushag`u boldi-otning oyog`ini arqonga bog`laydigan payt bo`ldi. Boshqa mollarni bog`lashda ham shu so`z qo`llaniladi (I,417).
Sesindi- urushga qasd qildi.Er qo`lin urg`ali sesindi- odam qo`lini urushga qasd qildi. Ot bog`ini bo`shatishga yaqinlashsa ham shu so`z qo`llaniladi (II,177).
Sheshdi-yechdi. Er tugun yechdi. Ot va boshqalarni bog`lovidan yechishga ham bu so`z qo`llaniladi (sheshar,sheshmak) (II,338).
Fe’llar.
Ikandi- sarkashlik, taxirchilik qildi,o`jarlik qildi. At ikandi- ot bo`ysunmay, sarkashlik qildi (ikanur, ikanmak) (I,211).
Ikandi- bo`g`oz bo`ldi. Qisraq ikandi- baytal bo`g`oz bo`ldi (I,211).
Atatti- ot bo`ldi. Taj atatti- toy ot bo`ldi, toy ulg`ayib otlar qatoriga o`tdi, ot hisoblandi (I,214).
Oqrashdi-kishnashdi. Jund qamug` oqrashdi- butun otlar to`dasi kishnashdi.(oqrashur,oqrashmak) (I,238).
Qujutti-qochirdi. Ol atig` qujutti-u otini qochirdi(qujutur,qujutmak) (II,377).
Surchitti- surkatdi. Ol atin surchitti- u otini toydirdi, qoqiltirdi. Otdan boshqaga ham bu so`z qo`llanadi (surchitur,surchitmak) (II,379)
Tag`latti-dog`latdi.Ol atin tag`latti- u otini tamg`a urib dog`latdi (tag`latur,tag`latmak) (II,396).
Kemlatti-mazasini qochirdi. Bu ot atig` kemitti- bu o`t otning mazasini qochirdi.
Boshqasi ham xuddi shunday (kemlatur,kemlatmak) (II,403).
Chermatdi-tugdi. Alp er atin chermitti- botir odam otining dumini ipak bilan o`rdirdi. Otning dumini ipak bilan o`rish botirlik alomatidir, fatila- fatila qilib o`rilgan, tugilgan har narsaga ham bu so`z qo`llaniladi. Chunonchi, qamchin uchini qayish bilan o`rib, to`qish kabi (chermatur, chermatmak) (II,406).
Jalbitti-namlatdi. Ol atqa ashbar jalbitti-u ot yemini,chunonchi,xashak, kepak kabilarni ho`lladi (jalbitur,jalbitmak) (II,406).
Jularlandi-yuganlandi. At yularlandi(yularlanur,yularlanmak) (III,124).
Kemladi-kasallandi.At kemladi- ot kasallandi.(kemlar,kemlamak) (III,315).
Turuqladi-ol atig` turuqladi-u otini oriqlatdi.(turuqlar,turuqlamak) (III,350).
Otlar. Aqur- otxona (I,46).
Yetilgan-otlarda bo`ladigan bez kasallgi. U yorilib tuzaladi (I,173).
Jarish- ot poygasi. Ol at jarishdi- u ot bilan poyga qildi (III,16).
Jag`ir- yag`ir. Mollar- ot, xachir, eshaklarning egar turadigan joyida paydo bo`ladigan yara (III,16).
Chuh-chuh- otni yurgizish uchunaytiladigan, unga ta’zir beriladigan so`z (III,126).
Tug`- ot oyoqlari tepishishidan chiqqan chang, to`zon (III,140).
Tu- ot ranggi,ot turi (III,122).
Tag`latti- dog`latdi, ol atin tag`latti-u otini tamg`a urib dog`latdi (tag`latur,tag`latmak) (II,396).
Tag`ladi-dog`ladi, tamg`a bosdi. Ol atin tag`ladi-u otiga tamg`a urdi (III,309).
Birqig`-ot va eshaklarning burnidan nafas olishi bilan xirillashi, pishqirishi. At birqig`i- ot pishqirishi (I,429).
Munchuq- ot bo`yniga taqiluvchi minchoq, qimmatli tosh, sher tirnog`i yoki tumor (I,440).
Qomuq- ot tezagi, bu so`z faqat shungagina xos (I,365).
Tezak-ot tezagi . Maqolda shunday kelgan: Tezak qarda jatmas, Ezgu esiz qatmas.Tezak o`zining issiqligidan qorda yotmas (qorni eritib yuboradi), (shunga o`xshash)yomon ham yaxshi bilan qotishmaydi, aralashmaydi (I,367-68).
Jundaq- ot tezagi, bu faqat otnikiga xosdir.Maqolda shundy keltirilgan: jag`in ersa kerdi, kereyi jundaqi tegir- dushmaningda bo`lsa ham mol bo`lsin, eng kami dushman otining tezagi tegadi, undan yoqib foydalanilmasin (III,51).
At kuzatg`u og`ur- ot kuzatadigan vaqt (II,373).
Kemladi-kasallandi.At kemladi- ot kasallandi.(kemlar,kemlamak) (III,315).
Turuqladi-ol atig` turuqladi-u otini oriqlatdi.(turuqlar,turuqlamak)(III,350).
Xulosa. Mahmud Qoshg`ariyning “Devoni lug`otit turk” asari XI asr turkiy xalqlar tarixi, madaniyati, ma’naviyati, turmush tarzi haqida ma’lumot beruvchi yirik manba. Asarda 8000 dan ziyod so`zlar izohlangan. Bu so`zlar shahar, qishloq, urug`, qabila, o`simlik, parranda, hasharot, hayvon nomlaridan iborat. DLTda birgina “ot” LMGiga aloqador nomlarning 48 xili uchraydi. Bu o`sha davr tili uchun keng iste’molda bo`lganligini anglatadi. Asarni o`rganish jarayonida otning nafaqat dehqon, savdogar, podsho, elchi, pochtachilar uchun, balki butun oddiy xalq uchun har doim asqotadigan asosiy ulov ekanligiga guvoh bo`ldik. Hattoki, bozordagi narx- navo ham otning bahosiga qarab belgilanar ekan. Agar ot qimmat bo`lsa, narxlar qimmatlashadi, arzon bo`lsa, arzonlashadi. Demak, o`zbek xalqi tarixida muhim o`rin tutgan ushbu asarni har tomonlama o`rganish biz avlodlarning asosiy vazifamiz. Ishdan ko`zlangan maqsad: kelajakda zoonim komponentli maqollarni izohli lug`atini tuzishda ko`maklashish.
Adabiyotlar:
1.Jo`rayeva B. O'zbek xalq maqollari shakllanishining lingvistik asoslari. –Toshkent: Akademnashr, 2019.-147 b.
2.Jo`rayeva B. Tuya LMGi asosida shakllangan o`zbek xalq maqollarining uslubiy xususiyatlari. Buxoro davlat universiteti ilmiy axboroti, 2019/1(73).
3.Кошғарий М. Туркий сўзлар девони (Девону луғотит турк). Уч томлик. I том.
– Тошкент:Ўзбекистон ССР Фанлар академияси нашриёти, 1961. – 83 б. 4.Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Икки жилдлик. 1-жилд. С– O.– М.: Рус тили, 1981. – 150 б.
5. Кошғарий М. Туркий сўзлар девони (Девону луғотит турк). Уч томлик. II том. – Тошкент: Ўзбекистон ССР Фанлар академияси нашриёти, 1961.
6. Кошғарий М. Туркий сўзлар девони (Девону луғотит турк). Уч томлик. III том.
– Тошкент: Ўзбекистон ССР Фанлар академияси нашриёти, 1961.
7. Холманова З. Тошева Д Зооним компонентли паремаларнинг изоҳли луғати. Т.:Turonzaminziyo, 2016.
ФИО автора: Norbutayeva Durdona Golib kyzy
Student of Navoi State Pedagogical Institute
Название публикации: «DISTANCE LEARNING: NEW REVOULITON IN UZBEK LEARNING CONTEXT»
Abstract: This article outlines the main privileges of distance learning and describes the state policy of Uzbekistan in the field of online learning by giving some feedback to its current state.
Key words: distance learning, Internet, syberspace, IT competence, computer, telecommunication, World Wide Web.
Computers are penetrating all the spheres of human activity; in many of them they have become indispensable. They calculate orbits, guide spaceship and planet, calculate targets of economic development, play chess, teach students, and help housewives to choose a menu in the process of cooking. Nowadays, in the quarantine period it is especially more common using computers for the purpose of teaching and learning, which is called “distance learning”.
Distance learning is an educational system based on new information technologies, telecommunication technologies and techniques. It is a system that requires the learner to engage more independently, providing the student whis the learning environment and a teacher, in accordance whis the educational standarts and standards of the learner. At the same time, the learning process does not depend on spatial parameters that iswhen and where the learner should be [1] which makes it more advantageous over the other types of learning.
Some scientists claim that the 21st century world is impossible without computers. Computers today are running our factories, planning our cities, teaching our children and forecasting our weather. Over time, after inventing computers, a collection of networks called Internet brought to use.
The Internet is a group of thousands of different computer network, all loosely connected through the telephone lines. Access to the Internet means access to all those networks and the information they contain. It also offers communication with all other
Internet users. Due to the Internet people’s vocabulary enriched with new technological terms such as cyberspace and World Wide Web (www). Cyberspace refers to the virtual environment or space in which Internet communication takes place. The World Wide Web is the largest part of the Internet, where information is presented graphically, using text and pictures, as well as sound, animation and video.
It is essential to know that, the success and quality of distance learning depends on the importance of the Internet connection, materials used, the organizational and pedagogical quality, the Internet connection, materials used, the pedagogical leadership and the competence of both students and teachers involved in the process. A number of supplementary materials and resources such as technological facilities, video conferencing, interactive television and other interactive television and other interactive learning processes are equally significant in out-of-class learning. The basis of the distance learning methodology is the creation of a learning environment that includes computer information sources, video and audio libraries, books and manuals [2].
Due to the global pandemic the whole world including Uzbekistan is experimenting with distance learning. All the universities and schools in the Republic have organized the educational process via distant platform by creating special software and hardware complex. Today distance learning provides students with remote learning without being in regular face-to-face contact with a teacher in the classroom. Distance learning has become an established part of the educational world, with trends pointing to ongoing growth.
Distance learning has a number of advantages both for students and teachers. However, today’s distance learning in Uzbekistan has a little bit different form and purpose. It aims to provide students with necessary knowledge and language competences on courses that are in standart curriculum. So it means students of educational institutions are not fully free from course materials. Moreover, they cannot personalise their own approach to get education and cannot get freedom to deal with the study material in distance learning process. Conversely, according to its real nature, distance learning should encourage students to learn the selected and preferred course or materials helping them update skills and enhance their potential in their field of interest. Poor Internet connection and lack of IT competences are the other challenges which slow down students’ learning.
Even though today’s distance learning in Uzbekistan has many pitfalls such as poor accessibility, lack of competences and freedom still it remains as one of the best ways of learning and teaching during the pandemic which can turn into a new revolution in teaching and learning process.
References:
1. The concept of creation and development of a unified system of distance learning in Russia. 1998. Moscow, p 98.
2. E.S.Pulat. pedagogical Technological of Distance learning: Textbook for University Students/ Ed.M.2008.
3. G.Bakiyeva, G.Mahkamova, A.Kuldoshov. 2007.English-3. – Tashkent :Ghafur Gulom, p173.
ФИО автора: Sharifova Sevinch Sanjar qizi
Buxoro davlat universitetining Pedagogika institutining
1MT-21 guruh talabasi
ФИО научного руководителя: Niyazova Gulbahor Davronovna Maktabgach ta`lim kafedrasi kata o`qituvchisi
Название публикации: «MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARGA TA’LIM BERISHDA KOMPETENSIYAVIY YONDASHUV»
Annatatsiya
Ushbu maqolada maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim berishda kompetensiyaviy yondashuv o’sib borayotgan bola shaxsini hayotga tayyorlash, unda hayotiy muhim masalalarini hal qilish uchun zarur bo’lgan axloqiy me’yor va qadriyatlarni o’zlashtirish, boshqa insonlar bilan muloqot qilish, unda “men” obrazini qurish bilan bog’liq bo’lgan faoliyat usullarini shakllantirishga tayyorgarlikni ko’zda tutish, maktabgacha ta’limning sifat va samaradorligiga erishishida kompetensiyaviy yondashuv, guruhlarni har bir yosh guruhga mos adabiyotlar bilan boyitib borish, bolalarning kundalik faoliyatini mazmunli va
qiziqarli tashkil etish, ularning bo’sh vaqtlaridan unumli foydalanish, qobiliyatlarini
aniqlash va shunga qarab jarayonga ijodiy yondashish, o’tkaziladigan mashg’ulotlar va manbalarni bolalar va jamiyat ehtiyojlariga javob beradigan holatga keltirish maqsadida ratsional va tizimli tahlil qilishni ko’zda tutadi.
В данной статье грамотный подход к воспитанию дошкольников заключается в том, чтобы подготовить подрастающего ребенка к жизни, привить ему нравственные нормы и ценности, необходимые для решения насущных вопросов, для общения с другими людьми, в которых «Я». Подготовка к формирование приемов деятельности, связанных с построением имиджа, грамотного подхода к достижению качества и эффективности дошкольного образования, обогащения групп литературой, подходящей для каждой возрастной группы, содержательной и интересной организации повседневной деятельности детей, предусматривает рациональное использование свободного времени, выявление способностей и, соответственно, творческий подход к процессу, рациональный и систематический анализ с целью адаптации уроков и ресурсов к потребностям детей и общества. Annotation
In this article, a competent approach to educating preschool children is to prepare the growing child for life, to inculcate in him the moral norms and values necessary to address vital issues, to communicate with other people, in which “I
”Preparation for the formation of methods of activity related to the construction of the image, a competent approach to achieving quality and effectiveness of preschool education, enriching groups with literature suitable for each age group, meaningful and interesting organization of children's daily activities, provides for the rational use of their free time, identification of abilities and, accordingly, a creative approach to the process, rational and systematic analysis in order to adapt the lessons and resources to the needs of children and society.
Kalit so`zlar: kompetensiya, bilim, ko’nikma, malaka, kompetensiyaviy yondashuv, shaxsiy gigiyena ko’nikmalari, kommunikativ kompetensiya, o’yin kompetensiyasi, ijtimoiy kompetensiya, bilish kompetensiyasi.
Ключевые слова: компетенция, знания, навыки, компетенции, компетентностный подход, навыки личной гигиены, коммуникативная компетенция, игровая компетенция, социальная компетенция, когнитивная компетенция.
Key words: competence, knowledge, skills, competencies, competence-based approach, personal hygiene skills, communicative competence, play competence, social competence, cognitive competence.
Kompetensiya (lotincha- erishyapman, munosibman, loyiqman)u yoki bu sohadagi bilimlar, tajribalar majmuidir. O’qituvchi-muallimlarning shaxsiy ijtimoiy sifatlariga azaldan e’tibor qaratib kelingan va har bir zamon talabidan kelib chiqib, pedagogga qo’yiladigan talablar takomillashib, murakkablashib boravergan. Kompetensiya bolaning bilim, ko’nikma, malaka va qadriyatlari majmuidir. Boshlang’ich kompetensiyalar, rivojlanish sohasida qat’I nazar, bola shaxsi shakllanishi uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga kompetensiyaviy yondashuv, ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo’yiladigan davlat talablarida belgilab berilgan kichik va maktab yoshigacha bo’lgan bolalarni besh yo’nalishda rivojlantirib, bolani to’rt kompetensiyaga ega bo’lgan holda 1-sinfga chiqishidagi motivatsion vazifalarni hamda “Ilk qadam” davlat o’quv dasturi vazifalarni to’laqonli bajarishni ko’zlaydi.
“Ilk qadam” davlat o’quv dasturi maqsad va vazifalaridan kelib chiqqan holda bolalarni har tomonlama 182old abo182182al, axloqiy, estetik va jismoniy rivojlantirish sharoitlarini yaratish, maktabgacha ta’lim sifatini oshirish, maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni maktabga sifatli tayyorlashni tubdan yaxshilash, ta’lim-tarbiya jarayoniga jahon amaliyotida keng qo’llaniladigan zamonaviy ta’lim dasturlari va texnologiyalarini joriy etish maktabgacha ta’lim turlari uchun kadrlar tayyorlovchi o’rta maxsus, kasb-hunar kollejlari hamda hududiy maktabgacha ta’lim bo’limlari uchun ham dolzarb vazifalarni belgilab beradi.
Istiqbolda belgilanayotgan bunday ulkan vazifalarning amalga oshirilishi soha mutaxassislarini, sohaga oid me’yoriy, huquqiy hujjatlarni hamda maktabgacha ta’lim pedagogikasini puxta o’zlashtirib, axborot kommunikatsiya texnologiyalarini ta’lim-tarbiya jarayoniga keng tatbiq etishlari uchun barcha shart-sharoitlarni yaratib bermoqda.
Bundan tashqari kasb-hunar kollej o’quvchilarini, maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyachilarining pedagogk mahoratini oshirish borasida o’tkaziladigan amaliy seminar-treninglarining asosiy maqsadi “Ilk qadam” davlat o’quv dasturi doirasida bolalarga bilim berishda bolalar xonalarining hatto kichik detallarigacha qulay dizayni bilan jihozlashni, ular uchun boy adabiyotlar va rivojlantiruvchi o’yinlardan to’g’ri va unumli foydalanish usullarini o’rgatishdir. Bu esa kelajagimiz davomchilari yosh avlodni, erta bolalikdan jamiyatda o’zini tutish va shaxsiy gigiyena ko’nikmalarini tarbiya qilish kabi alohida jihatlarini o’zida tarkib toptirishga hamda maktabgacha ta’lim tizimi muvaffaqiyatining asosini tashkil etishga xizmat qiladi.
Tarbiyachi mutaxassislarimizning bu boradagi bilimlarini mustahkamlash yo’lida tizimdagi islohotlar samarasini sohaga tatbiq eta oladigan kadrlar tayyorlash maqsadida, malakali pedagog xodimlarining ilg’or usullar bilan dars o’tishlari uchun ham alohida e’tibor qaratib, “Ilk qadam” davlat o’quv dasturini o’zlashtirish hamda bo’lajak tarbiyachilarning muntazam mahoratini oshirib borishlari uchun seminartreninglar, qo’shimcha mashg’ulotlarning ham tashkil etilishi tom ma’noda sohani dunyo standartlari darajasiga olib chiqilishiga xizmat qilishi shubhasiz.
Bugungi kunda maktabgacha ta’limning sifat va samaradorligiga erishishida kompetensiyaviy yondashuv, guruhlarni har bir yosh guruhga mos adabiyotlar bilan boyitib 183old ab, bolalarning kundalik faoliyatini mazmunli va qiziqarli tashkil etish, ularning bo’sh vaqtlaridan unumli foydalanish, qobiliyatlarini aniqlash va shunga qarab jarayonga ijodiy yondashish, o’tkaziladigan mashg’ulotlar va manbalarni bolalar va jamiyat ehtiyojlariga javob beradigan holatga keltirish maqsadida ratsional va tizimli tahlil qilishni ko’zda tutadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim berishda kompetensiyaviy yondashuv o’sib borayotgan bola shaxsini hayotga tayyorlash, unda hayotiy muhim masalalarini hal qilish uchun zarur bo’lgan axloqiy me’yor va qadriyatlarni o’zlashtirish, boshqa insonlar bilan muloqot qilish, unda “men” obrazini qurish bilan bog’liq bo’lgan faoliyat usullarini shakllantirishga tayyorgarlikni ko’zda tutadi.
Bugungi kunda maktabgacha ta’lim mazmunini takomillashtirish o’ziga xos metodik, 184old abo184, psixologik tayyorgarlik bilan ishlash davr taqozosiga aylandi. Chunki maktabgacha ta’lim mazmunini takomillashtirish keng ma’noli tushuncha bo’lib, uni samarali amalga oshirish maktabgacha ta’lim tashkiloti binosining holati, tarbiyachi-pedagoglar, tarbiyachi yordamchilari, ota-onalar hamda bolalarning ta’lim jarayonidagi ishtiroki innovatsion bo’lish lozimligini talab etadi. “Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo’yiladigan davlat talablari” hamda “Ilk qadam” davlat o’quv dasturi asosida kompetensiyaviy yondashuv jarayonida 184old abo184-psixologik, metodik, badiiy adabiyotlar soni va sifati, har bir yosh guruhiga mos va xos adabiyotlar bilan boyitib 184old ab ham muhim masaladir. Bolalarni o’ynab turib o’ylashga undovchi muammoli vaziyatlarni o’yinlarda aks ettiruvchi ta’limiy rivojlantiruvchi o’yin markazlari tashkil etish va ular faoliyatini muvofiqlashtirishda ota-onalar va jamoatchilikning jalb qilinishi va boshqa shu kabi omillar maktabgacha ta’lim mazmunini oshiradi.
Shuni ta’kidlash lozimki, tarbiyachi rivojlanmasa, maktabgacha ta’lim rivojlanmaydi. Tarbiyachining rivojlanishi esa o’z ustida tinimsiz izlanishi, ta’limtarbiyani uyg’unlashtirgan holda yangiliklar yarata olish, xalq pedagogikasini chuqur bilishi bilan xorij tajribasi yangiliklarini o’zlashtirib, o’z faoliyatini boyitib borishi va ularni amaliyotda qo’llay olishi bilan ahamiyatlidir. Maktabgacha ta’lim boshlang’ich ta’limning poydevori sanaladi. Poydevor mustahkam bo’lsa, imorat uzoq yillar qad ko’tarib turadi. Shunday ekan, kelajagimiz davomchisi yosh avlodga har tomonlama komil inson qilib, ta’lim-tarbiya berish bugungi kun pedagogining oldida turgan dolzarb vazifalardan biri ekanligini anglamog’izmiz zarur.
Maktabgacha yoshdagi (6-7 yosh) bolaning umumiy muhim kompetensiyalari.
• Kommunikativ kompetensiya- muloqot vositalaridan turli vaziyatlarda foydalana olish ko’nikmasi. Kommunikativ kompetensiya odatda boshqa odamlar bilan kerakli aloqalarni o’rgatish va saqlash qobiliyatini anglatadi. Kompetensiya samarali muloqotni ta’minlaydigan bilim, ko’nikma va malakalar to’plamini o’z ichiga oladi. Ushbu turdagi kompetensiya aloqa chuqurligini va doirasini o’zgartirish, aloqa sheriklari tomonidan tushunish va tushunish qobiliyatini o’z ichiga oladi. Kommunikativ kompetensiya- bu to’g’ridan to’g’ri o’zaro ta’sirlashish sharoitida shakllanadigan odamlar o’rtasidagi rivojlanayotgan va asosan ongli aloqalar tajribasi.
• O’yin kompetensiyasi- bolaning o’yin jarayoni va uni tashkil qilishda tajriba, bilim va ko’nikmalardan ijodiy foydalanishi. O’quv-tarbiyaviy faoliyat uchun asos hisoblanadi.
• Ijtimoiy kompetensiya- hayotiy vaziyatlarda kattalar va tengdoshlar bilan muloqotda axloq qoidalari va me’yorlariga rioya qilgan holda o’zini tutish mahorati.
• Bilish kompetensiyasi- atrofdagi olamni ongli ravishda idrok qilish va olingan bilim, ko’nikma, malaka va qadriyatlardan o’quv va amaliy vazifalarni hal qilish uchun foydalanish.
Bolaning rivojlanish sohalari kompetensiyalari:
• jismoniy rivojlanish va sog’lom turmush tarzining shakllanishi;
• ijtimoiy-hissiy rivojlanish;
• nutq, muloqot, o’qish va yozish malakalari;
• bilish jarayoning rivojlanishi;
• ijtimoiy rivojlanish;
“Jismoniy rivojlanish va sog’lom turmush tarzini shakllantirish” sohasi kompetensiyalari.
• o’z imkoniyatlari va 186old bilan bog’liq jismoniy rivojlanish me’yorlariga mos ravishda jismoniy faollik ko’rsatadi;
• turli harakatchanlik faolligini uyg’un ravishda va maqsadli bajarishni biladi;
• turli hayotiy va o’quv vaziyatlaridan mayda motorika ko’nikmalaridan foydalaniladi;
• o’z harakatlarini hissiyot va sezgi organlari yordamida boshqaradi;
• shaxsiy gigiyena malakalarini qo’llaydi;
• sog’lom turmush 186old va ovqatlanish asoslarini biladi; xavfsiz hayotiy faoliyat asoslari qoidalariga rioya qiladi.
“Ijtimoiy-hissiy rivojlanish” sohasi kompetensiyalari.
• o’z “men”I va boshqa insonlarning hayotiy faoliyat muhitidagi roli tasavvurga ega bo’ladi;
• o’z hissiyotlarini boshqaradi va ularni vaziyatlarga mos ravishda ifodalaydi;
• o’zgalarning hissiyotlarini farqlaydi va ularga mos ravishda javob beradi;
• kattalar va tengdoshlar bilan vaziyatga mos ravishda muloqot qiladi;
• murakkab vaziyatlardan konstruktiv chiqish yo’llarini topadi.
“Nutq, muloqot, o’qish va yozish malakalari” sohasi kompetensiyalari.
• nutqni eshitadi va tushunadi;
• o’z nutqida to’g’ri talaffuz, qulay 186old abo186 shakllar va xilma-xil gap konstruksiyalaridan foydalanadi;
• ikkinchi tilni o’rganishga qiziqish namoyon qiladi;
• ikkinchi tilni egallash bo’yicha dastlabki bilimlarni ko’rsatadi;
• badiiy adabiyot asarlariga qiziqish namoyon qiladi;
• so’zning lug’aviy, bo’g’inli va fonetik tuzilishi to’g’risida tasavvurga ega bo’ladi;
• turli ma’no shakllarini mustaqil ravishda tuzish va so’zlab berishni biladi; yozishning dastlabki malakalari va vositalaridan foydalanishni biladi.
“ Bilish jarayonining rivojlanishi” sohasi kompetensiyalari.
• bilim olishga faol qiziqishni namoyon etadi;
• o’quv va hayotiy faoliyat uchun axborotni mustaqil ravishda topadi va undan foydalanadi;
• predmetlar, voqealar va ko’rinishlar o’rtasidagi oddiy aloqalarni tushunadi va ularni yaxlit bir butunlik sifatida idrok qiladi;
• raqamlar, hisob-kitobni biladi va ularni hayotda qo’llaydi;
• makon, shakl va vaqtga mos ravishda ish tutadi;
• elementar matematik hisoblashlarni amalga oshiradi;
• atrof-muhitdagi voqea-hodisalar va ko’rinishlarni kuzatadi hamda tatbiq qiladi;
• atrof-muhitga nisbatan ehtiyotkorona va g’amxo’r munosabatni namoyon etadi.
“Ijodiy rivojlanish” sohasi kompetensiyalari.
• san’at va madaniyatga qiziqish namoyon qiladi;
• milliy an’analarni qadrlaydi va ularni kundalik hayotning bir qismi sifatida idrok etadi;
• san’atning muayyan turini afzal ko’rishini mustaqil ravishda ifodalaydi;
• olingan bilim va ko’nikmalardan turli hayotiy vaziyatlarda o’z ijodiy rejalarini tuzish va tatbiq qilish uchun foydalanadi;
• insonning dunyoni o’zgartirishdagi yaratuvchanlik rolini tushunadi.
Maktabgacha yoshdagi bolaning umumiy kompetensiyalaridan kelib chiqqan holda 6-7 yoshli bola quyidagilarni bilishi kerak:
• ismi, familiyasi, otasining ismi;
• 187old , tug’ilgan yili va oyi;
• ota-onasi, ularning kasblari haqida tushunchaga ega bo’lishi;
• oila a’zolarining ismini bilishi;
• yashash manzili, uy raqamini ayta olishi;
• ranglar va ularni buyumlarga qiyoslashi;
• liboslar, oyoq va bosh kiyimlarini bilishi, ularni farqlashi;
• kasblar va sport turlari haqida ma’lumotga ega bo’lishi;
• transport vositalarining nomini bilishi va ularni farqlashi;
• xalq ertaklarini ayta olishi;
• milliy qahramonlarimiz haqida tushunchaga ega bo’lishi lozim.
Bundan tashqari, maktabga tayyorlanayotgan bola ko’cha va jamoat joylarida o’zini tutish qoidalarini bilishi kerak. Bolaning nutqiy rivojlanish bosqichlarida yozma va og’zaki nutq muhimdir.
Maktabga tayyorlov guruhidagi bola:
• hamma tovushlarni to’g’ri va to’liq talaffuz qila olishi;
• so’zdagi tovush ohangini aniq ayta olishi;
• so’zlarni qarsak chalib, bo’g’in yordamida talaffuz qilishni bilishi;
• harflarni talaffuz qilish va tanish;
• umumlashma so’zlarni aytish va ajratish;
• savol berish va unga javob berish;
• berilgan rasmga qarab gaplar tuzish;
• berilgan 5-6 ta so’z ishtirokida gap tuzishi;
• matnlarni ajratish (hikoya, she’r, ertak);
• topishmoqlarning javobini 188old ab, jumboqlarni yechish;
• 0 dan 9 gacha bo’gan raqamlarni bilishi va ajrata olishi;
• raqamlarni to’g’ri va teskari sanay olishi;
• 188old abo188 shakllarning nomini bilishi;
• buyumlarning 188old kichikligi, shakli, rangini taqqoslay olishi;
• qalam, ruchka, cho’tkani qo’lida to’g’ri ushlay olishi;
• 188old abo188 shakllarni yig’ish;
• 188old abo188 shakllar, hayvonlarning oddiy tasvirini chiza olish;
• rasmlarni chegarasidan chiqmagan 188old abo’yay olish;
• qog’ozdagi shakllarni to’g’ri va aniq qirqa olish;
• loy va plastilindan turli narsalarni yasash;
• rangli qog’ozlardan turli applekatsiyalarni bajarish, qirqish, yozish va boshqalarni bilishi lozim.
Inson hayoti davomida oladigan axborotlarining 70 % ini 5 yoshgacha bo’lgan davrda olar ekan. Darhaqiqat, xalqimizda bir naql bor “ Yoshlikda olingan bilim, toshga o’yilgan naqshdir”. Shunday ekan, bolalarni tug’ilganidan toki maktabgacha tayyorlov yoshigacha har tomonlama rivojlantirish kerak.
Foydalanilgan adabyotlar ro`yxati.
1. Юсупова П. Мактабгача тарбия педагогикаси. Т.: Ўқитувчи. 1993.
2. Xasanboeva O.U. va boshq. Maktabgacha ta`lim pedagogikasi. T.: Ilm ziyo. 2006.
3. Sh.A.Sodiqova “Maktabgacha pedagogika”. “Tafakkur sarchashmalari” T:. 2013 y
4. N.M.Kayumova “Maktabgacha pedagogika”. “TDPU” nashriyoti T:. 2013 y
5. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi” mavzusidagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi. – T.: “O‘zbekiston”, 2017. – 48 b.
6. Sh.M. Mirziyoyev Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. –T.: “O‘zbekiston”. – 2017.– 102b.
7. Sh.M. Mirziyoyev Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga quramiz. – T.: “O‘zbekiston”, 2017. – 488 b.
8. Sh. M. Mirziyoyev 7 fevral 2017 yil kuni “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947 sonli farmonni
9. Sh.M. Mirziyoyevning “2017-2021-yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori. T.:-2016y. 29-dekabr
10. “Bolangiz maktabga tayyormi?” metodik qо‘llanma. T:, 2001.
11. F.Qodirova, SH.Toshpо‘latova, M.A’zamova. “Maktabgacha pedagogika”.-
T., “Ma’naviyat”. 2013
12. SH.Shodmonova. maktabgacha ta’lim pedagogikasi. fan va texnologiya. -T:, 2008.
ФИО автора: Ruzmetova Dildoraman
Toshkent shahar 169- umumta'lim maktabining ona tili va adabiyot fani o'qituvchisi
Название публикации: «INNOVATSION TEXNOLOGIYALAR DAVR
TALABI»
Annotatsiya: Jahonning taraqqiy etgan davlatlari tajribasi har qanday iqtisodiy tanglikni, avvalo, ilm-fan yutuqlari va innovatsiyalarni keng qo'llash orqali bartaraf qilish hamda rivojlanishga erishishni ko'rsatmoqda. Ilm-fan va innovatsion ishlanmalar – rivojlanayotgan har bir davlatning bugungi kuni va kelajagini belgilaydigan muhim omilga aylanganligi bejizga emas. Zero, AQSH, YAponiya, Germaniya va Janubiy Koreya kabi mamlakatlar iqtisodiyotidagi rivojlanishlar buning yaqqol isbotidir. Muhimi shundaki, iqtisodiy va ijtimoiy yuksalishning asosiy omillari bo'lgan bu jarayonlar tobora takomillashib boryapti.
Kalit so`zlar: Prezident, iqtisodiy, Ilm-fan va innovatsion ishlanmalar
Keyingi yillarda muhtaram Prezidentimiz rahbarligida O'zbekistonni rivojlangan davlatlar qatoriga olib chiqishdek yuksak maqsad yo'lida keng qamrovli islohotlar amalga oshirilmoqda. Mamlaktimizda milliy iqtisodiyotimizni innovatsion usulda taraqqiy ettirish eng dolzarb vazifaga aylandi. SHiddat bilan o'zgarayotgan zamon ilm-fan va innovatsiyani yangi bosqichga ko'tarishni talab qilmoqda. Bugun qaysi sohada bo'lmasin, eng ilg'or innovatsion g'oyalarni boshqalardan ko'ra tezroq joriy qilganlar muvaffaqiyatlarga erishayotganligi ayni haqiqatdir.
Mamlakatimiz kon-metallurgiya sanoati keyingi yillarda jadal rivojlanmoqda. Qizilqumning bepoyon kengliklari qa'ridagi qimmatbaho metallarni qazib olishning davlatimiz iqtisodiyotini mustahkamlashdagi ahamiyatini e'tiborga olgan holda, sohaga daxldor dolzarb masalalarni hal etishda ilm-fan va ishlab chiqarish hamkorligini mustahkamlash, innovatsion faoliyatni rivojlantirishga e'tibor qaratish juda muhimdir. Zotan, ilm-fan yutuqlari, innovatsion texnologiyalar mahsulot sifatining oshishi, tannarxining kamayishi va raqobatbardosh bo'lishiga olib keladi.
Navoiy kon-metallurgiya kombinati zamonaviy texnika va texnologiyalar bilan jihozlangan, ilmiy salohiyat potentsiali yuqori bo'lgan yirik korxona sifatida bunday muhim masalalarni hal qilish imkoniyatiga ega. Kombinatda yangi texnologiyalarni joriy etish, energiya tejash, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va uning samaradorligini oshirish sohasida salmoqli ilmiy-amaliy natijalarga erishilmoqda.
Bugungi kunda o'zgaruvchan bozor talabi har bir korxonaning innovatsiyalarga asoslangan rivojlanish strategiyasiga ega bo'lishini taqozo etmoqda. Kombinatda 2026 yilga qadar oltin va uran kabi qimmatbaho metallarni qazib olish va qayta ishlash samaradorligini oshirish, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va eksport mahsulotlari hajmini kengaytirish uchun etarli shart-sharoit yaratish imkonini beruvchi 105 ta innovatsion loyihani o'z ichiga olgan Innovatsion rivojlanish dasturi qabul qilindi. Hisob-kitoblarga ko'ra, yuqorida qayd etilgan loyihalarning amalga oshirilishi 1 trillion 267 milliard so'm iqtisodiy samara beradi. Dasturda mineral zaxiralarni baholashning zamonaviy usullari, ularni integratsiyalashgan va iqtisodiy jihatdan oqilona qazib olish, atrof-muhitni muhofaza qilish va ish jarayoni xavfsizligini hisobga olgan holda, qazib olishning zamonaviy usullarini va oltin qazib olish hajmini oshirish bo'yicha eng yangi texnologiyalarni joriy etish ko'zda tutilgan. Mashinasozlik va metallurgiya sohasida yangi turdagi materiallarni ishlab chiqish va uni rivojlantirish, shuningdek, texnologik uskunalar va ehtiyot qismlarni mahalliylashtirish rejalashtirilgan. Bu ishlarni muvofiqlashtirish borasida kombinatning Innovatsiya markazi O'zbekiston Fanlar akademiyasining ilmiytadqiqot institutlari va oliy o'quv yurtlari bilan samarali faoliyat olib bormoqda. Jumladan, joriy yilda kombinat bilan O'zFAning YAdro fizikasi, Ion-plazma va lazer texnologiyalari institutlari, "O'zGEORANGMETLITI" DUK, Islom Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika universiteti, Navoiy davlat konchilik instiuti kabi hamkorlarimiz bilan 41 ta yo'nalishda ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Ularni tatbiq etish uchun 26 milliard 181 million so'mlik shartnomalar imzolangan.
So'nggi yillarda kombinatda qimmatbaho metallar ishlab chiqarish hajmini oshirishga maqsadida uzoq muddatga mo'ljallangan strategiya asosida aniq natija beradigan ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari yo'lga qo'yilyapi, energiya va resurslarni tejaydigan texnologiyalar yangi ishlab chiqarish quvvatlari ishga tushirilyapti. Ilm-fan yutuqlari va innovatsion loyihalarni doimiy ravishda joriy etish orqali ishlab chiqarish samaradorligini oshirish erishilayotgan muvaffaqiyatlarimiz garovi bo'lyati.
Kombinat o'z sohasining etuk bilimdonlari bo'lgan ilmiy-tadqiqotchi va malakali muhandis kadrlarga ega. Korxonada mehnat qilayotgan 10 ming nafardan ortiq oliy ma'lumotli mutaxassislarning 9 nafari fan doktori va 27 nafari fan nomzodidir. Markaziy ilmiy-tadqiqot laboratoriyasi, Markaziy konstruktorlik byurosi, Markaziy loyihalashtirish byurosi, SHimoliy kon boshqarmasining Markaziy fizikkimyoviy laboratoriyasi, 2 va 3-gidrometalurgiya zavodlarining markaziy laboratoriyalarida ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda.
Kombinat mutaxassislarining keyingi yillardagi muvaffaqiyatli innovatsion loyihalaridan biri – 3-gidrometallurgiya zavodida sorbtsiyalash jarayoni chiqindilarini yuqori samarali kuydirish texnologiyasiga asoslangan yangi majmuaning ishga tushirilishi bo'ldi. Bu texnologiyaning joriy etilishi natijasida xomashyodan oltin ajratib olish darajasi 8 foizga, qimmatbaho metall ishlab chiqarish 11 foizga oshdi. Aniqroq aytganda, sul`fidli rudalarni qayta ishlash jarayonida chiqindiga chiqib ketadigan metall miqdorini ikki baravardan ko'proqqa kamaytirishga erishildi. Bu muvaffaqiyatga qanday yuzaga keldi? Albatta, yangi innovatsion yondashuv evaziga.
Mutaxassislarimizning “Tarkibida oltin bo'lgan, qayta ishlanishi qiyin sul`fidli rudalardan oltin ajratib olish usuli” mavzusida olib borgan ilmiy izlanishlari natijasida O'zbekiston Intellektual mulk agentligidan patent olindi. Mazkur ixtiro BMTning Butunjahon Intellektual mulk tashkiloti tomonidan tan olinib, oltin medal bilan taqdirlandi. Bu texnologik jarayonni amalga oshiradigan jihoz va usunalar uchun “ENGINEERING DOBERSEK GmbH” kompaniyasi mutaxassislari bilan birgalikda Germaniyada xalqaro patent olindi. Mazkur texnologiyaning 3gidrometallurgiya zavodida tadbiq etilishi oltin ajratib olish hajmining sezilarli darajada oshishiga olib keldi.
Prezidentimiz raisligida 3 dekabr` kuni ilm-fan va innovatsiyani rivojlantirish borasida oliy ta'lim muassasalari, ilmiy tashkilotlar, tarmoq va hududlar oldidagi ustuvor vazifalar muhokamasi yuzasidan o'tkazilgan videoselektor yig'ilishda Navoiy kon-metallurgiya kombinatida yig'ilib qolgan bir necha milliard tonna texnogen chiqindilarni qayta ishlab, qo'shimcha oltin, kumush kabi qimmatbaho metallar olish bo'yicha ko'rsatmalar berildi. Kombinatda bu borada keng ko'lamli ishlar amalga oshirilmoqda.
Ma'lumki, bugungi kunda dunyo bo'yicha texnogen chiqindilarni qayta ishlash muammolari dolzarb masalalardan biriga aylangan. Birinchidan, ular ekologiyaga katta zarar etkazadi. Ikkinchidan, xomashyoning kamayib ketayotganligi. Uchinchidan, xomashyo tarkibidagi qimmatbaho metallarni to'liqroq ajratib olish kabi masalalar uning nechog'lik muhimligini ko'rsatmoqda. Mutaxassislarimiz olimlar bilan hamkorlikda mazkur muammolar echimi bo'yicha yangi texnologiyalarni yaratishga muvaffaq bo'lishdi.
Xususan, uyumdan eritmaga o'tkazish tsexi hududida har tonnasida 0,6 gramm oltin bo'lgan 300 million tonnadan ko'proq texnogen chiqindilar to'planib qolgan edi. Kombinat tomonidan texnogen chiqindilarni qayta ishlash bo'yicha dunyo amaliyotida bo'lmagan, noyob investitsion loyihani amalga oshirish boshlandi. Bu borada Rossiyaning “Irgiredmet” ilmiy-tadqiqot instituti bilan hamkorlikda texnogen chiqindilarni qayta ishlash bo'yicha texnologik reglament ishlab chiqildi. Investitsion loyihaga ko'ra, yiliga 15 million tonna texnogen chiqindilarni qayta ishlash quvvatiga ega 7-gidrometallurgiya zavodi barpo etilmoqda. Joriy yilda zavodning muddatidan oldin ishga tushirilgan 4 ta tegirmonida 10 million tonna ma'dan qayta ishlanadi. 2021 yilda zavod to'liq quvvatga erishgandan so'ng texnogen chiqindilarni qayta ishlashi hisobiga yiliga 7,5 tonna oltin olinadi. Mazkur hududda to'planib qolgan chiqindilarni 20 yil davomida qayta ishlanishi natijasida qancha nodir metall olinishini hisoblash qiyin emas. Bu oz emas, ko'p emas — 150 tonnani tashkil etadi!
SHuningdek, 1958 yildan to 1991 yilgacha Uchquduq sanoat hududida uran konini ochiq usulda o'zlashtirish oqibatida tarkibida uran bo'lgan 1 milliard 400 ming kub metr chiqindi uyumlari hosil bo'lib, u 237 ming kvadrat metr maydonni egallagan edi. Bu muammoni hal etish maqsadida mutaxassislarimiz tomonidan ilmiy-tadqiqot ishlari olib borildi. CHiqindilarni qayta ishlash va hudud ekologik muhitini
yaxshilash maqsadida “Radioaktiv kon ag'darmalarini rekul`tivatsiya qilish usullari” mavzusidagi tadqiqot ishiga O'zbekiston Intellektual mulk agentligidan patent olindi. Natijada SHimoliy kon boshqarmasi geotexnologik konida tarkibida uran metali mavjud chiqindilarni rekul`tivatsiya qilish uchastkasi tashkil etildi. Uchastka foydalanishga topshirilgandan buyon 636 ming tonna chiqindidan uran ajratib olindi va katta hudud rekul`tivatsiya qilindi. Bu hol iqtisodiy samara berishi bilan bir qatorda, ekologik muhitning yaxshilanishiga imkon yaratdi.
Kombinatning ko'pming kishilik jamoasi qo'lga kiritayotgan bunday yutuqlar yangilanayotgan O'zbekiston iqtisodiyotini yanada mustahkamlashga qaratilgan. Ulkan korxonamizda tarkibida qimmatbaho metallar bo'lgan rudalarni qazib olish va qayta ishlash hajmining yildan-yilga oshib borishi birinchi navbatda ishlab chiqarish jarayonlariga ilm-fan yutuqlari va yangi innovatsion ishlanmalarning keng joriy etilayotganligi samarasidir. Bu davr talabi. Kombinatning salohiyatli jamoasi kelgusida ham iqtisodiy yuksalish omili bo'lgan bu boradagi ishlarni izchil davom ettiraveradi.
FOYDALANGAN ADABIYTLART RO`YHATI:
1. https://www.urgfiltma.uz/uz/yangiliklar/559-innovatsion-g’oyalar-vatexnologiyalar-–-davr-talabi.html
2. https://cyberleninka.ru/article/n/talimda-innovatsion-faoliyat-davr-talabi
3. https://yuz.uz/uz/news/ilm-va-innovatsiya--taraqqiyot-tayanchi
4. https://videouroki.net/razrabotki/musiqiy-nazariy-fanlarni-o-qitishjarayonida-innovatsion-texnologiyalar-va-multi.html
5. http://maqolalar.uz/pedagogika-va-psixologiya/pedagogika/647-talimjarayonida-innovatsion-texnologiyalar-foydalanish-kunning-dolzarbmuammolaridan-biridir.html
ФИО авторов: U.R.Radjapov dotsent Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti Jismoniy madaniyat kafedrasi mudiri.
