Открытый урок в 7-ом классе учителя родного (табасаранского) языка и литературы Алиевой С.Г. на тему: «Биография и творчество Муталиба Митарова»

Гоcударственное казенное общеобразовательное учреждение Республики Дагестан

«Государственная гимназия-интернат музыкально-хореографического образования г.Каспийск»

 

 

Открытый  урок в 7-ом классе

учителя родного (табасаранского) языка и литературы

Алиевой С.Г.

на тему:

«Биография и творчество Муталиба Митарова»

 

             

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Дата проведения: 20.03.2020                   

                   Литературайин дарс 6-пи классдиъ

 

Дарснан тема: МутІалиб Митаровдин уьмрин ва яратмиш     апІбарин рякъ   

(бабкан духьну 100 йис)

 

Дарснан  метлеб:

1) БицIидар цIийи дарснахъди таниш апІуб.

2) М. Митаровдин уьмрин ва яратмиш апIбарин гъаврикк ккауб.

3) Ватандихьна ва бабан чІалнахьна вуйи рафтар мюгькам апIуб.

4) БицIидариз ватанпервервалихьна дих апIуб ва багъри чIал ккун апIбан гьиссар ашкар апIуб .

5) «Живанариз» шиърин асас мяна ктибтуб.

 

 

 

 

                                                                                 Узу гизаф бахтлу вуза, йиз Ватан,

 

 

 

                                                                                Увуз узу герек хьуп' ин пис йигъан;

                                                                                Йиз  ифира кади  хьуп' ин  яв ругдик,

                                                                               Узура яв кьисматнаъ хьуп' ин  шерик.

(И. Шагьмарданов)

 

Дарснан алатар : китаб, шикил ва альбом М. Митаровдин, компьютер ва

                              интерактивная доска, писателар ва шаирарин шиклар, газетар ва

                              гьаци жарадар.

 

Дарснан гьяракат

 

I. Класс тешкил апIуб

 

1) Салам тувуб

Мялим: Ас-саламу алейкум, баяр-шубар ва учухьна дуфнайи гьюрматлу хялар!

Баяр-шубар: Ва алейкум салам!

2) Баяр-шубар  рягьят кайибси дитуб.

Мялим: Дусай, баяр-шубар, учвуз рягьят кайибси.

3) Мялимдин баяр-шубарихьна айи ккунивал улупуб.

Мялим: Фици вучва баяр-шубар, фици вуячв (настроение) гьял, дарснахьна гьязурди вучва?

Баяр-шубар: Ужуди вуча, настроениера айич, дарснахьнара гьязурди вуча.

 

Мялим: Аферин учвуз дици вуйиган, баяр-шубар! Хъа узура гизаф шад вуза учву рякъюз гъийин дарснаъ.Лигай,  фукьан уччву йигъра бахш дапIнаш Аллагьди гъи ухьуз!

 

II. ЦIийи дарс – 20 мин

 

1.КучIвбан гаф (вступит. слово)

Ихь гъийин дарс, баяр-шубар, учвуз рябкъюрайиганси, аьдатнан дару дарс хьибди, гьаз гъапиш гъи ухьухьна гизаф хялар дуфна. Хъа ихь табасаран халкьра гизаф хялар ккуни халкь вуйихь.Фици дурариз ихь абйир-бабари, хулаз гъафиган, гьюрмат апIуруш, гъачай, гъи дурар ихь дарснаанра юкIв шадди гъягъруганси, чалишмиш хьидихьа.

Хъа ухьуз варидиз аьгъюганси, ццийин 2015-пи йис кIуруш литературайин йистIан савайи, Ватандин Аьхю дяви ккудубкIну гъалибвалин 70 йис тамам шулайи йисра ву.

Хъа Украинайиъ кIуруш, гъира кмиди дяви гъябгъюра. Яна гафариинди дюз апIуз шлу ляхнар-карар, дурари яракьдиз илтIикIна. Рякъюрахьуз гъи фукьан саб тахсиркьан ктру инсанар умрихьан шулаш, хъа бицIидар кIуруш, фици  мектебдизкьана гъягъюз даршули аьжуз духьнаш.

 

«Дуствал, сабвал, албагувал,мясляаьт» –  халкьарин варитIан аьхю девлет ву. Гьацира  ухьу гьюрмат ва берекет, багьалу ва гирами ва гьаци жара мяналу гафарра кIваълан гьархну ккундар .

