Оқушылардың сөздік қорларын дамыту

Ағылшын тілінде ауызша сөйлеуге үйретудің кейбір тиімді жолдары  Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті  стандартында «Шетел тілін оқытудың басты мақсаты — оқушыларға шетел тілінде қарым­ қатынас жасауды базалық деңгейде игерту» деп көрсетілген [1]. Өйткені қазіргі нарық  жағдайында шетел тілін, оның ішінде ағылшын тілін меңгеру, шетел тілінде сөйлей білу  өмірдің өзекті м селесіне айналды. Сондықтан өсіп келе жатқан ұрпаққа шетел тілін  оқытуда  р түрлі  дістемелік жаңа т сілдерді түрлендіре, күрделендіре түсу қажеттілігі  туындап отыр. ə ə ə ə ə Ағылшын тілі —  лемдегі тілдер арасынан көркемдігі мен бейнелілігі, тазалығы мен сөздік құрамының молдығы жөнінен дамыған тілдердің бірі. Ауызша сөйлеу адам арасындағы  қарым­ қатынасты атқарады. Ағылшын тілінде сөйлеуді үйрету үшін қолданылатын оқыту  ə дісінің мазмұны оқушының тілдік қарым­қатынаста жинаған білімінің, қалыптасқан  дағдысының, игерген шеберлігінің жиынтығына байланысты. Сөйлеуге үйрету мoнолог  ə ж не диалог түрінде жүзеге асырылады. Мoнолог ж не диалог түрінде сөйлеу іскерлігі,  біліктілігі қарым­қатынас  рекетінің, ақпараттық, регулятивтік,  дептік ж не сезімдік­ бақылау сияқты атқаратын қызметіне байланысты анықталады. ə ə ə ə Негізгі орта білім деңгейіне арналған шетел тілі курсы жалпы орта білім деңгейінде оқыту  дайындығына бағытталған, яғни ол шетел тілін меңгерудің жалпы еуропалық А1 деңгейіне  ə с йкестірілген. Шетел тілі сабағында ойын, сұрақ­жауап, өлең сөздерін толықтыру, суретке қарап м тін  құру, карточкаларды қолдану арқылы ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыруға болады. ə Зерттеу жұмысының негізгі дереккөздері — философия, психология, лингвистика,  педагоги­ калық еңбектер,  дістемелік еңбектер, озат педагогтардың іс­т жірибелері. ə ə ə Зерттеу  дістері ретінде бақылау, мұғалімдердің жұмыс т жірибесін зерттеу, талдау мен  қорыту, сөйлеу тілін дамыту, оқушылардың ауызша жауаптары мен жазба жұмыстарын  талдау  дістері пайдаланылды. ə Кейінгі кезде мультимедиалық, гиперм тіндік, желілік ж не коммуникациялық  ақпараттық технологиялардың пайда болуы шетел тілін тиімді оқыту үшін үлкен  мүмкіндіктерге жол ашты. Мультимедиалық технологиялар м тіндік құжаттарға,  графикалық суреттер, дыбыс ж не бейне­ көріністерін пайдалануға мүмкіндік береді [2]. ə ə ə ə ə Ағылшын тілі сабағында оқушылардың тілін дамыту, білім­білік дағдыларын  қалыптастыру, сөйлеуге деген қызығушылығын, белсенділігін арттыру мақсатында  қолданылатын  дістерге төмендегілерді жатқызуға болады: ə 1. Ауызша  діс — теория ж не фактіге негізделген білімді қалыптастыруда, үй  ə тапсырмасын ж не жаңа сабақты пысықтауда, ережелерді қайталауда  пайдаланылады. ə 2. Көрнекі  діс — бақылау қабілетін дамыту, оқылатын м селеге ықыласын көтеру  ə ж не оқу материалының мазмұнын көрнекілік арқылы түсіндіруде қолданылады. ə ə ə 3. Практикалық  діс — практикалық іскерлік пен  детті дамыту үшін ж не тақырып  ə мазмұнына с йкес практикалық жұмыстарды жүргізу үшін түсіндірілген  материалды оқушылардың қаншалықты меңгергенін бақылау