I.O.Aliyeva
Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti Magistratura bo’limi,
Jismoniy madaniyat va sport mashg’ulotlari nazariyasi va metodikasi muraxassisligi 2bosqich talabasi
Название публикации: «TALABALARNI O’QUV VA SPORT FAOLIYATI BIRLIGIGA MOSLASHISH MUAMMOLARI VA ULARNING YECHIMLARI»
Annotatsiya
Talabalarning oily o`quv yurti jismoniy madaniyat ta`lim y o`nalishi boshqa ta`lim yo`nalishlariga nisbatan xususiyatidan kelib chiqib farq qilishi orqali moslashuvchanligi dastlabki darajasi va harakat faolligi hajmi yuqoriligi talabalarda psixo-fiziologik ko`rsatkichlarining tahlili va sintez funksiyalarini o`rganishni amalga oshirish yo`llari yoritilgan.
Kalit so’zlar: psixo-fiziologik, organizmning funksional zahiralari, sintez, muskullar faoliyati, vegitativ xotira, funksional xususiyatlar.
Respublikamizni «Ta’lim to’g’risida”gi va Kadrlar tayyorlash milliy Dasturiga muvofiq oliy ta’limning ikki bosqichli tizimiga o’tishi, hozirgi zamon ijtimoiy va iqtisodiy shart-sharoitlar jismoniy madaniyat ta`lim yo`nalishi talabalarini oliy o’quv yurtlaridagi ta’limning asosiy tarkibiy qismi bo’lgan o’quv va sport faoliyatiga moslashish jarayoni xususiyatlariga qo’shimcha o’ziga xos o’zgarishlar kiritmoqda. Oliy o’quv yurti jismoniy madaniyat yo’nalishi ta’limiga moslashish boshqa ta’lim yo’nalishlariga nisbatan o’z xususiyatlariga ega. Jismoniy madaniyat yo`nalishi talabalari boshqa ta’lim yo’nalishi talabalardan moslashuvchanlikning dastlabki darajasi va ta’lim jarayonining harakat faolligi hajmi yuqoriligi kabi xususiyatlari bilan ajralib turadi.
Jismoniy madaniyat yo`nalishining birinchi bosqich talabalarida o’qishga bo’lgan moslashish jarayonning kuzatish va o’rganish mobaynida kirish imtihonlari bilan taqqoslaganda sessiya davrida talabalarda psixofiziologik ko’rsatkichlarining pasayishi sezilgan, shuningdek, bu ko’rsatkichlarning yozgi imtihon sessiya davrida ham pasayishi kuzatilgan. Bu o’z navbatida nafaqat moslashishning ijtimoiy shakllari va katta intellektual bosimi, balki talabalarning ba’zi guruhlari uchun qiyin bo’lgan harakat faolligi hajmining samarasi bilan shartlangan moslashish jarayonning qiyin kechishini ko’rsatadi.
Psixofiziologik funksiyalar holatiga bo’lgan turli quvvatdagi jismoniy bosimni tadqiq qilishda ish davom ettirishdan rad etilgan paytdagi katta quvvat mo’’tadil ish olib borish uchun muhim bo’lgan bir qator psixofiziologik funksiyalarni (qisqa muddatli eshitish va ko’rish hotirasini, diqqatni jamlash, taqsimlash va bir narsadan ikkinchi narsaga qaratishni, ko’rish sensor tizimidagi ma’lumotlarni qayta ishlash tezligini, tahlil, sintez va abstraksiya funksiyalarini, shuningdek, operativ xotira sifatini) buzilishiga olib kelishi; submaksimal quvvatning katta bosimi esa psixofizioloik funksiyalar ko’rsatkichlarining yomonlashishiga aytarli sabab bo’lmasligi, aksincha, ba’zi holatlarda ko’rsatkichlarning yaxshilanishi aniqlangan. Shuni taxmin qilish mumkinki, maksimal quvvatdagi ishga nisbatan o’rtacha quvvatdagi alohida maksimal ish rad etishgacha bo’lgan davrda (davomiyligi 30 daqiqadan ortiq) psixofiziologik funksiyalarga ko’proq ta’sir qilishi mumkin.[47]
Sportchilar tafakkuridagi taxmin qilish darajasini tadqiq etish natijasida quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin: misollarni echish algoritmini shakllantirishni bashoratlash ta’minlaydi; faoliyat samaradorligi bashoratlashning amalga oshirish darajasi bilan aniqlanadi; tadqiqotda shakllantirilgan metod va yondashuv metodik, amaliy mahsuldorlikka ega. U inson moslashishining psixofiziologik zahiralarini baholash va faoliyatning samaradorligini boshqarish, masalan, o’qish, mashq, kun tartibini mukammallashtirilishi bilan bog’liq bo’lgan amaliy misollarni echishda qo’llanilishi mumkin.
Funksional zahiralarning qo’zg’aluvchanlik xususiyatlarini tadqiq qilish quyidagi xulosalarga kelish imkonini berdi:
-birinchidan, organizmning funksional zahiralari shaxslarda mushaklar faoliyatida tizimli reaksiyalarga aylanishini ifodalovchi ko’rsatkichlarni taqqoslashda organizm funksional zahiralarining integrasiyasi va darajasida farqlar mavjudligini ko’rsatadi. Bu organizmning muayyan mushaklar faoliyatiga bo’lgan uzoq muddatli moslashishini tashkillashtirishning turli darajasiga ega funksional zahiralar qo’zg’aluvchanligining o’ziga xos tizimining organizmda shakllanishi bilan kuzatiladi. Tashqi muhit omili, ya’ni muayyan miqdordagi jismoniy yuklanma zahiralar qo’zg’aluvchanligi tizimining o’ziga xosligini o’zida mujassamlashtirgan organizmning moslashish reaksiyasini qo’zg’atadi, ya’ni, “vegetativ” xotirani vujudga keltirishi kuzatildi.
-ikkinchidan, tadqiqotlar mushaklar faoliyatidagi funksional zahiralar qo’zg’aluvchanligining xarakteri irsiylik bilan shartlangan va o’zida insonning barqaror morfologik, funksional xususiyatlari yig’indisini jamlagan organizmning konstitusion xususiyatlari bilan aniqlanishini ko’rsatmoqda. Tabiiyki, tadqiqot natijalari ko’rsatganidek, insonning mushaklar faoliyati atrof-muhit omillariga nisbatan ko’p uchraydigan individual reaksiyali turi bo’lib, u jismoniy yuklamaga bo’lgan moslashish reaksiyasi inson organizmining turli moslashish strategiyalarining vujudga kelishi uchun asos bo’lib xizmat qiladi.
- uchinchidan, moslashishning funksional zahiralari integrasiyasida organizmning mushaklar faoliyatiga bo’lgan moslashishning yosh xususiyatlari o’z aksini topadi. Biroq, moslashishning funksional zahiralari integrasiyasi xarakterida organizmning moslashganlik darajasi ko’proq ahamiyatga egadir.
Sportchining moslashganlik xususiyati organizmning funksional zahiralar qo’zg’aluvchanligida namoyon bo’ladi. Mushaklar faoliyati yoki ma’lum bir yo’nalishga uzoq muddatli moslashish funksional zahiralar qo’zg’aluvchanligi o’ziga xos tizimining shakllanishi bilan kuzatiladi. Ko’nikkanlikning o’ziga xosligi va darajasiga bog’liq ravishda organizm moslashish reaksiyalari tizimi shakllanishining turli variantlari aniqlangan. 33
Oliy o’quv yurtining jismoniy madaniyat yo`nalishi talabalarining o’qishga bo’lgan moslashish xarakteri ma’lum miqdorda ko’p yillik mashg’ulotlar davrida shakllangan organizmning moslashganlik xususiyatlari, jismoniy madaniyat fakultetida o’qish jarayonining o’ziga xosligi bilan shartlangan.
Jismoniy madaniyat fakultetida talabalarning o’qish jarayoniga moslashganlik xususiyatlari sport malakasi, sport bilan shug’ullanish staji, mashg’ulotlar bosimning yo’nalishiga bog’liq kasalliklarning paydo bo’lishi darajasida namoyon bo’ladi. Bu bog’liqlik, ayniqsa, qizlarda sezilarli darajada namoyon bo’ladi. Ommaviy razryadli sportchilariga qaraganda tana (somatik) kasalliklari paydo bo’lish ehtimolining ko’rsatkichlari malakali sportchilarda ko’proq kuzatiladi; eng yuqori ko’rsatkichlarni sportning qiyin-koordinasion turlari vakillarida, eng past ko’rsatkichlarni esa sportning yakkakurash va tezlik-kuch turlari vakillarida kuzatish mumkin. Sportning yakkakurash va siklli turlari misolida bu ko’rsatkichlar dinamikasida ham farqlar mavjudligi aniqlangan: sportning yakkakurash turlari vakillarida birinchi bosqich davrida tana (somatik) kasalliklari chalinish ehtimoli past va bu ko’rsatkichlar uchinchi bosqichga borib yanada pasayadi, sportning siklli turlari vakillarida esa uchinchi bosqichga borib, bu ko’rsatkichlar ko’tariladi va yakkakurash guruhi bilan statistik ahamiyatga ega bo’lgan farqlikka ega bo’ladi.34
Jismoniy madaniyat yo`nalishining turli guruh talabalarida jismoniy va intullektual bosimlarning muvozanatlanmaganligi, harakat faolligi hajmining bir me’yorda emasligi aniqlangan. O’quv faoliyatini qiyinlashtiruvchi va sog’liqqa salbiy ta’sir etuvchi jismoniy bosimlarning o’ta ko’pligi o’qish va mashg’ulotlarni birgalikda olib
3433 Usmonxo’jaev T.S., Islomova S.T. “Maktabgacha ta’lim muassalarida jismoniy tarbiya”, “Ilm-Ziyo” 2006 y Usmonxo’jaev T.S., “Sog’lom bola - el boyligi” YAngi asr avlodi 2005 yil.
boradigan malakali sportchilarga xos. Sport ustaligini oshirishga yo’naltirilgan mashg’ulotlarning talabalar (ayniqsa, yuqori bosqich talabalari) tomonidan to’xtatilishi sabab ularda harakat faolligi sog’liqni mustahkamlash va o’rganish xususiyatlarini oshirish uchun etarli emas, zero, sportchining organizmi katta jismoniy bosimlarga ko’nikkan bo’lib, ularning keskin kamaytirilishi sog’liqqa va o’quv jarayoniga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Birinchi bosqichda jismoniy va intellektual bosimlar uyg’unligining muvozanatlanmaganligi aniqlangan. Harakat faolligining katta hajmi yuqori intellektual bosimlar va ijtimoiy moslashishning qiyinchiliklari uyg’unligida birinchi bosqich talabalarining JMFda asosiy talablardan biri bo’lgan sport mashg’ulotlarini to’xtatish, o’qish darajasi va psixofiziologik statusning pasayishiga olib keladi.[48] Sportchilarning psixofiziologik funksiyalar holatiga bo’lgan turli quvvatdagi bosimlar ta’sirini tadqiq qilish shuni ko’rsatdiki, submaksimal quvvat bosimlarining bajarilishi psixofiziologik funksiyalarning yomonlashishiga olib kelmaydi, aksincha, ba’zan ularning yaxshilanishiga sabab bo’ladi. Maksimal quvvatning katta bosimlari vaqtinchalik (10-20 daqiqa ichida) qisqa muddatli eshitish va ko’rish xotirasini, diqqatni jamlash, taqsimlash va bir narsadan ikkinchi narsaga qaratishni, ko’rish sensor tizimidagi ma’lumotlarni qayta ishlash tezligini, tahlil, sintez va abstraksiya funksiyalarini, shuningdek, operativ xotira sifatini yomonlashishiga olib keladi. Katta quvvatdagi ishga qaraganda o’rtacha quvvatdagi maksimal ishda (davomiyligi 30 daqiqadan ko’proq) psixofiziologik funksiyalardagi o’zgarishlar ahamiyatli bo’lishi mumkin. Buni talabalarning o’rganish samaradorligini oshirish maqsadida amalga oshirilayotgan o’quv jarayonini rejalashtirayotganda inobatga olish zarurdir.
Yuqorida aytib o’tilganlarning barchasi sportchilarning malakasi darajasi, mashg’ulotlar jarayonining yo’nalishlari va intensivligiga bog’liq ravishda JMFlarida o’quv jarayoniga o’zgartirishlar kiritish lozimligadan dalolat beradi. O’quv jarayoni samaradorligini oshirish maqsadida o’quv mashg’ulotlari jadvali va sport mukammalligini oshirishdagi mashg’ulotlarga binoan harakat bosimlarini tartibga solish lozimdir. Ayniqsa, bu intellektual bosimga bo’lgan muvofaqqiyatli moslashish va birinchi bosqich talabalarining sport malakasini oshirish jarayonining izchilligini saqlash uchun juda muhimdir.
Talabalarning individual xususiyatlari, sport yo’nalishlarining o’ziga xosligini hisobga olgan holda faol o’qitish metodlarining qo’llanilishi o’quv jarayonining samaradorligini oshirish va talabalarni faol o’rganish faoliyatiga yo’naltirishda samarali vosita hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati.
1. Abdullaev A. va boshqalar. “Jismonan barkamol avlod orzusi”. Farg’ona, 2003 y.
2. Abdullaev A., Xankeldiyev SH.X. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi, Oliy o’quv yurtlari talabalari uchun darslik., 2-qism, T.”YAngi asr avlodi” 2016.354 s.
3. “Barkamol avlod tarbiyasida sog’lom turmush tarzi jismoniy madaniyati” mavzusidagi Respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari. Farg’ona, 2011.
4. Usmonxo’jaev T.S., Islomova S.T. “Maktabgacha ta’lim muassalarida jismoniy tarbiya”, “Ilm-Ziyo” 2006 y.
5. Usmonxo’jaev T.S., “Sog’lom bola - el boyligi” YAngi asr avlodi 2005 yil.
ФИО авторов: Pardayev Nodirbek Saidahmadovich, Xursanov Sadriddin Mo’min o’g’li
Название публикации: «IQTISODIY RIVOJLANISHDA AHOLINING ISH
BILAN BANDLIK DARAJASINI OSHIRISH MASALALARI»
Annotatsiya
Ushbu maqolada aholining ish bilan bandlik darajasini oshirish yo’llari, shu jumladan respublikamizdagi mehnat resurslari va ularni ish bilan bandlik darajasini oshirish haqida so’z boradi. Shuningdek, yoshlarni ish bilan taminlash borasida ham so’z yuritiladi.
Tayanch so’zlar
Mehnat resurslari, aholi bandligi, mehnat bozori, mehnat resurslari balansi, yoshlar bandligi, iqtisodiy faol aholi, ishchi kuchi, ishsizlik
Mustaqillik yillarida aholi turmush darajasini oshirish, munosib ish o‘rinlari bilan ta'minlash hamda kadrlar tayyorlash masalalariga katta e'tibor berilmoqda. Shu bilan birga, samarali iqtisodiy islohotlar hamda intellektual salohiyat bilan bog‘liq bo‘lgan sohalardagi bir qator ijobiy o‘zgarishlar natijasida sezilarli muvaffaqiyatlarga erishilmoqda.
Mehnat bozorida yoshlarga qaratilayotgan alohida e'tibor bois, jami aholiga nisbatan ish bilan ta'minlash ulushi yuqori bo‘lmoqda. Ularga jamiyatda munosib o‘rin topishiga ko‘maklashish va tashabbus ko‘rsatib mehnat qilishini qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha tizimli ishlar yo‘lga qo‘yildi. Yaratilayotgan imkoniyatlardan unumli foydalanayotgan yoshlar esa, barcha sohalarda o‘z qobiliyatini namoyon etmoqda. Binobarin, mamlakat taqdiri uchun mas'uliyatni chuqur his etadigan, mustaqil va yangicha fikrlaydigan yosh kadrlarga bo‘lgan ehtiyojni qondirish vazifasi tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Mehnat bozoridagi vaziyatni holisona baholash, mehnatga layoqatli aholi sonini xalqaro standartlarga muvofiq aniqlash hamda mehnat resurslari balansini ishlab chiqish tartibini shakllantirishda Davlat statistika qo‘mitasi ma'lumotlari hamda Mehnat vazirligining ish bilan ta'minlash masalalarini o‘rganish natijalaridan foydalanish hozirga davr uchun maqsadga muvofiq. Mehnat resurslari balansi ma'lumotlariga ko‘ra, 2019 yilda respublikaning jami mehnat resurslari 24,2 mln kishini tashkil etib, shundan 99,2 foizi mehnatga layoqatli aholini, qolgan qismi esa ishlayotgan o‘smirlar va pensionerlarni tashkil qiladi.
Bundan tashqari, mehnat resurslarining 75,3 foiz qismi yoki 19,3 mln nafari iqtisodiy faol aholi toifasiga, shundan 17,5 mln nafari ish bilan band aholi toifasiga kiradi. Respublikamizda iqtisodiy faol bo‘lgan aholining ish bilan bandlik darajasi 94,8 foizni tashkil etmoqda. Mehnat resurslari tarkibidagi qolgan 4,9 mln nafari iqtisodiy nofaol aholi bo‘lib, ular jami mehnat resurslarining 24,7 foiz qismini tashkil qiladi.
Yuqorida keltirganimizdek, 2019 yil yakuniga ko‘ra aholining ish bilan bandlik darajasi iqtisodiy faol aholiga nisabatan 94,8 foizni, mehnat resurslariga nisbatan esa 71,4 foizni tashkil etdi.
Mamlakatda kichik biznes rivoji uchun yaratilayotgan shart-sharoitlar va qo‘llab-quvvatlash jarayonlarining samarali ishlayotganligi tufayli, aholining ishbilarmonlik qobiliyati kuchayishi, yoshlarda tadbirkorlik tashabbusi ortishi kuzatilmoqda. Natijada, ish bilan band aholining aksariyat qismi aynan kichik biznes sohasida mehnat qilmoqda, tarmoqning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi esa kundankunga ortib bormoqda. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojiga keng yo‘l ochib berilganligi aholi bandligining oshishi va daromadlari o‘sishida muhim omil bo‘lish bilan birga, iqtisodiyotni izchil rivojlantiruvchi, jamiyat barqarorligini ta'minlovchi kafolat vositalaridan biriga aylandi.
Respublikamizda vaqtincha ishsizlik mavjudligi sabablaridan biri - ishchi kuchiga bo‘lgan talab va taklif o‘rtasidagi nomutanosiblikdir. Ya'ni, ish bilan band bo‘lmagan aholining katta qismi malakasiz xodimlar va mehnat bozoriga birinchi marta chiqayotgan yoshlarni tashkil etmoqda. Aksincha, iqtisodiyot tarmoqlarida yuqori malakaga va ish tajribasiga ega bo‘lgan kadrlarga talab hozirgi kunda tobora ortib bormoqda.
Qayd etish kerakki, sanoat tarmoqlarini rivojlantirish, chuqur qayta ishlangan mahsulot hajmini ko‘paytirish, qishloqqa sanoatni olib kirishni samarali tashkil etish hududlarda ishlab chiqarish kuchlarini mutanosib ravishda joylashtirish imkoniyatlarini kengaytirmoqda. 2019 yilda aholi bandligi bo‘yicha amalga oshirilgan ishlar natijasida tarmoqlar tuzilmasida quyidagi manzara hosil bo‘ldi:
|
|
Iqtisodiy faol aholi bandligini hududlar bo‘yicha taqsimlanishini tahlil qiladigan bo‘lsak, bunda o‘ziga xos jihatlarni kuzatish mumkin.
Birinchidan, Qoraqalpog‘iston Respublikasi (65 %), Jizzax (63,4 %), Namangan (67,5 %), Qashqadaryo (70,1 %) va Surxondaryo (71,4 %) viloyatlarida mehnat resurslarining, ya'ni aholining iqtisodiy faollik darajasi pastligi kuzatiladi. Shuning hisobiga mazkur mintaqalarda band aholining jami mehnat resurslaridagi ulushi respublika ko‘rsatkichiga nisbatan ancha past ko‘rinishga ega. Ushbu holatlar mazkur hududlardagi demografik jarayonning murakkabligi bilan bog‘liq.
Ikkinchidan, hududlar bo‘yicha aholi va mehnat resurslarining notekis taqsimlanganligi sababli ish bilan band bo‘lganlar soniga ko‘ra viloyatlar o‘zaro farqlanadi. Jumladan, yuqorida qayd etib o‘tilganidek, respublika bo‘yicha jami ish bilan band aholining ulushi yuqori bo‘lgan hududlarni Samarqand (11,1 %), Farg‘ona
(10,9 %), Qashqadaryo (9,4 %), Andijon (9,3 %), Toshkent (8,8 %) va Namangan
(8,3 %) viloyatlari hamda Toshkent shahri (8,4 %)ni tashkil etgan bo‘lsa, Sirdaryo
(2,7 %), Navoiy (3,2 %), Jizzax (3,4 %) va Xorazm 5,3 % ga teng ekanligini ko‘rish mumkin.
Uchinchidan, ishlab chiqarish kuchlari notekis joylashganligi sababli hududiy tarmoqlarda bandlik turlicha ko‘rinishga ega bo‘lib, Toshkent shahri va Toshkent,
Farg‘ona, Navoiy, Samarqand hamda Buxoro viloyatlarida aholining sanoat, qurilish, transport sohalarida bandligi nisbatan yuqori. Qishloq xo‘jaligi sohasida esa Surxondaryo, Qashqadaryo, Namangan, Jizzax va Sirdaryo viloyatlarida yuqori deyish mumkin.
Qayd etilgan mulohazalar mamlakatimizda iqtisodiy faol aholining ish bilan bandlik darajasini oshirish lozimligini ko‘rsatadi. Buning uchun esa, «Ishga joylashtirishga muhtoj mehnat bilan band bo‘lmagan aholini hududlar bo‘yicha hisoblab chiqish metodikasi»ni yanada takomillashtirgan holda «Mehnat resurslari, bandlik va aholini ishga joylashtirishning hisobot va istiqbol balansini ishlab chiqish sxemalari»ni ishlab chiqish hamda respublika hududlarida uni amaliyotda qo‘llanilishini joriy etish lozim.
Xulosa qilib aytish mumkinki, yuqorida qayd etib o‘tilgan rejalarni ishlab chiqish va uni amaliyotga joriy etish orqali mehnat resurslari, bandlik va aholini, ilk marotaba mehnat bozoriga kirib kelayotgan yoshlarni ishga joylashtirishni har tomonlama, sifatli va ob'yektiv tahlil qilish, ish bilan bandlik darajasini oshirish uchun zamin yaratiladi. Bu esa, an'anaga ko‘ra har yil ish o‘rinlari tashkil etish va aholi bandligini ta'minlash dasturi loyihalarini ishlab chiqishda foydalanish va amaliyotdagi samaradorligini yanada oshirish imkonini beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Abduraxmonov Q.X, Abduramanov X.X. Demografiya. –T.: Noshir, 2011.
2. Abduraxmonov Q.X va boshqalar. Aholini ijtimoiy muhofaza qilish. O’quv qo’llanma. –T.: TDIU, 2010.
3. Tojiyeva Z.N. Aholi geografiyasi. –T.: Fan va texnologiya, 2019. 4. www.stat.uz
ФИО автора: To’rayeva Bonu O’ktam qizi
Student of Foreign language faculty of Pedagogical Institution of Karshi State University
ФИО научного руководителя: Abdimurodov Doston Dilmurod ugli
Teacher of Foreign language faculty of Pedagogical Institution of Karshi State University
Название публикации: «USING WARM UP ACTIVITIES IN TEACHING LISTENING TO INTERMEDIATE LEVEL LEARNERS»
ANNOTATION: This article analyzes the problems of listening comprehension in English and the exercises used for listening comprehension.
|
KEY WORDS: listening, comprehension, task, activity, warm-up, language
Listening Comprehension as the type and qualification of speech activity.
Listening Comprehension refers to listening, comprehension, and during vocal speech (speaking). In general “speech” means speaking, listening comprehension, reading comprehension, and writing in fact, listeng comprehension is belter. In listening and understanding speech in the native language, form and content are perceived as a whole, and in a foreign language it is difficult to cambine the means of expression (language material) and the expressed content. This is well versed in lexical-grammatical phenomena in order to perceive content. At the same time, the lexical and grammatical skills of listening comprehension must be carefully formed. It is also necessary to develop the ability to distinguish the foreign to distinguish the foreign language (sound-sound combinations and tone). This means that the lexical, grammatical and pronunciation skills of listening are formed. As a result of the perception of the oral text (audio text) the knowledge of the lexicon in this type of speech activity is of particular importance in the perception of the general context, the actuation of rhetoric in the comprehension of the content wish specific details. It is easier to understand when the language skills used by the listener (auditor) and the speaker math.
This, in its оut variental name, is a matter of language experience listening comprehension is a three-step activity in which the content of speeches perceived, learned, and understand behind general auditory perception (acoustic apperception), phonemic differentiation, and comprehension of meaning it is known that, listening which is the type and skill of speech activity, is the goal and means of education (from the topic “Practical purpose of foreign language teaching in” ) (based on speaking expending in the language) and. Secondly, using something (due to life experience, knowledge of the speech situation) to achieve the appropriate distinction. It is already known, and the language material is completely new, unfamiliar to them. There Is a lot to talk about when choosing or creating text to listen to. The information which is audio text, which is age-appropriate, interesting logically clear, and includes a monologue and dialogue form of speech, appeals to the listener. The main sources of information through the auditory sensor and analyzer are the teacher’s speech, tape and gramophone recordings from auditory equipment, as well as radio broadcasts, audiovisual film from audiovisual media, film (or part of it) and television programs. The following three factors are considered for successful listening comprehension. Audience self-dependence (development of hearing skills, memory, attention, listening condition) (Speech speed, volume and shape of the language material, and how long the speech lasts) and, finally, the linguistic aspects of the material used (suitability of the listener’s language experience). Another important issue is to determine for what reasons the comprehension of the listened text accurse with easy or difficulty. It is also important to know the challenges and their causes.
Difficulties in listening and understanding speech in a foreign language each type of speech activity has its oven set of challenges. The challenges of listening comprehension are many. Knowing them is a crucial condition in teaching a foreign language. Problems of perception, have been developed in great detail in world. The science of foreign language teaching methods effectively uses existing theoretical considerations.
Difficulties in student’s listening comprehension in a school include:
1. Formal language difficulties listening to and understanding similar words (homophones) or the passive level of a foreign language verb, which have different meanings and sound forms, is difficult. The homophone and the passive verb seem familiar at first glance, but cause considerably difficulty in pereeiving the content of the audio text.
2. Context challenges there are difficulties in understanding the evidence, such as what, where, with whom, when and the connection between them, as well as the general idea, in the spite of the information obtained.
3. Difficulties in the condition of verbal comprehension. Suffice it to mention the speed of speech, tone and the complexity of mechanically recorded audio text. At the same time, it is natural to have difficulty understanding the audio text once, listening to a stranger, and the peculiarities of the sound.
4. Difficulties in the form of speech. Responding to dialogue in speech, listening to long sentences while listening to a monologue produced. Memorization posses a certain difficulty for the reader.
5. Difficulties that occurs from a linguistic point of view. They are called linguistic lexical, grammatical and phonetic difficulties. Vocabulary includes pairs of concepts (e.g, words representing the sides of the world) polysemy, polysemous words, auxiliary words, grammatically absent events in the passive language or form a phonetic point of view, the sharp differences in the spelling and pronunciation of a word, the dissimilarity of stress and tone, cause corresponding difficulties.
6.Difficulties in the structure of audio text. It has been found that the structure of the audio text (compositional – semantic structure) also leads to difficulties. Because it has a direct hearing on the perception of the information being fold. The logical coherence of a sentence or paragraph, the surface or depth of the context, the presence of unfamiliar lexical units and a number of similar compositional and semantic factors determine the level of compehension of the audio text. To take preventive measures. Difficulties require labor and time, the need to perform special exercises. Accelerate the learning process through the timely elimination
(neutralization) of difficulties and the most optimal training methodology.
Listening activities for Intermediate level
Fill in the blankes.
When Jason was of the______________
I kept on seeing him ___________________at me
While he was that other_________________
Do you ___________ he was just doing That to me ______________?
Because he was totally____________
Me all night last__________________
And I don’t know if it’s a booty call or not Complete the sentence.
It’s not even summer, why does the DZ keep on playing “summer time sadness”? After we go to the ______________, can we go smoke a cigarette?
I really need one
But first,
Let me take a ____________
Can you help me pick a filter?
I don’t know if I should go with XX Pro
I wanna look _______________ What should my captain be?
I want it to be _____________
How about “living” with my bitches, hash lag live I only got 10 likes in the last ___________________
Do you think I should take it down …?
Let me take another___________
Wait, pause, ___________just liked my selfie
What a creep
Is that guy sleeping over there?
Yeah, the one next to the there which no shoes____________
That’s so ratchet
That girl is such a rare model
She definitely bought all her instagram followers who goes out on Mondays?
Ok, let’s go take some_________ Oh, no, ugh I feel like
I’m gonna throw up
Oh wait, never mind I’m fine
Let me take a ___________
Table |
Jealous |
Look |
Selfiex3 |
Think |
Night |
Bathroom |
Tan |
Texting |
On |
Jason |
Minutes |
Girl |
Clever |
Shots |
Listening test
Understanding the topic and some details of a phone conversation.
Tick the correct answer 1. A man is calling
a. A friend
b. The emergency services
c. His doctor
2. The sceen tones place in
a. London
b. New York city
3. What happened?
a. There has been a light and a woman is on the rood
b. There has been an accident between a car a bike
c. A woman has stopped breathering because the is having a heart attack 4. He is worried and anxious
b. he is happy
c. he is scary
Or it can be expressed with songs. Because of songs it helps to understand better.
Because a person hears lot of music and it is easy to memorize it quickly.
And he will not be bored listening to and understanding the tong is also fun and inspiring a number of learners hear their favourite songs and lead it and their improve listening skills.
For example.
Lights up-harry styles
Cross out the extra word
What do you really mean?
I’m so sorry by the by the way we’re never coming back down Can’t you see why?
I could, but wouldn’t stay here
I wouldn’t put it like that
Correct the mistake
What did you mean?
I’m sorry by the way Never coming about
I’d be so sweet if things just stayed this way
La-da-da—da-da-da
Fill in the blankes
Shine, step into the _________
Shine, so bright__________
Shine, I’, not __________going back
Shining step into the ___________
Shine, so bright something
Shine, I’m not ever ___________
Back
Shine, step into the light
Shine, so _________________sometimes
Shine, I’m not ______________
Psycho physiological mechanisms of listening comprehension
A mechanism for comparing the signals coming to the auditory perception to the correct blood pattern, depending on the experience of the animal, its perception and feeling. The comparison may be wrong for the individual. The experience of the listener is understood as the imprint formed in the brain by the senses of hearing and speech. As a result of the comparison, recognition is achieved. If the imprint left by hearing is strong, it is pregerable to call it the mechanism of recognition and the mechanism of cognition. Simply put, it is better to understand in advance, when this mechanism is activated. It is possible to know in advance the structure of the audio text (sentences or word form) content. Another mechanism is called logical comprehension of the audio text. On the basis of and within the scope of other possibilities, that is, logical dreaming occurs.
To teach understanding by listening to speech and to check . As mentioned above, teaching listening comprehension from the first hour of foreign language teaching, special time is used to the student and specific exercises are devoted to listening comprehension until the end of school. In addition to the general brain requirements included in the oral part of the our column, there is also a list of sentences designed for listening and comprehension only. It is worth nothing that these are sentences that learners are sentences these leaners are only given to learn when they listen to the teacher.
Fitness coaches always stress the importance of warning up. A listening activity can be quite strenuous for some students and a good warn up will make the listening task less confusing and more effective. Here are some specific warm-up exercises to help your students prepare their ears and extend those listening muscles. We can see clearly that the present situation of the teaching of listening is most colleges in china is not encourage. The traditional way of teaching, such as introducing some new difficult words, listening to the tape again and then asking correct answers, still prevails. It is not difficult to us to see how determental such a listening class is to learners such an approach to “teaching” listening is more line “listening”, because listeners are simply exposed to a succession of listening texts a tape, and then are listened of a lot of comprehension exercises rather than being taught how to listen and how to cope with their listening problems in the class.
Intermediate-level listeners understand speech that conveys basic information.
This speech is simple, minimally conceled and contains high-frequency vocabulary, Intermediate-level listeners are most accurate in their comprehension when gathering meaning from simple, straight forward speech.
There are five wayes active listening techniques you can use to help you became a more effective listener:
- Pay attention. Give the speaker your undivided attention, and acknowledge message.
- Show that you are listening
- Provide feedback
- Defer Judgment
- Respond Appropriately
Many students complained that they became tired of listening to the and with some mechanical exercises. Without interest, motivation and variation in teaching and learning students from meaning felt bored in listening classes. As a result the passive attitude keeps students much progress in listening comprehension. In this paper, what we want to discuss is how to more listening classes more interesting and how to develop student’s listening ability.
References:
1. Julea C. “Methods of teaching of foriegn language”.
2. Michael P. “The last art of listening”
3. Anne Griffin “listening skills”.
4. M.Gauliston “Just listening”.
5. www. manything org.
6. www.topcontent com
ФИО автора: Samiyeva Diyora Ravshan qizi
Qarshi Davlat Universitetining Pedagogika Instituti “Xorijiy tillar” kafedrasi 2-kurs talabasi
ФИО научного руководителя: Abdimurodov Doston Dilmurod ugli
Teacher of Foreign language faculty of Pedagogical Institution of Karshi State University
Название публикации: «INGLIZ VA O'ZBEK TILIDA SINONIM
SO'ZLARNING TARJIMADAGI XATOLIKLAR»
ANNOTATSIYA: Ushbu maqola ingliz va o`zbek tillarida inonim so’zlarni tarjimada va nutqda tog‘ri qo’llashning muammo va yechimlariga bag‘ishlangan. KALIT SO`ZLAR: sinonim, so`z, uslub, so`zlashuv,tarjima, xatolik, badiiy.
Dunyoda qanchadan qancha millatlar, ellatlar, tillar va madaniyatlar mavjud.
Ularning barchasini o‘ziga xos urf-odatlari ayniqsa o‘zi uchun aziz va muqaddas ona tili mavjud. Har qanday tilni madaniyani, urf odatlarini o‘rganar ekanmiz eng avvalo o‘sha mamlakatni so‘zlashish vositasi bo‘lish ona tili o‘rganishga harakat qilib ko‘ramiz. Istalgan yurtni ona tilisini o’rganar ekansiz albatta o‘rganuvchi uchun albatta so‘zni to’g‘ri qo’llash bo’yicha muammolar paydo bo’lishi tabiiy holdir. Ulardan biri sinonim so’zlar to’g‘ri qo’llash bo’yicha bo’lishi mumkin. Grammatik jihatdan ham so’zlashganda ham sinonim so’zlardan foydalanamiz. So’zlarni qancha ko’p sinonimlaridan foydalanib so’zlashsangiz, shuncha ko’p so’z boyligingiz oshadi va albatta nutqimiz chiroyli bo’lishi aniq holatdir.
Bir xil yoki bir-biriga yaqin ma’noga ega bo’lgan so’zlar sinonimlar deb ataladi. Masalan: bevarvo, befarq, betashvish, loqayd. Tilda sinonimlarning ko’p uchrashi so’z boyligini ko’rsatadigan muhim dalildir. Sinonim so’zlardan unumli foydalanish badiiy asarlarni mazmunli, ta’sirli chiqishini hamda ularning badiyligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Shuni ham ta’kidlash joizki, tilda bir-biriga o’xshash, hech farq qilmaydigan so’zlarning yonma-yon ishlatilishi tilni boyitmaydi. Sinonimlarning o’zaro farqli xususiyatlaridan biri ularning qo’shimcha ma’no nozikligiga ega yoki ega emasligida bo’lib, bu xususiyat shu sinonimik qatordagi so’zlarning qo’llanilish doirasini, qo’llanilish o’rnini ham belgilaydi.
Sinonim so’zlarning qo’llashni o’z qonun qoidalari bor. O’zbek tilida ham rus tilida ham sinonim so’zlarni tarjima qilishda ko’pchilik xatolikka yo’l quyadi. Masalan: yuz so’zini sinonimlari aft,bashara,turq, chehra,oraz. Bu sinonim so’zlarni qo’llashni o’z qoidalari bor.
Masalan: Uning chehrasi yorishdi.
Bu gap positive (ijobiy) gap. Bu gapda uning chehrasi yorishgani ya’ni xursandligi aytilmoqda. Shuning uchun chehra so’zidan foydalandik. Lekin bu gapda aft so’zini qo’llab bo’lmaydi. Aft so’zi negative (salbiy) gaplarda qo’llaniladi.
Masalan: Uning aftini ko’rgim kelmayapti.
Bu gapda aft so’zi to’g’ri qo’llanilgan. Aft so’zi kimgadir yoqmaslik ma’nosida kelmoqda. Sinonim so’zlarni o’z o’rnida qo’llay bilish shart va zarur chunki sinonim so’zlarni nutqimizda to’g‘ri qollash nutqimizni chiroyli va badiiyligi ko’rsatadi. O’zbek, rus, ingliz tillarida ham shunday. Sinonim so’zlarni to’g’ri qo’llay bilmaslik oqibatida noto’g’ri tarjima qilib qo’yish mumkin. Masalan: Ingliz tilida “chiroyli” so’zi “beautiful” deb ataladi va uning ingliz tilida ham bir qancha sinonimlari variantlari mavjud.
Misol uchun: beautiful, handsome,pretty,attractive, goog-looking,nicelooking,pleasing. Bu sinonim so’zlarning ham qo’llanilish o’rni bor.
Misol uchun: She is a beautiful girl.
Bu gapda “beautiful” qizga nisbatan chiroyli ma’nosida kelmoqda. Lekin bu gapda “handsome” so’zini ishlata olmaymiz. Chunki “handsome” “kelishgan” degan ma’noni anglatib o’g’il bolalarga nisbatan ularning chiroyiga emas balki ularning jismoniy holatiga nisbatan tasvirlaganimizga foydalaniladi. Agar biz bu She is a beautiful girl gapda qo’llaganamizda “kelishgan qiz” deb tarjima qilinardi. Bu esa xato. Sababi biz nutqimizda qizlarning jismoniy holatiga emas balki ularning tashqi ko’rinishi va chiroyiga etibor qaratamiz. Kelishgan so’zini qiz bollarga nisbatan qo’llab bo’lmaydi. Hamda bu gap qo’llash uslubiy jihatdan qo’pol bo’ladi. Demak sinonim so’zlarni gaplarda qo’llashda o’z tartib qoidasi bor. Ularni gapdagi ma’nosiga qarab qo’llash kerak. Sinonimlar asosan ikki yo’l bilan paydo bo’ladi:
Birinchidan, har bir tilning o’z ichki imkoniyatlari asosida, masalan, o’zbek tilida qari-keksa, chiroyli- go’zal, katta-ulkan, ulug’-buyuk, yosh-kichkina, eski-qadimiy, ahmoq-telba, aqilli-zukko, mehribon-g’amxur, ishyoqmas-dangasa, botirkuchli,aldoqchi-firbgar,sodda-ishonuvchan va boshqalar;
Ikkinchidan, boshqa tillardan o’zlashgan so’zlar xisobiga masalan: bulimatryad,dalil-fakt, reja-plan va shunga o’xshash so’zlar.
Sinonimlarning paydo bo’lishi til lug’at tarkibining boyib yangilanib borishining garovidir. Ular yordamida fikr aniqroq va maqsadga muvofiqroq ifodalanishi mumkin. Ingliz tilida ham shunday so’zlar borki ularni ma’nosi bir xil bo’lib bo’lsada gapda xar hil bo’lib keladi.
Misol uchun: many, much, numerous a great/good deal of, a lot of, a large/great number of, great quantities of. Hammasinining ma’nosi bir xil ya’ni ko’p degan ma’noni beradi. Lekin ularda gapda qo’llanilishida o’z qoidalari bor.
Masalan: Many sanaladigan otlar oldidan ko’p degan ma’noda ishlatiladi.
We have many classrooms for the students.
Bu gapda “student” so’zi ingliz tilida sanaladigan ot. Shuning uchun bu gapda many qo’llanildi. Much olmoshi ingliz tilida sanalmaydigan otlar oldidan keladi.
Misol uchun:
My refrigerator has got much fruits.
Bu gapda “fruit” ingliz tilida sanalmaydigan ot xisoblanadi. Shuning uchun much qo’yiladi. Ingliz tilida much,many so’zlarini almashtirib qo’ysak bu gramatik xato bo’ladi. Few, little olmoshlari ingliz tilida kam deb tarjima qilinadi. Masalan:
Due to global warming, fewer birds are migrating than 50 years ago.
Bu gapda “birds” qushlar so’zi ingliz tilida sanaladigan ot hisoblanadi.
Shuning uchun ham “few” so’zi qo`llanilgan. Little so’zi ham kam deb tarjima qilinadi, biroq “Little” so’zi sanalmaydigan otlar oldidan kam degan ma`noda keladi.
Masalan: Maybe, you are having a little water gain, but you look great.
Ingliz tilida shunday so’zlar borki many, much, few, little, so’zlari o’rniga ishlatiladi. Bularga some, a bottle, a box kabi so’zlarni qo`llab ishlatish mumkin. Bu so’zlar ma’nosiga qarab ishlatiladi va ko’pincha sanalmaydigan otlar oldidan ishlatiladi.
Masalan: I have a box chocolate.
Bu so’zlarning ma’nosi bir xil lekin ularni o’z ishlatilish joyi bor. Ularni xato qo’llab qo’ysangiz tarjimada ham xatolik ketadi. Bunday sinonim so’zlar o’zbek tilida yo’q, ya’ni sanaladigan otlar va sanalmaydigan otlar oldidan ham faqat bitta so’z kam yoki ko’p so’zlari ishlatiladi. Ko’plikdagi otlarga “s” qo’shimchasi qo’shilishi bilan ham yasaladi. Masalan: dogs, cats, students, pens, apples, factors, servings va hokazo. Biroq o’zbek tilida esa Dog-kuchuk., dogs-kuchuklar shaklida hosil bo’ladi. Agar ingliz tilida ko’plikdagi sanaladigan otlarga “s”qo’shimchasi qo’shilmasa xatolik yuzaga keladi.
Masalan: I have two dogs.
Bu gap “menda ikkita kuchuklar bor” deb tarjima qilinadi. Agar “s” qo’shimchasi qo’shilmasa “menda ikkita kuchuk bor” deb tarjima qilinadi bu esa grammatik xato bo’ladi. Nutqimizda shu kabi sinonimlardan foydalanish orqali turli xildagi qaytarilishlardan, bir xil va zerikarli jumlalardan qochib, nutqni ya’nada jozibali, takrorlanmas, uslubiy xilma-xil bo’lishi va tilning o’ziga xos funksiyasini o’tash uchun imkon bergan bo’lamiz.
Tarjimaning vazifasi so’z va gapning ma’nosini bera bilishgina emas balki, avtor uslubning ichki energiyasidan kelib chiqadigan eng nozik va nafis xususiyatni, chunonchi badiiy ohang harakat so’z va so’zlar tizmasining zamirida yashirinib yotgan samantik hodisani har bir avtorning o’ziga xos yumor yaratish hususiyatini, uning so’z tanlash va so’z biriktirish borasidagi yangiligini, badiiy asarni eng muhim hossasi bo’lgan. Obrazlilikni har bir tovush, nutq va vergulning badiiy funksiyasini bilib to’g’ri aks ettirishdan iborat. Ana shunday mayda va nozik til hususiyatlarini tushunmay yoki bunga e’tibor qilmagan tarjimonning to’g’ri tarjima qilish mumkim emas.
Masalan: o’lmoq ma’nosidagi dunyodan o’tdi, oyoq cho’zdi, abadiy uyquga ketdi, joni uzildi, vafot etdi, halok bo’ldi, dunyodan ko’z yumdi, omonatini topshirdi kabi. Shu kabi ko’plab sinoim so’zlar va birikmalar har birini o’z o’rnida ishlatish ma’qul, basharti noo’rin qo’llanilsa shunday qo’pol xato kelib chiqishi mumkin.
Masalan: vafot etdi deyish o’rniga “o’ldi” yoki “dunyodan o’tdi” deyish o’rniga” “joni chiqdi” deb bo’lmaydi.