           Ихь тахаллусариан кмиди ухьуз аьгъяхьуз: «Гьюрмат айишваъ,  берекетра шулу» кIури.

Гьацира, баяр-шубар, аьгъдарди кIурдар «Дада», «Ватан» ва «Бабан чIал» кIуру гафарра гьарсар касдиз варитIан багьалу ва гирами гафар ву кIури.

 

Багъри дада

Сифтейин сес яв ебхьуру,

Яв багъри хил дарман шулу,

Уву ширинди рякъюру,

Улариз акв туву, дада.

 

Дюн'яйиъ шул гизаф девлет,

Заан шадвал, артухъ гьюрмат,

Амма дурар ухьуз, гьелбет,

УвутIан артухъ дар, дада.

(Аьбдулгьюсей Кьасумов)

 

                   

 Табасаран

 

Гьарсар касдиз ватан саб ву,

Бализ багъри дадаси чан.

Йиз жан нефес ув'инди ву,

Багъри макан, Табасаран.

 

Наан узу ккунивалкан,

Гаф гъапишра, вуйиз увкан.

Увʼинди ву йиз рюгь уткан,

Йиз аьшкь, гьевес, Табасаран

(Гьяжирамазан Аликберов)

 

Гъадагъиш ихь мялум дару шаирар, дурари гьамци кIури гъахьну:

                             

Хулар ухшар ву женнетдиз,

Шубар кIуруш – жейранариз,

Жилар ву игитар халис,

Гюзел йишв ву, Табасаран!

 

Адлу табасаран писатель, варидиз машгьур вуйи дявдин иштиракчи-шаир И.Шагьмардановдира кмиди фици кIураш, хъебехъай, баяр-шубар!(про эпиграф)

 

                                                                                 Узу гизаф бахтлу вуза, йиз Ватан,

                                                                                Увуз узу герек хьуп' ин пис йигъан;

                                                                                Йиз  ифира кади  хьуп' ин  яв ругдик,

                                                                               Узура яв кьисматнаъ хьуп' ин  шерик.

(И. Шагьмарданов)

 

Гьацира гьам история, гьамсана литература дарсариан ухьуз варидиз мялум вухьуз, фици Ватан бадали дявдиъ, чпин жанар гьяйиф дарапIди, жюрбежюр миллетар иштирак гъахьнуш. Ва дурарихъди сабси ихь табасаранарикан иштирак гъахьидар вуди гьисаб шула Багьаудин Митаров (1912 йис), МутIалиб Митаров (1920йис 23февраль Кандик Хив район) ва Ибрагьим Шагьмарданов (1915 йис Яргъил гъул Хив район).

ВаритIан кьандиз дурарикан уьмриъ гъузурра, ухьуз варидиз агъюганси, МутIалиб Митаров ву.

2. БицIидарихьна илтикIуб М. Митаровдин уьмрикан, яратмишарикан гьерхри:

а) танишди вуйинхъа ухьу М. Митаровдихьди?

б) фицдар эсерар ухьхьан кIваина хуз шулу?

в) бицIидари са-саб мисал хуб (т.е. «Аьзиз Ватан», «Живанариз», «Уьлкан кьиса» ва гь. ж.)

г) бицIидари МутIалиб ва Багьаудин Митароварикан гьязур дапIнайи мялумат урхуб (доклад-сообщение)

д) йиз гаф цIийи дарснакан (М. Митаровдин биография, т.е. отрывок из передачи «Мил»)           

          Ва ихь гъийин дарсра варидиз машгьур вуйи дявдин иштиракчи-шаир МутIалиб Митаровдин шиир «Живанариз» кIуруб вуйихь.

Лигай ва хъебехъай дугъкан фици кIураш (М. Митаровдин биография, т.е. отрывок из передачи «Мил»                         

е) цIийи дарснахъди мялимди ктибтури таниш апIуб

 

                              «Живанариз»

 

Рубасди сес ипна, рагъура цІадлар. Уьзден халкьдин агъзур йисарин макан. Живанар, кьабул апІинай йиз гафар Васиятси, гъюрайи убцру кІваан.

Ялгъузди чюлиъ айи гьарин кІажси, МикІлу дубхну айи чІурарин ярхлаз, Барабар шул бабан гьюрматсуз байси, Гъахи бабан чІал гьясбикк ккадрур жвуваз.