үшін пайдаланылады. ə ə ə 4. Ойын  дісі — оқушының сабаққа деген қызығушылығын оятып, белсенділіктерін  ə арттыра түседі, сонымен қатар оқушылардың сөйлеу­білік дағдыларын  қалыптастырады. ə Аталған  дістерді пайдалана отырып, түрлі тапсырмалар мен жаттығуларды, теориялық  ə м селелер мен қағидаларды оқушыға меңгерту тиімді болып табылады [3]. Ауызша сөйлеуге үйретудің, біріншіден, белгілі бір көлемде диалогты түрде ж не ə монологты түрде сөйлеудің арасында айтарлықтай формасы жағынан да, мазмұны жағынан  да қандай да бір байланыстың болуы; екіншіден, оқушының өзіне тиісті п нді жетік  меңгеруімен; үшіншіден, қандай да бір м тін материалдары мен ауызша сөйлеуде ед уір  байланысты болуы. Оқудың бірінші кезеңінде іштей оқуға көңіл бөлу керек [4]. Сонымен  қатар оқушылардың ағылшын тілінде ауызекі сөйлеу қабілеттерін дамыту бағытында түрлі  іс­ рекет ұйымдастыруға болады. Шетел тілі п ні бойынша оқушы ереже мен ұғымдар  анықтамасын тек жаттап алғаннан гөрі, оларды іс жүзінде саналы түрде қолдана алуы  қажет [5]. Түрлі тапсырмалар мен жаттығулар арқылы теориялық білімді шыңдауға  болады. Мысалы, белгілі бір м тін бойынша жұмыс істеу үшін мына жаттығуларды  беруге болады: ə ə ə ə ə ə  М тінді қатесіз, дауыс ырғағын сақтай отырып оқу. ə  Мазмұнын түсіну.  Тірек­сызба сөздері арқылы баяндау.  Мазмұнын түсінуі бойынша сурет салып, суреттеу [6]. ə Келесі жаттығу түрі сөйлеуге үйрету. Диалогты сөйлеуде оқушылар сұрақ­жауап, өтініш  айту, нұсқау беру ж не тағы басқа жұмыстары ретінде қарапайым іс­ рекеттерді жасай  алуы тиіс. Балалар бөлік элементтерден жаңа, тұтас жағдай құрай алуы керек. Оқушылар  жалпы арнаулы сұрақтарды қоя алуы,  р түрлі сұрақтарға жауап бере алуы, өтініш, бір  ə н рсемен келісетінін немесе келіспейтіндігін білдіре алуы керек. Оқушылардың сөйлеу  қарқынын өсіру қажет ж не  р оқушы сөйлегенде екі репликадан айтуы тиіс. Қазіргі  кезеңде п н мұғалімдерінің кеңінен қолданып жүрген тілдік жаттығуларының біріне  «Warming up» жаттығуы жатады [7–9]. ə ə ə ə ə «Warming up» жаттығуы. «Do you know?» What`s near the Capitol? What`s near the Houses of Parliament? What would you like to see in  Wash­ ington D.C.? What would you like to see in London? Тілдік жаттығудың мақсаты — сабаққа деген бетбұрыс туғызу. Тілдік жаттығу  барысындағы мұғалімнің жылы дауысы, сұрақтардың алдын ала ойластырылып  тапсырмалардың дұрыс жоспарлануы мұғалім мен оқушының арасындағы жақсы қарым­ қатынас туғызып, алдағы сабақтың нəтижесін жоғарлата түседі. Əдетте оқып болғаннан  соң түсінік айтылады жəне жаттығулар жасалады. Сөйлей алудың əдістерімен қорытындыланады. Əңгімелесу балалардың логикалық ойлауын, тілдің қалыптасуына,  қорытынды жасауға көмектеседі. Оқушылардың ағылшынша сөйлеу дағдысын  қалыптастыру үшін сөйлеудің дұрыс үлгісін көрсету керек. Оқушының сөйлеу дағдысын  қалыптастыру үшін: сөзді, сөз тіркестерін дұрыс айтуға үйрету, мəтінді, өлең сөздерді  айтқанда дауыстың анық болуын қадағалау, сұрақтарға жауап беру, дұрыс сөйлеуге үйрету, сұрақ қоя білу мен əңгімені бастау, жалғастыру, аяқтай білу қабілетін қалыптастыру  сияқты жұмыстар