O’zbek, ingliz va shu kabi tillardan muloqotga kirishganda ularda qo’llaniladigan sinonimlarni salmog’ini oshirish bevosita nutqimizni barqarorligini va bo’yoqdorlik darjasini yuqori bo’lishiga hissa qo’shadi. Shuni aytish joizki, tilshunoslikda olib borilayotgan har bir izlanish nafaqat o’zbek adabiy tilning boyib borishiga balki, shu tilda muloqot qiluvchi xalq ma’naviyatiga ham ta’sir ko’rsatishiga ham aminmiz. Mana shunday mavzu va g’oyalarni ingliz tili va boshqa xorijiy tillar bilan hamohang holda o’rganib har bir tadqiqotchi va o’quvchilar uchun asos vazifasini bajarib, o’rganilayotgan obyektni yanada takomillashib, sayqallanib borishida muhim ahamiyat kasb etadi.
O’zbek olimlaridan Xayrulla Hamidov shunday fikr bildirganla: Albatta, tarjima sohasiga iste’dodli yoshlarni kirib kelayotgani quvonchli hol. Faqat ularga “ustoz ko’rishlari” uchun zarur shart sharoitlar yaratish lozim.Buning uchun respublikamizdagi oliy o’quv yurtlari jumladan, Toshkent davlat jahon tillari universiteti, Samarqand davlat chet tillari insitutlarida shakllangan yosh tarjimonlar maktablarning faoliyatlarini muvofiqlashtirish, ularning tarjimonlarini, mutaxassislarning tahlili va tanqidiy muhokamasidan o’tgach, nashrga tavsiya etish maqsadga muvofiq bo’ladi deb o’ylayman. Nashr etilayotgan tarjimalardagi kamchilik va nuqsonlarga kelsak, aytish joizki, ayrim tarjimonlar badiiy tarjimaga ijod deb emas, zaruriyat deb qarayotganga o’xshaydi. Masalan, so’ngi yillarda inglizcha badiiy asarlarning o’zbek tiliga tarjimasi ishlari jadallashdi, bunda o’zbek tarjimonlarining hissasi katta. Biroq ingliz tarjimonlari o’girgan o’zbek adabiyoti namunalarining ingliz tarjimonlari o’z kitobxonlarini o’zbek yozuvchilarining asarlari bilan ta’nishtirishni asosiy maqsad qilgan holda tarjimalarining sifati, milliylikning tarjimada saqlanishi masalasini ikkinchi darajaga qo’ygan ko’rinadi. Buning asosiy sababi tarjimonlarning asliyat tilidagi so’zlarning ma’no nozikliklari, xalqning ma’daniyati, milliy o’ziga xosliklarini urf-odatlarini yaxshi bilmaslikdadir - deydi olim.
Sinonim so’zlardan foydalanish sizni so’z boyligingizni oshiradi. Ingliz, rus va boshqa tillarni tarjima qilishda albatta sinonim so’zlarga e’tibor berish kerak. Tarjimonlar ko’pincha sinonim so’zlarni tarjima qilishga qiynalishadi yoki xato tarjima qilib quyishadi. Buni sababi shundagi bir xil sinonimlar gapda o’z ma’nosini o’zgartirib keladi, ya’ni grammatik xato bo’ladi. Ularni o’z o’rnida to’g’rida qullay bilish kerak. Men uylaymanki sinonim so’zlar yillar davomida shakllanib kelgan. Insonlar vaqt o’tishi bilan so’zlarni murakkablashtira borishgan. Bu esa ularning so’z boyligini oshganidan dalolatdir. Qadimgi o’zbek adabiyotlarida sinonim so’zlar juda kam yoki deyarli yo’q. Keyinchalik esa insonlar har bitta so’zni sinonimini uylab topishgan. Hozirda esa adabiyotlarda, insholarda, she’rlarda sinonim so’zlarni uchratasiz. Ingliz adabiyotlarida ham shunday. Ingliz tili o’zbek tilidan ancha oldinroq rivojlangan. Shuning uchun ham ingliz tili o’zbek tiliga qaraganda so’z boyligi ko’proq. Ingliz tilida sinonim so’zlar ham ko’proq.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Ibrohim Yo’ldoshev, O’lmas Sharipova “Tilshunoslik asoslari” Toshkent 2007.
2. M.Irisqulov “Tilshunoslikka kirish” Toshkent 2008.
3. R.Sayfullayeva va b “ Hozirgi o’zbek adabiy tili” T 2008
4. M.Hamrayev “Ona tilim” T 2008
5. R.Rasulov “Umumiy tilshunoslik” T 2007
Internet saytlari:
1. https://cyberleninkaru.ru.
2. n.ziyouz.com.
3. https://arxiv.uz.
ФИО автора: Кадирова Дилдора Сабирджановна,
Фарғона политехника институти “Ўзбекистон тарихи ва ижтимоий фанлар” кафедраси ўқитувчиси
Название публикации: «ҚЎҚОН ХОНЛИГИ ДАВРИДА ТОШКЕНТ
ШАҲРИДА ТАЪЛИМ МАСАЛАСИ ТАРИХИДАН»
Аннотация: Мақолада Тошкент шаҳри Қўқон хонлиги таркибига қарашли бўлган даврларда таълим соҳаси бўйича олиб борилган ислоҳотлар хақида сўз боради ҳамда Қўқон тарихини ўрганган тадқиқотчилар илмий қарашлари солиштирилади.
Калит сўзлар: Қўқон, таълим, мадраса, вақф, маданият, дин.
Аннотация: В статье рассматриваются реформы в сфере образования в период, когда Ташкент входил в состав Кокандского ханства, и сравниваются научные взгляды исследователей, изучающих историю Коканда.
Ключевые слова: Коканд, образование, медресе, фонд, культура, религия.
Resume: The article examines the reforms in the field of education during the period when Tashkent was part of the Kokand Khanate, and compares the scientific views of researchers studying the history of Kokand.
Key words: Kokand, education, madrasah, fund, culture, religion.
Қўқон хонлиги тарихини ўрганган олимлардан Р.Набиев, [1.1.]
Ҳ.Бобобеков [2.1.], Ш.Махмудов [3.1.], Б.Турсунов [4.1.], Ш.Қўлдошев [5.1.], А.Алихўжаев [6.1.], З.Мадрахимов [7.1.], З.Хатамова [8.1.]нинг илмий тадқиқотларида Тошкент шаҳрининг хонлик таркибига киритилганлиги ва маъмурий-сиёсий, иқтисодий-маданий хаётида бу шахар стратегик аҳамият касб этганлиги хақида маълумотлар мавжуд. Қўқон хонлигида хукмронлик қилган хонлар томонидан бу шаҳарда таълимга оид ислоҳотлар ўтказилганлиги ва таълимнинг ижтимоий ҳимояси хукмдорлар томонидан амалга оширилганлигининг гувоҳи бўламиз. Рус тарихчилари ва саёхатчиларининг асарларида ҳам Тошкентда мавжуд бўлган таълим соҳаси хақида кўплаб маълумотлар учрайди.
Ф.М.Керенский ўз рисоласида Туркистондаги мактаб ва мадрасалар фаолияти, ўқув жараёни, дарсликлар, ўқув хоналари, мударрис ва талабалар ҳамда вақф мулкларининг ҳуқуқий ҳолати каби масалаларни таҳлил этишга ҳаракат қилган. Масалан, Қўқон хонлигининг йирик шаҳарлари – Тошкент, Марғилонда хонлик даври ва империя мустамлакачилиги бошқаруви йилларидаги мадрасаларнинг вақф мулкларини ижарага бериш, улардан олинган даромаднинг тақсимот қоидалари ҳақида кўплаб аниқ маълумотлар келтириб ўтган. [9.1. 34-б.]
А.П.Хорошхин Тошкентнинг Қўқон хонлиги давридаги мактаб ва мадрасалари ҳамда уларнинг 1865 йилдан кейинги аҳволини ўзи тўплаган маълумотлар асосида таҳлил қилишга ҳаракат қилиб, ўз фикр-мулоҳазаларини билдириб ўтган. [10.1. 14-б.]
Тошкентнинг мадрасалари ҳамда масжидлари қошидаги мактаблар фаолияти, тарихи ва Россия империяси истилосидан кейинги тақдири, уларнинг вақф мулклари ва мударрисларнинг ижтимоий, маданий-маънавий ҳаётда тутган мавқеи ёзма манбалар, тарихий ҳужжатлар асосида атрофлича ўрганилган. Масжидларда мактаб, одатда, масжидни қурдирган шахс томонидан ташкил этилган бўлиб, 10 – 30 та бола жойлашадиган хонадан иборат эди. Бу мактабда ўқиш 2 – 5 йил давом этган. Ўқиш эрта тонгда бошланган, соат 10-11 да уйга нонушта қилишга қайтганлар. Тушда эса яна мактабга қайтиб, кечгача юришган. Масалан, Тошкент, Қўқон ва Бухоронинг бир қатор мадрасаларида таҳсил олган муаррих Муҳаммад Солиҳхўжанинг ўзи шаҳар зиёлилари тоифасидан бўлиб, узоқ йиллар ўзи имомлик қилган масжид қошидаги мактаб – дабиристонда болаларга таълим бериш билан машғул бўлган. Мазкур асардаги маълумотларга қараганда, у ўзи мактабдорлик қилган масжидда имомлик қилиш билан бирга шу ерда истиқомат қилган.
Унинг мактаби фақатгина дарс бериладиган таълим ўчоғи эмас, балки мактабдор (яъни Муҳаммад Солиҳхўжа)нинг мадрасада бирга сабоқ олган дўстлари йиғилиб илм-маърифат борасида баҳслар уюштирадиган ва ўша замон ижтимоий-сиёсий воқеаларини муҳокама қиладиган маскан ҳам эди.
1868 йили Тошкентда бўлган А.П.Хорошхиннинг маҳаллий аҳоли вакилларидан олган маълумотларига қараганда, шаҳарда ўғил ва қиз болаларнинг мактаблари алоҳида бўлган. Масжидлардаги мактабларда масжид имоми, баъзида сўфиси дарс берган. Таъкидлаш жоизки, Қўқон хонлигининг йирик шаҳарларида мактаблардан ташқари далоилхоналар ҳам фаолият кўрсатган. [11.1.]
Тошкент мадрасаларидан Бегларбеги мадрасасида 150 та, Абулқосимхон мадрасасида 120 та, Хожа Аҳрор ва Кўкалдош мадрасаларида 80 та, Шарифбой ва Шукурхон мадрасаларида 20 нафардан талаба ўқиган. Мадрасаларда ўқитиш тизимига доир фикр-мулоҳазалар юритиш ҳам жуда муҳим. Таъкидлаш жоизки, бу даврда Тошкентдаги маданий-маънавий ҳаёт, асосан, Тошкент – Қўқон, Тошкент – Бухоро маданий алоқалари асосида ривожланишда давом этган. Уларда давлат ва диний ташкилотлар учун кадрлар тайёрланган. Бундан ташқари, мамлакатдаги маданий-маънавий муҳит, илм-фан ва санъат ривожида ҳам мадрасалар фаолияти, ундаги таълим тизимининг самарадорлиги катта роль ўйнаган. [6.2. 87.] А.Алихўжаев мисол учун 1864 йили Қўқон хони Султон Саъидхон томонидан Тошкентдаги Абулқосимшайх мадрасаси талабаларига ажратилган вақф даромади таълим босқичлари асосида тақсимланганлигини келтириб ўтади. Унга кўра, ажратилган маблағдан “Сарфи Ҳавоий”дан то “Ақоиди Насафий”гача ўқийдиганлар адно даражасига, “Ақоиди Насафий”дан “Ақоиди Жалолий”гача авсат даражасига ва “Ақоиди Жалолий”дан охиригача ўқийдиганлар аъло даражасига ажратилган. Талабаларнинг вақф даромадидан улуши ҳам шунга қараб фарқланган. Масалан, аднога бир ҳисса,
авсатга бир ярим ҳисса, аълога икки ҳисса маблағ тўланиши воқиф томонидан белгиланган. Талабаларнинг асосий дарсликлар билан таъминланиши, одатда, уларнинг ўз зиммасида бўлган. Бундай китоблар сотиб олинган ёки буюртма бериб кўчиртирилган. Лекин аксарият китоблар заҳираси ҳомийлар томонидан сотиб олиш ва шахсий китобларини вақф қилиш ҳисобига бойитилган. Масалан, Тошкентдаги Бўрихўжа мадрасасининг 1263 йил жумод ус-соний ойига (1847 йил май – июнь) мансуб вақфномасида келтирилишича, “халифа домулла Мир Салим марҳум” деб тилга олинган Салим шайх тарафидан “Тафсири Заҳровайн”, “Ҳидоя”, “Ақоиди Насафий”, “Мухтасар ал-виқоя”, “Жомеъ ар-Румуз”, “Салоти Масъудий” каби мадрасаларда ўқитиладиган турли мазмундаги жами 17 та китоб унинг набираси Абдулмуталлиб шайх мударрислик қилаётган Бўрихўжа
мадрасасига вақф қилинган. [6.3.97.]
Мадрасаларга келсак, XIX аср ўрталарида хонлик ҳудудида 350 дан ортиқ мадраса мавжудлиги қайд қилинган. Уларнинг аксарияти йирик шаҳарлар ҳиссасига тўғри келган: Тошкентда 17 та (1865 йилга қадар), Қўқонда 34 та, Марғилонда 17 та, Андижонда 15 та, Наманганда 11 та, Ўшда
5 та мадраса фаолият кўрсатган. [6.4. 94.] 1865 йилдан сўнг Тошкентда, 1876 йилдан кейин тугатилган Қўқон хонлиги ўрнида ташкил этилган Фарғона вилоятида Туркистон генерал-губернаторлигининг махсус маҳкамалари томонидан олиб борилган тадбирлар асосида мактаб ва мадрасаларга оид маълумотлар йиғиб борилган. Улардаги қайдларга қараганда, XV асрдан XVIII аср охиригача бўлган давр оралиғида бунёд этилган таълим муассасалари хонлик даврида ҳам фаолият юритган. Бу ўринда Туркистон генерал-губернаторлигида мактабларга қараганда кўплаб вақф мулкларига эгалик қилувчи мадрасалар ҳақидаги маълумотларга катта аҳамият қаратилгани эътиборга молик.
Мадрасаларга зироат ерларини вақф қилиш бир қатор Тошкент ҳокимлари фаолиятида ҳам кўзга ташланади (масалан, Лашкар бекларбеги, Исо додхоҳ, Қаноат оталиқ, Мирзо Аҳмад қўшбеги). Хусусан, 1836 йилда Исо додхоҳ Хожа Аҳрор мадрасаси фойдасига Қуруқ, Юлғунликсой ва Аччи мавзеларини243, 1858 йили эса Мирзо Аҳмад қўшбеги сув чиқариб обод қилган Занги ота, Оқтепа ва
Эски Тошкент қишлоқларидаги ерларни Мўйи Муборак мадрасасига вақф қилиб
берган. [6.5.106.]
Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, Тошкент шаҳриниг таълим соҳасидаги ислоҳотлари Қўқон хонлиги даврида ҳам ривожланиб борганлиги шаҳарнинг марказий ва географик муҳим аҳамият касб этиши билан бирга ижтимоий талабнинг мавжудлигидан ҳам дарак беради.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати.
1. Набиев Р.Н. Ташкентское восстание 1847 г. и его социальноэкономические предпосылки. – Ташкент: Фан, 1966. – С. 80.
2. Бабабеков Х.Н. Народные движения в Кокандском ханстве и их социально - экономические и политические предпосылки (XVIII - XIX вв.) –Ташкент, 1990. – С. 118.
3. Махмудов Ш. Қўқон хонлигининг маъмурий бошқаруви. Тарих фан. номз. дисс... –Тошкент, 2007.
4. Турсунов Б. Қўқон хонлигида ҳарбий иш ва қўшин:ҳолати, бошқаруви, анъаналари (XIX асрнинг 70-йилларигача) Тарих фан. номз. дисс... – Тошкент, 2006. – Б. 164.
5. Қўлдошев Ш. Қўқон хонлиги ва Шарқий Туркистон ўртасидаги сиёсий - иқтисодий ва маданий алоқалар (ХVIII-ХIХ асрнииг ўрталари): Тарих фан. номз..дисс... – Тошкент ЎзР ФА ТИ, 2009. – Б. 166.
6. Алихўжаев А. Қўқон хонлигининг маданий ҳаётида мактаб ва мадрасаларнинг тутган ўрни (1800-1876 йй.) Тарих фан. номз. дисс... – Тошкент, 2012.
7. Мадрахимов З. Қўқон хонлигида савдо муносабатлари тарихи. –
Тошкент: YANGI NASHR. 2014. – Б. 180.
8. Xatamova, Z. (2020). Expenditure of state funds replenished by taxes in the history of the kokand khanate. EPRA International Journal of Research and Development (IJRD), 5(3), 274-277.
9. Керенский Ф.М. Медресе в Туркестанском крае. – СПб.: Б. и.,1892. – 37 с.
10. Хорошхин А.П. Очерки Ташкента // Сборник статей касающихся до Туркестанского края. – СПб., 1876. –С.86 – 92.
11. Султонов Ў. Муҳаммад Солиҳхўжа ва унинг “Тарихи жадидайи
Тошканд” асари. – Тошкент: O‘zbekiston, 2009. – Б.21.
ФИО автора: Дадажонов Абдумуталиб Каримович
Андижон вилоят адлия бошқармаси бошлиғи 1-даражали адлия маслаҳатчиси
Название публикации: «ЮРИДИК ХИЗМАТ КЎРСАТИШ МАРКАЗЛАРИ
БИЗГА НИМА БЕРМОҚДА?»
Аннотация. Мақолада юридик хизмат кўрсатиш марказлари ташкил этишнинг сабаблари ва кўзланган мақсадлар, юридик хизмат кўрсатиш марказлари фаолиятини ҳуқуқий жиҳатдан ташкил этиш ҳамда юридик хизмат кўрсатиш марказларининг вазифалари хусусида илмий мушоҳада юритилган. Юридик хизмат кўрсатиш марказлари тўғрисидаги низом асосида фаолият олиб борувчи марказларнинг ташкил этилиши орқали қандай ижобий ютуқларга эришилганлиги, юридик хизмат кўрсатиш марказлари бизга нима берганлиги, марказлар фаолиятини такомиллаштириш ва кенгайтиришга оид масалалар ҳуқуқий, илмий-назарий нуқтаи назардан таҳлил этилган. Муаллиф томонидан статистик кўрсаткичлар таҳлил қилинган.
Калит сўзлар: юридик хизмат кўрсатиш марказлари, давлат органлари ва ташкилотлари, юрист, ташкилотнинг юридик хизмат ходими, ички буйруқлар, шартномалар ва бошқа юридик тусдаги норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар.
Давлат органлари ва ташкилотларида юридик хизматлар қонун устуворлигини таъминлаш мақсадида 1993 йилда ташкил этилган бўлиб, 2017 йилга келиб, Ўзбекистон Республикаси Президентининг ПҚ-2733-сонли қарорига асосан уларга алоҳида мақом берилди. Яъни, ташкилотда юрист штатини қисқартириш тақиқланди, уларга мартаба даражаси бериш жорий қилинди, ҳар бир шартнома, буйруқ, юридик ҳужжатлар юрисконсультдан ўтиши мажбурийлиги белгилаб берилди.
Юрист касби ўзи нима? Юрист касби цивилизация тарихида энг қадимий касблардан бири ҳисобланиб, у ҳуқуқ билан бирга пайдо бўлган ҳамда унинг роли қонунчиликнинг ривожланиши, жамият ҳаётининг ҳуқуқий тартибга солиш аҳамияти кучайиши билан ошиб борган. Ҳуқуқни билиш ва уни қўллай билиш давлатнинг кўп функцияларини амалга ошириш учун муҳим шартга айланди.
Мамлакатимизда кучли ҳуқуқий давлат барпо этиш, фуқароларнинг ҳуқуқий онги ва маданиятини юксалтириш, давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари ҳамда хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятида қонун устуворлигини таъминлашда юридик хизмат соҳаси муҳим роль ўйнайди.
Шунга кўра, давлат органлари ва ташкилотлари фаолиятини, айниқса ўрта ва қуйи бўғинда ҳуқуқий жиҳатдан таъминлаш ҳамда уларга сифатли ва профессионал юридик хизмат кўрсатишга қаратилган кенг кўламли ислоҳотлар босқичма-босқич амалга оширилмоқда.
Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 19 майдаги “Давлат ҳуқуқий сиёсатини амалга оширишда адлия органлари ва муассасалари фаолиятини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-5997-сон Фармонига асосан қабул қилинган Вазирлар Маҳкамасининг 2020 йил 17 сентябрдаги 561-сонли қарори билан Наманган, Қарши шаҳри ва Марҳамат туманларида эксперимент тариқасида давлат органлари ва ташкилотларига юридик хизмат кўрсатиш марказлари ташкил этилди. Мазкур марказлар тумандаги 7 та ташкилотларга юридик хизмат кўрсатди.
Қарийб бир йил давом этган экспериментнинг самарали натижаси ҳамда юридик хизмат кўрсатилган ташкилотларнинг юридик соҳасидаги ижобий ўзгаришларни инобатга олиниб, Президентининг 2021 йил
29 июндаги “Давлат органлари ва ташкилотларига юридик хизмат кўрсатиш фаолиятини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-5168-сон Қарори қабул қилинди ва мазкур қарорга асосан жорий йилнинг 1 октябрь санасидан бутун республикамизда Юридик хизмат кўрсатиш марказлари ташкил этилди. Ҳозирги кунда марказлар ҳар бир туман (шаҳар)да 12 та давлат органлари ва ташкилотларига хизмат кўрсатиб келмоқда. Хизмат кўрсатувчи ташкилотларни 7 тадан 12 тага кўпайтирилгани ҳам ижобий натижа берганлигидан далолатдир.
Ушбу қарорнинг қабул қилиниши туман, шаҳар даражасидаги давлат органлари ва ташкилотларига юқори даражали юридик хизмат кўрсатилиши, уларнинг фаолиятида қонунийлик ва қонун устуворлигини янада мустаҳкамлаш, бугунги кунда юридик таъминотга эга бўлмаган ирригация, қурилиш, ветеринария, пенсия жамғармаси каби ташкилотларга юридик хизмат кўрсатиш, ортиқча қоғозбозлик ва коррупцияни келтириб чиқарувчи омилларни бартараф этиш имкониятларини яратиб берди. Хўш, юридик хизматлар кўрсатиш марказлари бизга яна нима бермоқда?
Биринчидан, бюджет маблағлари иқтисод қилинади.
Айни вақтгача туман (шаҳар) даражасидаги ташкилотларда жами 2001 та юридик хизмат штат бирлиги мавжуд бўлиб, уларни сақлаб туриш учун бир йилда ўртача 80 млрд. сўмга яқин бюджет маблағлари сарфланган.
Биргина Қашқадарё, Наманган ва Андижон вилоятларида Юридик хизмат кўрсатиш марказлари ташкил қилиш орқали қарийб 3,5 млрд. сўм, бутун республика туман (шаҳар)ларида ташкил қилиш орқали эса қарийб 40 млрд. сўмдан ортиқ бюджет маблағлари иқтисод қилинди.
Иккинчидан, қонунийлик ва қонун устуворлиги амалда таъминланади.
Давлат органлари ва ташкилотларида қонунийлик ва қонун устуворлигини таъминлаш юридик хизматнинг асосий вазифаси ҳисобланади. Шунга қарамасдан, айни вақтга қадар бир қатор объектив ва субъектив сабабларга кўра ушбу вазифа ижроси етарлича таъминланмаган.
Юридик хизматларнинг қонунийлик ва қонун устуворлигини таъминлаш борасидаги фаолияти уларнинг мустақил эмаслиги, раҳбар ходимларнинг уларга бевосита ёки билвосита таъсири остида етарлича самара бермаган. Бу эса ўз навбатида, давлат органлари ва ташкилотларида ноқонуний ишларнинг авж олишига имкон яратиши шубҳасиз.
Юридик хизматлар кўрсатиш марказлари эса давлат органлари ва ташкилотлари раҳбарларига бўйсунмайди, уларнинг таъсир доирасида бўлмайди, яъни улар тўла мустақил фаолият олиб бормоқда. Бунинг натижасида давлат органлари ва ташкилотларида қонунийлик ва қонун устуворлигини таъминлаш сифат жиҳатидан янги босқичга кўтарилди.
Учинчидан, юридик хизмат кўрсатиш сифати ошади.
Таъкидлаб ўтиш керакки, туман даражасидаги юридик хизмат ходими томонидан қонунчиликда уларга юкланган 39 та функциялардан 30 таси бажарилиши лозим бўлса-да, бироқ амалиётда ушбу юридик хизмат ходимининг ташкилотдаги вазифаси бор-йўғи буйруқлар ва шартномаларни ҳуқуқий экспертизадан ўтказиш (асосан виза қўйиш), заруратга қараб суд мажлисларида иштирок этишдан иборат бўлган холос.
Юридик хизматлар ташкилотларда биргина меҳнат қонунчилигига риоя этилишини етарли даражада ва малакада таъминлай олмаганликлари сабабли, судлар томонидан ноқонуний ишдан бўшатилган фуқароларни ишга тиклаш ва иш ҳақиларини ундириш ҳамда бунинг оқибатида, давлат божи учун бюджет маблағлари сарфланаётганлигини кўриш мумкин.
Юридик хизмат кўрсатиш марказлари ташкил этиш орқали улар фаолиятига тааллуқли бўлмаган функция ва вазифалар олиб ташланди. Натижада юридик хизмат кўрсатиш марказлари ходимларининг ўзларига юкланган вазифаларни самарали бажариши таъминланди.
Тўртинчидан, ортиқча ўрганишлар, текширишлар олди олинади.
Туман даражасидаги юридик хизматлар ташкилотларда қонун устуворлигини ва қонунийликни таъминлай олмаган, шу сабабли ташкилотдаги қонунбузилишлар адлия бўлимлари томонидан жойларда ўтказилган ўрганишлардан кейингина бартараф этилган.
Масалан, 2021 йилнинг 9 ойи давомида адлия бўлимлари томонидан туманларидаги давлат ташкилотларига нисбатан 1485 та тақдимнома киритилган бўлиб, 1758 та ҳужжат бекор қилинган.
Юридик хизмат кўрсатиш марказлари адлия бошқармалари ҳузурида ташкил қилинганлиги сабабли, туман даражасидаги юридик хизматлар фаолиятини ўрганиш, текшириш зарурати қолмайди. Бевосита назорат вужудга келади. Бу ҳам адлия ходимлари меҳнат унумдорлиги ошишига, фуқароларга хизмат кўрсатиши учун кўпроқ вақт ажратилишига замин яратади.
Бешинчидан, соҳага ахборот-коммуникация технологиялари жорий этилди.
Туман даражасидаги давлат органлари ва ташкилотларида замонавий ахборот-коммуникация технологиялари жорий этилишининг суст эканлиги юридик хизмат ходимлари томонидан ҳужжатларни ҳуқуқий экспертизадан ўтказиш жараёнига салбий таъсир кўрсатган.
Марказлар фаолияти замонавий IT технологиялари билан тўлиқ таъминланди ҳамда давлат органлари ва ташкилотлари билан ўзаро ҳужжат алмашинуви “E-huquqshunos” ягона электрон тизим орқали амалга оширилмоқда.
Марказлар ҳамда давлат органлари ва ташкилотлари ўртасида ҳужжат алмашинувининг ягона электрон тизимини жорий этиш орқали бугунги пандемия шароитида ишларни масофавий ташкил этишда ҳам имкониятини яратади.
Шунингдек, Марказларини ташкил этишда профессионал юридик хизмат кўрсатишнинг марказлашган тизимини яратиш, ортиқча қоғозбозлик ва коррупцияни келтириб чиқарувчи омилларни бартараф этиш, давлат органлари томонидан қабул қилинадиган барча юридик ҳужжатларни қонуний ҳамда ҳар томонлама пухта ва сифатли бўлишини таъминлаш, юридик хизмат кўрсатиладиган ташкилотларда ҳуқуқни қўллаш амалиётини такомиллаштириш ва ходимларининг ҳуқуқий саводхонлиги ва ҳуқуқий маданиятини ошириш, юридик хизмат кўрсатиладиган ташкилотларнинг мулкий ҳамда бошқа ҳуқуқ ва қонуний манфаатлари ўз вақтида, ҳар томонлама ва самарали ҳимоя қилинишини таъминлаш асосий мақсадлар деб кўзланган.
Мазкур қарор билан 2021 йил 1 октябрь кунидан туман, шаҳар даражасидаги 12 давлат органлари юридик хизматларининг мавжуд 1 минг 182 та штат бирликлари ҳисобидан Марказлар фаолиятини ташкил этиш учун 1 056 та штат бирликлари ташкил этилди.
Шу жумладан, Андижон вилоятида жами туман (шаҳар) даражасидаги давлат органлари юридик хизматларининг мавжуд 128 та штат бирликлари ҳисобидан Марказлар фаолиятини ташкил этиш учун 81 та штат бирликлари ташкил этилди. Андижон вилояти бўйича марказларга ажратилган мазкур штат бирликлари тегишли тест ва суҳбатлардан ўтган номзодлар билан тўлдирилди. Вилоят адлия бошқармаси томонидан марказларга зарур моддий-техника воситалари, мебел ва бошқа жиҳозларни харид қилишга буюртмалар шакллантирилиб, зарурий воситаларни харид қилиш бўйича қонунчилик ҳужжатларида белгиланган тартибда харид қилиш тартиб-таомилларига мувофиқ шартномалар тузилди ва ҳозирги кунга қадарли барча туман (шаҳар) юридик хизмат кўрсатиш марказлари зарурий моддий-техника воситалари, мебел ва бошқа жиҳозлар билан тўлиқ таъминланди.
Шунингдек, Адлия вазирлиги томонидан ишга туширилган “E-huquqshunos” электрон дастур орқали биргина Андижон вилоятида 2021 йилнинг 20 ноябрь ҳолатига (марказларнинг 50 кунлик фаолияти давомида) Марказлар томонидан давлат органларининг 8121 та буйруқ ва 1611 та шартнома лойиҳалари ҳуқуқий экспертизадан ўтказилди, 112 та мурожаатлар белгиланган тартибда ўрганиб чиқилди ҳамда 160 га яқин қонунчиликка зид бўлган буйруқларни қабул қилиниши ва шартномалар имзоланиши олди олинди.
Марказлар томонидан аҳолига ва бевосита ижрочиларга янги қабул қилинган қонун ҳужжатлари ижросини таъминлаш ҳамда ходимларнинг ҳуқуқий саводхонлигини ошириш бўйича 1667 та ҳуқуқий тарғибот тадбирлари ўтказилди.
Шу ўринда айтиш жоизки мурожаатларнинг аксарияти мактаблар, мактабгача таълим муассасалари ва соғлиқни сақлаш тизимини қуйи бўғинларидан келиб тушган.
Вилоят бўйича статистик кўрсаткичларни оладиган бўлсак, вилоятда жами 767 та мактаб мавжуд бўлиб, ушбу мактабларда 41 мингдан ортиқ ходимлар, 543 та мактабгача таълим муассасаси мавжуд бўлиб, уларда жами 21 мингдан ортиқ ходимлар фаолият юритаётганлиги кўриш мумкин.
Бундан ташқари вилоятда 6 та давлат олий ўқув юртлари мавжуд бўлиб, жами 4 мингдан ортиқ ходимлар мазкур ўқув муассасаларида иш билан таъминлаган.
Бу эса ўз навбатида мазкур таълим ташкилотларининг вилоят даражасидаги бошқармаларида фаолият олиб бораётган юридик хизмат ходимлари томонидан барча ходимларни конституциявий, меҳнат ва фуқаролик ҳуқуқларини етарлича ҳимоя қилиш имконини бермайди. Натижада, ходимларнинг қонун билан ҳимояланган ҳуқуқларини бузилишига ва бузилган ҳуқуқларини тиклаш масаласида турли хил суд органлари ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи идораларга мурожаат қилишига сабаб бўлмоқда.
Юқорида келтирилган асосларни инобатга оладиган бўлсак ҳамда ташкил этилган Марказлар фаолиятини янада такомиллаштириш ва кенгайтириш мақсадида олий ўқув юртлари, мактаб ва мактабгача таълим муассасаларига ҳам Марказлар томонидан ҳуқуқий хизмат кўрсатиш амалиётини йўлга қўйиш мақсадга мувофиқ бўлади.
Натижада, марказ ходимларига қонун ҳужжатларига асосан берилган имконият ва ҳуқуқлар ёрдамида ушбу ташкилотларда фаолият олиб бораётган ходимларни ҳуқуқлари тўлиқ ҳимоя қилинишига ва қонун ҳужжатларига риоя этган ҳолда юридик тусдаги ҳужжатларини қабул қилинишига эришилади.
ФИО авторов: Ҳамидова Умида Абдуллаевна
Самарқанд вилояти Жомбой туман ХТБга қарашли 25- мактаб Тасвирий санъат ва Чизмачилик фани уқитувчиси. Рахмонқулова Зулхумор Абдуллаевна
Педагогика ва Психология укитувчиси
Название публикации: «ТАСВИРИЙ САНЪАТ ДАРСЛАРИДА НОАНЪАНАВИЙ УСУЛЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ БОЛАЛАР
РИВОЖЛАНИШИГА ИЖОБИЙ ТАЪСИРИ»
Аннотация-Тасвирий санъат боланинг ижтимоий ривожланишида тутган урни ва бола онгининг ҳиссий ривожланиши ҳақида суз боради.
Калит сўз-Тасвирий санъат, ижодий жараён, ноанъанавий фаолият, шахс, борлиқни тасвирлаш, майда маторика, борликни кузатиш, аҳлоқий меъёр.
Санъат – бу шахснинг фикрлари, ҳиссиётлари, эътиқоди ёки ғояларини сезиш органларимиз орқали қабул қилишимиз мумкин бўлган маҳсулотга айланишидир.
Санъат жуда ҳам кўп турларга бўлинади. Улар: мусиқа, кино, театр, хореография, тасвирий санъат ва бошқалардир. Одатда борлиқни тасвирий образларда, шаклларда, фазовий кенгликда ёки текисликда (қоғоз юзасида, девор юзасида ва ҳоказоларда) акс эттирадиган санъат – тасвирий санъат деб аталади.
Тасвирий санъат тушунчаси кенг маънога эга. Тасвирий санъат дейилганда, графика, рангтасвир, ҳайкалтарошлик санъати тушунилади. Меъморчилик ва декоратив-амалий санъат асарлари ҳам қисман тасвирий санъатга киради. Барча санъат асарларида ижодкорнинг мақсади, фикри, ҳистуйғулари, орзу-истаклари ўз аксини топади.
Бола ўсиб улғаяр экан у дунёни англашга уринади. У ўй-ҳаёллари ва ҳиссиётларини англай бошлайди, болада атрофида содир бўлаётган воқеаларга муносабат шаклланади. Дунёқараш, фикрлаш, хотира, тасаввур қилиш жараёнлари фаоллашади ва интелектуал ўсиш бошланади. Шахс шаклланиши жараёнида миянинг чап ва ўнг шарларининг бир хилликда шаклланиши муҳим аҳамиятга эга. Америкалик нейропсихолог Р.Сперрининг айтишича, миянинг ҳар бир ярим шари дунёни англашнинг маълум қисмларига жавобгар ва кўп ҳолларда вазифасини мустақил равишда бажаради. Мияни самарали ишлаши учун мия ярим шарларининг ўзаро таъсири жуда ҳам муҳим аҳамиятга эга.
Миянинг ўнг ва чап ярим шарлари бир хил яхши ривожлантирилиши керак.
Бола онгининг ривижланиши жараёнида, одатда ота-оналар, устозлари ўқиш, ёзиш, ҳисоб-китоб, мантиқий фикрлашни ривожлантириш ва тилларни ўрганишларига катта эътибор беришади. Буларнинг барчасига миянинг чап ярим шари жавоб беради. Миянинг ўнг ярим шарини ривожлантириш учун эса, мусиқа, рақс, рассомчилик ва бошқа санъат турлари билан шуғулланиш керак. Санъат борлиқни ҳиссий англашга ўргатади ва боланинг шахс сифатида ривожланишига ҳамда ижодий фаолиятини ўстиришга ёрдам беради.
Айниқса кичик мактаб ёшидаги боланинг ўрганиш фаолияти қанча рангбаранг ва турли-туман бўлса, унинг ўсиб улғайиши ва ривожланиши ҳам шунчалик ҳар томонлама муваффақиятли амалга ошади. Кичик мактаб ёшидаги болалар билан яқин алоқада бўлиш, уларни ҳар томонлама ривожлантиришнинг энг маъқул йўлларидан бири бу тасвирий ва ижодий фаолият бўлиб, ушбу методика болаларга ўз устида мустақил ишлаш ва ноодатий гўзалликлар яратиш учун замин яратиб беради. Бу жараён босқичма-босқич, оддийдан мураккабга қараб олиб борилади.
Болалар учун тасвирий санъатнинг анъанавий усуллари – мўйқалам, қаламдан фойдаланиш орқали бирон-бир буюм, шакл ёки сюжетни чизиш анча қийинчилик туғдиради. Фақатгина ушбу буюмлардан фойдаланиш уларнинг ижодий қобилиятларини тўлиқ ёки кенг тарзда очиб беришга имконият яратмайди. Уларнинг тасаввур ва фантазиялари ривожланишига ҳалақит беради.
Кўп йиллик педагогик тажрибаларнинг кўрсатишича, болаларда керакли тасвирий лаёқатнинг этишмаслиги ва ўзлари ифодалаш қийин деб топган шаклларни ўз расмларидан чиқариб ташлаши – ташқи муҳит билан эмин-эркин муомала қила олмасликка олиб келади. Боланинг ўз ижодий ишида камол топиши ва ўзи хоҳлаган нарса ҳамда шаклларни мустақил ва мамнуният билан тасвирлаши учун катталарнинг ўз вақтида берган ёрдами жуда муҳимдир.
Расм чизишнинг кўпгина ноанъанавий усуллари мавжуд бўлиб, улар болаларга, хоҳлаган нарсани чизиш ва ўзлари хоҳлаган натижага эришиш имконини беради. Масалан, қайси бола бармоқлари билан расм чизишни ёки қоғозга кафтининг суратини тушириш, пахтали таёқчалар билан чизиш, рангли доғ ҳосил қилиш ва бирор-бир қизиқарли, чиройли расмга эга бўлишни хоҳламайди.
Тасвирий санъатда ноодатий материал ва усуллардан фойдаланиш болаларнинг майда қўл моторикаси, тери сезгиси, кўз билан чамалаш, қоғоз сатҳини аниқлаш, диққат ва сабр-тоқат, тасвирий маҳорат, кузатувчанлик ва ҳиссий сезгирликни ривожлантириш ва яхшилашга ёрдам беради.
Ижодий жараён ҳақиқий мўжиза бўлиб, ушбу жараён давомида болаларнинг ижодкорлик руҳидаги нодир қобилиятларини намоён қилишини қувонч билан кузатиш мумкин. Натижада улар ижодкорликнинг фойдали томонларини нафақат ижод давомида, балки ҳаётнинг барча жабҳаларида ҳис этадилар, содир этилган хатоларни, муаммоларни тўсиқ сифатида эмас, балки мақсадга эришиш учун яна бир одим деб ҳис қила бошлайдилар.
Кичик мактаб ёшидаги болалар билан ишлаганда қуйидаги ноанъанавий усуллардан фойдаланиш тавсия қилинади:
Ø бармоқчалар билан чизиш;
Ø пахтали таёқчалар билан чизиш;
Ø кафтлар ёрдамида тасвирлар ҳосил қилиш;
Ø зарба бериш усулида расм чизиш;
Ø поролон ёки пўкак билан расм чизиш;
Ø шам ва акварел билан расм солиш;
Ø қум билан чизиш;
Ø совун кўпиги билан чизиш;
Ø ғижимланган қоғозга чизиш;
Ø кляксография;
Ø туз билан расм чизиш;
Ø қолип (трафарет) ёрдамида расм чизиш;
Ø бўёқларни тараш усулида расм чизиш;
Ø пластилинография;
Ø барглар ёрдамида расм чизиш в.б.
“Гуллаган дарахт”
• Гуллаган дарахт расмни чизиш учун ярми кўк, ярми яшил ранг билан фон берилган қоғоз қулай. Дастлаб мўйқалам ёки пахтали таёқча ёрдамида ушбу қоғозга дарахтнинг новдаси чизилади.
• Сўнг дарахт новдаси бармоқлар ёрдамида гуллар билан безатилади. Бунинг учун паролонга оч пушти ранг қуйилади ва бармоқларни паролонга ботириб, кейин қоғозга босилади.
• Дарахт атрофига ҳар хил рангдаги капалакларни ҳам чизиш мумкин.
Ноанъанавий тасвирий фаолиятнинг вазифалари:
Таълимий:
турли хил чизиш усулларидан фойдаланган ҳолда мўйқалам, акварел, гуаш ҳамда ҳар хил бўёқлар билан ишлаш маҳоратини эгаллаб олишга кўмаклашиш;
б) амалий-декоратив санъатнинг сеҳрли дунёси билан таништириш;
в) тасвирланаётган образ таркиби, уни чизиш усулини ўйлаб топишни
ўргатиш.
Ривожлантирувчи: билим олиш ва тушуниш жараёнларини ривожлантириш: ўзлаштириш,
эътибор, зеҳн, ижодий ва мантиқий фикрлаш, тасаввур;
б) қўлнинг майда моторикасини ривожлантириш;
в) эстетик ақл-идрок ва ритм ҳиссини ўстириш;
г) рангларни англаш маҳоратини ривожлантириш;
д) фаоллик, эркинликнинг ўсишига имкон яратиш;
е) ижодий тасаввур ва фантазия яратиш ташаббусини ўстириш;
ж) ўз ишини баҳолаш учун керакли бўлган ўзини таҳлил қилиш
кўникмаларини ривожлантириш;
з) эстетик дидни ўстириш.
Тарбиявий:
рассом меҳнатига нисбатан ҳурмат билан муносабатда бўлиш; б) ишдаги тартиб, аниқлик ва меҳнатсеварлик;
в) ўзаро ёрдам ҳисси ва коллективда ишлаш;
г) Ватанига, халқига, табиатга муҳаббат ҳамда анъана ва урф-одатларга
нисбатан ҳурмат ҳиссини тарбиялаш.
Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, ноанъанавий усуллардан фойдаланиш болаларга ўзларини эркин, қўрқмай, самимий ҳис қилишга, завқ билан ишлашига имкон яратади, тасаввурни ривожлантиради ҳамда ўз фикри ва ғоясини ифодалаш учун тўлиқ эркинлик беради.
Шунингдек шахсиятини ривожлантириш билан бирга, интеллектуал салоҳиятига ижобий таъсир кўрсатади, ижтимоий аҳлоқий меъёрларни шакллантиришга ёрдам беради, ижодий фикрлашни ўргатади, ижодий дарслар болани ўзига ишончини шакллантиришга ёрдам беради. Санъат билан танишув жараёнида бола кузатиш, таҳлил қилиш, фикрлаш ва изоҳлашни ҳамда ҳиссиётларини ифодалашни ўрганади, ностандарт фикрлаш, нутқ ва эътибор ривожланади, маданият воситаси сифатида санъат дунё қарашни кенгайтиради ва дунё маданияти билан таништиради.
Бола шахсиятини уйғунлашган ҳолда ривожланишига ёрдам берадиган тасвирий фаолият дарсларида устоз ва ота-онанинг вазифаси, болани нафақат жаҳон асарлари билан танишишига шароит яратиш, балки уларга санъатда ўз дунёсини яратишда ҳам ёрдам беришдир.
ФИО автора: Gaziyeva Dildora Raxmatullayevna
Toshkent viloyati, Chilonzor tumani
5-umum ta`lim maktabi boshlang`ich sinf o`qituvchisi
Название публикации: «MILLIY TILNI QANDAY SAQLAB QOLISH
MUMKIN?»
Annotatsiya: Til deb murakkab muloqot tizimiga yoki shu tizimni oʻrganish va ishlatish qobiliyatiga aytiladi. Tilni oʻrganuvchi sohaga tilshunoslik deyiladi.
Jahon tillari miqdorini aniqlash uchun til va sheva orasida farq oʻrnatish zarur.
Shunga qaramay, tillar soni 6—7 ming orasida, deb hisoblanadi.
Tabiiy til soʻzlashuv yoki imo-ishora orqali tarqaladi, biroq har qanday til eshitish, koʻrish, sezish stimullari yordamida yozuv, braille yoki hushtak kabi ikkilamchi vositaga kodlanishi mumkin.
Kalit so`zlar: milliy tilni, millat.