Фици лицураш жарадар, лиг уву, Ригъ алиси ачухъ духьна чпиз завар. ЮкІв хурамди вариди мяъли кІуру, Хушлуди йивру вахтна халкьдин мукьмар.

Вари халкьарихъди рякъюъ сатІиди. Бахтавар уьмур бадали йихь женгнаъ. Бабан чІалнан мяъли кІури хушлуди, Увура йихь жара баярси кІакІнаъ.

Бабан чІалназ ихь кІван цІигалвал вари, Гьязур шухьа зат гьяйиф дарди тувуз. Живан! Гъашиш уву бабан чІал дарди, Яв халкьдин хусусивал гъубзурдарвуз!

Рубасди сес ипна, рагъура цІадлар, Гъванарихъ йивури чан лепйир гьарган.

Живанар, кьабул апІинай йиз гафар Васиятси, гъюрайи убцру кІваан.

 

III. Релаксация           

 

IV. Дарс мюгькам апIуб

а) Шиърихьна вуйи суалар ва дидин жанр агъю апIуб

1) Ухьу гъи дурхнайиб  фициб жанрихьна гъабхуз шулу, баяр- шубар?

- Ухьу гъи дурхнайиб  шиир ву.

2)  Шиир фтиз кIуруш, шлихьан пуз хьиди, баяр-шубар?

- Шиърарин чIалниинди дибикIнайи цIарарикан ибарат шулайи эсериз, шиир пуз шулу.

3) Шиъриан шаирин багъри чIалнахьна вуйи, фицдар гьиссар ашкар шулаш, шлихьан пуз хьиди, баяр-шубар?

- Шиъриан шаирин багъри чIалнахьна айи ккунивал аьгъю шулахьуз, яна имбудариканра дугъу Бабан чІал агъю апIуб ккун апIура.

4) Багъри чIалнахьна гьюрмат адру кас фициб натижайихъна гъюб мумкин ву?

- Гъахи бабан чІал гьясбикк ккадрур ва багъри чIалнахьна гьюрмат адру кас, ялгъузди чюлиъ айи гьарин кІажуз ва бабан гьюрматсуз бализ барабар хьуб мумкин ву.

5) Шиърин кьюбпи бенд урхай ва дидиъ фиткан кIураш, йипай.

       - Читаем 2-ой куплет.

6) Шиърин аьхиримжи цIарарин фици гъаври шулачва?

     - Здесь читаем последние 2 строчки, объясняя.

7) Шаири бабан чIалнакан дупнайи чан фикрар фици кьабул апIуб ккун апIура?

     - Шаири кIура, кьабул апІинай йиз гафар Васиятси, гъюрайи убцру кІваан.

8) Шиъриъ текрар шулайи цIарариз дикъат тувай.

       - Шиъриъ сабпи ва ккудукIру бендариъ гизаф цIарар текрар шула .

 9) Дурари шиърин композицияйин (дюзмиш хьупаз) апIурайи тясирлуваликан ичв фикрар йипай.

10) Шиъриз «Живанариз» кIури, авториз фу пуз ккунди гъахьнуш гъавриъ гъахьунчва, баяр- шубар?

- Авториз шиъриз «Живанариз» кIури, пуз ккунди а, багъри чIалнахьна ухьу гьюрмат уьбхюри гъузну ва дугъан  гафарра  Васиятси кьабул дапІну.

 

б) Жара шаирари фицдар чпин эсерариъ дявдикан бикIураш

 

Баяр-шубар, дявдикан Митаровди ва жара табасаран писателар-шаирарира ва жара халкьарин писателар-шаирарира  бикIури гъахьну.

Мисал вуди :

-А. Жяфаровдин «Чйир»,

-И.Шагьмардановдин «Август,42-пи йис», «КIваин илмийиз»,

-М. Шамхаловдин «БицIи ватанпервер», «Снайпер Аьбдуллагь»,

-М.Къурбанов «Адашдин кагъаз»,

-П.Асланов «Бай гъюрадар»,

-Ш. Шагьмардановдин «Жихрин гьар», «Сессуз хулаъ»,

-Ш. Къазиевдин «Руг ва рюкъ», «Дявдин зийнар»,

- Ю. Базутаевдин «Хулар», «Вичар» ва гьаци жарадар.