Milliy til — umumiy hudud, iqtisod va maʼnaviy boylik bilan birga millatni tashkil etuvchi ijtimoiytarixiy kategoriya. Millatning oʻzaro aloqa vositasi hisoblangan Milliy til 2 shaklga ega: ogzaki va yozma. Milliy til kabila, elat tillaridan farqlanadi.U, odatda, millatni birlashtirib turuvchi yagona til vazifasini bajaradi. "Milliy til" tushunchasi tilning yashash shakllariga aloqadordir, u til mavjudligining alohida turi boʻlib, mavjudlikning boshqa tur(lar)iga (urugʻ, kabila yoki elat tiliga), shuningdek, boshqa Milliy tillarga qarama-qarshi qoʻyilishi (mas, oʻzbek tilining qozoq tilidan farqlanishi) mumkin. Har bir millat oʻz tiliga ega. Baʼzan bir millat bir necha tilga ega boʻlishi mumkin: belgiyaliklar — bir millat, lekin fransuz va vallon tillarida soʻzlashadi. Shveysariyaliklar — yagona millat, lekin ular nemis, fransuz, italyan va retoroman Milliy tillarida soʻzla-shadi. Aksincha, bir necha millatlar bir Milliy tildan foydalanadilar, xususan, AQSH, Angliya, Avstraliya va boshqa inglizcha soʻzlashuvchi mamlakatlarda ingliz Milliy tilining variantlari, yaʼni britaniya ingliz, amerika ingliz, avstraliya ingliz variantlari qoʻllanadi. Milliy tilning hosil boʻlishi uzoq va murakkab jarayondir. Milliy tilning shakllanishidagi eng oliy bosqich milliy adabiy til hisoblanadi. Biroq Milliy til adabiy tildan farqdanib, ogʻzaki nuqt va xalq shevalarini ham oʻz ichiga oladi.
Ma’lumotlarga ko‘ra, dunyoda 6 mingdan ortiq til mavjud bo‘lib, ularning 90 foizi yo‘qolib ketish arafasida. Bu ko‘rsatkich asosan kam sonli millatlar tilida uchraydi. Chunki bu tillarda so‘zlovchilarning ayrimlari o‘z yozuviga ega bo‘lsa, aksariyati bundan bebahra. Masalan, Afrika tillarida so‘zlovchilarning 80 foizi hamon o‘z yozuvlariga ega emas. Shuning uchun ham bunday tillar inqiroz yoqasida.
Tilning yo‘qolib ketishiga asosiy sabab nima?
Qachon til yo‘qoladi? Qachonki, ona tili o‘rganilmasa va boshqa til ustunlik qilsa. Ma’lumki, hozirda internet tilining 80 foizdan ortig‘i ingliz tilida. Shu sababli yurtimizda ham keyingi paytda chet so‘zlarning kirib kelishi ancha ko‘paydi. Bu esa tilimizdagi so‘zlarning kamayishiga va yangi terminlar paydo bo‘lishiga sabab bo‘lmoqda.
Masalan, "trening" so‘zi inglizcha "training" bo‘lib, o‘zbek tilida o‘rgatish, tarbiyalash, mashg‘ulot, mashq qildirish ma’nolarini bildiradi. Tilda seminar-trening, o‘quv-trening shaklida qo‘llaniladi. Ammo bu so‘z rus tili orqali "trenirovka" tarzida o‘zlashgan va sport sohasida qo‘llaniladi.
Qarang, tilda bir terminning paydo bo‘lishi ikki sohada ta’sirini ko‘rsatdi va o‘zbek tilidagi so‘zlarning kamroq talaffuz qilinishiga sabab bo‘ldi.
Katta kamchiligimiz ham shunda. Tilimizda yangi so‘z hosil bo‘lishi bilan eskisini unutamiz. Tilshunos olimlarning fikricha, yana 25 yildan so‘ng hozir muomalada bo‘lgan tillarning o‘ntasidan bittasi saqlanib qolar ekan.
Xo‘sh, biz milliy tilni qanday saqlab qolamiz? Bu haqda fikrlashishdan oldin saqlab qolingan milliy til haqida to‘xtalsam.
Navaxo - Amerika qit’asida eng keng tarqalgan mahalliy til. 2011-yilgi hisobkitoblarga ko‘ra, bu tilda so‘zlashuvchilar soni deyarli 170 ming kishiga yetgan.
Bir paytlar bu tilda yo‘qolish xavfi bor edi. Lekin Navaxo xalqi tilni o‘rgatish uchun turli dasturlar ishlab chiqishdi. Hozir hatto Navaxo darslari bo‘lgan institutlar, kollejlar va universitetlar ham bor.
Har xil turdagi ommaviy axborot vositalari Navaxo tiliga tarjima qilingan. Bu tilda efirga uzatiladigan bir nechta radiostansiyalar mavjud.
Shu o‘rinda savol tug‘iladi, biz milliy tilni asrash uchun nima qilyapmiz?
Fikrim avvalida o‘z yozuviga ega bo‘lmagan tillar haqida gapirgandim. Yozuv masalasi eng katta kamchiliklarimizdan biri. Chunki bu borada 32 yildan buyon bir qarorga kelmaganmiz.
To‘g‘ri, keyingi yillarda bu borada qator ishlar amalga oshirildi. Ammo kutilgan natijaga erishilgani yo‘q. Yozuvning o‘zgarishi bilan so‘zlarning shakli ham, talaffuzi ham o‘zgarishi va ayrim so‘zlar yo‘qolishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Bu kabi muammolar aytilgani bilan amalda hal qilinmasa, muammoligicha qolaveradi. BMT ekspertlarining fikricha, milliy tilni saqlab qolish uchun ona tilidan ta’lim tizimida keng foydalanishni yo‘lga qo‘yish kerak. Shuningdek, tilning milliy korpusini yartish, reklama va peshlavhalardagi yozuvlarni o‘zbeklashtirish, terminlar lug‘atini ko‘paytirish, milliy tilni saqlovchi tarjima dasturlari ishlab chiqish oldimizda turgan muhim vazifalardir.
Dunyoda qutlovlar bor
Biri biridan go‘zal,
Dunyoda tabriklar bor Biri biridan ezgu.
Va lekin bu olamda
Topilmas hech bir mahal Ona-yurt qutlovidan
Balandroq biror tuyg‘u.
Shu mo‘’jaz hayotimni
El-yurtga bog‘labman to,
Bir ketmonchi o‘g‘liday Unga eshman, tirikman. Kahrabo tizimchaning
Donasi kabi go‘yo
Mustahkam shu qatorning Taqdiriga sherikman.
Tong bilan jahon bo‘ylab
Bir xabar qoqdi qanot,
O’zbek yana o‘z so‘zin Ustuvor do‘ndiripti.
Betimsol taloto‘pda
Muzaffaru bosabot,
O’zbek yana do‘ppisin Qiyalab qo‘ndiripti.
Million yillik so‘z erur
Paxta bizning lug‘atda,
Jo‘yaklarda boshlangan Onalar to‘lg‘oq dardi.
Mabodo o‘simlikka
Zabon bitsa, albatta, Paxta navi eng avval
O’zbekcha gapirardi.
Odati nurin sochar
Olamga har kun quyosh,
Bag‘rida ne sirlar bor,
Sig‘maydi tasavvurga!
Shu bir chanoq paxta ham
Zohirdan ma’sum, yuvosh
Va lekin zahmatlari
Sig‘mas ongga, shuurga.
Dunyoda insonlar bor,
Mayda bir armon sabab, Bir-birin yoqavayron, Tuproqqa qorishadi...
Olamning egnin butlash .
O’zbekka shudir matlab,
Shu armon, deb cho‘ng xalqim Bir umr olishadi.
Bizning uygan xirmonga
Chambar qilsang chechakdan,
Yulduzlar shabnam misol Bo‘ladi unga inju.
Bolasi uyda qolgan
Mushtipar kelinchakdan Xizrsifat cholgacha .
Barchaning mehnati bu!
Xalqim, sensan ellarga
To‘kin dasturxon tuzgan,
Ne’mating o‘zingga ham Barqaror bo‘lsin, deyman.
Uygan bu xirmoning ham
Quyoshga qo‘lin cho‘zgan
Muhtasham haykalingga
Poydevor bo‘lsin, deyman!
1981
Abdulla Oripov
FOYDALANGAN ADABIYTLART RO`YHATI:
1. https://uz.wikipedia.org/wiki/Bosh_Sahifa
2. https://uzbaza.uz/til-haqida-sherlar/
3. https://sirlar.uz/til-haqida-sherlar/
4. https://bilimlar.uz/sherlar/til-haqida-eng-sara-sherlar/
5. https://sirlar.uz/til-haqida-sherlar/
6. https://forum.ziyouz.com/index.php?topic=1748.0
7. http://til.gov.uz/uz/news-and-announcements/anons/157 ФИО автора: Халимов Зафар Хатамович
Ўзбекистон Миллий Университети магистри
Название публикации: «МИЛЛИЙ ВА УМУМИНСОНИЙ АХЛОҚИЙ НОРМАЛАРНИНГ ТАБИИЙ АТРОФ МУҲИТГА МУНОСАБАТНИ
БОШҚАРИШДАГИ ЎРНИ»
Аннотация: Ушбу мақолада экологик муносабатлар глобаллашувининг маънавий-ахлоқий жиҳатлари илмий асосда таҳлил килинган.
Таянч сўзлар: Ахлоқий нормалар, глобал экологик барқарорлик, миллий ва умуминсоний аҳлоқий нормалар, қадрият, экологик маданият, экологик таълим-тарбия.
The role of national and universal moral norms in the management of attitudes
towards the natural environment
Khalimov Zafar Khatamovich
National University of Uzbekistan Annotation: In this article contains a scientific analysis of the moral and ethical aspects of the globalization of environmental relations.
Key words: Ethical norm, global environmental stability, national and universal norm of ethics, value, ecological culture, ecological education.
Инсониятнинг тарихий ривожланиш тажрибалари бир ижтимоий- сиёсий тузумдан бошқасига ўтиш даврида “табиат-жамият-инсон” муносабатларида ҳам анъанавийлик ва ворисийлик ўртасида узилишлари рўй беришини кўрсатиб берган. Хусусан, иқтисодий ва сиёсий ҳаётнинг беқарорлашуви бевосита экологик муносабатларда ҳам кузатилади. Лекин, экологик муносабатлар глобаллашуви бу жараённи бошқаришни маънавий-ахлоқий жиҳатдан такомиллаштиришни талаб қилади.
Экологик ахлоқ нормаларининг “табиат-жамият-инсон” муносабатларини оқилона бошқаришдаги ролини тушуниб олиш учун муҳим фалсафий аҳлоқий тушунча бўлган қадриятлар билан муносабатини қисман кўриб ўтиш мақсадга мувофиқ. Қадриятлар - жамият ва шахс маданий ривожланишини тартибга солувчи муҳим омиллардир. Шунинг учун ҳам бу масала файласуфлар, социологлар, антропологлар ва психологлар томонидан диққат билан ўрганиб келинади. Қадрият тушунчасисиз маданиятшунослик ўз вазифасини бажара олмайди. Ёхуд қадрият инсонни фаолиятга ундончи ҳодисадир. Питрим Сорокин фикрича, ҳар қандай маданиятнинг асоси. Аксиология фани маданиятни қадриятлар тизими, уларнинг сифат кўркини ифодаси деб шарҳлайди. Қадриятларга нисбатан барқарор қарашлар маданиятни тушунишнинг ўзагини ташкил қилади, уларнинг асосий принциплари иқтисодий, сиёсий ва ижтимоий тузилмаларда, фанда, санъатда, аҳлоқда, ҳуқуқда, динда, менталитетда ва турмуш тарзида ўз аксини топади. Шундай экан шахс экологик ахлоқни шаклланишида қадриятларнинг аҳамиятини кўрсатиш муҳим аҳамият касб этади. Ушбу масалани ҳаммага маълум бўлган қуйидаги фикрлар замирида кўриб чиқсак, бунга тўла ишонч ҳосил қиламиз.
Инсон бир вақтнинг ўзида насроний, мусулмон, буддист, этник дин тарафдори, ёки конфуцийчи бўлиши мумкин, аммо табиатни севмасдан, уни асраб-аввайламасдан маданиятли бўла олмайди. Шунингдек, инсон ўз касбкорининг устаси бўлиши мумкин, аммоўзи яшаган, ўсган ва меҳнат қилаётган табиий муҳитни асраб-авайламасдан, уни мусаффолиги ва тозалигини ҳимоя қилмасдан туриб, ҳам ахлоқли, ҳам маданиятли бўла олмайди.
Яқин кишиларига муҳаббат ҳисси ҳар кимга ҳам ато этмаган, бундай туйғуни тарбиялаш жуда мураккаб ва сердиққат вазифа, шунингдек табиатга муҳаббатни тарбиялаш ўз-ўзига нисбатан муносабатни билдиради, инсон экологик ахлоқи ва маданиятининг моҳияти ҳам ана шунда. Адабиётларда аҳлоқий маданият тушунчасида маданиятда эзгулик, ёвузлик, адолат, адолатсизлик ва ҳоказолар тўғрисидаги меъёрлар муҳрланади. Бу тасаввурлар, меъёрлар одамларнинг хатти-ҳаракатларини моҳиятини билдиради ва бошқаради, ижтимоий воқеаларни тавсифлайди. Индивид аҳлокий қарашлар ва қоидаларни ўзлаштирар экан, уларни аҳлокий фазилат ва эътиқодга айлантира боради. Дарҳақиқат, инсонлар ўзаро муносабатларида қанчалик аҳлоқ меъёрларига амал қилса табиатга ҳам шундай аҳлоқий муносабатда бўлиши зарурият. Табиатга, атроф муҳитга аҳлоқий муносабатда бўлиш, ҳар бир инсон ижтимоий ҳаёти ва фаолиятининг асосий тамойили, белгиловчи қойидаси бўлиши керак. Аҳлоқий маданият таълим тарбия, кундалик ҳаёт кечириш, турмуш тарзи, ўзаро алоқалар жараёнида шаклланади. Шунингдек, инсоннинг экологик маърифатидаги ахлоқийлик унинг табиатга муносабатида яққол кўриниб, табиат, жамият олдидаги бурч ва жавобгарликни жиддий масала қилиб қўяди.
Бу табиатдан тўғри фойдаланишнинг муҳим аҳлоқий омили, ҳар бир шахснинг экологик онги, ахлоқи ва маданияти шаклланишининг ҳамда яратувчилик фаолиятининг муҳим шартидир. Инсоннинг экологик маънавийахлоқий масъулияти унинг атрофдаги табиий муҳитда қанчалик ахлоқий фаолият кўрсатяпти-ю қандай феъл – атворга асосланаяпти, у табиат умуммиллий ижтимоий бойлик эканлигини англайдими, ўзини табиатга бўлган муносабатини инсонийлик тамойиллари асосида бошқара оладими, деган масалаларга келиб тақаламиз.
Юқоридаги муаммоларнинг ечими инсонда экологик аҳлоқий маданиятни шакллантириш мезони ҳисобланади. Инсоннинг табиатга ахлоқий муносабати унинг кундалик фаолиятида аниқланади. Айни пайтда ҳар бир шахснинг аҳлокий-экологик фаолияти жамиятнинг мақсад ва вазифалари воситасида белгиланади. Шу ерда экологик ахлоқ нормаларининг илмий-методологик конценциясини ишлаб чиқиш ва ундан амалиётда фойдаланиш зарурияти келиб чиқади. Демак, экологик ахлоқ нормалари муайян илмий-методологик тизимга асосланиши керак, бу ҳол табиатга нисбатан қадриятли муносабатни шаклланишига ва ижтимоий-ахлоқий нормаларнинг қарор топишига хизмат қилади. Этика фанига доир классик адабиётларда одамларнинг ўзаро муносабатларида юз бераётган хатти-харакатлар назарда тутилади. Қисқартириб айтилган бу тушунчани, кенгайтирилган ҳолда қаралса одамни табиатга бўлган муносабати, хатти-харакати ҳам аҳлоқийлик, аҳлоқий экологик маданият билан бевосита боғлиқлигини кўрамиз. Ахлоқий экологик маданиятни амалга оширишда инсоний сифатларни шаклланишини доимо ҳисобга олмоқ керак. Шахс ўзидаги инсоний сифатларни ўз кобиғига беркитиб олмаслиги, жамиятдан ажралиб қолмаслиги аксинча ижтимоий-яратувчилик, ахлоқий-экологик фаолятига сафарбар этиши, яъни ижтимоий шахс сифатида гавдаланиши шарт.
Юқорида айтиб ўтилганидек, инсон ўз моҳиятига кўра, ижтимоий. Шунинг учун шахс тушунчаси ижтимоий шарт-шароитлар, ижтимоий мазмун, ижтимоий фаолият билан характерланади, уни ижтимоий позицияси ва кўзлаган мақсади баҳоланади. Шахсни ҳамма вақт юқори даражадаги фаоллик ва ижодийлик ажратиб туради. Шунга кўра, уни инсонийлик моҳияти номоён бўлади, қобилияти ва таланти юзага чиқади. Демак, экологик таълим-тарбиянинг асосий йўналишини юксак ахлоқли шахсни шакллантириш ташкил этади. Табиатга нисбатан юксак ахлоқий муносабатни шакллантириш, фақат мукаммал маданиятли шахсни, унинг ахлоқий онгини, хулқ-атворини ва фаолиятини тарбиялаш орқалигина мумкин.
Ахлоқий маданият инсоннинг табиий туғма хусусияти эмас, у тарбияланади, одатда унинг ривожланганлик даражаси ҳаммада бир хил бўлмайди. Шахс экологик ахлоқий маданияти, унинг табиатни муҳофаза қилиш фаолияти давомида шаклланади, бу хусусият жамоада, ижтимоий гуруҳда, оилада, ўртоқлар даврасида вужудга келиб, ўзига хос микромуҳитни ташкил этади, унда объективлик ва субъективлик, моҳият ва моҳиятли бўлмаган, зарурий ва тасодифий омиллар бирлиги намоён бўлади. Ахлоқий маданият экологик маданиятни тобора мукаммаллашиб боришини таъминлайди. Шу маънода айтиш мумкинки, инсон олами уни ўраб турган атроф-муҳит оламидир, шундай экан шахсни табиатга бўлган муносабати ахлоқий тус олмоғи зарур, демак экологик ахлоқ ва маданият инсоннинг маънавий камолоти билан узвий боғланиб кетади.
Чунончи, Ўзбекистонда фуқаролар ҳамда жамоатчилик ижтимоий фикрининг аҳволи ва уни ўрганиш экологик ахлоқ даражасини тадқиқ этишда муҳим аҳамиятга эга. Биз кўриб чиқаётган маънода у, экологик ахлоқ ва маданиятга катта эътибор берилаётгани, табиий муҳитга етказилаётган зиён оммавий ахборот воситалари томонидан фош қилинаётгани билан характерланади. Бу ўринда жамоатчилик фикрини ўрганиш ва инобатга олишга алоҳида эътибор бермоқ зарур. Чунки биринчидан, жамоатчилик фикри алоҳида шахс, гуруҳ ёки муайян ижтимоий қатламлар нуқтаи назаринигина эмас, балки бутун жамият хохиш - иродаси, кайфияти, мақсад ва интилишларини ўзида ифода этувчи ижтимоий ходисадир. Шунингдек, жамоатчилик фикрида халқ характери, менталитетининг ўзига хослиги яққол намоён бўлади. Демак, жамоатчилик фикрида халқнинг табиатга, атроф-муҳитга муносабати, уни ерга, сувга, ҳавога ва оловга бўлган энг қадимий меҳр муҳаббати каби фазилатлари ифодаланади. Шу маънода, жамоатчилик фикри экологик маданият савиясини билдирса, айни бир вақтда жамоатчилик таъсири воситасида ҳар бир индивид онги ва хулқ-атворига соф экологик муҳит тушунчасини сингдириб бориш учун жуда қулай шарт-шароит яратилади. Жамоатчилик фикри ўзбекларда аввало маҳалладан бошлаб шакллана боради. Маҳалла, асосан ўзбек халқига, миллатига хос ноёб ва бетакрор ижтимоий ходисадир. Маҳалла ҳаёти борлиқдир. Унинг муҳим роли шундаки, маҳалла инсонда табиий муҳитга асраб-авайлаб муносабатда бўлиш туйғусини болаликдан сингдиради. Бу жиҳатдан қараганда, “Ўзбекистон чинакам мустақилликни қўлга киритгач, ўзбек халқининг тарихий анъаналари тикланмокда ва жумладан, ўзини-ўзи бошқаришнинг ҳозир янги мазмун касб этган маҳалла сингари демократик органини тиклаш учун барча даражада чоралар кўрилмокда”. Чунки, Ўзбекистондаги барча маҳаллаларда истиқомат қилувчи катта авлод кишилари ўтмишнинг ахлоқий-маънавий қадриятларини билишади ва ёшларга трансформация қилади. Шарқда оқсоқолларнинг, мураббийларнинг обрў-эътибори қадимдан баланд бўлган. Шу сабабли мамлакатимизда амалга оширилаётган ўзгаришларнинг аҳамиятини ва ҳаётийлигини англаган оқсоқоллар ҳозирги экологик муаммоларни ҳал қилишда, шунингдек, назаримизда, мамлакатимизда ёш авлоднинг экологик ахлоқни шакллантириш ҳамда ривожлантиришда салмоқли хисса қўшишлари мумкин. Дарҳақиқат, маҳалла ибрат ва тарбия маскани, ўзи яшаётган табиий муҳитни асраб-авайловчи мустаҳкам қўрғон, табир жоиз бўлса, энг самарали экологик ахло ва маданият мактаби ҳамдир.
Ахлоқийлик тамойилларисиз, ахлоқий-экологик маданиятсиз, ахлоқий фуқаролик-экологик принципларсиз, ахлоқий-экологик фаолиятсиз экологизациялаш масалаларини хал қилиб бўлмайди. Шундан келиб чиқиб айтиш мумкинки, ахлоқий асос ўз ичига дунёқарашни, ғоявий-ахлоқий меъёрларни ва ишонч-эътиқодни олиб, одамни шахс сифатида яъни фуқаро ёки жамоат арбоби сифатида намоён бўлишини таъминлайди. Ахлоқий-экологик маданиятни яхлитлиги шахсни экологик билимлари, табиатга нисбатан ахлоқий муносабати, ахлоқий-экологик хулқ-атвори ва фаолиятининг ўзаро мутаносиблиги ва мунтазамлигида ўз ифодасини топади. Шундай қилиб, ахлоқий-экологик маданиятни методологик асосини бир бутун фалсафий таълимот ташкил қилади. Умумлаштириб айтганда бу фалсафий таълимотнинг асоси табиатга нисбатан инсоний муносабат, атроф-муҳитга нисбатан юксак даражадаги, меҳр-муҳаббатга асосланган фаолиятдан иборат. Бу ўз моҳияти билан табиат ва жамият, инсон ва табиат ўртасидаги муносабатларни монандлиги, ўзаро уйғунлигини билдиради. Бу ҳақда этика назариясига асос солган антик дунё файласуфлари (Эпикур ва б.) ёзиб қолдирганлар. Табиат билан монанд ҳолда шахсни ўзи жисмоний, ижтимоий ва маънавий жиҳатлардан такомиллашиб боради. Демак, экологик ахлоқий онг ва маданиятни ижтимоий онг шакллари билан боғлиқ равишда ривожлантириш муҳим аҳамиятга эга бўлиб, бу кишиларнинг ижтимоий-экологик ҳатти-ҳаракатлари ҳамда қадриятларга нисбатан муносабат принципларининг ифодаси сифатида намоён бўлади, “инсон-табиат-жамият” ўртасидаги уйғунликни ифодалайди. Экологик ахлоқий маданиятнинг методологик асосларини тадкиқ этиш зарурияти инсон ва жамиятнинг ижтимоий вазифасидан келиб чиқади. Инсон ва жамият атрофмуҳитни, умуман табиий ва ижтимоий бойликларни сақлаш ва ҳимоя этишга масъулдир. Бунга фақат кишиларнинг экологик ахлоқи ва маданиятини тарбиялаш воситасидагина эришиш мумкин. Одамнинг экологик ахлоқий маданиятини тарбиялаш жамият ривожланишини, табиатдан оқилона фойдаланишни таъминловчи энг муҳим омил, бу мавжуд экологик муаммоларни ҳал қилишнинг муҳим йўналишини ташкил этади. Шунинг учун ҳам экологик ахлоқ ва маданиятни тарбиялаш масаласи инсоният бошига, жумладан Ўзбекистон аҳолиси ҳаётига таҳдид солувчи муаммоларни ҳал этишнинг муҳим йўлларидан бири бўлиб турибди.
“Табиат-жамият-инсон” муносабатларини бошқаришнинг демократик характери ва гуманистик тамойилларга мослиги умуминсоний экологик ахлоқий қадриятлар даражасида намоён бўлади. Айниқса, экологик фаолиятни бошқаришнинг халқ томонидан назорат қилиш имконияти, унинг демократик характерини белгиловчи муҳим мезон ҳисобланади. Бунда жамиятнинг сиёсий институтлари, хусусан давлат, унинг қонуний- ҳуқуқий ва маънавий-ахлоқий кафолати бўлиши керак. Яъни, давлатнинг функцияси “табиат-жамият-инсон” муносабатларини бошқаришнинг ҳуқуқий ва ахлоқий мезонларини жамият устқурма элементлари орқали тартибга солишдан иборат бўлиб, экологик фаолиятни бошқариш институционал тизими самарадорлиги маънавий-ахлоқий мезонларга кўра ташкиллашганлигига боғлиқдир. Чунки, экологик фаолиятннг ахлоқий мезонлари ва ҳуқуқий қонунлари аниқ белгиланмаса тизимнинг мутаносиблиги ҳақида гап бўлиши мумкин эмас.
Шундай қилиб, “табиат-жамият-инсон” муносабатларини бошқаришда миллий ва умуминсоний экологик ахлоқий қадриятларнинг интеграциялашуви ва глобаллашуви ҳозирги даврда барқарор экологик ривожланишининг объектив қонунияти бўлиб, унинг тарихий тенденциясини ҳамда цвилизация истиқболини белгиловчи устувор омилга айланмоқда. Бироқ, бу жараённинг объективлиги субъектив омилларни истисно қилмайди, аксинча умуминсоний экологик ахлоқий нормалар табиатни муҳофаза қилишнинг зарурий шартидир.
Биринчидан, ҳар қандай жамиятда “табиат-жамият-инсон” муносабатларини бошқариш комплекс-системали жараён бўлиб, ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, маънавий, руҳий компонентларнинг табиий атроф муҳитни муҳофаза қилиш мақсади доирасида функционал боғланишларини тақозо қилади; иккинчидан, “табиат-жамият-инсон” муносабатларини бошқариш сиёсатининг ахлоқий нормаларга асосланиши, унинг демократик характерини, гуманистик моҳиятини намоён қилади ва барқарор экологик тараққиётнинг омили ҳисобланади; учинчидан, “табиат-жамият-инсон” муносабатларини бошқаришда маънавий-ахлоқий нормаларининг универсаллашуви ва глобаллашуви экологик ривожланишининг умумий қонуниятидир; тўртинчидан, экологик фаолиятни ахлоқ нормалари асосида бошқариш самарадорлиги жамият аъзоларининг маънавий-маданий савиясини ривожлантириш институционал тизими ривожланиш даражасига боғлиқ бўлади; бешинчидан, “табиат-жамият-инсон” муносабатларини бошқаришнинг умумий мақсади доирасида: ҳуқуқий меъёрлар, сиёсий актлар, ахлоқий нормалар, диний қадриятларнинг ўзаро уйғунлашуви, унинг самарадорлигини таъминлайди; олтинчидан, экологик муносабатларнинг глобаллашуви, унинг барқарор тараққиёти истиқболини белгилайдиган умуминсоний универсал ахлоқий нормаларини, норматив баҳолаш мезонларини тақозо қилмоқда; еттинчидан, ҳар қандай тарихий даврда экологик муносабатларни бошқаришнинг назарийметодологик асослари “табиат-жамият-инсон” муносабатларини уйғунлаштириш заруриятига кўра ривожланиб боради; саккизинчидан, “табиат-
жамият-инсон” муносабатларини бошқаришда ижтимоий назорат институционал тизимини оқилона ташкил этиш ва уларни функционал мувофиқлашувининг ахлоқий нормаларга асосланиши барқарор экологик тараққиётга хизмат қилади; тўққизинчидан, “табиат-жамият-инсон” муносабатларини бошқариш самарадорлиги, унинг объекти ва субъектлари ўртасидаги ахборот алмашинувини рационал ташкил қилишга боғлиқдир. Фойдаланилган адабиётлар
1. Убайдуллаев Г. Будущее не мыслимо без образования.//Экономика и статистика. - 1998. -№ 4. - С. 72-73.
2. Расулева Г. С позиций социобиологии.//Экологический вестник. - 1999. - № 5-б. - С. 31-33.
3. Чуб В. Погода, климат, здоровье.//Экологический вестник. - 1999. -№ 4. - С. 9.
4. Чориев С. Экологик сиёсат ва шахс баркамоллиги.//Экологический вестник. - 1999. - № 1-2. - С. 9. 5. Карлов Ю.С. Личность в системе «природа - общество” - М., 1996, - С. 6. Абдуллаев З. Экологические отношения и экологическое сознание. - С. 17-41.
References
1. Убайдуллаев Г. Будущее не мыслимо без образования.//Экономика и статистика. - 1998. -№ 4. - С. 72-73.
2. Расулева Г. С позиций социобиологии.//Экологический вестник. - 1999. - № 5-б. - С. 31-33.
3. Чуб В. Погода, климат, здоровье.//Экологический вестник. - 1999. -№ 4. - С. 9.
4. Чориев С. Экологик сиёсат ва шахс баркамоллиги.//Экологический вестник. - 1999. - № 1-2. - С. 9.
5. Карлов Ю.С. Личность в системе «природа - общество” - М., 1996, - С.
6. Абдуллаев З. Экологические отношения и экологическое сознание. - С. 17-41.
ФИО авторов: Раджапов Усмон Рахимович
Низомий номидаги
Тошкент давлат педагогика университети дотценти
Елмуратов Захид Елмуратович
Низомий номидаги
Тошкент давлат педагогика университети
2-курс магистранти
Название публикации: «МАХСУС МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА 5-6 ЁШЛИ БОЛАЛАРНИ ЖИСМОНИЙ МАШҚЛАР
ОРҚАЛИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ ИЖТИМОИЙ-ПЕДАГОГИК АҲАМИЯТИ»
Анататция; мақолада нуқсони бор болалар учун жисмоний машқларни қўллашда турли хил тамойиллар, махсус жисмоний машқларини ўргатишда асосан турли методлардан кенг фойдаланиш. 5-6 ёшли болаларда кўпроқ энг самарали методлар сўз методи ва кўргазмалик методдан фойдаланиш. Шуғулланувчиларнинг фаолиятини бошқаришни енгиллаштиришда қулай имконият яратишда метод ва воситалардан тўғри фойдаланган ҳолда машғулот ташкиллаштиришда кўзланган мақсадга эришиш очиб берилган. Калит сузлар; нуқсон, жисмоний машқлар, ижтимоий-сиёсий, таълим, моҳияти, тамойиллар, қонуниятлар.
Педагогика ижтимоий-сиёсий фан эканлиги, унинг умумий асослари, қисмлари бошқа фанлар билан ўзаро алоқадорлиги масалалари. Марказий Осиё алломалари (Имом Исмоил ал-Бухорий, Имом ат-Термизий, Аҳмад Яссавий, Муҳаммад ибн Мусо ал-Хоразмий, Алишер Навоий, Муҳаммад Содиқ Қошғарий, Маҳмудхўжа Беҳбудий, Абу Наср Фаробий, Ибн Сино, Беруний, Фитрат, Беҳбудий, А.Авлоний ва бошқалар) нинг таълимтарбиявий қарашлари ва Жаҳон педагог олимларнинг (Пифагор, Демокрит, Суқрот, Платон, Рене
Декарт, Ян Амос Коменский, Ж.Ж.Руссо, И. Г. Песталоцци,
К.Д.Ушинский,А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский ва бошқалар) педагогика фани ривожига ҳисса қўшганлар.
Педагогика (юнонча “paidagogike” бўлиб, “paidagogos” “бола” ва “етаклайман”) ижтимоий тарбиянинг умумий қонуниятлари, муайян жамиятда ягона ижтимоий мақсадга мувофиқ ёш авлодни тарбиялаш ҳамда унга таълим беришнинг моҳияти ва муаммоларини ўрганадиган фан. Педагогика ижтимоий фанлар тизимига кирувчи фан саналиб, ёш авлод ҳамда катталарни миллий истиқлол ғоялари асосида тарбиялаш, унга таълим бериш муаммоларини ўрганади. Педагогика фани шахсни ривожлантиришнинг икки муҳим жиҳати – уни ўқитиш ва тарбиялашга асосий эътиборни қаратганлиги боис дидактика (таълим назарияси) ва тарбия назарияси фаннинг муҳим таркибий қисмлари ҳисобланади.
Дидактика таълим назарияси, юнонча didaktikos “ўргатувчи”, didasko “ўрганувчи” таълимнинг назарий жиҳатлари, таълим жараёнининг моҳияти, тамойиллари, қонуниятлари, ўқитувчи фаолиятлари, таълимнинг мақсади, мазмуни, шакл, метод, воситалари, натижаси, таълим жараёнини такомиллаштириш йўллари ва ҳаказо муаммоларни тадқиқ этади.
Педагогика фани ривожига ўзининг муносиб ҳиссасини қўшган мутафаккирлар: ғарбда - Я.А.Коменский, Д.Дидро, Ж.Ж.Руссо, Ф.Гербарт, В.В.Дистервег, К.Д.Ушинский, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский; шарқда эса: И.Ибрат, С.Сиддиқий, А.Шакурий, С.Айний, А.Авлоний, А.Фитрат, Ҳ.Ҳ.Ниёзий, М.Абдурашидов, М.Беҳбудийлар шахсга таълим бериш ва уни тарбиялаш борасидаги қарашларни янда бойитдилар ҳамда таълим тизимига илм-фан, техника янгиликларини тадбиқ этиш, ўқитишни янги тизим (изчил, узлуксиз, асосланган) асосида ташкил этиш каби ғояларни илгари сурдилар.
Мактабгача таълим педагогикаси – мактабгача таълим ёшидаги болаларни тарбиялаш, уларни интеллектуал, маънавий-ахлоқий ва жисмоний жиҳатдан камолотга етказиш масалаларини ўрганади.
Коррекцион (махсус) педагогика – ривожланишида турли психологик ва физиологик нуқсонлари бўлган болаларни тарбиялаш ва ўқитиш билан боғлиқ муаммоларни ўрганади.
Ижтимоий педагогика – ижтимоий муносабатлар жараёнида педагогик ғояларнинг тутган ўрни ва роли, шахсни касбий ва ижтимоий фаолиятга йўналтириш муаммоларини ўрганади. Педагогика фани шахсни шакллантиришда ижтимоий буюртмани бажариш асосида жамият тараққиётини таъминлашга алоҳида ҳисса қўшади. Педагогика фани мақсади ва вазифаларининг белгиланишида ижтимоий муносабатлар мазмуни, давлат ва жамият қурилиши, унинг ҳаётида етакчи ўрин тутувчи ғоялар моҳияти муҳим аҳамиятга эга. Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришгандан сўнг мамлакатимизнинг иқтисодий, ижтимоий, маънавий-маърифий ривожланиш жараёнида кескин ўзгаришлар содир бўлди.Таълим тизими ва мазмунини демократизациялаш давлатимизнинг устувор сиёсати ХХI - аср ёшларини ҳар томонлама ривожланган, етук, дунёвий фикр юритадиган, билимли баркамол шахс қилиб вояга етказишдан иборат. «Таълим тўғрисида» ги қонун, «Кадрлар тайерлаш миллий дастури» таълимнинг қуйи босқичидан бошлаб, Олий таълим тизимигача ёш авлод таълим тарбиясини сифат жиҳатидан қайта қуриб уни янгилашга муваффақ бўлинди. “Таълим тўғрисидаги қонун” нинг 23-чи моддасига биноан руҳий ва жисмоний ривожланишида муаммолари бўлган болалар ва ўсмирларга уларнинг ривожланиши, таълим олиши ва соғлигини муҳофаза қилиш учун қулай шарт-шароит яратиш мақсадида махсус таълим муассасалари ташкил қилинган [2]. Инсоннинг маърифатлилиги ва маънавий комиллигига эришиш ишлари педагогика фани етакчилигида амалга оширилади. Демак, педагогика фани кишига ҳар томонлама тарбия бериш, ҳар бир шахсни ҳамма ёш даврларида уйғун ривожлантириш қонуниятлари тўғрисидаги фандир. Шу боис, педагогика фани инсонни ҳар томонлама тарбиялаш ҳақидаги фан бўлиб, тарбия соҳасидаги жамият талабларини амалга ошириш йўлида хизмат қилади. Мактабгача педагогика эса болага туғилганидан то етти ёшигача ҳар томонлама тарбия бериш қонуниятларини ўрганади ва боғча шароитида таълим- тарбия ишини ташкил этишнинг мазмуни, методи ва шаклларини ишлаб чиқади.
Мактабгача таълим педагогикаси болаларнинг, ёш ва индивидуал хусусиятларини эътиборга олган ҳолда уларнинг ҳар томонлама ривожланишини таъминлашга хизмат қилади. Мактабгача тарбия муассасалари ҳам болаларни ҳар томонлама тарбиялайди. Бола ҳаётидаги илк ёш энг муҳим давр бўлиб, худди мана шу даврда боланинг жисмоний, ахлоқий, меҳнат, эстетик ривожланишига пойдевор бўлади. Ҳозирги даврда ҳар томонлама ривожланган баркамол инсонни тарбиялашнинг мақсад ва вазифалари маънавий бойлик, аҳлоқий поклик, жисмоний мукаммалликни ўзида мужассамлаштирган ижтимоий фаолликни тарбиялашни тақозо этади. Мактабгача таълим педагогикаси фанининг мақсади тарбиячи мураббийларнинг ўз олдига аниқ мақсад қўйиши, ёш авлодни ҳар томонлама ривожланган етук шахс қилиб тарбиялаш учун ўз устида ишлаши, интилиши, изланиши, аёлларни замон талаблари асосида тарбиялаш учун тарбиянинг янги усул ва воситаларидан кенг фойдалана олиш каби тарбиячилик маҳоратини шакллантиришга қаратилади. Мактабгача таълим турли ёшдаги болаларни мактабга тайёрлаш билан бирга, уларни соғлом, ҳар томонлама етук қилиб тарбиялаш учун зарур ташкилий, услубий психологик, педагогик шарт-шароитлар яратади, болаларни мактабда мунтазам равишда таълим олишга тайёрлашда ота-оналарга ёрдам беради, унда ўқишга интилиш ҳиссини уйғотади. Мактабгача таълим бола 6-7 ёшга етгунча оилада ҳамда давлат ва давлатга қарашли бўлмаган мактабгача болалар муассасатарида амалга оширилади. Мактабгача таълим бола шахсини мактабгача болалар таълим-тарбиясига қўйиладиган давлат талабларига мувофиқ соғлом, етук, мактабда ўқишга тайёр тарзда шакллантириш мақсадини кўзлайди.
Катта гуруҳ (5-6 ёш болалар)нинг ривожланиш хусусиятлари. Болаларнинг умуртқа суяклари қотмаганлиги туфайли тез қийшайиб қолиши мумкин. Шунинг учун ҳам суякларнинг тўғри ўсишини таъминлашга алоҳида эътибор бериш керак. Уларнинг юраги чақалоқ юрагига нисбатан 4-5 баробар катталашган, бироқ мускуллари хали етарли даражада мустаҳкамланмаган бўлади. Олти ёшга етганда мия пўстлоғининг асаб катакчалари ривожланиб, оғирлиги ва ташқи кўринишидан катталарникига яқинлашади. Шунинг учун ҳам боланинг асабларига жуда эҳтиёткорлик билан муносабатда бўлиш талаб этилади. Унинг талаффузи аниқ нутқи равон бўлишини таъминлаш керак. Боланинг бу фаолиятида нуқсон бўлган такдирда унинг олдини олиш чораларини кўриш лозим. Бу ёшдаги болаларнинг сўз бойлигининг ривожланишига алоҳида эътибор бериш лозим. Уларнинг нутқидаги сўзлар боланинг фикр ифодалаш эҳтиёжларини тўла қондириши керак. Бу даврда болаларнинг математик тафаккури, ҳисоблаш кўникмаларини ривожланиши лозим. Дастлабки иқтисодий тушунчаларга эҳтиёж сезилади. Боланинг фараз қилиш қобилиятини жадал ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратиш мақсадга мувофиқдир.
Боланинг ҳар томонлама ривожланиши ва шахс сифатида шаклланишида жамоанинг етакчи ўрин тутиши ҳақидаги фикр педагогика фанининг ривожланиш даврларидаёқ билдирилган. Шунинг учун ҳам болалар жамоасининг ривожланиш педагогик жиҳатдан бошқариладиган жараёндир. Жамоага раҳбарлик қилишнинг асосий вазифаси педагогик ёндашишнинг илмий асосланган тизими ёрдамида жамоа аъзоларини тарбиялаб, вояга етказишдан иборат. Жамоанинг тарбиявий вазифалари унинг аъзолари олиб борадиган мазмунли билиш, алоқа фаолияти жараёнида амалга оширилади. Жамоада болалар, энг аввало, муомала меъёрларини амалда ўзлаштирадилар, ўз хатти-ҳаракатларини бошқа одамлар манфаатларига мувофиқ тарзда қуришни, режали ва адолатли бўлишни ўрганадилар. Болалар жамоаси турли ёш босқичларида муайян хусусиятларга эга бўлган ҳолда тобора ривожланиб борувчи тизимдир. Жамоа ижтимоий жамоанинг бир қисми ҳисобланиб, кишидан маълум бир мақсад асосида интиладиган, ҳаракат қиладиган ва ўзи ҳамма кучғайратини ижтимоий фаолият, меҳнатга сарф қиладиган бўлишини талаб этади. Жамоани тушуниш, уни ҳис этиш ҳамда шахсни шакллантиришдаги ўрни ва ролини тўғри баҳолай олиш, инсон фикрини ҳурматлаш, жамоанинг муносиб аъзоси бўлишга интилиш ҳар бир шахс учун муҳимдир. Болалар жамоасини шакллантириш узоқ вақтни талаб этадиган мураккаб жараёндир. Дастлаб биргаликдаги фаолият кўпинча дунё билан боғлиқ бўлган фаолиятга бирлашади. Бу бирлашиш беқарор, қисқа муддатли бўлиб, тез бузилади. Бундай дастлабки бирлашишнинг биринчи ташкилотчиси тарбиячидир. Чунки у болаларга биргаликда ўйнашни таклиф этади. Болалардан биттаси ўйинчоқларни юкласа, иккинчиси ташийди, учинчиси юкни туширади. 4-5 қиз қўғирчоқ билан “Оила” ўйинини ўйнайди, тарбиячи эса уларга ролларни тақсимлашда ёрдам беради ва ҳаказо.
Биринчи Призидентимиз И.А. Каримов таъкидлаганидек, «Таълим ислоҳатининг бош мезони ёш авлодни жисмонан соғлом, маънавий етук, хар томонлама ривожланган комил инсон қилиб вояга етказиш ва жаҳон андозаларига мос билим, малака ва кўникмаларни бериш, уларни она - Ватанга миллий истиқлол ғояларига садоқат руҳида тарбиялашдир». “Таълим-тарбия онг маҳсули, лекин айни вақтда онг даражаси ва унинг ривожини ҳам белгилайдиган омилдир. Бинобарин таълим тарбия тизимини ўзгартирмасдан туриб онгни ўзгартириб бўлмайди.
Махсус мактабгача таълим муассасаларида 5-6 ёшли болаларни физиологик- анотомик ва психологик хусусиятлари жуда мураккаб ривожланганлиги олимлар томонидан ўрганиб чиқилиб, А.И. Кравчук тадқиқотларида асосан боланинг анатомик-физиологик ривожланишлари кенг очиб берилган. 5 ёшдан 7 ёшгача бўлган давр ичида катта ярим шарлар пўстлоғининг жадал суратда морфофункционал етилиши туфайли асаб фаолиятининг кучи ва ҳаракатчанлиги жиддий равишда ортиши аниқланган. Баъзи мутахассислар ҳозирги болаларда ўсиш ва ривожланишни ижобий ҳол деб ҳисоблайдилар, лекин инсоннинг морфологик ўсиш жараёни 6 дан 17 ёшгача бўлиб, бу вақт тўғри умуртқа шаклланишида муҳим жараён бўлиб ҳисобланиши баъзи адабиётларда таъкидлаб ўтилган. 5-6 ёшли болаларни психологик хусусиятлари мактабгача ёш шахснинг ривожланиши учун ажойиб босқичлари болалар психологиясида қайд қилиниб, айнан ана шу босқичда болада атрофолам ҳақидаги тушунча шаклланиши, унинг ақлий ва руҳий ривожланиши кузатилганлиги, бола миясининг функционал имкониятлари эса 6-7 ёшгача айниқса жадал ривожланиши исботланган. Айниқса боланинг таянч-ҳаракат тизимида учрайдиган нуқсонлари боланинг руҳиятига катта салбий таъсир этиши кўплаб тадқиқотларда келтирилган. В.А.Сластенин, И.Ф.Исаев, Е.Н.Шияновлар 5-6 ёшли болаларнинг педагогикада жисмоний тарбия бўйича таснифлар яратишган. 5-6 ёшли болалар учун А.А. Потапчук, С.В. Матвеев, М.Д. Дидур тўғри умуртқа шаклланишда машқларни системлаштиришни ишлаб чиқиб, таянч-ҳаракат тизимида учрайдиган нуқсонларга, уларга бериладиган махсус жисмоний машқлар боланинг ёши, жинси, соғлиғига, шунингдек, болада учрайдиган нуқсонларнинг тури ва даражасига қараб махсус жисмоний машқлар тавсия этишган. Мактабгача таълим муассасаларида 5-6 ёшли болаларни жисмоний машқлар орқали соғломлаштиришнинг мазмуни, услуб ва воситаларини ўрганишга бағишланган. Тадқиқотни олиб бориш учун кўп миқёсдаги манбалар ўрганиб чиқилди. Яъни, И.С.Узоқбоева,
Т.С.Усмонходжаев, А.М.Ачилов, Ж.А.Акрамов, М.С.Довулова, Н.Т.Лебедева, В.И.Глайзеров, К.Н.Болдина, Л.И.Широпановаларнинг тадқиқотларида турли хил жисмоний машқлар орқали соғломлаштирувчи бир қанча илмий тадқиқот ишлар олиб борилгани илмий адабиётларда келтириб ўтилган. Биз ҳам тажрибаларни ўтказишда олимларнинг фикрига таянган ҳолда вазифалар аниқлаб олинди ва тадқиқот режаси, ишчи фарази тузилди, тажриба машғулотлари методикаси,фактларни қайд этилиб ва бир қанча самарали усуллардан кенг фойдаланилди. Нуқсони бор болалар учун жисмоний машқларни қўллашда турли хил тамойиллар муҳим роль ўйнайди. Махсус жисмоний машқларини ўргатишда асосан турли методларлан кенг фойдаланилди. 56 ёшли болаларда кўпроқ энг самарали методлар сўз методи ва кўргазмалик метод бўлиб ҳисобланади. Биз томондан берилаётган машқлар тушунтириб, кўрсатиб берилсагина бола томонидан машқ ҳақида тушунчага эга бўлади. Шуғулланувчиларнинг фаолиятини бошқаришни енгиллаштиришда қулай имконият яратади.
Шунингдек, мактабгача ёшдаги болаларда ўйин методидан ҳам фойдалансак мақсадга мувофиқ. Чунки машғулотни қизиқарли ва юқори сифатли ўтказиш, болаларда қизиқиш уйғотишда катта аҳамият касб этади.
Махсус мактабгача таълим муассасаларида 5-6 ёшли нуқсони бор болаларни жисмоний машқлар орқали соғломлаштиришда жуда эҳтиёткорлик билан метод ва воситалардан тўғри фойдаланган ҳолда машғулот ташкиллаштирсак кўзланган мақсадга эришамиз
Фойдаланилган адабиётлар 1. Абальмасова Е.А., Ходжаев Р.Р. Сколиоз (этиология, патогенез, семейные случаи, прогнозирование и лечение). – Ташкент:
Изд-во медицинской литературы им. Абу Али Ибн Сина, 1995 - 200 с.
2. Ананьева Н.А., Ямпольская Ю.А. Физическое развитие и адаптационные возможности школьников // Вестник Российской Академии медицинских наук - Москва, 1993 -№5 - С.19-24.
3. Анохин. П.К. Функционал тизимларнинг физиологияси бўйича мақолалар. –Москва: Тиббиёт, 1975,447б
4. Антропов М., Кузнецова Ли, Манке, болалар // Таълим Параничева Т. олтин зарралари Б. Инновация, иш юк ва соғлиқни сақлаш 1998, -№9/10 - 171174б
5. Антропова М.В, Колцова М.М. Мактабгача ёшдаги болаларнинг асосий физиологик тизимларнинг морфологик функцияси - М.:1983-160 б
6. Артемов Д.Н. Диагностика и коррекция нарушений осанки у детей и подростков: Автореф. Дис... канд.мед.наук - Москва, 2004. -29 с.
7. Аршавский. И.А. Ёш даврларининг асослари // Ёш
физиологияси—Л.:наука, 1975, -Б.5-67
8. Бережков Л.Ф. с соавт. Состояние здоровья учащихся начальной школы и функциональные особенности их гормональной и иммунной систем //
Здоровье населения и среди обитания. –Москва, 1995 - №9. –С.3-6
9. Бондаренко Е.Г., Совершаева С.Л., ишекова Н.И. Реабилитация больных с нарушенияем осанки и сколиозом // “В помощь практическому врачу”: Метод Рекомендации - Архангельск, 1999 - 31с.
10. Бондаренко Е.Г. с соавт. Оценка физического развития и осанки детей науч.-прак.конф - Архангельск, 1997 - С.10.
ФИО автора: Jo‘rayeva Nigora Baxtiyor qizi
Namangan davlat universiteti lingvistika(o‘zbek tili)
2-bosqich magistranti
Название публикации: «ANTROPONIMLAR TARKIBIDA
ANTROPOINDIKATORLARNING QO‘LLANILISHI HAMDA ULARNING
USLUBIY FUNKSIYALARI»
Annotatsiya. Mazkur maqolada o‘zbek tilida antroponimlarning qo‘llanilishi, ular tarkibidagi indikatorlarning leksik, semantik, uslubiy-funsional xususiyatlari hamda ularning jins yuzasidan o‘xshash va farqli tomonlari yuzasidan fikrlar bayon etiladi.
Kalit so‘zlar: antroponim, indikator, konnotativ ma’no, mikrotekst, antropoindikator, affiks, affiksoid, subyektiv baho.
Hozirgi kunda jahon va o‘zbek tilshunosligida onomastikaning tarkibiy qismi bo‘lgan antroponim(shaxs nomlari)larning keng ko‘lamda o‘rganilayotganligini ko‘rishimiz mumkin. Tildagi atoqli otlarning katta bir guruhini kishilarga qo‘yiluvchi maxsus nomlar tashkil etadi. Kishilarning atoqli otlari fanda antroponimlar deb yuritiladi. Grekcha antropos – odam, inson, nomos – ot, ism, nom demakdir[49].
Antroponimlar o‘z ichida inson ismlari, taxallus va laqablardan iborat bo‘ladi.
Indikatorlar antroponimlarni tilning lug‘at tarkibida o‘ziga xos alohida bir tizimga birlashtiruvchi vositadir. Ular kishi ismlari tarkibida kelib uni biror jihatdan xarakterlab, konnotativ ma’no ifodalaydi. Har bir indikatorni qabul qilgan antroponim shu indikator uchun mikrotekst vazifasini bajaradi. Antropoindikatorlar mohiyatan 2 ga bo‘linadi: 1. Ichki indikatorlar
2. Tashqi indikatorlar
Ichki indikatorlar deganda antroponimdagi antroponimik belgisi uning o‘z ichki imkoniyatidan tushunilib turishi nazarda tutiladi. Chunonchi, antropononimlarning bosh harf bilan yozilishi, ma’lum bir qurshovda uchrashi va shu nutqiy qurshovda o‘zaro ichki guruhlarga xoslanishi (Ra`no, Malika – ayollar; Qo‘chqor, Bolta – erkaklar ismlari kabi) anglashiladi.
Antroponimlarda tashqi indikatorlik vazifasini turli affiksoid va ma’no umumlashtiruvchi tavsifiy so‘zlar bajaradi[50]. Antroponimlarga qo‘shilish xususiyatiga ko‘ra indikatorlar quyidagilarga bo‘linadi:
1. Erkaklar ismiga xos;
-bek: Avazbek, Xolbek, Durbek, Oybek.
-boy: Eshboy, Dilshodboy, Homidboy, Rasulboy.
-bobo; Bekbobo, Ahmadbobo, Karimbobo, Samadbobo.
-buva: Buvamuhammad, Boybuva, Nazirbuva, Rahimbuva.
-mir: Mirtemir, Toshmir, Mirjalol, Mirolim, Saidmir.
-mirza: Boymirza , Xolmirza, Nortoymirza, Olimmirza.
-oxun: Saidoxun, Sobiroxun, Naimoxun, Piroxun.
-toy: Nurtoy, Rahimtoy, Anortoy, Iristoy.
- xo‘ja: Qosimxoja, G‘ulomxoja, Mavlonxo‘ja, Tursunxo‘ja, Po‘latxo‘ja. -qul: Ziyoqul, Nurqul, Toshqul, Tursunqul, Eshqul.
2. Ayollar ismiga xos:
-beka: To‘ybeka, Xolbeka, Xushbeka, Rajabbeka, Qurbonbeka. -bibi: Asilabibi, Zumradbibi, Anziratbibi, Anorbibi, Barisbibi.
-bibish: Gulbibish, Norbibish, Oybibish, To‘ybibish.
-begi: O‘g‘ilbegi , Qizlarbegi.
-begim: Sorabegim,To‘ybegim, Xolbegim.
-bonu; Orzubonu, Samarbonu, Asalbonu, Mashrabbonu.
-bika: Boltabika, Gulbika, Jumabika.
- buvish: -bibish: To‘ybibish, Oqbuvish .
-gul: Oygul, To‘xtagul, O‘langul.
-Oy (-oyim ): Asaloy, Guloyim, Adashoy, Bahoroy, Begoyim, Guloyim .
-poshsho: Sultonposhsho, Nurposhsho, Oyposhsho, O‘g‘ilposhsho. -xonim: Durxonim, Oyxonim, Norxonim.
-poshsha: Durposhsha, Oyposhsha, O‘g‘ilposhsha.
-momo yoki mo; Gulmomo, Sarvarmomo, Bozormomo, Ro‘zimo.
-to‘ti: Oyto‘ti, Jonto‘ti .
-buvi: Aqidabuvi, Bahorbuvi.
3. Erkak va ayol ismiga qo‘shilishiga ko‘ra betaraf bo‘lgan antropaindikatorlar:
-jon: Mansurjon, Rizojon, Axtamjon (erkaklar )
Guljon, Norjon, Nazirajon (ayol )
-xon: Komilxon, Dadaxon, Rasulxon, Kumushxon, Hikmatxon, Azizaxon.
-to‘ra: Boboto‘ra, Is`hoqto‘ra, Karimto‘ra, Oyto‘ra, Qizlarto‘ra, Gulto‘ra.
Yuqorida qayd etilgan turli affiksoid va tavsifiy so‘z elementlar kishilarga bo‘lga subyektiv munosabatni; badiiy tasvirda muallifning persanajga bo‘lgan munosabatini ko‘rsatishda muhim uslubiy vosita hisoblanadi[51].
Xuddi shuningdek, antroponimlar tarkibidagi turli xil indikatorlar kitobxonga hissiy ta’sir qilish, unga estetik zavq berish xususiyatiga ham ega. Bu vositalar orqali kitobxon asar qahramonlarning jamiyatidagi o‘rnini, ruhiy holatini, obraz mohiyatini yanada yorqinroq tushunadi.
Bizningcha, indikatorlarni ismlarga qo‘shishdan maqsad quyidagilar:
1) ismga konnotativ ma’no berish;
2) ism egasining qaysidir xarakter, xususiyatini ochib berish;
3) turdosh otlardan atoqli ot hosil qilishdir;
Har qanday indikator shu 3 maqsaddan albatta birini o‘zida aks ettiradi. Buning isboti uchun ba’zi indikatorlarni tahlilga tortamiz.
Bek. Bu indikator hurmat, erkalash ma’nolarini ifodalash uchun ismlarga qo‘shiladi: Amirbek, Dilshodbek.
Bundan tashqari, turdosh otlardan atoqli ot yasash vazifasini ham bajaradi:
Elbek, Bektosh.
Boy antropoindikatori subyektiv baho shaklini hosil qilish uchun ishlatiladi:
Rasulboy, Abdiboy qolaversa, sifat, son va fe’llardan atoqli ot yasashi ham mumkin. Yaxshiboy, Yetmishboy, Turdiboy.
Xon, oy indikatorlari suyish, erkalash ma’nolarini ifodalaydi: Nigoraxon, Nasibaoy, Shirinoy.
Bundan tashqari talaffuz o‘zgarishi bilan bu indikatorlar salbiy, kinoya ma’nosida ham ishlatilishi mumkin.Bu indikatorlar ham turdosh otlardan atoqli ot yasashda faol ishtirok etadi: Iboxon, Dadaxon, Durxon, Shirmonoy, Shakaroy,
Cho‘lponoy.
Oy indikatori kengayib oyim shaklida ham kelishi mumkin. Bu vaqtda ulug‘lash, ehtirom ma’nolari anglashiladi: Ulug‘oyim, O‘zbekoyim.
Gul. Odatda yangi tug‘ilgan chaqaloqni ota-onalar ko‘pincha gulga
qiyoslaydilar, gul kabi pokiza, nafis, toza, chiroyli bo‘lishini istaydilar. Shu sababli gul so‘zi orqali yasalgan xotin-qiz ismlari juda ko‘p uchraydi: Baxtigul, Donogul, Gulbadan.
Jon. Bu so‘z o‘z mustaqil ma’nosi va erkalash, suyish, hurmat kabi ma’nolari bilan turdosh otlarga qo‘shilib, uni atoqli otga aylantirishga xizmat qiladi: Bobojon, Mullajon, Feruzajon.
Qul. Bu so‘z o‘zining dastlabki ma’nosidan uzoqlashgan bo‘lib, ko‘pincha erkalash, suyish ma’nolarida, shuningdek, turdosh otlarni atoqli otga aylantirishda qo‘llaniladi: Nurqul, Toshqul, Hamidqul.
Toy. Bu indikator ham erkalash suyish, orzu-istak ma’nolari shakl yasash va turdosh otlarni atoqli otga aylantirishga xizmat qiladi: Shertoy, Rahimtoy.
Bibi (bibish), buvi (buvish) kabi so‘zlar katta yoshdagi ayollarga nisbatan hurmat, erkalash ma`nolaridan tashqari turdosh otlardan atoqli ot – xotin-qizlar ismini yasashda ham keng qo‘llanadi: Onabibi, Norbuvi kabi. Bu affiksoidlar ba`zan sifat, son, olmosh kabi so‘zlardan ham atoqli ot yasaydi: Ulug‘bibi, Donobibi, Oqbuvi kabi.
Bibi, buvi so‘zlari yasash asosi vazifasida kelib, turlicha ma`no anglatadigan atoqli otlar hosil qiladi: Bibigul, Bibiniso.
Dil qalb, yurak ma`nosidagi bu so‘z ham xotin-qizlar ismini hosil qilishda keng qo‘llanadi. Bunda ota-onaning o‘z farzandlari – qizlariga bo‘lgan orzu-istagi, yurak so‘zlari o‘z ifodasini topgan. Dil so‘zi ko‘pincha yangi hosilaning yasash asosi vazifasida keladi: Dilorom, Dilafro‘z.
Bulardan tashqari xotin-qizlar ismini hosil qilishda niso, xol, nor, beka, bika, oyim, buvish, momo, to‘ti, chuchuk kabi affiks va affiksoidlar turlicha ma`no anglatgan so‘zlarga qo‘shilib erkalash, ulug‘lash, hurmat ma`nolarini ifodalash va turkiy muannas (jins) shaklini hosil qilishi uchun xizmat qiladi: Oynisa, Xolbeka, Xolposhsha, Tillabuvish, Norbegim, Baxtibonu, Xolchuchuk kabi.
ФИО автора: Asila Chorieva Alisher qizi
O’zbekiston Davlat Jahon Tillari Universiteti Ingliz tili 3-fakultet, 2-bosqich talabasi
ФИО научного руководителя: Anorxon Axmedova Nasibaliyevna
O’zbekiston Davlat Jahon Tillari Universiteti o’qituvchisi
Название публикации: «VEB SAHIFALAR ASOSIDA PARALLEL
MATNLARNING KORPUSINI YARATISH»
Annotatsiya. Ushbu maqola korpusning yaralishi, turlari va vazifalari haqida ma’lumotlar va parallel matnlar korpuslarining veb sahifalarda yaratilishiga bag’ishlangan.
Kalitso’zlar: Korpus tilshunosligi, Korpora, Parallel korpus matnlari, Manba tili, Tarjima tili, Tarjima korpusi, Taqqoslanadigan korpus.
Аннотация. В этойстатьепредставлена информация о создании, типах и функцияхкорпуса, а такжесозданиикорпусапараллельныхтекстовнавебстраницах.
Ключевыеслова:корпуснаялингвистика, корпус, текстыпараллельногокорпуса, исходныйязык, языкперевода, корпусперевода, сравнительныйкорпус.
Annotation. This article providesinformation on thecreation, typesandfunctionsof a corpus, andthecreationof a corpusof parallel texts in webpages.
Keywords:corpuslinguistics, corpus, parallel corpustexts, sourcelanguage, targetlanguage, translationcorpus, comparativecorpus.
XIX asr oxiri XX asrning boshlarida texnologiyalarning rivojlanishi va keng tarqalishi yaqqol namoyon bo’la boshladi. Xususan, kompyuter texnologiyalariga bo’lgan talablarning ortib borgani sari, internet tarmoqlarida har bir sohada elektron shaklda ishlash mexanizmlari yaratila boshladi va bu jarayon anchayin qulay va samarali ekanligi bir necha marotaba isbotlandi. Tilshunoslikda kompyuter lingvistikasi va korpus tilshunosligi sohalari ishlab chiqildi. Hozirgi axborotlashgan dunyoda, har qanday til jamiyatda saqlanib qolishi uchun sun’iy intellekt tiliga aylanishi lozim va bu sun’iy shaklni yaratish korpus tilshunosligining asosiy vazifasi hisoblanadi.
XX asrning 90-yillari birinchi yarmida korpus tilshunosligi til to’g’risidagi fanning alohida qismi sifatida shakllandi. 1950-yillarning oxiridan boshlab korpus tilshunosligi bo’yicha muhim ishlar olib borildi. 1959-yilda asos solingan Randolf Kuirkning ingliz tilidan foydalanish tadqiqotlari bo’limi va 1964-yilda nashr etilgan Frensis va Kucheraning Brown korpusi kabi ishlarni ko’rishimiz mumkin. Matn korpusi – katta va tizimlangan matnlar to’plamidan iborat til manbayidir. Bular hozirgi kunda odatda elektron saqlanadi va qayta ishlanadi. Korpus turlariga: ixtisoslashganma’lumotli, ko’p tilli, parallel,monitor,qiyosiy vadiaxronik kiradi. Korpus tilshunosligidan muayyan til doirasida statistik tahlillarni amalga oshirish va gipotezani tekshirish, tildagi hodisalarni kuzatish yoki nazariy lingvistik qoidalarni tekshirish uchun foydalaniladi. Korpusda bir tildagi (monolingvistik korpus) yoki bir nechta tildagi (multilingvistik korpus) matnli ma’lumotlar bo’lishi mumkin.Korpuslarni lingvistik tadqiqotlar uchun yanada foydali qilish uchun, ko’pincha annotatsiya deb nomlanadigan jarayondan o’tkaziladi. Korpusga izoh berishning misoli: so’z turkumlarini yorliqlashdir, unda har bir so’zning turkumi va shu turkumga tegishli kategoriyalari (fe’l, ot, sifat, va boshqalar) haqidagi ma’lumotlar yorliqlar ko’rinishida korpusga qo’shiladi. Yana bir misol, har bir so’zning o’zak shaklini ko’rsatish. Agar korpusning tili uni ishlatadigan tadqiqotchilar ishlaydigan til bo’lmasa, izohni ikki tilli qilish uchun chiziqlararo nashrlar qo’llaniladi.Ba’zi korpuslar tahlilning keyingi tizimlangan darajalariga ega. Xususan, bir qator kichik korpuslar ham to’liq tahlil jarayonini amalga oshirishi mumkin. Bunday korpuslar odatda Treebanks yoki Parsed Corpora deb ataladi. Agar korpus to’liq tizimlangan va to’liq annotatsiyalangan bo’lsa, katta ehtimol bilan bukichik hajmga ega korpus – 1-3 million so’zdan iborat. Chunki korpusni to’laqonli tahlil qilish, hamma annotatsiyalarni amalga oshirish judayam qiyin jarayon hisoblanadi. Morfologiya, semantika va pragmatikaning tahlillarini ham o’z ichiga olgan korpus yanada rivojlangan va so’nggi bosqichga yetib kelgan korpus hisoblanadi.
Korpora – korpus tilshunosligining asosiy bilim va ma’lumot omboridir. Korpus quyidagi muhim sohalarda ham qo’llaniladi: til texnologiyasi, tabiiy tilni qayta ishlash, kompyuter tilshunosligi turli korpuslarniqayta ishlash va tahlil qilish jarayoni, shuningdek, nutqni anglash va mashina tarjimasida ham ko’plab mavzularni o’z ichiga oladi. Korpus va undan olingan chastotalar roʻyxati tilni oʻqitish uchun foydalidir. Korpus chet tilida yozish ishlarida yordam berishning bir turi sifatida qaralishi mumkin, chunki foydalanuvchining ona tilisi boʻlmagan tillarning korpuslari asl matnlar orqali olingan kontekstual grammatik bilimlar manbayidir. Ulardan maqsadli foydalanib jumlalarni tuzish, matnlarni shakllantirishda samarali foydalanish mumkin.
Mashina tarjimasida yonma-yon taqqoslash uchun maxsus formatlangan, koʻp tilli korpus –tizimlanganparallel korpus deyiladi. Ikki tildagi matnlarni oʻz ichiga olgan parallel korpuslarning ikki asosiy turlari mavjud. Tarjimakorpusi - bir tildagi matnlar, boshqa tilga tarjima qilingan matnlar korpusidir. Taqqoslanadigankorpus - matnlar janri va tarkibiga koʻra bir xil, ammo ular bir-birlarining tarjimalari emas.
Parallel matn korpusi-lingvistik manbalarning qisman yangi turi. Birinchi parallel korpus matnlar Shvedsariyada nemis, fransuz va italyan tillarida to’plangan, Kanada ommaviy axborot vositalarida ingliz va fransuz tillaridagi ob-havo ma’lumoti juda qattiq sintaksisga ega bo’lgan maxsus pastki tillarga qaratilgan va qoida tariqasida yakuniy maqsad – mashina tarjima tizimini yaratish bo’lgan. Bu turdagi birinchi manbalar 1980-yillarning oxiri, 1990-yillarning boshlarida paydo bo’lgan.
Parallel matnlardan foydalanish uchun matn segmentlarini (iboralar, yoki jumlalarni) identifikatsiyalash va matn turlari va janrlarini oʻzaro moslashtirish, muvofiqlashtirish eng birinchi shartlardan hisoblanadi. Ikki til oʻrtasida tarjima qilish ishlarini amalga oshirish uchun mashina tarjimasi algoritmlari, koʻpincha, birinchi til korpusining elementli tarjimasi boʻlgan birinchi til korpusi va ikkinchi til korpusidan tashkil topgan parallel qismlar yordamida amalga oshiriladi. Filologiyada matn korpusi tarixiy hujjatlarni oʻrganishda, masalan, qadimiy yozuvlarni ochishda, yoki kotiblik fanida ham qo‘llaniladi. Baʼzi arxeologik korpuslar qisqa muddat davomida yashashi mumkin, ular oʻz vaqtida suratga olishni taʼminlaydi. 15-30 yillik Amarna harflari matnlari (Miloddan avvalgi 1350), eng qisqa korpuslardan biri boʻlishi mumkin.
Qadimgi shaharning korpusi (masalan, Turkiyaning „Kültepe matnlari“), ularning topilgan joy sanasi boʻyicha saralanadigan bir nechta korpus orqali paydo boʻlishi mumkin.
Parallel matnlarning korpuslarini veb sahifalarda yaratish uchun, avvalambor, veb sahifa va veb saytlar nima ekanligi va ularni qay yo’sinda yaratish borasida boshlang’ich bilimlar talab etiladi.Veb sahifa – veb saytning tarkibiy qismidir. Sayt ochish uchun albatta veb sahifa yaratish kerak. Buning uchun HTML, CSS borasidagi bilimlar kerak bo’ladi. HTML - gipermatnlar belgilash tilidir. HTML – dasturlash tili emas, u veb matn, rasmlar va boshqa ma’lumotlarni joylashishini belgilab beruvchi tildir. HTML orqali axborotni internet foyalanuvchisiga yetkazib beriladi. Unda buyruqlar ya’ni teglar mavjud. Har bir teg < va > (uchburchak qavs) ichida yoziladi. Har bir HTML sahifa <html> bilan boshlanib, </html> tegi bilan yopilishi shart. Lekin yopilmaydigan teglar ham mavjud. Masalan: <br> tegi axborotni yangi qatordan boshlab beradi. HTML sahifa bo’limlardan iborat: 1. Kirish qismi. 2.Asosiy qism. Kirish qismiga sarlavha va menu kiritiladi. Asosiy qismga veb sahifaning mazmuni kiritiladi. CSS – bu veb sahifa dizaynining stillarini belgilab beruvchi til hisoblanadi.
CSS orqali, HTML veb sahifasining va veb saytning dizaynini chiroyli qilib ko’rsatish mumkin. HTMLda har bir bo’lim (<div>) ga nom ya’ni class beriladi. CSSda buyruqlar mavjud emas, lekin HTMLdagi elementlarni kodda chaqirib, stillar berish mumkin. Shu tariqa veb sahifa yaratib parallel matn korpusini unga joylaymiz.
Xulosa qilib shuni takidlash muhimki, korpusning ijtimoiy ahamiyati juda keng qamrovli. Ilmiy matnlar ko’pincha tarjima obyektiga aylanadi. Ko’plab olimlar, ilmiy matnlarning asosiy qabul qiluvchilari,chet tillarida gaplashadilar va ko’pincha olimlarning o’zi tinglovchilarning ko’pchiligiga tanish bo’lgan tilda yozadilar.
Faqatmumtoz ilmiy asarlar ko’p tillarga tarjima qilingan. Shunday qilib, “fan tillari” deb nomlangan matnlar parallel matnlar korpusini olish uchun yetarli miqdordagi matnli materialni ta’minlay oladi va ko’plab til juftlari uchun parallel ilmiy matnlarni faqat uchinchi til orqali olish mumkin. Korpusdan lingvistik va etno-psixolingvistik tadqiqotlarda, ona tili, adabiyot, xorijiy til ta’limida, matnga ishlov berish va tarjima dasturlarini tuzishda foydalanish mumkin. Korpus tilshunos, tarjimon, o’qituvchi, dasturchi, gazeta va jurnal muharriri, jurnalist, radio va televideniya xodimi, umuman kundalik faoliyat jarayonida “ish quroli – so’z bo’lgan” har qanday kishi uchun zamonaviy axborot vositasining bir ko’rinishidir.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Ruziev K. B. (2020). PARALLEL AND COMPARABLE CORPORA.
Актуальныенаучные исследования в современном мире. (11-12). 43-46.
2. Khodjaeva, N. T. (2021). TEACHING GRAMMAR AND UNDERSTANDING MEANING IN CONTEXT. InterConf.
3. Khodjaeva, N. T. (2019). Some Peculiarities And The Ways Of Giving Instructions On Reading Tests. InternationalJournalofResearch. 499-505.
4. Trosterud Trond 2002: Parallel corpora as tools for investigating and developing minority languages. In Borin, Lars Parallel Corpora, Parallel Worlds. Selected papers from a symposium on parallel and comparable corporaatUppsalaUniversity.Sweden. 22-23 April. 1999. Amsterdam –NewYork. NY:Rodopi. Pp. 111-122.
5. McEnery, Tony and Wilson, Andrew 2001: Corpus Linguistics: An Itroduction. 2nd edition. Edinbourgh University Press.
6. Михайлов М.Параллельные корпуса художественных техтов: диссертация,- Финландия. Ун-та2003.-348.
Foydalanilgan elektron manzillar
1. https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Matn_korpusi 2.
https://www.researchgate.net/publication/341042657_KORPUS_LINGVISTIK
ASIDA_MATNLARNI_LINGVISTIK_ANNOTATSIYALASH_TAMOYILLARI
3. http://marifat.uz/marifat/ruknlar/fan/O-zbek-tili-milliy-korpusi-muhimmadaniy-voqelik.htm
4. https://cyberleninka.ru/article/n/matnlarning-parallel-korpuslarini-tuzishmuammolari
5. http://compling.navoiy-uni.uz/index.php/conferences/article/download/8/5
ФИО автора: Madinabonu Xojimatova Ermatjon qizi
O’zbekiston davlat Jahon Tillari Universiteti ingliz tili 1-fakultet 1-bosqich talabasi
ФИО научного руководителя: Anorxon Axmedova Nasibaliyevna
O’zbekiston Davlat Jahon Tillari Universiteti o’qituvchisi
Название публикации: «ILMIY MATNLAR PARALLEL MATNLARNING LINGVISTIK TADQIQI»
Linguistic study of parallel texts in scientific texts
Лингвистическое исследование параллельных текстов в научных текстах
Anotatsiya
Ushbu maqola ilmiy matnlar, parallel matnlarning qanday vazifalari borligi, ularning farqi, turlari haqida kerakli ma’lumotlar va aynan, ilmiy va parallel matnlar orqali ularning lingvistik tadqiqi qanday yaratilishiga, bu sohada aynan kimlar ilmiy ishlar olib borganligi va matn lingvistikasini paydo bo’lish tarixiga bag’ishlangan. Kalit so’zlar: Ilmiy matn, lingvistika, parallel matn, abzas , tilshunos, lingvistik tadqiqot
Annotation
This article is devoted to limite texts, what are the functions of parallel texts, their differences, necessary information about their types and how to create their linguistic research through scientific and parallel texts, who did research in this field and the history of text linguistics.
Keywords: Scientific text, linguistics, parallel text, paragraph, linguist, linguistic research
Аннотации
Эта статья посвящена ограниченным текстам, каковы функции параллельных текстов, их различия, необходимая информация об их типах и как проводить свои лингвистические исследования с помощью научных и параллельных текстов, кто проводил исследования в этой области и истории лингвистики текстов.
Ключевые слова: научный текст, лингвистика, параллельный текст, абзац, лингвист, лингвистические исследования
Komputer texnologiyasi - uzoq vaqtdan buyon insoniyatga tanish. Abatta, hozirgi hayotimizning deyarli yarmini doim shu vositalar bilan birga o’tkazamiz.Unga ehtiyoj qancha ko’p bo’lgan sari, yildan-yilga uning turlari ham ,yangicha sohalar ham takomillashib bormoqda.Misol uchun aynan nimalar? Biz bilishimiz mumkin bo’lgan oddiy matnlarning ilmiy va parallel turlari. Eng muhimi bu matnlarning lingvistik tadqiqi.
Tilshunoslik bugungi kunga qadar tilning barcha o’rinlarida har biri bilan bog’liq muammolar tadqiqoti katta yutuqlarni qo’lga kiritdi.Matn va uning tabiatini o’rganishga bag’ishlangan tadqiqotlar XX asr o’rtalariga kelib paydo bo’la boshladi.
Matn tilshunosligi ham nutqning bir ko’rinishidir. Lekin u gapdan ko’ra yirik hajmli aloqa vositasi, nutq mahsuli , muayyan qonuniyatlar asosida shakllangaligi bilan farq qiladi. .Ayrim mutaxasislar bittagina gap ham minimal matnga teng kelishi mumkin degan fikrlarni ilgari surishgan.Tilshunos E.Qilichev Matn lingvistikasining tahlili deb nomlangan kitobida Matn hamma elementlari o’zaro zich aloqada bo’lgan va muallif nuqtai nazaridan ma’lum bir maqsadga yo’naltirilgan nominativ estetik axborotni ifodolovchi murakkab tuzilma degan ta’rifni keltiradi. Matnning lingvistikasi uchun esa , matnni tashkil etuvchi kategoriyalar va ularning tarkibi hamda bu kategoriyalarning matn ichida hamkorligi , ma’lum maqsadga yo’naltirilganligi
,uning tipologiyasi yaratish hamda, bu tipologiya ichida badiiy matnning o’rnini aniqlash ham juda muhimligi tadqiq etila boshlagan.
Bu soha atrofida o’ziga xos, aytish mumkin bo’lsa juda katta shov-shuv paydo bo’lgan. Ayrim mutaxassislar ham matn lingvistikasini tilshunosligimizning alohida sohasi emas, balki tilshunoslikning poydevori - bazasi deb hisoblashgan.
Matn lingvistikasi fanining paydo bo’lishi, shakllanishi o’tgan asr 60yillarining ikkinchi yarmidan boshlandi va matn lingvistikasi degan yo’nalish katta sur’at bilan rivojlanish pallasiga kirdi.Yaxlit nutqiy butunlik sifatidagi matn va uning tashlik etuvchi unsurlari, omillari, xususiyatlari turli nuqtai bosqichlari, dunyo tilshunosligida matn kategoriyasining o’rganilishi haqida ma’lumot beradi. G’arbiy Yevropa mamlakatlarida matn lingvistikasi bo’yicha turli xil nashrlar va ilmiy to’plamlar chop etilgan. Shu soha bo’yicha o’zining tadqiqotlarini amalga oshirgan I.R.Galperin, K.Kojevnikova, Ye.A.Referovskaya, A.A.Metsler, M.V.Lyapon kabi jahon olimlari, o’zbek tilshunosligida esa N.M.Turniyozev, A.Mamajonov, E.Qilichevlarning bu boradagi qarashlari, S.Boymirzayeva, M.Yo’ldoshevlarning tadqiqotlari mavjud.
Professor E.Qilichevning Matnning lingvistik tahlili (2000) nomli o’quv qo’llanmasida matnning ko’rinishlari va uni lisoniy tahlil qilish namunalari berilgan. Eng muhimi, ishda poetik va nasriy matnlarni sharhlab o’qish hamda tahlil qilish matnini lingvistik mikroskop ostida o’rganishga oid mashq namunalari keltirilgan.
Matn xususida gap ketar ekan, albatta, ilmiy va parallel matnlar to’g’risidagi ma’lumotlar berilishi tabiiy.Bu haqida o’rganar ekanmiz, ilmiy va parallel matn o’zi nima, uning xususiyatlari, maqsadlari nima degan barcha savollarga javob topamiz.
Ilmiy matn - bu ilmiy bilimlarga asoslangan nazariyalar, tushunchalar yoki har qanday mavzuga bag’ishlangan yozma mahsulotdir.Ilmiy matnlar izlanishlar natijasida paydo bo’ladi. Ularda tadqiqot jarayonining rivojlanishi, uning ma’lumotlari, testlar natijalari va xulosalari tartibli, tizimli ravishda keltirilgan bo’ladi. Ilmiy mantnning maqsadi ma’lum bir mavzu bo’yicha tadqiqot ishlarining natijalarini tegishli va aniq tarzda jamoatchilikka yetkazishdir.Ilmiy matnlar ma’lum bir tilni, o’ziga xos yondashuvni talab qiladigan mavzu vaziyatlarini ko’rib chiqqani uchun ularni boshqa turdagi matnlardan,masalan, adabiyot yoki publitsistik matnlardan ajratib turadigan bir qator o’ziga xos xususiyatlarga ega.Ilmiy matndagi asosiy semantik yuk atamalar bilan to’ldiriladi, ammo ularning ulushi har xil turdagi ishlarda bir xil emas. Tarjima shartlari muayyan tushunchalarni mujassamlashtiriladi, to’g’ri va mantiqiy ta’rif professional yozilgan matn uchun zarurdir.
Matn lingvistikasi yoki til korpusi deyilganda, muayyan til muammolarini hal qilish uchun mo’ljallangan , mashinada o’qiladigan, birlashtirilgan, filologik jihatdan mukammal lingvistik ma’lumotlar to’plami tushuniladi.Korpus turlariga ixtisoslashgan ko’p tilli, parallel, qiyosiy,diaxronik monitor kiradi. Aslida korpus o’zi nima? Korpus- til birliklarining xususiyatlarini aniqlash maqsadida qidiruv dasturiga bo’ysindirilgan matnlatlar majmui. Tabiiy tildagi elektron shaklda saqlanadigan yozma yoki og’zaki komputerlashtrilgan qidiruv tizimiga dasturiy ta’minot asosida joylashtirilgan online yoki offline tizimida ishlaydigan matnlar jamlanmasi hisoblanadi. Korpuslarning lingvistik tadqiqotlar uchun yanada foydali qilish uchun, ular ko’pincha annotatsiya deb nomlangan jarayonda o’tkaziladi. Korpusga izoh berishning misoli- so’z turkumlariga tenglashdir. Unda har bir so’z turkumi va so’z turkumiga tegishli bo’lgan kategoriyalari (ot, son, olmosh va boshqalri) haqidagi ma’lumotlar yorliqlar ko’rinishida qo’shiladi. Agar korpusning tili uni ishlatadigan tadqiqotchilar ishlaydigan til bo’lmasa , izohni ikki tilli qilish uchun chiziqlararo nashrlar qo’llaniladi.Parallel matn korpusi- lingvistik manbalarning nisbatan yangi turi. Birinchi parallel korpus matnlar- Shveytsariyada nemis, fransuz va italyan tillarida to’plangan qor ko’chkisi haqida to’plangan ma’lumotlar , Kanada ommaviy axborot vositalarida ingliz va fransuz tillaridagi ob-havo ma’lumoti va asosiy maqsad mashina tarjima tizimini yaratishga qaratilgan bo’lgan. Bu turdagi birinchi manbalar 1980- yillarning oxiri 1990- yilllarning boshlarida paydo bo’lgan. Shu paytgacha bo’lgan muddatda parallel matn korpuslari bilan bog’liq bir qancha ishlar amalga oshirildi.
Aytishimiz mumkin-ki,Yevropa ittifoqining telekommunikatsiya bo’yicha rasmiy hujjatlari CRATER (Xalqaro Telekommunikaksiyalar Ittifoqi) uch tili fransuz-ispaningliz PKM hajmi 1million jumlalar darajasida biriktiligan so’zlardan iborat bo’lgan.
Xulosa qiladigan bo’lsak, ilmiy va parallel matn mazmuni hodisasining har tomonlama, shu jumladan albatta, tahlil qilinish jarayoni faqat nazariy ahamiyatga ega bo’lmasdan ,balki lisoniy faoliyat amaliyoti uchun ham muhimdir.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.Qilichev.E. Matnning lingvistik tahlili.Buxoro universiteti 2000
2.V.V.Vinokurov. Ilmiy matnning xususiyatlari.Terminning umumiy qoidalari, matnlarning parallel korpuslarini tuzish 3.Muhabbat Qurbonova, Ma’rufjon Yo’ldoshev. Matn tilshunosligi
Foydalanilgan elektron pochta manzillari
1.www.ziyonet.uz.
2.www.Google.uz
3.www.search.re.uz- O’zbekistonning axborotlarni izlab topish tizimi
4.https://cyberleninka.ru/article/n/matnlarning-parallel-korpuslarini-tuzishmuammolari 5.https.//arxiv:uz/ru/documents/referatlar/tilshunoslik/matnning
lingcistik-tahlili
v 6.Ilmiy matnning ma’nosi-ensiklopediya. Warbletencuncil
ФИО авторов: Gulnigor Yazdanqulova, Ummatova Laylo, Diyarova Laylo
SamDChTI insitituti 3- kurs talabasi
Название публикации: «THE USE OF TECHNOLOGY IN ENGLISH AS A
FOREIGN LANGUAGE (EFL) CLASSROOMS»
Abstract: The use of technology in English as a Foreign Language (EFL) classrooms can provide a meaningful and interesting approach for language learning. Technology alone is not sufficient to teach ELLs. It requires a teacher with clear objectives, who knows the curriculum and effective instructional strategies, and who can give children engaging learning experiences to grow and to have more experiences to relate to their prior knowledge.
Key words: language laboratory, technological developments, communicative experience, via telecommunications, CALL, Smart Boards.
Developments in technology over the last two decades have been nothing short of dramatic and their potential impact on language teaching and learning no less so. Whereas earlier developments such as the language laboratory were considered in their time to be quite revolutionary in their potential effects on language learning, they proved to have had few lasting or dramatic effects; however, there are certain fundamental differences in kind between earlier technological developments and the present. Whereas the language laboratory, for instance, facilitated wide language experience and intensified the rote memorization of language patterns, these effects were largely peripheral. In particular, modern technology has the ability to facilitate person-to-per- son interaction with learners interacting via telecommunications and computer net- works both with other learners of the same language and with native speaking peers in other parts of the world. Technology integration is such a broad term that is not easily understood by those involved in the area of teaching and learning. From the perspective of an educator who utilizes technology daily, technology integration can be defined as the utilization, combination, mix, and supplementation of technology tools with instruction to aid and improve learning in the classroom . More and more often, there are schools in which technology is recognized as an instructional tool. Early introduction to technology, just as early introduction to language, gives learners ways to engage themselves with language producing task-based language acquisition. The use of technology in English as a Foreign Language (EFL) classrooms can provide a meaningful and interesting approach for language learning. It motivates the learners as well as engages them in speaking, reading, listening and writing easier; how- ever, technology alone is not sufficient to teach ELLs. It requires a teacher with clear objectives, who knows the curriculum and effective instructional strategies, and who can give children engaging learning experiences to grow and to have more experiences to relate to their prior knowledge.
In order to help language learners, teachers need to become familiar with ESL technology. Common acronyms for technology-enhanced language instruction include CALL (Computer Assisted Language Learning), CELL (Computer Enhanced Language Learning), and TELL (Technology Enhanced Language Learning). Although technology is the key to CALL, the teacher needs to create a whole learning environment system with his or her students. The computer is not a substitute for a teacher; it has to be seen as a support or medium for language teaching and learning. There are many uses of the computer in the classroom; however, it is important to note that when using a computer , students should be involved in the authentic learning settings . The following conditions, based on Egbert’s (2005) work, can be achieved effectively by CALL and ensures greater success in second language and literacy acquisition. Students feel empowered and validated. Whenever teachers introduce technology in their classrooms, they have to be aware of the potential frustrations in order to avoid them. Some of these challenges may be summarized as: a) technical difficulties; b) classroom management situations (i.e. when a link on the website is broken, or when a server that hosts a website is temporarily down); c) security blocks in place at some schools for students to stop from accessing questionable sites from school computers; d) quality and appropriateness of the technology or software or websites; e) broadband speed too low in some schools, causing video conferences to ap- pear pixilated video on a screen; and f) classroom control in which teachers have to facilitate learner-centeredness and student independence .
This study explores the question “What role can technology play in supporting ELLs in today’s classrooms”. It investigates the methods and strategies some teachers in elementary classrooms are using in order to support ELLs. Additionally, it explores how technology is integrated in these classrooms with ELLs, the pros and cons of using technology in the classroom, and the way teachers, parents, and students perceive the use of technology as a tool to enhance ELLs language skills.
ФИО автора: Ҳафиза Шукурова устоди Донишгоҳи давлатии Самарқанд
Название публикации: «СУХАНЕ ЧАНД ОИДИ КОРБАСТИ ЛЕКСИКАИ
ЗАРГАРӢ ДАР ГӮЙИШИ ТОҶИКОНИ САМАРҚАНД»
Аннотатсия: Заргарӣ аз ҷумлаи ҳунарҳоест, ки таърихи қадима дорад.Дар мақола оиди баъзе хусусиятҳои маъноии вожаҳои заргарии марбути ороишоти занона, ки дар гӯйиши мардумии тоҷикони Самарқанд корбаст мегардад, ибрози ақида карда шудааст.
Вожаҳои калидӣ: заргарӣ, марҷон, пешовез, фирӯза, зеби гардон
Вожаҳои мансуб ба заргарӣ, ки марбути ороишоти занонаанд, дар таркиби луғавии забонамон ҳиссаи муайянеро ташкил медиҳанд ва ҳаёти рўзмарраи муосирро бе истифодаи ин навъи вожаю ашёҳо тасаввур кардан ғайриимкон аст. Дар ифодаи ин вожагон вожаю таркиб ва ифодаҳои зеби гардан, марҷон, тангашадда, ҳайкал, марворид, садаф, бозубанд, қулфи гиребон, дастбона, ҳалқа, узук, ҳалқаи арава, занҷир, корбаст мешаванд. Ин силсила аз вожаи умумихалқии «марҷон» оғоз ёфта, то хафабанд, хафабандак, гулўбанд, тавқи бехигулў, кенҷак, самак, марҷони гардан, зеби гардан барин воҳидҳои забониро фаро гирифта, дар таркиби луғавии забони тоҷикӣ ба навъи ороиши занона мавриди истифода қарор мегиранд. Вожаи марҷон марбути забони арабӣ буда, навъе аз ҷонварони баҳрии дарахтшакл аст ва аз нигоҳи навъ марҷон гуногун буда, машҳуртаринаш марҷони сурх аст, ки монанди гул бар танаи оҳакмонанд қарор дорад.