г) жикъи кьатIар урхуб (комментированное чтение по отрывкам)

 

 Рубасди сес ипна, рагъура цІадлар.

 Уьзден халкьдин агъзур йисарин макан.

 Живанар, кьабул апІинай йиз гафар

 Васиятси, гъюрайи убцру кІваан.

(1 ученик)

 Ялгъузди чюлиъ айи гьарин кІажси,

 МикІлу дубхну айи чІурарин ярхлаз,

 Барабар шул бабан гьюрматсуз байси,

 Гъахи бабан чІал гьясбикк ккадрур жвуваз.

(2 ученик)

Фици лицураш жарадар, лиг уву,

Ригъ алиси ачухъ духьна чпиз завар.

ЮкІв хуррамди вариди мяъли кІуру,

Хушлуди йивру вахтна халкьдин мукьмар.

(3 ученик)

Вари халкьарихъди рякъюъ сатІиди.

Бахтавар уьмур бадали йихь женгнаъ.

Бабан чІалнан мяъли кІури хушлуди,

Увура йихь жара баярси кІакІнаъ.

(4 ученик)

Бабан чІалназ ихь кІван цІигалвал вари,

Гьязур шухьа зат гьяйиф дарди тувуз.

        Живан! Гъашиш уву бабан чІал дарди,

Яв халкьдин хусусивал гъубзурдарвуз!

(5 ученик)

                             д) цIийи гафар:

                   макан –родина;местожительство

                   живан(ар) – юноша, молодой человек

                   васиятси – как завещание

гьюрматсуз–непочтительный; неуважительный

                  гьясбикк – тот, кто не признает (свой язык)

                  хуррамди – весело, радостно; беззаботно

                 хушлуди – 1) приятно, с удовольствием

                                     2) дружелюбно, радушно

                 цIигалвал – 1) сильное желание кого-чего- либо;

                                      2) страсть к кому-чему-либо

                 хусусивал – героизм, самоотверженность

                 рагъура – рассеиваются, направляются

 

     е) литературайин тестар

 

1. 1912-пи йисан бабкан гъахьну

а) Б.Митаров

б) Къ.Рамазанов

в) З.Ханмягьмадова 

г) Ш.Къазиев

                       2. Ш.Шагьмардановдин «Жихрин гьар» кIуру эсериъ фициб тема ачмиш апIура?

а) табиаьтдин

б) Аьхю вуйи Ватандин дявдин

в) мюгьюббатдин

г) касиб халкьдин

3. Багъри бабхьан бай гьудучIвну, Бабаз ялгъуз ужагъ дипну,

Ихь ватандин намус уьбхру, Гъати дявдиз думу гъушну. Фуну эсериан ву гьаму цIарар?

а) «Бай гъюрадар»

б) «ТятІилар»

в) «Устад»

г) «Мархь»

4. И. Шагьмарданов бабкан гъахьи йис

а) 1915

б) 1910

в) 1922

г) 1900

5. Сагъул увуз, хъана сагъул, лап кIваан, Гьюрматлу дуст, багьа вучуз яв кьимат. Фуну эсериан ву гьаму цIарар?

а) «Снайпер Аьбдуллагь»

б) «Хлинццар кайи зиянкар»

в) «Хабар тув ихь дустариз»

г) «Иран хараб»

 

6. А. Жяфаров бабкан гъахьи йис

а) 1909

б) 1913

в) 1922

г) 1900

   

 V. Дарснан натижа – 5 мин

     Мялим: Хъа учвуз, баяр-шубар,  гизафна-гизафси гъийин дарснаан фу кьабул гъабхьунчвуз?

Баяр-шубар отвечают:------    ------       -------      ----

–Узуз гизаф «Винни пух» кIуру мультфильм кьабул гъабхьунзуз.

–Хъа узуз кьабул гъабхьунзуз дугъан уьмрикан ва яратмишарикан передачайиан кIурайи гафар.

–Узуз гьацира кьабул гъахьунзуз дявдин иштиракчйирикан кIурайи мялуматар.

–Хъа узуз гьацира кьабул гъахьунзуз дадайикан, Ватандикан ва бабан чIалнакан ихь баяр-шубари дурхнайи шиърар ва мяълийир .

–Узуз гьацира кьабул гъахьунзуз телевизориан дурхнайи шиърар ва мяълийирра.