Вожаи «марҷон» чун истилоҳи заргарӣ ва ороишӣ барои ҳамаи тоҷикзабонон фаҳмост, вале дар маҳалҳо бештар шаклу маъноҳои гуногуни он мавриди истифода қарор дорад. Дар ин бобат забоншинос М.Бобомуродова дар асари таҳқиқотии худ «Пажўҳиши (таҳқиқи) этнолингвистии вожагони ороишии занон» чунин ибрози андеша кардааст: «Назар ба маълумоти китоби «Таджики Каратегина и Дарваза» дар Қаротегину Дарвоз дар ифодаи марҷон воҳидҳои луғавии хафабанд, хафабандак, гулўбанд мустаъмал бошанд, дар Самарқанд унсурҳои луғавии ғафабанд, дар Панҷакант тавқи бехигулӣ, дар Мастчоҳ кенҷак, дар Бадахшон самак, марҷон, марҷони гардан мавриди истифода қарор доранд»
[1, 67].
Аз ин ифодаҳо ибораи зеби гардан мафҳуми умумӣ дошта, ба навъи ороиши занона далолат менамояд. Вале дар маҳалҳои алоҳида ин мафҳум бо калимаву ибораҳои ҷудогона мушаххас карда мешавад: марҷон, марҷони гардан…. Дар аҳди бостон онро аз тангаҳои тиллоӣ ё нуқра ва муҳраҳои қиматбаҳо месохтанд ва бештар онро занҳои доро истифода менамудаанд. Дар Самарқанду Бухоро зеби гардан аз тангаҳои подшоҳӣ ва тангаҳои ҳукуматӣ сохта шуда, қатори аввалаш ба гардан ҷафс буда, боқимондааш то қафаси сина овезон меистад.
Бештар нўги ин қабил зеби гарданҳо тавқ дошт.
Зеби гарданҳои пештараро аз марҷонҳои табиӣ месохтанд. Дар силсилаи калимаву истилоҳоти марбути ороиши гардану сари сина воҳиди луғавии муҳра мақоми хосса дорад. Пайдоиши муҳраю марҷонҳо низ таърихи қадима дошта, ин навъҳои ороиш ҳанўз дар асри сангин - ҳазораҳои аввали то солшумории мо пайдо шудаанд.
Дар «Фарҳанги забони тоҷикӣ» вожаи «муҳра» чунин маънидод шудааст: 1.
муҳра яке аз устухонҳои тахтапушт ва гардан;
2. донаи шоҳмот, нард ва ғ.;
3. донаи ба ришта кашидашуда [5, 813].
Гузаштанд, мо низ ҳам бигзарем,
Ки чун муҳраи иқди якдигарем
Низомӣ.
Аз рўйи маълумоти «Луғати шеваҳои забони тоҷикӣ» [2] маълум мешавад, ки унсурҳои луғавии муҳра ё мӯҳра махсусан дар маҳалҳои ҷануби Тоҷикистон серистеъмол буда, ҳамчун калимаи асосӣ боиси ба вуҷуд омадани чандин номҳои иборавӣ гардидааст, ки навъҳои муҳраро ифода менамоянд.
Ороишҳои сари синаро қисми таркибии зебу зинати гулўву гардан ҳисоб кардан мумкин аст, чунки аксаран занон гардану гулў ва сари синаро дар як вақт ороиш медиҳанд. Бинобар ин, калимаҳое, ки ороиши сари синаро ифода мекунанд, аз воҳидҳои луғавии марбути зебу зинати гулўву гардан ҷудо нестанд. Яке аз ин калимаҳо «пешовез» мебошад, ки дар ифодаи як навъ олоти ороишӣ истифода мешавад, ки пайдоишаш хеле қадима аст. Он шакли гунбазро дошта, аз қисмҳои занҷираю овезаҳо иборат аст. Таркиби калима ба ороиши сари сина будани реалияи он далолат менамояд. Калимаи дигар «найча» аст. Аз маънии калима пайдост, ки асбобе, ки он вожа ифода менамояд, аз най сохта шуда, бо сангҳои ороишӣ хотамкорӣ мешавад.
Воҳиди луғавии «бозубанд» маънои васеъ дорад, яъне он ҳам ба ороиши сари сина ва ҳам ба ороиши даст дахл дорад. Дар нисбати сари сина он ба «тўмор» ҳаммаъноӣ пайдо мекунад. Аз ин ҷост, ки дар «Фарҳанги тоҷикӣ ба русӣ» он бо ду маъно - «браслет» ва «амулет» эзоҳ дода шудааст. Бо вуҷуди ин, ба андешаи мо, калимаи «бозубанд» назар ба ифодаи ороишӣ бештар маънии хурофотӣ дорад, яъне бозубандро барои аз чашми бад нигоҳ доштан ва ё зиёни касе нарасидан меовезанд. Ҳарчанд ин калима дар заминаи пайвасти ҷузъҳои тоҷикии «бозу» ва «банд» сурат гирифта бошад ҳам, дар «Фарҳанги забони тоҷикӣ» зикр нагардидааст.
Дар гӯйиши мардуми тоҷикзабони Самарқанд силсилаи калима ва истилоҳоти ифодакунандаи ороиши сари сина ҳамчунин воҳидҳои луғавии ғалберак - марҷони филизӣ, ки шакли кулўларо дорад, ҷавак - намуди махсуси муҳраю марҷон, занҷирак - намуди ороиши сари сина аз муҳраҳои дона-дона, қуштўмор - ороиши сари сина аз ду бозубанди секунҷа, ки ба воситаи занҷирак пайваст шудааст ва ғ. вомехўранд, ки дар маҳалҳои ҷудогона интишор ёфтаанд. Аз ҷумла, ҷавак намуди махсуси муҳраю марҷон дар маҳаллу шаҳрҳои Панҷакант, Истаравшану Хуҷанд аз қадим хеле маъмул буда, бо таркибҳои ҷаваки тилло, тиллоҷавак, тангаҷавак сари синаи арўсону занонро зебу оро медоданд [3, 74]. Бо номҳои гуногун ифода шудани вожагони ороиши занонаи марбути сари сина мисли дигар моносистемаҳо аз он гувоҳӣ медиҳад, ки занону духтарони мардуми мо ба зебоипарастӣ аҳамияти хосса медиҳанд. Вале дар шароити имрўза дар ороиши сари сина на факат аз афзорҳои сохти маҳаллӣ истифода мешавад, балки барои ин мақсад таваҷҷуҳи занон, хусусан духтарону арўсон ба олотҳои замонавӣ, ки дар корхонаву фабрикаҳо тайёр карда мешаванд, бештар зоҳир мегардад. Дар натиҷа, силсилаи лексикаи ифодакунандаи ороиши сари сина аз ҳисоби воҳидҳои луғавии иқтибосӣ (хусусан забони русӣ) мунтазам такмил меёбад. Чунончи: трос, калье, картиер, змейка, палма, цепочка, цепь, брошка, медалён... Бояд гуфт, ки барои омода кардани ороиши занона мутахассисони ин соҳа ё заргарон аз як қатор сангу филизҳои қиматбаҳо истифода мекунанд, ки ҳоло чанде аз онҳоро дар поён меоварем:
Гавҳар, санги қиматбаҳо буда, дар баҳру дарёҳо аз устухони ҷонварони баҳрӣ ҳосил мешавад. Дар Осиёи Миёна, Ҳиндустон ва дигар мамлакатҳои Шарқ аз қадим гавҳар маълум буд. Гавҳарро дар маснуоти заргарӣ - шадда, ҳалқа, ангуштарин, қубаи сари сина васеъ истифода мебаранд.
Гўшвор, ашёи зебу зинати занон, ки ба гўш меовезанд. Бештар аз тилло, нуқра ва мис сохта шуда, бо санг, марворид, садаф ва ғ. оро дода мешавад:
Ёқут, чанд навъ аз сангҳои қиматбаҳо, ки сурх, кабуд, зард ва сафед буда, хелҳои гуногуни минерали корундро ташкил медиҳад. Аз қадим ёқути сурх (рубин) ҷавоҳироти дўстдоштаи мардуми Шарқ буд. Онро ҳамчун тилисм, тўмор ва лавозимоти ороишӣ истифода мебурданд. Ин санги қимматбаҳо низ аз истифодаи мардуми Самарқанд дур нест.
Зумуррад, як навъи маъдани бирилли шаффоф аст, ки аз омехтаҳои оксиди хром ва ранги сабзи баланд таркиб ёфтааст. Зумуррадро ҳанўз дар Мисри қадим ва Бобулистон медонистанд. Зумуррад санги гаронбаҳои дараҷаи якум мебошад. Он тоҷ ва сутаи шоҳон, салиби насрониёнро зеб медиҳад, барои тайёр кардани ҳар гуна маснуоти заргарӣ-нигин, ангуштарин, дастпона, гўшвора ба кор мебаранд.
Қаҳрабо, санги ҷавоҳирии резакорӣ-зифти сангшудаи дарахтони сўзанбарги давраҳои геологии неоген ва полиоген мебошад, ки 25-26 миллион сол муқаддам вуҷуд доштанд. Қаҳрабо аз қадимулайём ҳамчун воситаи ороиш маълум аст. Он аввалин бор бо хати мехӣ дар сутуни ёдбуд, ки ба асри V то мелод тааллуқ дорад, қайд шудааст. Ин сутун ҳоло дар музейи Британияи Кабир маҳфуз аст. Лоҷвард, аз замонҳои қадим Бадахшонро ба оламиён маълуму машҳур кардааст. Ранги дилрабои лоҷвард ҳамеша диққати касро ҷалб мекард. Аз замонҳои қадим аз лоҷвард зарфҳои нафис метарошиданд ва дар лавҳакориҳо ба кор мебурданд. Аз он инчунин нигини ангуштарину дастпонаҳо ва муҳра месохтанд.
Заргарон тоҷ, ангуштарин ва дастпонаҳои шоҳонро бо лаъл меоростанд.
Марҷон, ба гурўҳи сангҳои ҷавоҳирии резакорӣ, ки ба таври органикӣ пайдо шудаанд, дохил мешавад. Он устухонҳои як гурўҳ ҳайвонҳои баҳрии рўдаковокест, ки ба синфи полинҳои марҷонӣ мансубанд. Он аз замонҳои қадим барои тайёр кардани шаддаи марҷон, сарсўзан, «медалиён» ва дигар маснуоти ороишӣ ба кор меравад.
Нуқра, ҳамчун филизоти сафеди зебо аз қадимулайём барои тайёр кардани маснуоти нафиса, ороишот ва ғ. васеъ истифода мешавад [3, 10]. Сангҳои моҳтобӣ, шаффофу нимшаффоф ва аксаран кабудтоб буда, ҳамчун санги ороишӣ дар тайёр кардани маснуоти заргарӣ-ангуштарин, нигин, гўшвор истифода мешаванд. Тилло, яке аз маъруфтарин санги қиматбаҳо буда, 6 ҳазор сол пеш то солшумории мо онро ҳамчун ороиш истифода мебурданд. Тилло барои сикказании танга ва маснуоти заргарӣ дар тиб, саноати чиниворӣ ё худ зарандудкунӣ истифода бурда мешуд.
Фирўза, аз сангҳои дўстдоштаи бонувон буда, маконаш Осиёи Миёна аст. Тибқи маълумоти бостоншиносон аз байни афзору анҷоми марҳуми замонҳои қадими то мелод шаддаи фирўзаро ёфтаанд. Номи санги қиматбаҳо – пирўза аст, ки шакли муарраби он фирўза мебошад. Он санги кабудранги зебоест, ки дар заргарӣ истифода мебаранд. Вожаи пирўза тоҷикист ва ин санг то ҳол дар заргарӣ ва меъморӣ истифода мешавад. Маҳсулоти заргарие, ки бо ин санги қимматбаҳо оро дода шудааст, дар Самарқанд бештар барои ороиши пиразанҳо истифода мешавад.
Шаба, санги сиёҳи нарм аст, ки ба гурўҳи сангҳои ҷавоҳирии ороишӣ дохил мешавад. Онро қаҳрабои сиёҳ ҳам мегўянд. Бостоншиносон сангҳои суфтаи шабаро дар бошишгоҳҳои одамони асри санг дарёфт кардаанд. Дар Миср аз он оина, дастпона, нигин, дар Аврупо салибча, дар мамлакатҳои Шарқ тасбеҳ тайёр мекунанд. Шангарф, яке аз навъҳои санги маъданӣ – симоби гўгирддор, ки гарди сурхи қаҳварангаш дар наққошӣ ба кор меравад.
Ҳамин тавр, дар вожагони зиёди ифодагари ороишоти занона – агат, ақиқ, алмос, аметист, амазонит, беҷода, гавҳар, дурр, ёқут, забарчад, зумуррад, қаҳрабо, лаъл, лоҷвард, лулўъ, марворид, марҷон, нуқра, сангҳои моҳтобӣ, тилло, фирўза, шаба, шангарф, ки номи сангҳои қиматбаҳо мебошанд, дар таркиби луғавии забони тоҷикӣ мавқеи муҳимро ишғол менамоянд ва дар соҳаи заргарӣ ба таври фаровон корбаст меёбанд.
Вожагони ороишоти занона дар забони тоҷикӣ аз ҷиҳати сохт сода, сохта, мураккаб ва таркибианд, ки оиди калимасозии ин қабил вожагон дар тадқиқотҳои минбаъда таваққуф хоҳем кард.
Китобнома:
1.Бобомуродова М. Тавсифи этнолингвистии вожагони ороиши занона дар забони тоҷикӣ. – Душанбе, 2013. - 120 с.
2. Маҳмудов М. Фарҳанги гўйиши ҷанубии забони тоҷикӣ. – Душанбе, 2010. - 510 с.
3. Маҷидов Ҳ. Забони адабии муосири тоҷик. Луғатшиносӣ. Ҷ. 1. – Душанбе, 2007. – 242 с.
4. Розиқов Б. Лексика ювелирного и медницкого мастерства в таджикском языке:
автореф... дис... кан... филол... наук. - Худжанд, 2000. - 24 с.
5. Фарҳанги забони тоҷикӣ. - Москва: СЭ. - 1969. - Ҷ. 1. – 952 с.
6. Фарҳанги забони тоҷикӣ. - Москва: СЭ. - 1969. - Ҷ. 2. - 947 с.
ФИО автора: Yorqulov Farrux Isomiddinovich
Student of master of the Samarkand State of
Architectural and Civil-Engineering Institute
Название публикации: «ANALYSIS OF REALIZED OBJECTS AND PROJECTS
CORRESPONDING TO THE PRINCIPLES OF ECOLOGICAL TOURISM»
Abstract: Eco-tourism is actively developing in the world, the purpose of which is environmental education and promotion of nature conservation and local culture. In Uzbekistan, unlike many countries, ecotourism is practically not developed, while recreational resources allow it to be done. The absence of a network and complexes of ecological tourism in Uzbekistan and the predominance of "wild" beach recreation and spontaneous development of forest territories, leads to gradual degradation of the environment. The construction of tourist facilities without taking into account the interests of the ecological system as a whole leads to the depletion of natural resources, environmental pollution, excessive substitution of natural processes with man-made ones and, as a result, affects the decline in the attractiveness of "developed" natural territories for the same ecotourism.
Key words: Eco-tourism, the integrated reception, recreation, Linear reception, eco-education institutions adventure institutions.
Annotatsiya: Ekologik turizm dunyoda faol rivojlanmoqda, uning maqsadi ekologik ta'lim va tabiatni muhofaza qilish, mahalliy madaniyatni targ'ib qilishdir.
O’zbekistonda ko'pgina mamlakatlardan farqli ravishda ekoturizm deyarli rivojlanmagan, rekreatsion resurslar esa uni amalga oshirish imkonini beradi.
O’zbekistonda ekologik turizm tarmog'i va komplekslarining yo'qligi va "yovvoyi" plyajdagi dam olish va o'rmon hududlarining o'z-o'zidan rivojlanishi ustunligi atrofmuhitning asta-sekin tanazzuliga olib keladi. Ekologik tizimning manfaatlarini hisobga olmagan holda sayyohlik ob'ektlarini qurish tabiiy resurslarning yo'q bo'lib ketishiga, atrof-muhitning ifloslanishiga, tabiiy jarayonlarning insoniy jarayonlar bilan ortiqcha almashtirilishiga olib keladi va natijada bir xil eko-turizm uchun "rivojlangan" tabiiy hududlarning jozibadorligini pasayishiga ta'sir qiladi.
Kalit so'zlar: Eko-turizm, integratsiyalashgan qabul, dam olish, chiziqli qabul, eko-ta'lim muassasalari sarguzasht muassasalari.
Architectural and urban planning techniques for the formation of tourist complexes. Most of the tourist complexes are isolated objects in the natural environment, on the outskirts of cities, as well as islands. The placement of tourist complexes has a significant impact on the conditions of tourist activity and the quality of tourists' rest. Complexes, as a rule, are located near landscape and natural objects, national parks, nature reserves, nature reserves, forest parks, etc. This gives tourists the opportunity to relax in the natural environment, combining recreation and environmental education. At the same time, the complexes should have a connection with the historical environment, which forms the basis of environmental education.
The construction of tourist complexes can be very diverse and it all depends on the type of institution. By appointment, tourist complexes can be single-profile and multi-profile, in which tourist activities can be combined with recreational and recreational recreation, or environmental education. As the analysis shows, the capacity of the tourism complex depends on the profile of the institution.
Based on the existing modern types of tourism, architecture for tourism activities can be divided into 3 categories:
- adventure institutions;
- recreation and wellness facilities;
- environmental education facilities;
At the same time, two characteristic methods of territory development for tourist sites can be distinguished:
- integrated reception; - linear reception;
The integrated reception (Fig.1, 2) is characterized by the location of residential public premises of the complex in one architectural volume. This allows rational use of valuable natural territory. The disadvantage of such architecture is the increased number of storeys of the main building. A characteristic feature of such buildings is the floor-by-floor (vertical) distribution of functions [5].
Fig.1. Shimau Hotel in Songjiang. Fig.2. Hotel project «Water building resort»
Linear reception (Fig.3, 4) is characterized by the frontal composition of several residential blocks with separate placement of catering and service units. The spatial solution of the complex is characterized by the linear structure of the building [5].
Fig.3.Ecocomplex by Vincent Callebo Fig.4. Eco-hotel in Mexico
The choice of methods of building a tourist complex should be based on the urban situation, the shape of the site, capacity, climatic conditions and other factors. The zoning of the territory of such complexes depends on the profile, capacity and occupied area, the following zones are created here: entrance, residential, landscape and recreational, cultural and educational, cultural and consumer services and economic.
Basic principles of architecture formation for ecological tourism. The implemented objects corresponding to the principles of ecological architecture and the main trends in the development of ecological tourism were considered in the work. A number of slightly more modern projects that are under implementation were also considered. These objects and projects will be discussed in this chapter.
The choice of objects was influenced by three factors: its location in the environment, the presence of characteristic features of ecological architecture and the types of tourist facilities: adventure facilities, recreational facilities and eco-education.
A number of projects and implemented tourism facilities for active recreation are considered. These projects were considered to identify the features of the formation of the architecture of eco-tourism institutions from the environmental conditions. When designing these facilities, special attention is paid to the functional zoning and architectural appearance of tourist facilities on the principle of the coexistence of man and nature.
When designing tourist facilities for active recreation, special attention was paid to the landscape, which dictates the shape and function of the building as a whole, while setting a certain module.
Basic design principles that can be distinguished in tourism facilities:
- the principle of symbiosis with the eco-system;
- subordination of architecture to landscape; - the principle of compactness (compact form of the building, both in plan and in object);
The principle of symbiosis with the ecosystem, design in the current environment. The construction of tourist facilities without taking into account the interests of the ecological system as a whole leads to the depletion of natural resources, excessive substitution of natural processes with man-made ones and general degradation of the environment.
Until recently, the creation of tourist complexes in Uzbekistan was carried out only by building, that is, by identifying a set of types of institutions, establishing functional relationships between individual groups of institutions. This approach has led to the loss of the specifics of the created tourist environment. Therefore, in Uzbekistan, the issue of improving the architectural and planning organization of tourist complexes is quite acute. This implies considering it as an interconnected system of various service institutions and the natural and recreational landscape. With the active use of natural and tourist resources, the question of preserving and improving the natural landscape environment, which is the most valuable tourist resource, certainly arises. Ecological architecture has become a response to the deterioration of the natural environment.
Today, for the successful functioning of existing tourist facilities and when designing new ones, it is necessary to find such a variant of the spatial organization and architectural planning solution of tourist complexes, which will be aimed at both the integrated use of natural and recreational areas in order to create conditions for the development of various types of tourist activities, and to perform the most important environmental functions. The design of structures should be carried out taking into account their inclusion in the context, the existing natural environment and full adaptation to the landscape and climatic situation [5]. Based on the analysis of the most popular tourist complexes, the main features of the accommodation were identified: proximity to a water source - the seashore / lakes / rivers; interaction with the landscape; public interest in this place.
The principle of subordination of architecture to landscape. The design of adventure tourist facilities (Fig.5, 6) involves the formation of the architecture of ecotourism institutions depending on the environmental conditions. When designing these facilities, special attention is paid to the functional zoning and architectural appearance of tourist facilities on the principle of the coexistence of man and nature. From the point of view of the development and functioning of territories intended for the development of tourism, the use of environmental design strategies involves the effective implementation of this project in the environment, as well as the coordination of architectural form with the scale of the landscape. When designing tourist facilities for active recreation, special attention was paid to the landscape, which dictates the shape and function of the building as a whole, while setting a certain architecture module.
Fig.5. Climbers' house in Slovenian Fig.6. Natural motifs
The principle of compactness of the building shape. When designing many tourist objects, special attention is usually paid to the image of the building, and for tourist objects of temporary stay – the compactness of the form (Fig.7, 8) implies the simplicity of the image. And the object itself is as compact as possible, both in plan and volume. And its planning decision is dictated by its shape. These projects were reviewed to identify the features of the formation of the architecture of eco-tourism institutions from environmental conditions (appendix). When designing these facilities, special attention is paid to the functional zoning and architectural appearance of tourist facilities on the principle of the coexistence of man and nature.
Fig.7. Pod-house Fig.8 .Podhouse Plan
The second type that is being considered is recreation and wellness facilities.
Now the
modern objects of health improvement are wellness complexes. In Uzbekistan, unlike many countries, this is not yet developed.
And in order to create and implement wellness facilities in Uzbekistan, it is necessary to carefully study the world experience in designing wellness facilities.
Analyzing the world experience, it is possible to identify the basic design principles that were taken into account when creating wellness facilities:
- design principle: visual perception;
- the principle of symbiosis with the ecosystem
- the use of local natural motifs;
- expansion of health complexes due to the active use of underground areas;
The third type is eco-education institutions. The object of eco-education is aimed at studying the natural environment, traditions and culture.
The design of objects for eco-education has its own modern development trends, although it has inherited both private theories and methods of traditional design. A characteristic feature of such objects is the desire to create a form that combines as harmoniously as possible with the natural environment surrounding it, the natural landscape. Architecture emphasizes the beauty of nature and vice versa. Landscape in almost all works acts as a fundamental element. The perception of the landscape determines the formation of a person's idea of the place – the "spirit of the place".
The principle of "The Spirit of the place– is the use of local natural motifs. The design of objects for eco-education has its own modern development trends, although it has inherited both private theories and methods of traditional design. A characteristic feature of such objects is the most harmonious combination with their surrounding natural environment, natural landscape. Architecture emphasizes the beauty of nature and vice versa. Landscape in almost all works acts as a fundamental element. The perception of the landscape determines the formation of a person's idea of the place – the "spirit of the place" (Fig.9, 10). The spirit of a place is a concept that, on the one hand, is formed on the basis of concrete, material components, such as landscape, architecture, people, history, the function of a place, on the other hand, is characterized by abstract properties or relationships, emotions, impressions. The fundamental element of the "spirit of the place" is the landscape. At the first meeting of the architect with the projected territory, the existing relief, microclimate, insolation regime, soil, vegetation, the presence of biocenoses on the site, such as forest or meadow, is evaluated [5].
Fig. 9. Cultural Center named after Jeanne- Fig. 10. National architecture
Marie in New Caledonia
The most important component of the "spirit of the place" is architecture, reflecting the regional, climatic, cultural characteristics of the place, social orientation, as well as human emotions, his view of the beautiful. Architecture does not exist outside the place, it interacts with the surrounding space and can significantly change it.
Today ecotourism plays an important role in the global tourism and hospitality industry. The first trips close to ecological tourism appeared in the XIX century, and the very concept of "ecological tourism" arose in the 80s of the XX century. as opposed to "hard" mass tourism. The world practice of introducing eco-tourism has proved that economically and ecologically verified recreation organization allows you to preserve nature more successfully than bans on certain types of economic activity or complete "natural conservation" of the territory.
LIST OF USED LITERATURE
1. Makurina E.A., Kazantsev P.A., Savostenko V.A. //Basic principles of architecture formation for ecological tourism. // Architecture and Design: History, Theory, Innovations: Proceedings of the Second International Scientific Conference, April 2527, 2017, Vladivostok. Issue 2 / Engineering School of FEFU. - Vladivostok: Far
Eastern Federal. Univ., 2017. - pp. 123-129– - ISBN 978-5-7444-4029
ФИО автора: Tursunmatov Aziz Avazovich.
Toshkent pediatriya Tibbiyot instituti akademik litseyi. Ingliz tili fani o'qituvchisi
Название публикации: «TEACHING VOCABULARY»
Annotation
Teaching English can and should provide the achievement of practical, educational and developing aims. Besides, the practical purpose the leading. The other purposes are reached in the course of mastering English in the conditions of pupils' active informative of power of apprehension and activity. Pedagogy, guiding and synthesizing these aspects, defines vision of a problem from its specific point of view.
Key words: expressive vocabulary,receptive vocabulary,oral
vocabulary,literate vocabulary
In everyday conversation we speak of vocabulary in the singular; we speak of a person’s vocabulary. This is actually an oversimplification. The AmericanHeritage Dictionary defines vocabulary as “the sum of words used by, understood by, or at the command of a particular person or group.” In this paper we are concerned with extending the sum of words that are used by and understood by students. However, it seems important to point out that in almost all cases there are some differences in the number of words that an individual understands and uses. Even the terms “uses” and “understands” need clarification. For example, the major way in which we “use” vocabulary is when we speak and write; the term expressive vocabulary is used to refer to both since these are the vocabularies we use to express ourselves. We “understand” vocabulary when we listen to speech and when we read; the term receptive vocabulary is used to refer to listening and reading vocabularies. Finally, to round out the terminology, meaning or oral vocabulary refers to the combination of listening and speaking vocabularies, and literate vocabulary refers to the combination of our reading and writing vocabularies. Are our listening, speaking, reading, and writing vocabularies all the same? Are they equally large?
Is our meaning vocabulary larger or smaller than our literate vocabularies? For the first five years or so of their lives, children are involved in the process of acquiring a meaning/oral vocabulary—words that they understand when they hear them and that they can use in their speech. During this period, children have essentially no literate vocabularies. Most children acquire reading and writing skills upon entering school. They need to acquire a basic knowledge of how printed letters relate to the sounds of spoken words and how printed words relate to spoken words. Being able to translate or transcode print into speech allows children to use what they know about meaning/oral vocabulary for their literate vocabulary. So for very young children, their meaning vocabularies are much larger than their literate vocabularies.
The acquisition of decoding skills leads to rapid expansion of literate vocabularies by allowing children to transcode their meaning vocabularies into their literate vocabularies. This is so much the case that for older students and for adults our literate vocabularies are probably larger than our meaning vocabularies. We tend to have a larger group of words that we use in reading and writing than we use in our own speech. This is because written language is more formal, more complex, and more sophisticated than spoken language.
The amount of vocabulary that children need to acquire each year is staggering in scope, estimated to be about 3,000 words a year. Therefore, a comprehensive approach consisting of the following components needs to be in place.
- Use “instructional” read-aloud events.
- Provide direct instruction in the meanings of clusters of words and individual words.
- Systematically teach students the meaning of prefixes, suffixes, and root words.
- Link spelling instruction to reading and vocabulary instruction.
- Teach the effective, efficient, realistic use of dictionaries, thesauruses, and other reference works.
- Teach, model, and encourage the application of a word-learning strategy.
- Encourage wide reading.
- Create a keen awareness of and a deep interest in language and words.
The recommendation that parents and teachers read aloud to children is among the most popular recommendations in the field of reading.
“The single most important activity for building the knowledge required for eventual success in reading is reading aloud to children.” One very obvious way in which reading aloud to children can be expected to be beneficial is to increase their language and vocabulary skills.
The study by Elley strongly suggested that vocabulary growth was much greater when teachers discussed, even if briefly, the meanings of the words in addition to just reading the books aloud. The recent study by Juel showed that while teachers in kindergarten and first grade spent considerable time reading and discussing books to children with below average vocabularies, these activities had minimal impact on the progress of the children. Only when teachers spent focused time on the vocabulary did significant growth occur. We apply the term “instructional read aloud” to readaloud events where, in addition to reading aloud to stimulate an interest in books and reading, there is also a deliberate teaching of skills that will promote independence in reading, such as an increased vocabulary.
Bibliography
1. Каримов И.А. Чет тилларни ўрганиш тизимини янада такомиллаштириш чора тадбирлари тўғрисидаги ПҚ-1875-сонли қарор. –Т.: Шарқ. 2013.
2. Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги
Қонуни//Баркамол авлод-Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. –Т.: Шарқ. 1997.
3. Ainslie, Susan. (1994). Mixed Ability Teaching: Meeting Learners.needs. Netword 3: Teaching Language to Adults. London: Centre for Information on Language Teaching and Research.
4. Baker, Joanna. (2000). The English language teacher’s handbook: how to teach large classes with few resources. New York: Continuum; London: Cassel.
5. Berry, Eve and Williams, Molly. (1992). Teaching Strategies for Multilevel ESL classes. Facilitator’s Guide. Oregon: Clackamas Community College.
6. Bowman, Brenda. (1992). Teaching English as a Foreign Language to Large Multilevel Classes. Washington, DC: Center for Applied Linguistics.
7. Brown, Douglas H. (2002). Strategies for Success: a practical guide to learning English. New York: Longman.
8. Dornyei, Zoltan. (2001). Motivational Strategies in the Language Classroom.
Cambridge: Cambridge University Press.
ФИО авторов: Sh.T.Komilova Sharq mamlakatlari adabiyoti va qiiyosiy adabiyotshunoslik kafedrasi xitoy adabiyoti katta o‘qituvchisi
Uzaqboyeva Shahnoza Azamat qizi
Toshkent Davlat Sharqshunoslik Universititeti Xitoyshunoslik fakulteti Filologiya va tillarni õqitish yõnalishi Xitoy-ingliz(õzbek guruh) A guruh 3-kurs
Название публикации: «ZAMONAVIY XITOY TILIDA “的,地,得”
YORDAMCHI SO‘ZLARNING QO’LLANILISHI BO’YICHA TADQIQOT»
Anotatsiya: Zamonaviy Xitoy tilida “的,地,得” yordamchi so‘zlar odatda
talaffuz va nutqning bir xil qismlari tufayli yozma tilda noto’g’ri ishlatishga olib keladi. Ushbu maqolada “的,地,得” strukturaviy konstruksiyalarning ishlatilinishi farqlashning nazariy asoslari va grammatik vazifalari keltirilgan. Foydalanish vaziyatini tahlil qilish uchun birlashtiring, tilning rivojlanish qonunlarini xurmat qilish va tilni ishlatish, darajasini yaxshilash maqsadida strukturaviy konstruksiyalardan foydalanish qoidalarini muhokama qiling.
Kalit so’zlar:Strukturaviy konstruksiyalar,grammatik funksiya,ishlatish usuli.
Xitoy kutubxonasining tasnif raqami:H146
Adabiyotning identifikatsiya kodi:A
Maqola tartib raqami:1009-4601(2021)02-0049-04
Zamonaviy Xitoy tilida strukturaviy yordamchi so’z(konstruksiya). “的,地,得”asosan bog’lanish ma’nosini bildiradi,qo’shimchali komponent va bosh so’z o’rtasidagi strukturaviy bog’liqlik. “的,地,得”bir xil “de” fonetik shaklga ega bo’lib,u aniq ma’noga ega emas va old,orqa tuzilish o’rtasidagi munosabatlar boshqacha, ishlatilishi murakkabroq. Bu muqarrar ravishda odamlarni o’rganishi va ishlatishi uchun qanday ajratish haqida chalkashliklarni keltirib chiqaradi. Zamonaviy xitoy tilida tez-tez ishlatilib turadigan so’z sifatida “的,地,得” so’zlarini alohida va birgalikda ishlatish masalasi ilmiy doiralarda munozarali bo’lib kelgan.
Odamlarning og’zaki muloqotida aloqa uchun faqat ovoz qobig’I ishlatiladi va matnli ifodasi yo’q, shuning uchun og’zaki tilda qaysi “de” dan foydalanilmasin, til muloqotiga ta’sir qilmaydi. Lekin, yozma tilda, yozma ifodalarda “的,地,得” dan foydalanish aniq farqlanadi, har xil ma’noga ega. Undan alohida foydalanib, til ifodasini aniqroq va to’g’riroq qilish mumkin. Shuning uchun, “的,地,得” standart foydalanish zarur.
1. “的,地,得” strukturaviy konstruksiyalardan foydalanishni
farqlashning nazariy asosi
1. Strukturaviy konstruksiya “的,地,得” oxirgi Tan va besh sulolalar davridan beri paydo bo’lgan, ammo u keng qo’llanilmagan. Yuan sulolasi ko’p “的”ni ko’p miqdorda tizimli yordamchi so’z sifatida paydo bo’lgunga qadar, bundan oldin “之,底” grammatik funksiyalar ishlatilgan. “的” Yuan sulolasidan boshlab, “的” bu markazlar o’rtasida katta miqdor sodir bo’lishi boshlanishi uchun ishlatiladi. “地” Yuan sulolasi oxiri va Ming sulolasining boshlanishigacha “地” iyeroglif asosan qo’shimchalar va o’zgartiruvchilarni bog’lashning asosiy funksiyasini o’z ichiga olgan. “得” Tan sulolasi davrida “得” ni qo’shimcha sifatida asta sekin ishlatila boshladi, dinamik yordamchi so’zga aylandi. Yuan, Ming, Qing sulolalaridan so’ng, “fe’l+得+to’ldiruvchi” tarkibida ishlatishda davom etiladi.
2. XX asrning boshlarida, mahalliy va xorijiy tillarning paydo bo’lishi bilan tarjimashunoslik soni ko’payib, “的,地,得” o’rtasidagi farq boshlandi. Chet el adabiy asarlarini aniqroq tarjima qilish uchun qo’llanila boshladi. Ayni paytda “的,地,得” bilan bog’langan komponentlar alla qachon farq qilardi.
3. Tilshunos janob, LuShu Xiang zamonaviy xitoy tilining tarkibiy yordamchi so’zlarini quyidagicha izohlagan. “的,地,得” ko’pincha bu uch belgi o’rtasidagi farq haqida so’raladi. Bu iyerogliflar juda og’ir vazifaga ega. Shuning uchun, uni ikki yoki uch xil shaklda yozish juda qulay. “的” so’zi bilan “得” so’zning farqi bor, ajrata olish kerak. “得” ikkita manoga ega. 1. Bu imkoniyatni anglatadi. Masalan: toqat qilish, toqat qilolmaslik. 2. Natija yoki yutuqni bildiradi. Masalan: balandroq turing, uzoqqa qarang. Bu “得” ko’pincha odamlar tomonidan “的” deb yoziladi, ammo agar bu ikki so’z bir xil tarzda yozilgan bo’lsa, noaniqik, noma’lumlik bo’lishi mumkin. Shuning uchun, ularni ajratish kerak.
4. Tilshunoslar Huang Borong va Liao Xu Dong “Zamonaviy Xitoy” kitobidagi “的,地,得” tarkibiy-strukturaviy konstruksiyalarni tushuntirib, ularning o’ziga xos grammatik funksiyalarni va farqlarini aniqlab berishdi. “de” struktura yordamchi so’zi odatda 3ta so’z sifatida yoziladi:
Aniqlovchidan keyin “的”, ravishdoshdan keyin “地”, to’ldiruvchidan keyin esa “得” yoziladi. Strukturaviy konstruksiya rivojlanishining tarixiy evolyutsiyasidan kelib chiqib, zamonaviy xitoy grammatik tizimidagi “的,地,得” tarkibiy yordamchi so’zlar turli grammatik munosabatlarni belgilash vazifasini o’z zimmasiga oladi. Shuning uchun, uchalasidan foydalanishni ajratish, standartlashtirish juda zarur. Bu zamonaviy xitoyliklarni ilmiy va qat’iylik bo’lishiga moyilligining aksidir.
2. Strukturaviy yordamchi so’z “的,地,得”larning grammatik vazifasi.
1. “的” ning grammatik vazifasi
Strukturaviy yordmchi so’zi “的” aniqlovchi belgisidir, anqlovchi keyin otli ibora hosil qilish uchun ishlatilinadi. Masalan: yam-yashil o’tloq, bizning ona vatanimiz, tashrif buyurgan odalmar va boshqalar. Lekin barcha aniqlovchilar bilan “的” ni ishlatish shart emas. “的” ni qo’shish yoki qo’shmaslik aniqlovchi nutq qismiga, bo’g’inlar soniga, semantik munosabatga bog’liq. Masalan: “o’qituvchining sinfdoshi”. Agar “的” dan foydalanmasak, “o’qituvchi sinfdoshi”ga aylanadi. Agar tarkibiy munosabatlar o’zgarsa bunday vaziyatda “的”dan foydalanish kerak. Biroq,
“qizil gul”, “bitta samalyot” va boshqalar kabi tuzilmalarga “的” qo’shilmaydi.
“定+中” tuzilishidagi “的”aniqlovchini ta’kidlash ta’siriga ega.Masalan:o’qitish metodi faqat shu metodni nazarda tutadi,biroq o’qitish metodi es anima ekanligini tushuntirish metodiga urg’u beradi.Yana misol:yangi uy,noto’g’ri qarash va hokazolardan foydalaniladi.Aniqlovchilarni o’zgartirishni ta’kidlash uchun “的”dan foydalaning,aniqlovchi modifikatsiyasi ta’siri. “的”strukturaviy yordamchi so’z ot,fe’l,sifat,olmosh va predikativ iboralardan keyin ham “的”ot hosil qilish uchun ham paydo bo’lishi mumkin.Masalan:yangi,mazali,a’lo va hokazo boshqalar. “的”iborasi otlarni almashtirish uchun ishlatiladi va jumla faqat mavzu yoki obyekt sifatida ishlatilishi mumkin.
2. “地” ning grammatik vazifasi
Strukturaviy yordamchi so’zi “地” ravishdosh gapning belgisi bo’lib,bu ravishdoshni cheklash uchun ishlatiladi. “状+中” strukturasining markaziy moddasi fe’l,sifatdoshlar bilan ishlatiladi,ravishdosh cheklov va boshqa urg’u vazifasini ta’kidlash roli o’ynaydi.Ravishdosh sifatida xizmat qilish markaziy tilni cheklash va ta’kidlashga xizmat qiladi.Masalan:ritmik urish,iliqlik bilan kutib olish,ayniqsa g’alati va boshqalar.Biz “状+中” strukturaviy tuzilishining grammatik xususiyatlaridan foydalanib “地”dan foydalanish mumkin.
3. “得” ning grammatik vazifasi
Strukturaviy yordamchi so’z “得”to’ldiruvchining belgisidir,to’ldiruvchidan oldin ishlatiladi.Markaziy gap ham,to’ldiruvchi gap ham iborani hosil qilish uchun to’ldiruvchi predikativ so’zlar predlogli so’zla bilan foydalaniladi. Natijalarni,vaziyatlarni,darajalarni,histuyg’ularni to’ldirish uchun ishlatilishi mumkin. Masalan: yaxshi yozish, brogan sari kuchayib borish, u juda qat’iyatli va hokazolar. Biz “得”foydalanishni qaror qilish uchun“中+补”strukturaviy grammatik xususiyatlardan foydalanishimiz mumkin. Bundan tashqari “得” ba’zan “de” deb talafuz qilinadigan va “得” strukturaviy yordamchi konstruktiv morfemasi sifatida ishlatiladi va “得” strukturaviy zarrachasidan alohida ishlatish kerak. Masalan: bu nazariyalarni tushunish, yaxshi natijalarga erishish, ba’zi do’stlarni tanib olish, so’z yasovchi morfema bo’lib, undan keyingi so’zlar ot so’zlaridir.
Chizish kereee
Tarkibiy strukturaviy konstruksiya “的,地,得” so’zlarining grammatik vazifalarini tahlil qilishdan shuni ko’rishimiz mumkinki, xitoy yozma tilida “de” ning uch turi, har biri o’z grammatik vazifalariga ega, har biri o’z vazifalarini bajaradi.( 1-rasmga qarang) Agar bu uchta “de” ning grammatik bilimlarini tushunmasangiz ulardan foydalanishni o’zlashtirish juda qiyin.
3. Strukturaviy konstruksiya “的,地,得” yordmchi so’zlarini
ishlatilinishini tahlil qilish
Zamonaviy xitoy tilida romantik ma’nolarini ifodalash vositalari asosan so’z tartibi va funksional so’zlardir. “的,地,得” strukturaviy konstruksiya xitoy tilida funksional so’zlar sifatida ishlatiladi. Xitoy tilida ifodalashda muhim rol o’ynaydi. Zamonaviy xitoy belgilariga ko’ra, strukturaviy konstruksiya “的,地,得” tarkibiy yordamchi so’zlari zamonaviy xitoy tilida tez-tez ishlatiladi. Xitoyda amaldagi ishlatiladigan so’zlar orasida “的” barcha xitoy iyerogliflar orasida birinchi o’rinda turadi. Bundan tashqari, kundalik yozma tilda foydalanish ham keng tarqalgan, chunki foydalanish yuqori darajada keng taqalgan hisoblanadi. Uch turdagi “de” ning chalkash ishlatilishi ko’pincha noaniqlik yoki noto’g’ri ifodaga olib keladi.
1. “的” va “地”
Struktuaviy konstruksiya “的,地,得”yordamchi so’zlarining ishlatilinishini tekshirish uchun muallif ko’plab ommaviy chop etilgan yozma materiallarni ko’rib chiqdi. Yozma materiallarni ko’rib chiqqanidan so’ng, shuni angladiki, “的va得” aralash ishlatish eng ko’p tarqalganini aniqladi va vaziyat yanada murakkablashdi.
1. “地” ni “的” sifatida noto’g’ri foydalanish ko’proq uchraydi.
Masalan:
1. Tianlangzi qishlog’ining ijarachilari uning yuragini yeb qo’yganini aytishganida u hayron bo’lmadi va boshini qimirlatib qo’ydi. (Lu Xunning majnun kundaligi)
2. Juda ehtiyotkorlik bilan ishlash. ( Ichki mo’g’uliston kundaligi)
3. Kollej talabalariga ekologik ahloqiy tarbiya berish, bu ko’rko’rona voiz qilish va nazariy tushuntirish emas.
Yuqoridagi misollarda “地” , “的” sifatida noto’g’ri ishlatilgan. Misol jumlasida “的” dan keyin kelgan boshni qimirlatish, ish va voizlik hammasi fe’l hammasi harakatlardir. So’z predikat sifatida ishlatiladi, oldingi o’zgartirish va cheklangan komponent qo’shimchalar sifatida ishlatiladi. Shuning uchun, yuqoridagi uchta jumladagi tarkibiy konstruksiyalarda “地” ni ishlatish kerak.
2. “的”ni “地” sifatida noto’g’ri ishlatish nisbatan kam uchraydi va bu holat o’quvchlar tomonidan bajarilgan uy vazifasida kam uchraydi. 4. Bu safar muvofaqqiyatga erishish oson bo’lmadi. (qiyin edi)
5. U qayg’uli hikoyani eshitib, ko’z yosh to’kdi.
Masalan, 4,5-misoldagi muvofaqqiyat hikoya so’zlari ikkalasi ham otdir.
Bu safar va qayg’u atributlari bilan o’zgartirilgan va ular aniq tuzilishga ega.
Shuning uchun, bu yerda “的” strukturasidan foydalanish kerak.
3. Orfografik iboralarda o’zgartirilgan va cheklangan komponent ikki bo’g’inli sifatlar bo’lib, markaziy gap ikki bo’g’inli ot bo’lsa “的”va “地” chalkashtirin yuborish oson, hatto ajratish qiyin. Masalan: butunlay, umuman va hal qilmoq iborasidagi tarkibiy yordamchi so’z “的” yoki “地” bo’lishi mumkin. Uni tahlil qilish uchun ma’lum bir kontekstga kiriting.
6. Bu qarama- qarshilik to’qnashuv butunlay hal qilingan.
7. To’qnashuv butunlay hal qilindi.
Masalan: 6-misoldagi hal qilmoq bu fe’l u predikatt vazifasini bajaradi va butunlay qo’shimcha vazifasin bajaradi. Ot vazifasini bajaradigan fe’l, to’ldiruvchi sifatida pozitsiyada keladi.Shuning uchun “的” gapda ishlatiladigan tarkibiy strukturaviy yordamchi fe’ldir.Biroq ba’zan bunday noaniq qarama qarshi ibora obyekt sifatida “的” va “地”ham ishlatilishi mumkin.Ammo ma’nolarda ahamiyatsiz farqlar bo’ladi.Masalan:
8.U aqlsizlarcha xarid qilishni yoqtiradi.
9. U aqlsizlarcha xarid qilishni yoqtiradi.
Yuqoridagi ikkita misolda “aqlsizlarcha xarid qilish” degan ijobiy ibora obyekt sifatida ishlatilgan.8.xarid qilish-bu statik bo’lishga intiladigan ot,aqldan ozgan bu xaridlarni cheklash,masalan sotib olish xarid qilish uchun malaka hisoblanadi.Misol 9 bu dinamikdir,shuning uchun o’quvchilar harakatni aqldan ozganini his qilishlari mumkin.Aqlsizlik-bu xarid qilish holati.
2. “的” va “得”
“的” va “得”o’rtasidagi chalkashliklar ham tez-tez uchraydi,lekin bu avvalgisidan yaxshiroq shular ichida “得” biroz ko’proq hollarda “的” sifatida noto’g’ri ishlatilgan.Masalan:
10.Biroq,vazifa topshiriq bajarildi,kiyimlarni quritishda qaytish vaqti keldi.Vaziyat hali juda qattiq.(Sun Li,He Hua Dian)
11.Zheng Shuang 35 kg,Tang Yan 43 kg,juda nozik. (Tensent yangiliklari)
12.Keyinchalik,uy juda g’ayritabiiy tarzda ko’tarilayotganini ko’rib,onam uydagi qarindoshlarni barcha uylarni sotishga va kvartirani ijaraga berishga ko’ndirishni so’radim.(Sharlottaning dardlari filmi)
Yuqoridagi uchta misolda“得” , “的”sifatida noto’g’ri ishlatilgan.Misol jumlasida “的”dan keyin kelgan juda,haddan tashqari,juda g’ayritabiiy barchasi to’ldiruvchi.Bu harakat va xulq atvorning modalligi yoki darajasini to’ldiruvchi qo’shimcha shuning uchun bu yerda “得” ishlatilishi kerak.Ba’zi jumlalarda“的”ham
“得” ham ishlatilishi mumkin,lekin ifodalangan ma’nolar butunlay boshqacha.Masalan:
13.Bu ikkita vaza kichik va qiziqarli.
14.Bu ikkita vaza qiziq va juda kichik.
13-misoldagi kichik qiziqarli predikat sifatida ibora,kichkina iborasi juda mavzusi sifatida “ning”so’z hisoblanadi.Bu yerdagi kichik so’zi so’zlovchi aytgan vazani bildiradi.14-misoldagi kichik qiziqarli bu qo’shimcha ibora,kichik bu markaziy so’z va predikat vazifasini bajaradi.Bu yerdagi kichkina esa vaza sifatini ko’rsatadi.
3. “地” va “得”
“地” va “得” so’zlarini chalkashtirib yuborish oson emas,lekin murakkab foydalanilgan holatlari ham bor.Masalan:
15.U bu filmni ko’rib,hayajondan yig’lab yubordi.
16.Bu filmni ko’rib,u yig’lab yubordi.
Yuqoridagi ikki misol tom ma’noda bir biridan faqat bitta so’z farq qiladi.E’tibor berib tahlil qilinganidan keyin ularning ma’nolari bir xil emas.Oldingigapda urg’u hayajonga yig’lab yubordi esa hayajonni darajasini ko’rsatish uchun to’ldiruvchi sifatida ishlatiladi.Keyingi gapda yig’lash,hayajon esa yig’lashni ko’rinishini o’zgartirish uchun ravishdosh gap sifatida ishlatiladi.
Yuqoridagi tahlillardan shuni ko’rishimiz mumkinki,strukturaviy konstruksiya “的,地,得” standartlashtirilgan ishlatilishi nafaqat til ifodamizni aniqroq qiladi,balki so’zlovchi aytmoqchi bo’lgan va ta’kidlamoqchi bo’lgan hissiy rangini ham aks ettiradi.Strukturaviy konstruksiya “的,地,得” foydalanish murakkab,ulardan foydalanishni standartlashtirish oson ish emas.Biz nafaqat til qonunlari va qoidalarni o’zlashtirishimiz kerak,tarkibiy qismlarni to’g’ri xulosa chiqarish uchun nutq qismlarini,sintaktik komponentlarni,semantic iboralarni aniqlash uchun nutq qismlari tahlilidan boshlash kerak.Strukturaviy konstruksiya
“的,地,得”to’g’ri ishlatish kerak.
Xulosa qilib aytganda strukturaviy konstruksiya “的,地,得” standart foydalanish til tadqiqi masalasidir,uni e’tiborsiz qoldirib bo’lmaydi.Tildan foydalanishda strukturaviy konstruksiya “的,地,得” yordamchi so’zlar to’g’ri ishlatilishi ma’lum darajada Xitoy tili grammatikasini idrok etish va hukm qilish qobiliyatini aks ettiradi.Bu tilning o’zi va odamlarning tildan foydalanish odatlarining murakkabligi bilan bevosita aloqador.Strukturaviy konstruksiyalardan
standartlashtirilgan foydalanish,shuningdek Xitoy tarixiy rivojlanishining muqarrar qonunidir,shuning uchun strukturaviy konstruksiya “的,地,得” yordamchi so’zlarini standart ishlatish juda zarur.
Foydalanilgan Adabiyotlar:
[1][2] Wang Hua.Xitoyning yordamchi so’zlari Kech Tan sulosi beshinchi sulolasi erta Ming sulolasigacha bo’lgan evolyutsiyasi bo’yicha tadqiqot.[D]Suzhou Universiteti,2016.
[3]Zeng Xizhen.Zamonaviy xitoy tilida “的va 得” ajratish bo’yicha tadqiqot.[D]Nanchang,Nanchang Universtiteti,2016
[4]Lu Shuxiang.Lu Shuxiang to’liq asarlarining to’rtinchi jildi:grammatika va ritorik nutq [M].Shenyang,Liaoning ta’lim nashriyoti,2002
[5]Xuang Borong,Liao Yudong.Zamonaviy xitoy tili (oltinchi nashr
)[M].Pekin:Oliy ta’lim nashriyoti,2017
[6]Nabuqi.Sintaksis,semantika va pragmatika jihatdan joylashuv so’zlarining xususiyatlarining tahlil qilish.[J] Til qurilishi,2016(8):95-96
[7]Li Shu Zhang “的,地,得” foydalanish haqida gapirish [J] Yangiliklari forumi,2020(1):98-99
Strukturaviy yordamchi so’zlarning ishlatilishi bo’yicha tadqiqotlar
Zamonaviy xitoy tilida De(的),de(地),de (得)
Mavhum tushuncha:Zamonaviy xitoy tilidagi de(的),de(地),de (得) tarkibiy yordamchi so’zlari yozma tilda bir xil talaffuz va bir xil tovush qismlari tufayli keng tarqalgan.Ushbu maqolada de(的),de(地),de (得) strukturaviy konstruksiyalardan foydalanishni farqlashning nazariy asoslari va grammatik vazifalari ajratilgan va korpus analizi bilan birgalikda strukturaviy konstruksiyalardan foydalanishning o’ziga xos qoidalari muhokama qilingan.Maqsadi-tilni rivojlantirish qonunlarini hurmat qilish va tildan foydalanish darajasini birgalikda yaxshilash.
Kalit so’zlar:strukturaviy yordamchi so’zlar,grammatik funktsiya,foydalanish ОБЩЕЕ СРЕДНЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ
ФИО автора: F.SH.Mirzabekova M 25-20 magistratura talabasi
ФИО научного руководителя: U.T.Muminova
Toshkent To’qiimachilik va Yengil Sanoati Instituti
Название публикации: «BOLALAR LIBOSLARI LOYIHASINI ISHLAB
CHIQISH VA ULAR UCHUN ENG QULAY USLUBNI TANLASH»
Annotatsiya: Ushbu maqola bolalar liboslari loyihasini ishlab chiqish hamda ular uchun eng qulay uslubni tanlash haqida bo’lib, unda kostyum uchun tanlangan mato xususiyatlari va bolalar uchun eng munosib matoga qo’yiladigan talablar va yangi nanomatolar haqida so’zboradi.Bundan tashqari,bolalar liboslari tarixi batafsil yoritiladi.Bir so’z bilan aytganda,yurtimiz egalari uchun eng munosib uslub haqida yoritib beriladi.
Аннотация: Это статья посвящена разработке проекта детской одежды и выбору наиболее подходящего для них фасона, в которой обсуждаются характеристики выбранной ткани для костюма и требования к наиболее подходящей ткани для детей и новых наноматериалов. Одним словом, эта статья посвящена стилям детской одежды.
Annotation: This article is about developing a children's clothing project and choosing the most suitable style for them, which discusses the characteristics of the selected fabric for the suit and the requirements for the most suitable fabric for children. In addition,It is about the history of children's clothing and about the most suitable style for the young generation.
Mustaqil O’zbekiston oldida juda ko’p masalalar bilan bir qatorda, ham jismoniy ham aqliy jihatdan chiniqqan, ma’naviy yetuk, hayotning turli sohalarida faollik bilan ish olib borishga qodir, o’qimishli yoshlarni yetkazib berish turadi. Ma’naviy jihatdan barkamol yetuk rivojlangan insonni tarbiyalash, ta’lim va maorifni yuksaltirish, milliy uyg‘onish g‘oyasini ro‘yobga chiqaradigan yangi avlodni voyaga yetkazish
davlatimizning eng muhim vazifalardan biri bo‘lib qoladi[1].Yoshlar yurt kelajagi bo’lgani bilan bir qatorda, jajji bolajonlarimiz ham bizning ertamiz,bizning umidimiz va bizning quvonchimizdir. Ota-ona uchun esa farzandining kamolini va quvonchini ko’rishdan ortiq baxt yo’qdir.
Bizga ana shunday shirin hayot ulasha olayotgan bolajonlarimiz liboslarini yaratishda ularning psixologiyasiga katta e’tibor qaratish lozim. Ular hali kichik bo’lsa hamki o‘z olamiga,ma’lum ma’noda o’z qarashlariga ega. Ular jajji qo’lchalarida oilani,dunyoni mahkam tutib,yashashga bo’lgan ishtiyoqi orqali kattalarga o’rnak bo’la oladi. Yosh avlodni ma’naviy yetuk ruhda voyaga yetkazishda libosning ahamiyati esa benihoyat katta. Libos tanlashga jiddiy yondashuv va yuksak did, tozalik va ozodalik
– bolalarda ertangi hayotga bo’lgan ishonchni o’stirishga dadillikka va insonlarni to’g’ri baholay olishga yordam beradi.
Bolalar liboslari o’zida soddalikni, quvnoqlikni aks ettirgan bo’lishi bilan bir qatorda,turli xil ranglarga boy bo’lishi kerak. Bezaklardan ko’p foydalanilgan bo’lsa hamki, har bir bezak o’zida ma’lum bir ma’noni aks ettirgan bo’lishi lozim. Chunki, bolalar zehni kattalardanda o’tkirroq bo’lib, ular barcha narsani tez ilg’ab oladilar va har bir narsadan ma’no izlab, xulosaga kela oladilar [2].
Darhaqiqat, bolalarning o‘yinlariga, chizgan rasmlariga astoydil razm soling, gaplarini tinglang. Shunda siz ularning olamni naqadar yorqin, aqlga sig‘mas darajada mo‘jizakor bir tarzda ko‘ra bilishlarini payqaysiz. Ular o‘zlarining sezgirliklari tufayli, hatto qo‘rqinchli ertaklarning ham qandaydir qiziq joylarini ilib oladilar, kundalik voqealarning esa kattalar sezmay qoladigan muhim jihatlarini ko‘ra biladilar. Mana shu musaffo tuyg‘ulari uchun ham kishilar bolalikni sevadilar va uni butun umr ma’mnuniyat bilan xotirlab yuradilar. Betashvish bo‘lgani uchun emas, musaffo tuyg‘ulari uchun sevadilar uni. Ayniqsa , bog’cha yoshidagi bolalar ruhiyati benihoya pok bo’lib, huddi oppoq qog’ozga o’xshaydi, unga nimani yozsang, shuni bemalol o’qiy olasan. Ular dunyo sirlaridan behabar bo’ladilar, shunga qaramay o’zlarini qamrab olgan olamni tezroq bilib olishga, uni o’rganishga intiladilar.
Yoshlar yurt kelajagi, ertamiz egalari sanaladi. Ularni yetuklikka erishishi ham, avvalo, bolalikdan boshlanadi. “Bola boshidan!”-deb bejiz aytishmagan xalqimiz.[2] Ushbu mavzuni tanlashdan maqsad ham ana shu aslida. Bolalarni yurtga hurmat, an’analarga muhabbat ruhida tarbiyalashga xizmat qiladigan liboslar yaratish har bir dizayner uchun juda muhim masala sanaladi.
Barchamizga ma’lumki, bugungi kunda yurtimiz aholisini 60% dan ko’pini yoshlar tashkil etadi.[3] Bugungi kunda biz yoshlarga qaratilayotgan yuksak e’tibor va yaratilayotgan keng imkoniyatlar biz yoshlarni yuqori cho’qqilarga intilishimiz uchun ilhomlantiradi. Yurtimizda dizayn san’atining o’rni benihoyat katta. Ayniqsa hozirgi kunda, dizayn sohasiga katta e’tibor qaratilmoqda. Bolalar liboslari ustida ishlovchi dizaynerlar O’zbekistonda ko’p deya olmasakda, ammo kelajakda soha mutaxassislari bolalar liboslari ustida ishlash masalasida harakat qilishmoqda. Hozirda yurtimizda, asosan, trikotaj matosidan bolalar liboslarini ishlab chiqaradigan textile fabrikalar faoliyat olib bormoqda. Ammo,moda industriyasida zamonaviy bolalar liboslariga jiddiy yondashuv yuzaga keldi desak mubolag’a bo’lmaydi, Huddi shu nuqtai nazardan, bolalar liboslarini yaratish ustida ishlash va bu liboslarda soddalik ortida yotgan mukammallikni ko’rsatish dizaynerning asosiy maqsadidir.
O’zbekiston kontinental iqlimga ega bo’lib,osmoni nihoyatda ochiq va quyoshli.Shu sabab ham uni “Quyoshli o’lka’’deb ataymiz.Yozi uzoq davom etadi,qishi esa qisqa.Qishda ob-havo tez-tez o’zgarib turadi,ko’pincha havo ochiq bo’ladi,ba’zan esa havo sovuq va yog’ingarchilik bilan almashinib turadi.[3]Bu esa,albatta,libos tanlashda bir-nechta noqulayliklar keltirib chiqaradi.Ayniqsa,bolalar uchun libos tanlashda yanglishmaslik lozim. Qish va bahor oylarida o’garuvchan iqlimga mos liboslar tanlashimiz lozim.
Bolalar uchun eng yaxshi tanlov –bu sport uslubidagi kiyimlardir, chunki ushbu kiyimlar, harakatlanish uchun qulaydir. Sport uslubi – qulaylik, ommaboplik, ma’lum bir vazifa uchun mo’ljallanganlik, gigienik talablarga to’laqonli rioya etishni talab qiluvchi uslub sanaladi.[4] Bolalarimiz uchun sport uslubida kiyim tanlashda ham bevosita ba’zi qoidalarga amal qilishimiz kerak boladi. Birinchi navbatda, albatta,xavfsizlik. Bolalar o’yinqaroq, tinib-tinchimagan, ko’p harakatga moyil bo’ladilar.Barcha narsa ular uchun qiziq. Jajji tadqiqotchilarimizning har qanday oddiy o’yinlarida ham o’zlariga shikast yetkazish ehtimollari yuqori bo’ladi.To’g’ri kiyim tanlash esa bu holatni yengillashtirishga yordam beradi.
Keyingi masala libos sof tabiiy matodan tayyorlangan bo’lishi lozim va bolalar sport liboslari yorqin va o’zida quvnoq ruhni mujassam qilgan bo’lishi kerak.Libos chidamli,bardoshli bo’lishi kerak. Ayniqsa, bolalar liboslari 100 % tabiiy matodan tikilgan, iloji boricha qulay, pishiq va kirchil bo’lishi lozim. Masalan: paxta, ipak, jun,zig‘ir tolali gazlamalar juda yaxshi, gigiyenik hisoblanadi.[5] Bizni mittigina quvonchlarimiz kun davomida kattalarga qaraganda ancha ko’p energiya sarf qilishadi. Ular also tinim bilishmaydi. Sakrash,to’p o’ynash va boshqa mashg’ulotlar bilan shug’ullanish uchun mato tanadagi namlikni tezda shimib olishi zarur, chunki bolani terlatib qo’ymaslik, ya’ni tanani namlikdan asrash ota-onalar uchun dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Sifatsiz matolar sababli namlik tanadan olinmaydi, aksincha turib qoladi, harakatni to’xtatib, tinch holatda turganda ham namlik qotib qolib,bolaga noqulaylik tug’diradi.Yuqori sifatli mato tez eskirmaydi, kimyoviy tozalashga chidamli bo’ladi. Bolalar o’yinqaroq bo’lganlari sababli, ularning kiyimlari juda tez kir bo’ladi va kimyoviy tozalashga ehtiyoj ko’p tug’iladi.
Hozirgi nanotexnologiyalar rivojlangan bir davrda, nanomateriallar ishlab chiqarish ham faol yo’lga qo’yilmoqda, ko’pgina rivojlangan mamlakatlarda mahsulot sifatini yaxshilash uchun nanomateriallardan foydalanilmoqda.”Nano” tushunchasi “nanometr” so’zidan kelib chiqib, metrning milliarddan bir qismiga teng uzunlik o’lchov birligi.[6] USA olimi Jeff Ouens bakteriyalarni o’zi parchalay oladigan,namlikni tez shimuvchi va ter xididan taomila ximoyalanadigan nanomato ixtiro qildi va bu ixtiro bolalar liboslari uchun ayni muddaodir.(1-rasm)Mato yuvishga bo’lgan ehiyojni butkul bartaraf etmasada,bolamizni hafta davomida toza yurishiga imkoniyat yaratadi. Umuman olganda,har qanday texnologiyaning rivojlanishi insonlarning turmush tarzini yaxshilash,yashash darajasini oshirish uchun xizmat qiladi,shu nuqtai nazardan nanotexnologiyalar ham insonning yashash tarzida va ish faoliyatida katta yordam beradi.
(1-rasm)
Bolalar liboslari estetik jihatdan juda chiroyli,kayfiyatni ko’tarish xususiyatiga ega bo’ladi,yelka kiyimi rangi bel kiyimi bilan bir xil bo’lishi shart emas,ranglar kombinatsiyasidan foydalanish zarur,iloji boricha kontrast ranglardan, kengrusimon cho’ntaklar va monjetlardan foydalanish maqsadga muvofiq.
Tarixga yuzlanar ekanmiz, bolalar liboslari dizayni ayollar liboslari dizaynidan biroz keyinroq dunyoga kelganligini ammo,o’z o’tmishiga ega ekanligini kuzatishimiz mukin.Bolalar liboslari modasining rivojlanish tarixi yaqin ikki yuz yilni o’z ichiga qamrab oladi. XVIII asr oxirlariga kelib bolalar liboslari ham kattalar liboslaridan nusxa olingan tarzda yaratila boshlandi. Yosh qizaloqlar onalaridek soch turmagi qilishar, kostyum ham turli elementlarga boy bo’lib, bolalar uchun qulaylik umuman e’tiborga olinmagan ham edi. Bu davrda qizlar ko’ylaklari bezaklar va tahlamalarga boy bo’lgan bo’lsa, yigitlarning kalta shim kiyishi urf bo’lgan edi. Hozirda ham moda namoyishlarida XVIII asr modasi hisoblangan kalta shimlar takroran urfga kirganini kuzatishimiz mumkin.
XIX asr boshlarida bolalar libosida ranglar gammasi namoyon bo’la boshladi.
Qizlar pushti rangli liboslarni xush ko’rgan bo’lsa, yigitlar ko’k rangli liboslar kiyib yurishi moda talabiga aylandi. Bolalar liboslarida ampir uslubi urfga kirdi. XIX asr o’rtalariga kelib, yigitlar dengiz uslubidagi kostyum kiya boshladilar.
Ikkinchi Jahon Urushi davrida bolalar liboslari qulay tus oldi. Eng birinchi bolalar liboslari dizayneri Janna Lanvan bolgan. XX asrda Parij modasida ilk bor ushbu dizayner tomonidan yosh qizaloqlar uchun oqshom libosi yaratilgan, u bu libosni o’z qizi Margaret uchun yaratgan edi. Unga qadar bolalar liboslari kattalar liboslarining nusxasi edi. Janna bolalar uchun qulay, yengil, yumshoq va bezaksiz ko’ylaklarni tikishni boshladi. Margaret kiygan liboslarni o’z farzandlarida ham ko’rish istagi ko’pgina ota-onalarning orzusiga aylandi. Janna shu tariqa ko’plab buyurtmalar olishni boshladi. U 1908- yilda ilk bor bolalar liboslari kolleksiyasini namoyish etdi. Yana bir muvafaqiyatli bolalar liboslari brendi-Simonettadir.Italiyalik Mariya Stronatti o’z kichik atelyesiga qizi Simonettani nomini beradi. Urushdan keyin Italiyada bolalar oddiy, soda liboslarda yurar edilar. Mariya buni o’zgartirish maqsadida o’zining kichik do’konini ochdi. Simonetta yoshligidanoq atelyeda onasiga ko’maklashar edi.U 1981yilda besh yoshdan o’n olti yoshgacha bo’lgan qizlar uchun uchun kolleksiya yaratdi va o’z nomi bilan nomlanuvchi brendni qo’liga oldi.[7]
Yillar davomida moda rivojlanib boradi,bir joyda to’xtamaydi va hech qachon o’z qiymatini yoqotmaydi.Ayniqsa,bolalar liboslari modasini insonlar hech qachon inkor eta olmaydi.Sababi,farzandining istaklari insonning o’z xohish-istaklaridan yuqori turishi hech kimga sir emas.
Xulosa qilib aytganda, bolalar uchun sport uslubidagi kostyum loyihasini ishlab chiqish jarayoni bolalar psixologiyasini va mato xususiyatlarini to’liq o’rganish orqali amalga oshadi.Bolalar liboslari dizayniga chuqur yondashuv esa, bolalarda modaga,go’zallikka nisbatan mehr-muhabbat hissini uyg’otishga xizmat qiladi va yoshlar ma’naviyatini o’stiradi.Shuni unutmaslik kerakki,yuksak ma’naviyatli yoshlar-buyuk kelajagimiz tayanchidir![8]
Adabiyotlar ro’yxati
1. Sh.M.Mirziyoyev“2017-2021yillarda O’zbekiston Respublikasining rivojlanshini beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi”;
2.Jalilova S.H “Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi”.;“Faylasuflar”
Nashriyoti 2017 y;
3. http://www. google.uz
4. G.K Hasanboeva ”Libos Dizaynidan ma’ruzalar matni”;
5.G.K Hasanboeva Chursina V.A ”Kostyum tarixi”.“O’zbekiston” Nashriyoti.
2002 y;
6.http://www.mebrana.ru;
7. . http://www.ziyonet.uz;
8. I.A.Karimov “Yuksak ma’naviyat – Yengilmas kuch” Toshkent, Ma’naviyat 2008;
ФИО автора: Коваленко Лариса Семеновна, учитель русского языка
Название публикации: «ИННОВАЦИОННЫЕ ФОРМЫ РАБОТЫ НА УРОКАХ РУССКОГО ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ В СООТВЕТСТВИИ С ТРЕБОВАНИЯМИ ФГОС - ВАЖНОЕ УСЛОВИЕ ПОВЫШЕНИЯ
ГРАМОТНОСТИ И РЕЧЕВОЙ КУЛЬТУРЫ УЧАЩИХСЯ»
Наш язык – это важнейшая часть нашего общего поведения в жизни. И по тому, как человек и что говорит, мы сразу можем судить о том, с кем мы имеем дело: мы можем определить степень интеллигентности человека, его умственного развития, степень его психологической уравновешенности.
Д.С. Лихачев
Можно ли стать хорошим учителем? Этот вопрос снова и снова задаю себе. Педагоги и психологи утверждают: можно. Но педагогическому мастерству учатся, как учатся искусству музыканта, хирурга, летчика, даже если есть талант. Но здесь должно быть главное – любовь к детям.
За плечами более тридцати лет работы с детьми. Много это или мало? Думаю, для педагога не бывает много или мало, потому что, принимая детей в 5 классе, все начинаешь заново. Естественно, оглядываешься назад; конечно, с годами приходит мастерство, учишься на всем, что позволяет избежать ошибок, потому что ошибки в работе педагога – это судьбы детей, которые верят в нас, которые не делят нас на педагогов 1 и 2 категории, принимают нас, чаще всего, как людей, в чьем профессионализме они не сомневаются. В связи с этим учителя-словесника всё более интересуют вопросы, связанные с тем, как воспитывать стремление к знаниям, как выбрать из богатого арсенала методов и приёмов обучения те, которые побуждали бы активно овладевать знаниями и умениями. В.А.Сухомлинский говорил: «Ученик - человек величайшего труда. Облегчайте ему подвиг познания!» Современные стандарты по русскому языку и литературе требуют воспитания духовно развитой личности, способной к созидательной деятельности в современном мире, формирования гражданской позиции, чувства патриотизма, любви к литературе и языку, к ценностям отечественной культуры, социализированной и адаптированной к жизненным условиям. В этом суть и назначение учительского труда.
Опыт работы позволил выявить некоторые проблемы в преподавании русского языка:
- слабая коммуникативная компетенция;
- безграмотность школьников;
- невысокая познавательная активность;
- неумение грамотно излагать свои мысли;
- низкий уровень креативности (от лат. creare «творить, создавать») учащихся, практика показала, что задания творческого характера выполняются школьниками с большим трудом;
- бедный словарный запас учащихся.
Размышления над этими проблемами побудили меня обратиться к трудам педагогов, психологов, лингвистов, методистов, к опыту коллег.
Русский язык – учебный предмет, познавательная ценность которого чрезвычайно высока: на таких уроках формируется мышление, прививается чувство любви к родному языку. Через язык осмысливаются общечеловеческие ценности, воспитывается личность, с помощью языка происходит интеллектуальное развитие ребенка, усвоение всех других учебных дисциплин.
Русский язык – живой, естественный язык – важное средство человеческого общения. И, конечно же, русский язык – родной для наших детей. Я, как учитель - словесник, должна научить их не только владеть грамматическим строением языка, его фонетикой и лексикой, но и сформировать языковую личность с ценностным взглядом на родной язык, стремящейся овладеть его системой и стремлением совершенствоваться в знаниях и умениях.
Да, XXI век – это век торжества гуманитарных знаний, гуманитарных наук. Ведь эти науки, по словам М. Бахтина, - это науки о человеке и его специфике, а не о безгласной вещи ...
Главная цель обучения русскому языку, на современном этапе, состоит в том, чтобы «обеспечить языковое развитие учащихся, помочь им овладеть речевой деятельностью: сформировать умения и навыки грамотного письма, рационального чтения, научить их свободно говорить и писать на родном языке, пользоваться им в жизни как основным средством общения." 1)
Я считаю, что выполнить эту задачу можно, если обучение русскому языку будет строиться как обучение речевой деятельности и, конечно, если внимание к слову станет предметом общей заботы всех учителей, всех членов педагогического коллектива.
В современной жизни очень важна грамотность, умение связно и адекватно выражать свои мысли, строить высказывания в устной и письменной речи. Это означает, что необходимо вырабатывать чувство языка, развивать правописные и коммуникативно-речевые умения школьника.
Введение ФГОС ООО предполагает использование на уроках системнодеятельностного подхода. Это возможно, если использовать инновационные формы работы.
Главная цель моей педагогической деятельности – дать возможность каждому ученику получить образование с учётом индивидуальных возможностей.
К сожалению, некоторые наши ученики не только не могут грамотно писать, но и не могут грамотно оформить свою мысль. Владение грамотным письмом сегодня рассматривается как показатель речевого развития школьников. Таким образом, развитие орфографической грамотности возможно только в результате целенаправленного, согласованного развития всех видов речевой деятельности (чтения, аудирования, говорения, письма). Это нашло отражение в современных стандартах по русскому языку, в школьных программах, в учебниках и методических пособиях.
Изучение русского языка в основной и старшей школе направленно на достижение следующих целей:
- воспитание гражданина и патриота; формирование представлений о русском языке как духовной и культурной ценности народа; осознание национального своеобразия русского языка, овладение культурой межнационального общения;
- развитие речевой и мыслительной деятельности, коммуникативных умений и навыков, обеспечивающих свободное владение русским литературным языком, потребности в речевом самосовершенствовании;
- формирование умений опознавать, анализировать, классифицировать языковые факты, оценивать их с точки зрения нормативности, различать функциональные разновидности языка и моделировать речевое поведение в соответствии с задачами общения;
- применение полученных знаний и умений в собственной речевой практике; повышение уровня речевой культуры, орфографической и пунктуационной грамотности.
Достижение указанных целей осуществляется в процессе совершенствования коммуникативной, языковой и лингвистической компетенций.
Для достижения указанных целей необходимо решить основные задачи обучения русскому языку в основной и средней школе. Они заключаются в следующем:
- формировать коммуникативную компетенцию и основы культуры устной и письменной речи;
- формировать высокую грамотность письма;
- формировать умения пользоваться различными словарями, увеличения словарного запаса, расширение круга используемых языковых и речевых средств, совершенствовать способности к самооценке на основе наблюдений за собственной речью;
- соблюдать в практике письма орфографические нормы современного русского литературного языка.
Конечная цель обучения - формирование личности школьника, обладающей высокой языковой, речевой коммуникативной компетенцией, высокой грамотностью письма.
В своей работе я ставлю следующие практические задачи:
- формирование прочных орфографических и пунктуационных умений и навыков;
- овладение нормами русского литературного языка и обогащение словарного запаса и грамматического строя речи учащихся;
- формирование высокой грамотности письма учащихся.
Актуальным для методики преподавания русского языка является вопрос о сближении работы по орфографии с решением задач развития речи. Так же очень важны знания и умения учащихся на ОГЭ. Задания части А и В требуют умения работать с тестовыми заданиями с выбором ответа из четырех предложенных и с кратким свободным ответом. Задание части С требует от учащихся умение правильно излагать свои мысли, грамотно их оформить. Инновационные формы работы на уроках дают возможность быстрее и лучше освоить данные умения и навыки.
В своей работе я ставлю цель – сделать процесс формирования орфографических умений и навыков коммуникативно обусловленным, коммуникативно значимым.
В своей работе использую методы: словесные, наглядные, практические. Для достижения поставленной цели на уроках использую алгоритмы и схемы (они помогают учащимся быстрее запомнить изученное правило), раздаточный материал (это карточки для словарно – орфографической работы)
Словарно – орфографическую работу я провожу практически на каждом уроке русского языка, а также на уроках по развитию речи и на уроке при подготовке к сочинению и изложению.
Вся работа направлена на становление функционально – грамотной личности школьника, готовой к самообразованию, способной адаптироваться к жизни в современном обществе. В своей работе использую технологию личностно- ориентированного обучения.
Творчество это всегда воплощение индивидуальности, это форма самореализации личности, это возможность выразить своё собственное, неповторимое отношение к миру. Однако потребность в творчестве и самовыражении, заложенная в самой природе человека, обычно реализуется в течение жизни далеко не полностью.
Перед учителем стоит задача – помочь ученику приобрести возможность для самореализации, для выражения своего «я».
Успешно решать эту задачу помогают нестандартные формы обучения на уроках русского языка и литературы.
К нетрадиционным урокам относится урок-зачет, который имеет целью не только осуществить обратную связь в цепочке «учитель-ученик». Форма зачета и отведение на него целого урока позволяет учащимся проявить себя в выборе именно того аспекта рассмотрения темы или того типа задачи, или того вида, жанра работы, который ближе данному ученику, его склонностям, способностям; войти в этот микроклимат, в котором он чувствует себя увереннее.
Учащихся класса распределяю на группы (не более 5 человек в каждой, включая консультантов), каждой группе в течение урока предстоит продемонстрировать свои знания и умения в различных видах учебной и речевой деятельности: в работе с книгой, в умении делать устные сообщения на грамматическую тему, систематизации имеющихся знаний и умений по рассматриваемой теме.
Последнее время практикую урок-зачет в виде тестовых заданий трех типов: задания с выбором ответа, задания с кратким ответом, задания с развернутым ответом. В заданиях с выбором ответа все ответы сформулированы, ученик должен только выбрать из четырех готовых ответов один правильный.
По содержанию эти задания охватывают все основные аспекты изученной темы. Такая форма проведения урока-зачета является одним из этапов подготовки к Единому государственному экзамену. (Приложение № 3)
Урок-консультация – это особая ситуация общения, участники которого приобретают жизненно-важные умения: задавать вопросы, адекватно принимать их, отвечать на поставленный вопрос, правильно осмысливать ответ, отбирать в чем целесообразно консультировать и консультироваться. Этот урок можно проводить систематически в течение учебного года (например, после изучения темы или один раз в месяц, или в каком-то другом порядке, принятом учителем). Урок-концерт по басням Крылова, проведенный в 5 классе, расширил знания учащихся о жизни и творчестве баснописца, помог осознать то, что писал он так просто, так доходчиво, так по народному, что каждый легко запоминает чудесный, образный язык его басен, узнает русский характер. Плохое или хорошее изображено в этих баснях кратко, сильно, с такой ясностью, что видишь всех, кто выведен в басне. Прошло много лет с того дня, когда Крылов написал их, а басни живут, их знают, любят, ценят. Они не могут состариться, потому что настоящие, поэтические, сильные и правдивые слова не стареют. Они становятся достоянием всего народа.
Урок-диалог на тему «Новаторство Чехова-драматурга» я провожу в форме живого диалога. Чтобы он прошел успешно, ученики должны хорошо владеть текстом, знать литературоведческие термины: лиризм, психологизм, драматический конфликт. Накануне им дается задание: обратить внимание на характер пауз, ремарок в пьесе «Вишневый сад», привести примеры, подтверждающие лиризм, психологизм драмы Чехова.
- В чем же новаторство Чехова-драматурга?
Ученики зачитывают записанные в течение урока выводы в форме плана.
Мы их обсуждаем и в результате получаем окончательную запись.
1. Писатель изображает обыденность жизни.
2. Роль пауз, авторских ремарок, пейзажей, раскрытие идейного смысла произведения.
3. Лиризм.
4. Символический смысл отдельных картин и деталей. - В чем же сила произведений Чехова?
1. Обличение мещанства, пошлости жизни.
2. Вера в светлое будущее родины, в возможность изменения жизни, изображение новых людей – строгих и честных.
3. Гражданский долг – силами искусства показать людям смысл жизни, поддержать чувство человеческого достоинства.
Я часто провожу интегрированные уроки русского языка и литературы. (Приложение № 1) На мой взгляд, подобные уроки решают на практике несколько задач: помогают учащимся понять язык, синтаксический строй текста, готовят их лингвистическому анализу произведения, повышают интерес не только к литературе, но и к занятиям родным языком.
Удачно провела два урока по 2 часа по комедии Н. В. Гоголя «Ревизор» в связи с изучением однородных членов предложения в 8 классе. Уроки рассчитаны на достаточно подготовленных учащихся.
Предварительная работа включала следующее:
- по русскому языку: тема «Однородные члены предложения» была дана блочно, 2 урока заняла фронтальная проработка материала;
- по литературе: учащимися прочитана комедия «Ревизор», проведён урок «Отцы города» (общая характеристика чиновников города).
1. Чтение по ролям явл. 8 комедии «Ревизор» - Что смешного в этом действии?
- Как ведёт себя городничий?
2. Словарный диктант.
Взяточничество, казнокрадство, самоуправство, произвол, безнаказанность, лицемерие, мошенничество.
- Как вы понимаете эти слова?
- Когда мы можем использовать их?
3. Творческая работа.
Проверка домашнего задания по литературе: монологический ответ на вопрос: «Какие факты характеризуют жизнь города?»
4. Творческая работа.
Учащимся даю задание: составьте предложение с записанными словами, употребив их как однородные члены предложения при обобщающем слове. В предложении должен содержаться вывод о положении дел в городе. Большое значение на таких уроках уделяю работе по карточкам. Почти каждый ученик получает карточку с заданием, где нужно расставить знаки препинания, объяснить их графически; вставить пропущенные буквы.
Обязательно на уроке работаем с текстом.
- Действительно ли Хлестаков верит своей фантазии?
Чтение по ролям явления 6 третьего действия.
Обобщающая беседа помогает учащимся глубже обдумать поступки героя.
- Что помогает Хлестакову молниеносно вознестись в мечтах до генерала и даже фельдмаршала?
- Как Гоголь передаёт изменение настроения чиновников города?
- Каковы жизненные идеалы Хлестакова?
Словарная работа: записать существительные и прилагательные, характеризующие Хлестакова.
Пустозвон, щёголь, болтун, несколько приглуповат, простодушный, тщеславный, недалёкий.
С данными словами составить предложение с однородными членами и обобщающим словом как вывод к характеристике Хлестакова.
Такие интегрированные уроки способствовали хорошей совместной работе на уроке учителя и учащихся.
Была проведена большая словарная работа, работа с текстом, индивидуальная работа по карточкам, зрительный диктант, творческая работа, объяснительный диктант.
Низкая работа общения волнует сегодня многих. Поэтому, начиная работу в 5 классе, я, прежде всего, изучила уровень навыков речевой культуры у учащихся (наблюдение, общение), проанализировала, какими возможностями для работы по речевому этикету располагает нынешняя программа по русскому языку. Для формирования культуры речевого поведения, придумала, как параллельно с лингвистическим материалом вести эту работу.
Первым уроком был «Урок знакомства». Одна из его целей - ознакомление с формулами и правилами речевого этикета в ситуации знакомства.
Вторым уроком по этой теме был урок на тему: «Язык – важнейшее средство общения». Я на нём познакомила школьников с такими понятиями, как «общение» (письменное и устное), «речевой этикет», «формулы речевого этикета», «речевая ситуация».
На последующих уроках учащиеся получили представление о средствах выражения вежливости в русском языке.
Урок по культуре речевого общения «Учимся благодарить».
Этот урок построила так, чтобы дети пополнили свой словарь формулами благодарности, учились использовать их в своей речи. Эти умения очень важны. Ведь поблагодарить человека в нужную минуту, сделать это тактично, вежливо – значит подарить ему капельку солнца, радости. Не даром в слове благодарность два корня. Благодарить – значит дарить людям благо, дарить людям добро. Ребята активно участвовали в различных ситуациях. Использовали разные формы благодарности, с которыми познакомились. Также провела классный час на тему «Приветствуем друг друга, улыбаясь» (Приложение № 2)
Урок–дискуссия «В чём угадаю лик любимый?..» (Вл. Набоков)
В основу урока-дискуссии я взяла анализ домашних сочиненийрассуждений на тему «Кто она Россия…»
Как же объясняют дети свой выбор? В результате обсуждения индивидуального восприятия лика России большинство пятиклассников склоняются к тому, что современная Россия похожа на спящую царевну «нетленной красоты».
Чтобы активизировать исследовательский подход учеников к анализу сказочных образов, в которых, с их точки зрения, воплощается лик России, я предложила им следующие вопросы:
1. Почему образ России у большинства из вас имеет женский лик?
2. Проснулась ли Россия?
3. Кто разбудит (спасёт) Россию?
Будущее России дети, как правило, связывают с людьми, подобными сказочному царевичу.
«Надо, чтобы появился царевич, который просто любил бы Россию всем сердцем». Отвечая на эти вопросы, учащиеся рассуждают: невозможного нет, всё возможно - принцип детский, не испуганный ещё жёстким сопротивлением мира, с которым сталкивается взрослый. Дети верят в возрождение России, связывая его с мудростью и силой русского народа.
В чём же видится главный итог урока-дискуссии? Образ России, наполняясь фольклорным, образно-эмоциональным содержанием, становится для пятиклассников более близким и живым.
Знакомясь с устным народным творчеством, я провела урок литературы в 5 классе «На посиделках».
Цель этого урока: познакомить учащихся с далёким прошлым своего народа, воспроизвести и представить некоторые картины далёкого прошлого.
Интерьер класса напоминал крестьянскую избу: лавки, расшитые полотенца, самовар, прялка.
Чтобы по-настоящему глубоко и преданно любить свою Родину, надо знать не только её настоящее, но и прошлое.
На уроках истории вы познакомились с далёким прошлым нашего народа, узнали, что собой представляло наше древнее государство – Киевская Русь, какие народы её населяли, какова была их культура. Народ наш был по истине талантлив. Каких только песен, сказок, легенд не создал он! Радости и печали, надежды и ожидания, мечты о счастье – всё отразилось в творчестве наших далёких предков.
На уроке звучали песни, частушки, дети инсценировали сказки, читали пословицы, поговорки, прибаутки, загадки.
Родители учащихся, которые присутствовали на уроке, испекли пирожки, хлеб, принесли расшитые полотенца. Этот урок произвёл на всех большое впечатление, доставил радость родителям за своих детей. К такому уроку надо готовиться заранее, но эффект большой. Чувствуется большая совместная работа учителя с учащимися.
Урок-путешествие в страну русского языка я провела в форме игры. (Приложение №1) Ребята вспомнили многие правила, закрепили их, хорошо выполняли задания. Побывали в интересных городах: «Алфавите», проспекте Братьев-Падежей, хорошо выбирались из тупика ошибок, сразу попадали на Падежный проспект.
Русский язык – один из международных языков. Его необходимо изучать. И сегодня на уроке ваши знания, смекалка и находчивость помогут вам совершить путешествие.
Для проведения такого урока – приготовила оборудование: игровой стол, конверты с вопросами.
Проследила за тем, чтобы команды по силам были примерно равны.
Полезность таких уроков заключается в том, что в совместную работу вовлекаются не только учащиеся с устойчивым интересом к дисциплине, но по возможности и те, для кого русский язык и литература ещё не стали любимыми предметами.
Сравнительно небольшая практика использования в школе так называемых новых форм обучения показывает, что в курсе русского языка отводить целый урок лекции, семинару, зачёту приходится не часто. А вот элементы таких форм занятий (нестандартные формы работы с учащимися), включённые в привычный урок, обновляя его комбинаторику, позволяют более глубоко освещать материал, предусматривать работу в сфере различных видов учебной и речевой деятельности, повышая интерес учащихся к занятиям, воспитывая у них потребность самостоятельно ставить познавательные задачи и умения находить их решения.
Готовясь к урокам, стараюсь подобрать интересные высказывания ученых, писателей, критиков, чтобы лишний раз подчеркнуть значимость изучаемой темы, пробудить к ней интерес учащихся. Очень часто применяю рубрику «Это интересно», где использую дополнительные сведения, связанные с изучаемой темой. По возможности применяю разнообразные игры на уроке.
Все перечисленные мною нестандартные формы, конечно же, должны занимать определенное место в процессе обучения русскому языку и литературе. Они углубляют и расширяют знания учащихся, прививают интерес к чтению дополнительной литературы, вырабатывают навыки самостоятельной работы с книгой, сочетают интеллектуальную деятельность учеников с элементами занимательности, что позволяет сделать урок интересным, живым, запоминающимся. А все, что интересно, усваивается и надолго запоминается. А это, в свою очередь, является важным условием повышения грамотности и речевой культуры учащихся.
Сегодня творческий поиск учителя русского языка и литературы не только возможен, но и необходим. Однако нельзя упускать в этом процессе главное: урок есть урок, и каждый наш ученик должен получать обязательный минимум знаний, определённый программой курса, в полном объёме. Урок по-прежнему должен оставаться основной и главной формой работы организации учебного процесса. И, конечно же, от того, как он построен, чем насыщен, сколь активен, интересен, динамичен, зависит результат нашего учительского труда. От этого зависит грамотность и речевая культура наших учеников.
В своей педагогической деятельности я придерживаюсь следующих принципов:
1. воспитывающее обучение: я учу самостоятельности, умению планировать свою деятельность, принимать решения, быть коммуникабельным и толерантным;
2. ориентация на успех: каждый ученик имеет право быть умным;
3. ориентация на развитие: заметить и не пропустить малейший успех, закрепить его идти дальше, выше;
4. сотрудничество: я рядом с вами, и мы вместе решаем проблемы, радуемся успехам.