–Хъа узуз аьгъю гъабхьунзуз шаирарин Ватандихьна айи  рафтарикан.

–Узуз гьацира кьабул гъахьунзуз хяларикан кIурайи гафар ва мяъли.

–Узуз гьацира гизаф кьабул гъабхьунзуз гъи ухьу шиъриан аьгъю гъапIубра.

–Гьаз гъапиш дидкан аьгъю каздиз, имбу ужувларикан кми-кмиди аьгъяди хьубмумкин ву ва аьгъю апIубра,йиз фикриан, гъулай ляхин  ву.

 

 

Мялимдин вари дарснакан аьхиримжи гаф

Мялим: Баяр-шубар, ихь дарс ухьу гъи лайикьлу сар инсандиз, адлу шаир-фронтовикдиз, дугъан эсериз тялукь гъапIунхьа. Магьа ихь дарс аьхирихъна рубкьура. Гьелбетда, саб дарснаъ М. Митаровди ккадапIу уьмрин рякъ ухьхьан ккадапIуз даршул. Гьаз гъапиш дугъан эсерарра, дурхну ккудукIуз даршлубкьан а.

Учвуз рябкъюрайиганси, М. Митаровдин яратмишарин тематика яркьуб ву.

Гъурхган, кIваз дерин тясир апIрудар, кIвак гъалабалугъ капIрудар ву. Дугъу варибдикан бикIура, гизафна-гизафси дявдикан, ислягьваликан бикIури гъахьну.

Ухьу гъи анжагъ дугъан уьмрин асас гьядисйир фикрикк ккаунхьа, шаирин аьхюдарсдар, ужударсдар эсерар кIваин апIуз чалишмиш гъахьунхьа.

Гьаддиз ихь дарс ухьхьан анжагъ бицIи, жикъи сейирситIан гьисаб апIуз шулдархьхьан.

 

Кьабул гъабхьунчвуз, баяр-шубар ва дуфнайи аьзиз хялар, гъийин дарс?

 

Баяр-шубар: Ав

Мялим: Хъа йиз фикриан кIуруш, гъийин ихь дарс гизаф мянфяаьтлуб хьибди  гьадмуган, эгер ухьу дарснаан дарс адабгъуз (извлекать пользу из урока) аьгъю гъапIиш, хъа дарш гафарикан асар (толк) хьибдар.Яна гафар гафарди гъузру.

Хъа узу, баяр-шубар, учвкан ккун апIураза гьамцдар гафар гьаргандиз кIваинди гъитуб, яна ихь тарихдихьна вуйи ватанпервал гужал апIуб, дуст фуж-вуш, душман фуж-вуш кIваинди гъитуб…..

 

VI.1) Кьиматар дивуб – 2 мин

Дарснаъ ужуди иштирак гъахьидариз гьамцдар кьиматар дивраза:

..…..5 (хьуб)

……4 (юкьуб)

Хъа эгер ихтияр айиш миржбарра, ккундуш йицIбарра дивуйза.Аферин! Баркаллагь! Чухсагъул! – учвуз, ичв гирами абйир-бабариз ва ихь гьюрматлу хялариз!!!

Мялим: Хъа ихь дуфнайи хялариз ва учвуз, узуз гьамцдар цIарар пешкеш апIуз ккундузуз:

 «Дюнʼяйиъ айи ужувлар учвуз ишри, учвуз ишри!

Гьич нивкIукдикьан саризра, дяви кIуруб зат дярябкъри!

          Дада, Ватан кIуру гафар, гъит гьаргандиз кIваин гъузри!

          «Инсан» кIуру му хьуб гьярфра, гьич сабанра магьарханай!

Дада, Ватан ва Бабан чIал, аьгъдру касар яраб айкIан?!

Дюнʼяйиъ айи ужувлар ухьуз ишри, ухьуз ишри!»

Музыкальное отступление

Гьамус, баяр-шубар, ухьу А. Уруджевдин табасарандикан вуйи уткан мяълийихъ хъпехъурхьа, гьаз гъапиш М.Митаровди эсерар дикIубтIан савайи, мяълийирра  апIури  гъахьну кIур.                                    

VII. Хулан ляхин – 2 мин

Гьевеслуди урхуб. Аьхириъ тувнайи суалариз жаваб тувуз гьязур хьуб. Художествойин литературайин чIал, прозайин ва поэзияйин чIал,вeзин ва рифма.