Для этого провожу нестандартные по форме уроки. На этих уроках (урокпутешествие, урок-телемост, урок-журнал, урок-экскурсия) удается создать эмоционально-интеллектуальную атмосферу творческого общения, умение высказать свою точку зрения, формировать жизненную позицию, и нравственные качества учащихся. Ученики отрабатывают в разноуровневых упражнениях различные правила, используя диалог и монолог. Такие необычные уроки помогают показать ценность знания русского языка, способность справиться с заданиями без посредников на основе изученного ранее учебного материала. Этому способствует групповая форма работы как фактор саморазвития школьников.
Не любое совместное выполнение на уроке задания группой учащихся класса можно назвать групповой формой организации работы. Это происходит, если выполняются следующие условия:
ü на данном уроке класс делится на группы для решения конкретных учебных задач, в идеале – учащиеся сами распределяются по группам в зависимости от своих симпатий и поставленной перед ними задачи;
ü состав группы не может быть неизменным, он должен быть таким, чтобы с максимальной эффективностью для коллектива могли реализоваться учебные возможности каждого члена группы;
ü каждая группа получает задание или выбирает его самостоятельно из числа заданий, предложенных учителем, и выполняет его сообща под руководством коллективно выбранного лидера группы;
ü учитывается и оценивается вклад в выполнение задания каждого члена группы.
Безусловно, такая форма активизации потенциала класса имеет ряд достоинств. Во-первых, повышается учебная и познавательная мотивация учеников. Во-вторых, снижается уровень тревожности, страха оказаться неуспешным, некомпетентным в решении каких-то задач. В-третьих, в группе выше обучаемость, эффективность усвоения и актуализации знаний. При совместном выполнении задания происходит взаимообучение, поскольку каждый ученик вносит свою лепту в общую работу. Ну и, наконец, не стоит забывать о том, что задача школы не сводится только к развитию мыслительных навыков, расширению кругозора, обучению основам теоретических знаний. Школа также должна содействовать личностному росту каждого ученика, развитию его коммуникативных навыков, которые окажутся не менее востребованными в дальнейшей жизни. Именно групповая работа способствует улучшению психологического климата в классе, развитию толерантности, умению вести диалог и аргументировать свою точку зрения.
Часто учащихся объединяют в группы по принципу «сильный – слабый». При таком объединении не выигрывает ни тот, ни другой: слабый большей частью получает знания, которыми с ним делится сильный. Нередко более слабый ученик просто не решается высказать своё мнение, полагаясь на то, что более успешный в учёбе одноклассник лучше знает, как решить стоящую перед ним задачу. Поэтому объединение партнёров с разным интеллектуальным уровнем целесообразно только в редких случаях и требует определённой организации – надо так организовать совместную деятельность таких партнеров, чтобы она вынуждала работать всех. Например, это произойдёт, если результат оценивается по тому, насколько активны все ученики. Либо задание для группы даётся таким образом, что каждый получает свой «участок работы» и достичь результата можно только при условии, что каждый выполнит свой фрагмент общего задания. Ещё один способ максимально активизировать всех учеников в группе: вначале предложить решить задачу самостоятельно, затем обсудить в группе каждое индивидуальное решение (не вынося критических оценок) и в конце выработать одно решение от группы.
Всегда ли применима групповая форма работы на уроке? Безусловно, нет. Прежде всего, для такой работы необходим определённый уровень интеллектуального развития, от которого зависит не только усвоение заданного содержания, но и рассмотрение его в разных аспектах, что может обеспечить выдвижение гипотез в ходе поиска решения, критичность к ним, развитие и анализ гипотез других участников. Важным также является определённый уровень компетентности в учебном предмете, что позволит ученику справиться с поставленной задачей. Необходимо учитывать и уровень познавательной активности, то есть любознательность, интерес к окружающему миру, потребность в открытии нового, в интеллектуальном напряжении. И, наконец, немаловажным является социометрический статус ученика (его авторитет среди одноклассников), поэтому желательно, чтобы в каждой рабочей группе были ученики с достаточно высоким статусом и принимающие такую форму работы. Учащиеся старшей школы с большой готовностью работают в группе. Однако в средних классах имеет смысл вводить такие формы работы и формировать навык совместного решения проблемных ситуаций и задач. Тогда в старших классах ребята будут уже подготовлены, и групповая работа не вызовет сопротивления или несерьёзного отношения, не будет восприниматься как пауза для отдыха «пока другие решают».
Организовать группы и раздать им задания недостаточно для того, чтобы была организована групповая работа. Если у учащихся нет опыта группой работы, учитель должен чётко сформулировать задания для каждой группы, план и этапы работы. Со временем они должны научиться делать это самостоятельно. Если кроме этого учитель не оговаривает задания для каждого члена группы, тогда от результатов выполнения каждого будет зависеть успех всей группы. Для каждой группы можно отобрать задания разного уровня сложности или предложить одну задачу и повысить мотивацию, начинать групповую работу лучше с опорой на те умения и знания, которые есть у учащихся.
ФИО автора: Egamberdiyev Odiljon Baxtiyor o`g`li
Matematika fani o`qituvchisi
Namangan viloyati Uchqo`rg`on tumani
1-sonli umumiy o`rta ta`lim maktabi
Название публикации: «TA`LIM DARGOHLARIDA MATEMATIKA DARSLARINI INNOVATSION TEXNOLOGIYALAR ASOSIDA TASHKIL
QILISH»
Annotatsiya: Ushbu maqolada ta`lim dargohlarida matematika fanini innovatsion tehnologiyalar asosida tashkil etishning afzallliklari haqida so`z boradi.
Kalit so`zlar: Matematika, innovatsion, EHM, dars, fan-tehnika, madaniyat
Annotation: This article discusses about the advantages of organizing mathematics in educational institutions on the basis of innovative technologies.
Keywords: Mathematics, innovation, computer, lesson, science and technology, culture
Matematika fani insonning intellektini, diqqatini rivojlantirishda, ko‘zlangan maqsadga erishish uchun qat’iyat va irodani tarbiyalashda, algoritmik tarzdagi tartibintizomlilikni ta’minlashda va tafakkurini kengaytirishda katta o‘rin tutadi. Matematika olamni bilishning asosi bo‘lib, tevarak-atrofdagi voqea va hodisalarning o‘ziga xos qonuniyatlarini ochib berish, ishlab chiqarish, fan-texnika va texnologiyaning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun matematik madaniyat – umuminsoniy madaniyatning tarkibiy qismi hisoblanadi.
Matematika fanini nazariylashtirgan holda o‘qitishga yondashishdan voz kechib, o‘quvchining kundalik hayotida matematik bilimlarni tatbiq eta olish salohiyatini shakllantirish va rivojlantirishga erishish, o‘quvchilarning mustaqil fikrlash ko‘nikmalarini namoyon qilish va faollashtirishga e’tiborni kuchaytirish – davr talabi.
Matematikaning hayotimizda tutgan beqiyos o‘rni inobatga olingan holda mazkur fan birinchi sinfdanoq maktab darsliklariga kiritilgan bo‘lib, yurtimizda barcha aniq fanlar qatori matematika ta’limini zamon talablari asosida takomillashtirib borish, uni o‘qitishda eng so‘nggi pedagogik va innovatsion usullar, multimedia vositalari hamda axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etishga katta e’tibor qaratilmoqda.
Matematika fanlarini o‘qitishga yangi texnik vositalar, shu jumladan, kompyuter va boshqa axborot texnologiyalarining jadal kirib kelayotgan hozirgi davrida fanlararo uzviylikni ta’minlash maqsadida informatika fani yutuqlaridan foydalanish dolzarb masalalardan biridir.
Pedagogik, kompyuter va axborot texnologiyalar ta’lim jarayonini tashkil etish, tayyorlash, ilmiy-metodik materiallar bilan ta’minlash, ta’lim jarayonini amalga oshirish, ta’lim natijalarining sifatini baholashdan iborat bo‘lgan yaxlit tizimda o‘z ifodasini topadi.
Kompyuter texnikalarini ta’lim muassasalariga tadbiq etish, o‘qitish jarayonini optimallashtirishga keng yo‘l ochib beradi. Keyingi o‘n yillikda matematika fanini o‘qitishda kompyuterlardan foydalanish bir necha asosiy yo‘nalishlarda olib borildi. Bularga kompyuter yordamida bilimni baholash, turli tipdagi o‘rgatuvchi dasturlarni ishlab chiqish va rivojlantirish, bilishga oid matematikaviy o‘yinlarni ishlab chiqish va boshqalar kiradi.
Matematika o‘qitishda kompyuterlarni qulayligini yana bir yo‘nalishi ayrim o‘quv holatlarini modellashtirishdir. Modellashtirilgan dasturlardan foydalanishning maqsadi, o‘qitishning boshqa usullari qo‘llanganda tasavvur qilish, ko‘z oldiga keltirilishi qiyin bo‘lgan materiallarni tushunarlibo‘lishini ta’minlashdan iborat.
Modellashtirish yordamida o‘quvchilarga ma’lumotlarni grafik rejimda kompyuter multimediasi ko‘rinishida taqdim qilish mumkin. Shu boisdan ular matematikani chuqur o‘rganish va o‘quv jarayonida sezilarli darajada mustaqillik namoyon etishga moyil bo‘ladilar.
Ko‘p holatlarda vujudga keladigan matematik muammoni tez va berilgan aniqlikda hal etish uchun professional matematikdan o‘z kasbi bilan bir vaqtda ma’lum bir algoritmik til va dasturlashni bilishi talab qilinadi.
Matematika fanlarini o‘qitishda zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish metodikasi. Matematika fanlarini o‘qitishga yangi texnik vositalar, shu jumladan, kompyuter va boshqa axborot texnologiyalarining jadal kirib kelayotgan hozirgi davrida fanlararo uzviylikni ta’minlash maqsadida informatika fani yutuqlaridan foydalanish dolzarb masalalardan biridir.
Kompyuter texnikalarini ta’lim muassasalariga tatbiq etish, o‘qitish jarayonini optimallashtirishga keng yo‘l ochib beradi. Keyingi o‘n yillikda matematika fanini o‘qitishda kompyuterlardan foydalanish bir necha asosiy yo‘nalishlarda olib borildi.
Bularga kompyuter yordamida bilimni baholash, turli tipdagi o‘rgatuvchi dasturlarni ishlab chiqish va rivojlantirish, bilishga oid matematikaviy o‘yinlarni ishlab chiqish va boshqalar kiradi.
Matematika o‘qitishda kompyuterlarni qulayligini yana bir yo‘nalishi ayrim o‘quv holatlarini modellashtirishdir. Modellastirilgan dasturlardan foydalanishning maqsadi, o‘qitishning boshqa usullari qo‘llanganda tasavvur qilish, ko‘z oldiga keltirilishi qiyin bo‘lgan materiallarni tushunarli bo‘lishini ta’minlashdan iborat.
Modellashtirish yordamida o‘quvchilarga ma’lumotlarni grafik rejimda kompyuter multimediasi ko‘rinishida taqdim qilish mumkin. Shu boisdan ular matematikani chuqur o‘rganish va o‘quv jarayonida sezilarli darajada mustaqillik namoyon etishga moyil bo‘ladilar.
Ko‘p holatlarda vujudga keladigan matematik muammoni tez va berilgan aniqlikda hal etish uchun professional matematikdan o‘z kasbi bilan bir vaqtda ma’lum bir algoritmik til va dasturlashni bilishi talab qilinadi. Shu maqsadda XX asrning 90yillarida matematiklar uchun ancha qulayliklarga ega bo‘lgan matematik sistemalar yaratilgan. Bu maxsus sistemalar yordamida turli sonli va analitik matematik hisoblarni, oddiy arifmetik hisoblashlardan boshlab, to xususiy hosilali differensial tenglamalarni yechishdan tashqari grafiklarni yasashni ham amalga oshirish mumkin.
Axborotlarni ifodalash va uzatishga bo‘lgan ehtiyoj so‘z, yozuv, tasviriy san’atda, kitob chop etish, pochta aloqasi, telegraf, telefon, radio, oynai jahon va ishlab chiqarishning boshqa jabhalarini boshqarishning barchasi kompyuter texnologiyalari yordamida osongina hal qilinmoqda. Buning siri shundaki, axborotning katta qismi, shu paytgacha asosan, qog‘ozlarda, magnit tasmalarida, ya’ni EHM dan tashqarida saqlanmasdan, matn, chizmalar, sur’atlar, tovushlarning barchasini axborot shaklida EHM larda saqlash, qayta ishlash va uzatish usullarini ishlab chiqilganligidadir.
Kompyuter texnologiyasida matnlar, tasvirlar, ovozlar, shakllar va shunga o‘xshash boshqa ishlarni amalga oshirish imkoniyatlari maxsus dasturlash yordamida juda yengil va tezkorlik bilan hal etilmoqda. Shuning uchun matematika, fizika, kimyo, biologiya va boshqa fanlarni o‘qitishda kompyuter texnologiyasidan foydalanish ijobiy natijalarni olib kelmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Azlarov Т., Monsurov X. Matematik analiz. – Т.: O‘qituvchi, 1986.
2. Alixonov S. Matematika o‘qitish metodikasi. – Т., O‘qituvchi, 1992.
3. Колмогоров А.Н. Математика – наука и профессия. – М., 1998.
4. Селевко Г.К. Современные образовательные технологии. – М., 1998.
ФИО автора: Qilicheva Makhbuba
English teacher at Khiva District Secondary School No. 29
Название публикации: «PROBLEMS OF FOREIGN LANGUAGE TEACHING
AND ITS SOLUTION»
Annotation: This article describes the problems and shortcomings in teaching foreign languages to students. The article provides solutions to these problems and recommendations on how to conduct the lesson properly. The goal is to increase the effectiveness of foreign language teaching.
Аннотация: В статье описаны проблемы и недостатки в обучении студентов иностранным языкам. В статье представлены решения этих проблем и рекомендации, как правильно проводить урок. Цель - повысить эффективность обучения иностранным языкам.
Keywords: foreign language, technological, methods, textbooks, competence, neurological, pathological, educational system.
Ключевые слова: иностранный язык, технологический, методика, учебники, компетентность, неврологический, патологический, образовательная система.
"Decisions in education policy today have a broad impact on the country's scientific, economic, political and cultural needs." Any child who demonstrates a normal level of development is able to learn any language they encounter in the environment in which they live and has the potential to communicate with others. Reducing the number of languages a child can learn from a neurological point of view is not the topic of our conversation. On the contrary, every child without a pathological defect can learn two, three or more languages. However, a child's level of proficiency in each language varies from one language to another, depending on the need to use that language and the environment. Many studies today show that the success of foreign language teaching in childhood is achieved if it is carried out with appropriate methods and approaches. However, this can only be achieved through the use of language teaching methods and teaching materials that are appropriate to the students' level of learning. There are two main conditions: The student has the opportunity to communicate in a foreign language environment. Use the foreign language being taught and demonstrate the language being taught in meaningful contexts.
As in our country, the time and speed of language learning are important in systems where a foreign language is limited to the scope of the course. 5-7 years to acquire knowledge of listening comprehension, speaking, reading, writing and vocabulary acquisition and to apply all these skills in a foreign language from an academic point of view correctly and flawlessly There should be a curriculum that provides for regular and effective classes. From this point of view, a week of foreign language classes in grades 2, 3 and 4 is not enough. Language teaching, which is a natural means of both written and oral communication, requires continuity. A 7-8 year old elementary school student may not be able to master a foreign language system that is only available for 4-5 hours a week and cannot be used in their own environment.
Another serious problem in foreign language teaching is the methods and equipment used to teach the language. When examining the textbooks used at the primary school level in public schools, it is clear that there is no connection between the components between the subjects and no connection between the units of vocabulary despite the myriad of vocabularies. ladi. In real life, when we use language in every situation, every word that comes out of our mouths is semantically connected with what is said before or after. At a time when technology is rapidly evolving, there is no doubt that textbooks should not be the only source of language teaching. If we consider that in 80% of cases our teachers use textbooks in teaching foreign languages across the country, it is necessary to pay special attention to the preparation of other books and additional teaching materials. Today, we are in a situation where a 7-8 year old child who started learning a foreign language in the 2nd grade of primary school came to the end of the 4th grade last week or last night in a language that he or she has been learning for 3 years. cannot tell the action that took place. Because the content of the textbooks used in primary school does not allow it.
In the early stages of learning a foreign language, the influence of students' mother tongue characteristics can be observed. This situation, called “interlingual interaction,” indicates that there is always a connection between the mother tongue in the student's memory and the other language in which he or she began to learn. Also, many aspects of language development are slow in language learning. Some features and aspects of language are learned earlier and some later. Sometimes it takes a long time to learn many seemingly simple things because of differences between languages. If a student does not have the opportunity to hear and use the language, he or she will not be able to make positive progress in learning the language and will soon forget what he or she has already learned.
Each material presented in language learning should be meaningful and the topics should be linked to each other and, if necessary, linked to what the child has learned in other lessons. In this case, foreign language teachers are required to work together and make plans together with other teachers who teach the given class. It also requires taking into account and relating each student's experience and life to the learning process. In this context, content-based models and fairy tales and songs can be used in the teaching process that are relevant to the levels of cognitive, linguistic and social development and activities in which students are directly involved. In short, given that more than half of the world's population speaks two or more languages in their daily lives, we are convinced that learning a foreign language is not a miracle. In addition, we can teach a foreign language to a student not only as an opportunity for a few people to succeed, but also so that they can keep pace with the times.
References:
1. Safonova, V.V. Cultural studies in the system of modern language education //Foreign language at school, 2001.
2. Harmer J. The Practice of English Language Teaching. - London., 2001 3. Jalolov J. Methods of teaching foreign languages. - Tashkent., 2012: - 48 pages.
4. Nematov H., Bozorov O. Language and speech. - T .: Teacher, 1989.
5. Arnold I.V. Lexicology of Modern English. - M., 1959.
6. Roget P.M. Thesaurus of English words and word combinations. – L. 1970.
7. Ismailov Tohirjon Xushnudbek o’g’li;
“International Journal of Academic and Applied Research (IJAAR)”
Vol. 5 Issue 4, April - 2021, Pages: 181-182 www.ijeais.org/ijaar 181 “Formation Of Student Aesthetic Competition By Teaching The Works Of
Russian Classic Composers In Music Culture Classes”
ФИО автора: Султанова Санобар Мадияровна Учитель русского языка в общеобразовательной школе № 29 Хивинского района
Название публикации: «МЕТОДИКА ОБУЧЕНИЯ РУССКОМУ ЯЗЫКУ
МЛАДШИХ ШКОЛЬНИКОВ НАЧАЛА ХХI ВЕКА»
Аннотация. В данной статье рассматривается одна из базисных категорий методики преподавания русского языка в школе – «метод преподавания» – в представлении учёных начала ХХ в. Данная категория рассматривается как часть исторически сложившейся методической системы. В качестве научноисторического источника исследования избраны учебники по методике. На основе их анализа описаны основные методы преподавания русского языка – дедуктивный и индуктивный, использовавшиеся в начале ХХ в., и определены условия использования этих методов, возможные формы и приёмы их реализации.
Ключевые слова: методика преподавания, методическая система, базисная категория методики, метод обучения, учебник.
Знание истории методики преподавания русского языка помогает видеть перспективы развития этой отрасли научных знаний, эффективно планировать научные исследования. Критический анализ существовавших взглядов и концепций, рассмотрение условий, в которых они появлялись, помогают совершенствовать теорию, а следовательно, и практику обучения русскому языку в школе. В научно-методической литературе мы находим несколько подходов к анализу истории методики преподавания русского языка в школе. Вопервых, это анализ научной деятельности крупных учёных-методистов и их вклада в науку. Во-вторых, аспектное описание отдельных исторических периодов развития методики. В-третьих, рассмотрение основных вопросов методики в социально-культурном контексте. В нашем исследовании, посвящённом анализу состояния и развития методики преподавания русского языка в первой трети ХХI в., мы использовали категориальный подход. Этот подход является комплексным и включает все указанные выше подходы, а также позволяет реконструировать целостную методическую систему избранного периода, определить тенденции в её развитии с учётом социально-культурного контекста и вклада учёных-методистов. Нами были рассмотрены тексты более двадцати учебников, хранящихся в библиотеках Москвы. Это учебники С.А. Золотарёва (1909), Н.К. Кульмана (1912, 1915), А.Д. Алфёрова (1912), В.В. Данилова (1912, 1914, 1917), В.А. Воскресенского (1913), М.А. Тростникова (1910, 1913), А. Климентова (1914), К.В. Ельницкого (1902, 1914), А.Н. Бунакова (1914), П.О. Афанасьева (1914, 1917), В.Я. Смирнова (1916), Н.С. Державина (1917), А.В. Попова (1912, 1917), А.Е. Грузинского (1917), А.М. Лободы (1915) и др. В этих учебниках мы не находим определений понятий «метод преподавания» или «метод обучения», хотя сами термины используются. В учебнике М.И. Демкова описаны формы объяснения нового материала. Он выделял акроаматическую (монологическую, излагающую) и эротематическую (вопросительную, разговорную) формы. И как один из вариантов эротематики называл эвристику (эвристическую форму), когда урок (а фактически – часть урока) «разлагается на ряд вопросов и ответов, … ответы на вопросы не сообщаются в готовом виде, а развиваются или находятся учащимися из имеющихся в запасе сведений, и всякий новый вопрос учителя с точностью примыкает к данному учеником ответу и из него заимствуется». Надо заметить, что в качестве двух других вариантов эротематики М.И. Демков называл катехетику (урок «разлагается» на ряд вопросов и ответов, но ученик запоминает и вопрос, и ответ) и взаимный диалог (по мысли М.И. Демкова, «высший приём эротематики»). М.И. Демков полагал, что эвристика наиболее актуальна в начальной школе и низших классах средне-учебных заведений (5–7 классы современной школы). Эвристическая форма объяснения, как писал М.И. Демков, имеет свои достоинства, она: «1) возбуждает внимание учащихся, 2) побуждает сосредоточиться на предмете, 3) вызывает не соучастие в уроке, а самодеятельность, 4) развивает познания изнутри учащихся и поэтому делает их истинной собственностью его, 5) даёт возможность в процессе общения следить за ходом их мыслей, исправлять ошибки и промахи, дополнять, разъяснять непонятое.Предлагалось использовать индуктивный (эвристический, генетический) метод преподавания грамматики, заключавшийся в том, что ученики непосредственно и самостоятельно (самодеятельно) наблюдают под руководством учителя за живой и книжной речью, анализируют «частные элементы знаний» посредством их сравнения, обобщения, формулируют выводы. В учебниках нет определений индуктивного и дедуктивного методов, также нет определения эвристического (генетического) метода. Однако сами термины используются во всех изданиях, причём «индуктивный» является синонимичным «эвристическому» и «генетическому», а «дедуктивный» используется как синоним «догматического». Можно выделить несколько оснований, на которых основывалось убеждение авторов учебных книг в том, что индуктивный (эвристический, генетический) метод наиболее целесообразен для преподавания в средней школе. Во-первых, методисты считали, что индуктивный метод позволяет приучить детей к наблюдению над родной речью, что способствует постепенному овладению «правильным построением речи» и «пользованию всеми грамматическими формами русского языка» (развитию дара слова). Такое преподавание грамматики даёт возможность учителю ввести изучение грамматики «в общую систему занятий родным языком, поставив его в связь и с объяснительным чтением, и с предметными классными беседами, и с различного рода упражнениями». Во-вторых, использование индуктивного метода «возбуждает самодеятельность учащихся и помогает им прийти к таким или другим обобщениям, основанным на изучении отдельных явлений языка». В-третьих, реализуется принцип наглядности, поскольку учащиеся наблюдают за живой речью, а речь связана с окружающим миром; с помощью грамматического анализа уточняется представление учащихся о мире. Вчетвёртых, сама грамматика является эмпирической наукой, опирающейся на опыт и наблюдения, и использует индуктивный метод исследования. Следовательно, и метод преподавания грамматики должен быть индуктивным.
В-пятых, индуктивный метод способствует развитию мышления учащихся В учебниках мы находим три варианта реализации индуктивного метода объяснения грамматического материала. Первый вариант заключается в том, что ученики сами подбирают языковой материал в соответствии с темой и поставленной учителем целью; затем этот материал анализируется учащимися с помощью учителя, дети делают обобщения и формулируют грамматическое правило (этот термин используется в источниках). Второй вариант: учитель приводит примеры грамматического материала, дети записывают примеры на доске и в тетрадях; затем материал анализируется детьми с помощью учителя, делаются обобщения, формулируется грамматическое правило. Третий вариант: учитель предлагает текст; дети по заданию учителя находят определённые грамматические явления в тексте; анализ этих явлений проводится под руководством учителя, делается обобщение, формулируется грамматическое правило. О том, что учитель может использовать метод наведения на вывод грамматического правила (терминология источника), пишет А. Климентов, однако отмечает, что в том случае, «если вопрос труден для наведения, то учитель гораздо лучше сделает, если сам в немногих, но понятных словах объяснит его, чем добиваться решения его от детей».Анализ учебников по методике позволяет сделать выводы относительно представлений учёныхметодистов начала ХХI в. о методах преподавания. 1. Метод преподавания (обучения) понимается как способ достижения определённой цели обучения или путь к поставленной цели. Это определение мы находим в педагогических трудах; но в учебниках по методике преподавания русского языка определений данной категории нет. 2. Достоинство, пригодность, ценность тех или иных методов преподавания (обучения) определяется тем, насколько эти методы эффективны в достижении поставленных целей обучения и развития учащихся. 3. Выбор метода преподавания (обучения) опирается на принцип самостоятельности (самодеятельности) учащихся. Рекомендуется привлекать личный опыт учащихся, организовывать самостоятельное (самодеятельное) наблюдение детей над живой и книжной русской речью. 4. Выбор метода преподавания опирается на принцип наглядности. Занятия грамматикой должны состоять в наблюдении и группировке явлений языка учащимися. 5. Выделяются дедуктивный (догматический) и индуктивный (эвристический, сократический) методы преподавания (обучения). 6. Основным методом преподавания грамматики в средней школе должен быть индуктивный (эвристический, сократический), в основе которого – самостоятельное (самодеятельное) наблюдение и группировка детьми явлений языка под руководством учителя. Формулировка вывода, грамматического правила может быть сделана и учителем, если это непосильно для детей и если требуется введение научной терминологии. 7. Основная форма реализации индуктивного метода – вопросноответная. 8. Возможность использования дедуктивного (догматического) метода при обучении грамматике не отрицается, однако указываются ограничения в его применении – характер грамматического материала, возраст учащихся.
ЛИТЕРАТУРА
1. Алферов А.Д. Родной язык в средней школе (опыт методики). 2-е изд., исправл. М., 1912. 439 с.
2. Афанасьев П.О. Методические очерки о преподавании родного языка и примерные уроки по всем отделам русского языка с методическими пояснениями. 2-е изд., испр. М., 1917. 284 с.
3. Баранов М.Т. Русский язык в школе: к 210-летию включения в учебные планы // Русский язык в школе. 1999. № 5. С. 60–68. www.natlib.uz
ФИО автора: Adilova Nargiza
An English teacher at school № 299
Tashkent city, Shayxontohur district, Uzbekistan
Название публикации: «THE BENEFITS OF LEARNING ENGLISH»
Annotation: The article discusses the role of English in the world, its language features, its place in world languages, the importance of English in computer programs. Keywords: Communication, The World, Global, Foreign Language, Social, Country, Ability, Easy, Software, Standard, International, Success Hardware.
In present, English has become an international language and the most spoken language in the world, with Chinese and French coming in a close second and third, which is use by dominant people in the world and use to make a bridge between people from other country who want to communicate each others. The English language is now the first language of about 350 million people, the native language of 12 nations and the official language of more than 33 nations. It means that one of seven people in the world speaks English. In communication, languages become the primary mediator for delivering or sharing information. One of the most widely used languages in the world is English. English is well known as an international standard language and it is very important for those who life in this globalization era. There are over 750 million people who speak English as aforeign language and in the year two thousand the British Council said that there were about a billion people learning English. English is increasingly used in many places and seems it has been dominate the world communications. “A man who does not know foreign language is ignorant of his own”. There are so many benefits of learning English and they can be found in many sides such as in international business community, technology field, education, and in the social life. In international business environment, English holds an important rule to make the business goes well. English is very useful when company build cooperation with another international company from different country. To become the winner of the hard competition in business world, businessman must be able to understand and use English well. Besides that, a company prefers to hire and employee who has a good skill in language, especially English. However, by understanding English will improve the prospect for employment in business environment and help the businessman able to handle the business problem efficiently. Furthermore, English also takes a large part in the growth of technology. Almost every electronic devices use English especially computing and internet. That is because most of scientists write in English although some of them use English as their second language. English is not only use in the hardware but it is used in the software also. Every command in the computeris in English and to operate it people should understand English first. In the internet, there is a lot of information written in English such as e-mail, blog, and social network. It shows that learning English gives many benefits so the advance of technology. In education, the international student should have capability to speak, read, and write in English. A student can access any information in the books, internet, and magazine with the help of English. Successful academic career depend on how deep the understanding of student in English because in international standard education English is the primary language which used in learning process. Besides that, if the students know English well, they also will be able to read and understand the great work in literature that related with their study which written in English. In this case, English can be assuming as the root of the international education. People will be easier to express their idea about something or exchange information in English to the other people from different country. If people have a good capability to speak in English it will be widening their knowledge because they will be able to understand more information than those who are not good in English. In other side, understanding English mean easier to make a friend. English will be much use for those who love to interact with new people from different country. It also helps tourists when they visit another country because people absolutely will speak in English when they talk to the foreigners who come to their country. These prove that the social benefits of English are very large. There are many products and newspapers use English as their main language. For instance, Microsoft and Macintosh software use English in their programs as their main language. Besides, the most popular newspaper sites are The Times, The New York Times, and Washington Post. In addition, English movies, English programs and English series are the most famous in the world. When you learn English as a second language, you are learning new ways to think and express yourself through written and spoken words. Learning multiple languages can help you communicate more clearly in any language as you learn more about how language itself works and how to use it to promote ideas and reach out to others in a variety of social and work situations. A lot of problems of the 21st century, such as the problems of war and peace, ecology, can not be solved without speaking the same languages. In conclusion, as the most spoken language in the world, English holds a huge part in the communication. International business goes well because of English. It helps people when they are using technology products although growth of technology increasing continuously. English also helps student to understand the subject that written in English properly. Besides that, it makes the people keep in touch although they have different language and come from different country. Finally, believe or not, English can not be separated from human life.
References:
1. Beghetto R. A., “Creative self-efficacy: correlates in middle and secondary students”, Creativity Research Journal, 18, 2006, p.p.447–457.
2. www.ziyonet.uz
ФИО авторо в: Shakarova Nilufar Xabibullaevna
O`zbek Tili fani o`qituvchisi Toshkent shaxar
Sergeli tumani 284-maktab
Shonezarova Zilola Egamnazarovna
O`zbek Tili fani o`qituvchisi Toshkent shaxar
Sergeli tumani 284-maktab
Umarova Gulbaxor Tuvalovna
O`zbek tili fani o`qituvchisi Toshkent shaxar
Sergeli tumani 284-maktab
Название публикации: «RUSIYZABON SINFLARDA O‘ZBEK TILI
DARSLARINI O`TISHDA ZAMONAVIY METODLARNI QO‘LLASH»
Annotatsiya: Maqolada dars mashg‘ulotlarida interfaol usullardan foydalanish
xususida so‘z boradi. Ayniqsa, o‘zga tilli guruhlarda o‘zbek tili darslarini olib borishda «Keys-stadi», «Pantomimo», «Bir jumladan iborat hikoya» va «Qaynoq koptokcha» kabi usullardan foydalanish mumkinligi batafsil yoritiladi.
Kalit so‘zlar: interfaol usullar, o‘zbek tili, tafakkur, muloqot, metod, keys-stadi, pantomimo.
Bugungi ta’lim jarayonini interfaol usullarsiz tasavvur etish qiyin. Ta’lim jarayonida qo‘llaniladigan interfaol usullar muayyan guruhlarda o‘qitiladigan o‘quv fanining bosh maqsadiga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Aks holda, qo‘llanilgan interfaol usul hech qanday ahamiyatga ega bo‘lmay qoladi.O‘qituvchi tanlagan usul dars davomida bolaning faolligini, kattalar va tengdoshlari bilan to‘g‘ri muloqot qila olishini ta’minlashi, tilda mavjud, biroq o‘quvchi uchun notanish bo‘lgan yangi so‘z va iboralarning mazmunini anglash, eslab qolishga, muloqot jarayonida qo‘llashga harakat qilish ko‘nikmalarini shakllantirishi zarur. Taniqli didakt olimlardan biri I. Y.
Lerner o‘quvchilarda ijodiy tafakkur ko‘nikmalarini shakllantirish masalasiga bag‘ishlangan «Развитие мышление учащихся». (M.: Prosvesheniye, 1982) nomli tadqiqotida: «Tafakkur bilimlarni o‘zlashtirish bilan rivojlanadimi?» degan muammoni o‘rtaga tashlaydi va bu savolga «Yo‘q» deya javvob beradi. Bilimlar zanjirida agar aloqadorliklar — bog‘lanish, qiyos, sabab-natija munosabatlari bo‘lmasa, u tafakkurni, ya’ni tarbiya ko‘rgan shaxsni bera olmaydi. Bilim olishning ham, ta’lim oluvchiga bilim berishning ham, unga malaka, ko‘nikma, odatlarni singdirishning ham, tabiatini shakllantirishning ham xilma-xil vosita, yo‘l va usullari mavjud. Rus tiliga ixtisoslashgan sinflarda o‘zbek tili ta’limi jarayonini bir qancha interfaol metodlardan foydalanish orqali tashkil qilish dars samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Masalan, keys-stadi usuli. «Keys-stadi» inglizcha so‘z bo‘lib, («case» — aniq vaziyat, hodisa, «study» — o‘rganmoq, tahlil qilmoq) aniq vaziyatlarni o‘rganish, tahlil qilish asosida o‘qitishni amalga oshirishga qaratilgan metod hisoblanadi. O‘zbek tili darslarida asosan tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan matnlar keys topshirig‘i uchun tanlanadi. Masalan: Kunlardan bir kuni sohibqiron Amir Temur olis qabilalardan biriga hujum qilibdi. Tabiiyki, Temurning son jihatdan ko‘p va shu bilan birga juda yaxshi qurollangan lashkari qabilani osongina bosib olibdi. Sohibqironning huzuriga qabila oqsolini olib kelibdilar. Qabila oqsoli Amir Temurga: –Ey Temur, agar sen jallod bo‘lsang, jonimizni ol, agar qassob bo‘lsang, mayli bizni so‘y, agar sen … bo‘lib kelgan bo‘lsang, …. Keys topshiriqlari: Nuqtalar o‘rniga mos so‘zlarni qo‘yib, matnni davom ettiring, xulosalang. Tugallangan matnga mos sarlavha tanlang. Matn olib borilayotgan mashg‘ulot mavzusiga mos ravishda tahlil eting. Masalan: reja bo‘yicha «Morfemik tahlil» mavzusi o‘rganilayotgan bo‘lsa, matn morfemik jihatdan tahlilga tortiladi. O‘quvchilar ushbu keysni o‘z tafakkur doiralaridan kelib chiqqan holda davom ettirishlari, bugungi kun bilan bog‘lab, xulosalashlari ham mumkin. Topshiriqning javobi: –Ey Temur, agar sen jallod bo‘lsang, jonimizni ol, agar qassob bo‘lsang, mayli bizni so‘y, agar sen adolatli shoh bo‘lib kelgan bo‘lsang, bizga adolatingni ko‘rsat! Bu so‘zlarni eshitgan buyuk sarkarda o‘ylanib qolibdi. Axir «Kuch adolatdadir» shiori uning bir umrlik hayot maslagi emasmi? Temur butun lashkari bilan hech qanday o‘ljasiz qabilani tark etibdi. Oqsoqolning o‘ta tadbirkor va donoligi qabilaning omon qolishiga sabab bo‘libdi. Sarlavha «Dono oqsoqol»; «Adolatparvar shoh»tarzida bo‘lishi mumkin. Bugungi kunda dunyo adabiyotida, shu bilan birga o‘zbek adabiyotida har qanday insonni ta’sirlantira oladigan, o‘zi atigi bir nechta so‘zdangina iborat qisqa hikoyalar yozish tajribasi amalga oshirilmoqda. Bunday hikoyalar tafakkurni charxlashga, talabalarning mustaqil fikrlash doirasini kengaytirishga xizmat qiladi.O‘zbek tili darslarida mashg‘ulotning so‘nggi bosqichida «Pantomimo» o‘yinini o‘tkazish mumkin. Bunda o‘quvchilar 3 guruhga ajratiladi. Har bir guruhdan bittadan kishi doskaga chiqariladi. Ularga turli so‘zlar ro‘yxat asosida beriladi. Ular biror bir so‘z aytmasdan imo-ishoralar, harakatlar orqali so‘zlarni qolgan guruh a’zolariga tushuntirishlari kerak. Topshiriqni bajarish uchun 1 daqiqa vaqt belgilanadi. Shart bajarilishi davomida guruh a’zolari topilgan so‘zlarni daftarlariga qayd etib boradilar. Mashg‘ulot mavzusiga mos ravishda so‘zlarni fonetik, morfemik, leksik, morfologik, sintaktik jihatdan ham tahlilga tortishlari mumkin. Xullas, rus tiliga ixtisoslashgan sinflarda o‘zbek tili darslarini bir qator interfaol usullar orqali o‘tkazish o‘z samarasini beradi. Bunda asosiy e‘tibor o‘quvchilarning tafakkurini o‘stirish, ularning mustaqil ishlash mahoratini oshirishga qaratilsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi. Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Отабоева, М. Р. Rus tili tilini o’qitishda zamonaviy innоvatsion texnologiyalaridan foydalanish va uning samaradorligi
2. N. Q. Xatamova, M.N.mirzayeva. “HORIJIY TILLAR DARSLARIDA
QO’LLANILADIGAN INTERFAOL USULLAR” (uslubiy qo’llanma), Navoiy,
2006, 40 bet
[1] http://info.ziyonet.uz/ru/post/view/education
[2] http://www.maam.ru
[3] Самсонов А.М., Жилин И.А. и др. Вторая мировая война. Книга первая. Москва. Из-во “наука”, 1966. стр.25.
[4] Самсонов А.М., Карасев А.В., Каваленко Д.А. краткая история СССР. Часть 2, Москва-Ленинград. Издательство “Наука”, 1964, стр 296.
[5] Абдуллаев Р, Раҳимов М., Ражабов Қ. Ўзбекистон тарихи (1917-1991 йиллар) Т. “Ўзбекистон”, 2019, 6-бет.
[6] Внешняя политика Советского Саюза, в период Отчественной войны. Документы и материалы. Москва. Госполитиздат, 1946, том 1. стр. 128.
[7] “Правда Востока” газетаси, 1941 й. 23 июнь.
[8] Узбекистан в годы Великой Отечественной войны. Тошкент. “Фан”, 1966, - стр 15.
[9] “Правда Востока” газетаси, 1941 й. 25 июнь.
[10] Ўзбекистон ССР тарихи. Тўрт томлик, Т. № 76-бет
[11] Васильев Е.В.Воскобойников Э.А. Житов К.Е, Мусаев М ва бошқ. Ўзбекистон Коммунистик партияси тарихининг очерклари. Т. “Ўзбекистон”, 1964, 302-бет.
[12] Ўзбекистоннинг янги тарихи, 2-китоб. Ўзбекистон Совет мустамликачилиги даврида Б. 433.
[13] Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т- Тошкент. “Ўзбекистон”, 1996 й. Б.81
[14] Вознесенский Н.А. Военная экономика СССР в период Отечественной войны. Москва. Госполитиздат, 1956, стр 42.
[15] Самсонов А.М. Коваленко Д.А. и др. Краткая история СССР. Часть вторая.
[16] Вознесенский Н.А. Военная экономика СССР в переод Отечественной войны. Стр. 41.
[17] Ульмасбоев Ш.Н. Промышленное развитие советского Узбекистана. – Ташкент, 1958. стр 166.
[18] Вклад трудяшихся Узбекистана в победу в великой Отечественной войне – Ташкент. 1975. – стр-50. 19 Васильев Е.В, Воскобойников Э.А. Житов К.Е. ва бошқалар. Ўзбекистон Коммунистик партияси тарихининг очерклари. Тошкент. “Ўзбекистон”. 1964. 302-бет.
[19] “Правда” газетаси, 1941 йил 20 июль.
[20] Абдуллаев Р, Раҳимов М, Раджабов Қ. Ўзбекистон тарихи. (1917-1991 й). Иккинчи китоб. “Тошкент”. “Ўзбекистон”, 2019. 19-бет.
[21] Ўша китоб, 12-бет.
[22] Субҳонова Г.С. Жавлонов О, Чилғашев Ш. Хотира китоби. (Жиззах вилояти) Тошкент. “Меҳнат”, 1994, 7-бет.
[23] История Великой Отечественной войны. Советского Союза. 1941-1945 г. Москва. “Воен-издат”, 1961, стр-168.
[24] Муртазаева Р.Ҳ. Ўзбекистон тарихи, Т. “Янги аср авлоди”. 2003, 489-бет.
[25] Муртазаева Р.Х. ва бошқалар. Ўзбекистон тарихи. Т. “Янги аср авлоди”, 2003, 493-бет.
[26] Вклад трудяшихся Узбекистана в победу в Великой Отечественной войне. Ташкент. 1965. стр-72-73.
[27] Хотира китоби. (Жиззах вилояти). Тошкент. “Меҳнат”. 7-бет.
[28] Мирзиёев Ш.М. “Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб, янги босқичга кўтарамиз. Том.1 – Тошкент “Ўзбекистон”, 2017. Б 396-97. “Халқ сўзи”, 2017 йил, 10 май.
[29] Аскаров А.А. Сапаллитепа. Ташкент, 1973.
[30] Аскаров А.А. Древнеземледельческая культура эпохи бронзы на юге Узбекистана. Ташкент, «ФАН», 1977.
[31] Рогинская А., Зараутсай. М-Л:,1950
[32] Кабиров Ж. Сармишсойнинг қоя тошларидан расмлар.Т., 1976.
[33] Массон В.М. Кара-депе у Артыка: (В свете раскопок 1955–1957 гг.) // ТЮТАКЭ. Т. 10. С. 319–463: ил.// Раскопки на Алтын-депе в 1969 г. / АН СССР. ЛОИА; АНТуркмССР. – Ашхабад: Ылым. – 24 с: ил. – (МатериалыЮТАКЭ; Вып. 3). – Рез. англ. – Библиогр.: с. 22.
[34] Аскаров А.А. Древнеземледельческая культура эпохи бронзы Юга Узбекистана. Ташкент, 1977. С. 206. Табл.
XVL. Pис. 1
[35] Аскаров А.А., Абдуллаев Б.Н. Джаркутан. Ташкент, 1983. Табл ХХХII Рис 5
[36] Скалон К.М. Изображения животных на керамике сарматского периода // Тр. от-дела истории первобытной культуры (Гос. Эрмитаж). Л., 1941. Т. I.\
[37] Шайдуллаев Ш.Б. Ўзбекистон ҳудудида давлатчиликнинг пайдо бўлиши ва ривожланиш босқичлари // Т.ф.д. диссертацияси автореферати. Самарқанд, 2009.
[38] Басилов Н.В.Культ святых в исламе. М., 1970.
[39] Аскаров А., Ширинов Т. Древнебактрийский храм огня в южном Узбекистане .сб. Градостроителъетво и архитектуре. Т, 1989 г.
[40] Сарианиди В. И. В поисках станы Маргуш. Москва, 1993 г.
[41] Сарианиди В. И. И здесь говорил Заратуштра. Москва, 1992 г.
[42] Шайдуллаев А.Ш. Сополли маданияти глиптикаси ва сфрагистикаси. Фалсафа доктори(PhD) илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация автореферати. Тош-кент, 2018.
[43] Аскаров А.А. Древнеземледельческая культура эпохи бронзы Юга Узбекистана. Ташкент, 1977. С. 78. Табл.
ХLVI 6
[44] Аскаров А.А.Сапаллитепа. Ташкент, 1973.
[45] Saman-sariqqa moyil ot.
[46] Baytal- urg`ochi ot, biya.
[47] Abdullaev A., Xankeldiev SH.X. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi, Oliy o’quv yurtlari talabalari uchun darslik., 2-qism
[48] “Barkamol avlod tarbiyasida sog’lom turmush tarzi jismoniy madaniyati” mavzusidagi Respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari. Farg’ona, 2011
[49] HojiyevA. Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati. -T.: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2002.
[50] Қиличев Э. Ўзбек тили ономастикаси. -Б.: Бухоро Давлат университети, 2004.
[51] Бегматов Э. Номлар ва одамлар. - Т.: Маънавият, 1966.
© ООО «Знанио»
С вами с 2009 года.