қатар жүргізіледі. Сондай­ақ берілген мəтіннің мазмұнын айту мен  сөйлеу үлгілерін сауатты түрде құрастыра білуге, диалог арқылы сұхбаттасу сияқты  жұмыстар кеңінен жүргізіледі. Осындай жұмыс кең түрде жүрген тұста оқушының сөйлеу  ерекшелігі күннен күнге дамып, жан­жақты артып отырады. Ал бұл оқушының сөйлеу  дағдысын қалыптастыру үшін: оқушы меңгерген лексикалық материалдар бойынша  талқылауға қатысып, мəтін бойынша түсінгенін еркін жеткізе білуге дағдыланады.  Қойылған сұрақтарға тез жəне нақты жауап беру жəне сурет бойынша əңгіме құрастыру,  əр түрлі жағдаяттарға байланысты сұрақ қоя білу мен схема бойынша сөйлемдер  құрастырып айту жұмыстары басты рөл атқарады [10–12]. Оқу біліктілігін меңгеру мақсатында ортадан жоғары деңгейде жұмысты күрделендіріп,  көптеген жұмыстарды іске асыруға мүмкіндік туады. Сондықтан ауызша сөйлеуді  меңгеруде мəтінмен жұмыстың да маңызы зор. Мəтінді ауызша мазмұндау үшін тіл  үйренушілерді жазбаша сұрақтарға жауап беруге дағдыландыру, жоспар құруға, сондай­ақ  белгілі бір суретке тақырып қоя білуге, сол суретке қарап сөйлем құрауға, өздерінің  ойларын, қызықты іс­əрекеттерін əңгімелеуге үйрету, жаңа технологиялар жəне  тəсілдерді қолдана отырып, ауызша сөйлеу дағдыларын дамыту əдістері қолданылады. Көлемді мəтінді оқып қана қоймай, көру арқылы мазмұнын түсініп мəтіннің мазмұны  бойынша түсінгенін айта білу. Сондай­ақ өз бетімен əңгіме құрап, мəтінге байланысты  қанатты сөздерді, мақал­мəтелдерді пайдалану арқылы сөйлеуге дағдыландыру.  Бұқаралық, ақпараттық хабарларды оқып түсіну (газет, журнал материалдары, теледидар  хабары) мен талқылауда белсенділік танытып, біліктілікті жоғарылату жұмыстары  басшылыққа алынады [13–15]. Сөйлеу дағдысын қалыптастыру үшін, оқыған үзінділері бойынша негізгі кейіпкерлерге  сипаттама беру, роман, эсселердің тақырыбын, идеясын талқылау, пікірсайыс, дебат  барысында өз ойын əдеби тілде еркін жеткізе білуге дағдыландыру басты мақсат болып  табылады (1­кесте). Кесте № 1.Төмендегі мəтінді мысал ретінде алуға болады [10; 55]: My friend Bill is a geologist. He does not stay in town in spring and summer. He goes on  expeditions. There he lives in a tent and cooks his own meals. He thinks he is a very good cook  and when he comes back to town he tries to teach his wife and mother in low the art of cooking.  He tells everybody that canned meat and porridge are the best dishes. His wife in his opinion  spends too much time on cooking. So he does not let her stay in the kitchen. Neither his wife nor  his mother in low contradicts him, for he never stays long at home. When he lives his children  are sorry to part with him but they are glad that grandmother will cook their meals again. Соңғы кезде көп қолданылып келе жатқан жұмыс түрінің бірі — «Brainstroming» əдісі,  яғни суреттеліп берілген белгілерді қолдану арқылы біртұтас əңгіме құрастыру, оны  əңгімелеп айту болып табылады (2­кесте). Кесте № 2. «Brainstorming» 2 əдісі. Бұл əдісті ағылшын тілі сабағында қолдануға болады:  Describe the way something is said: whisper, cry, shout, yell, mumble,   Think of as many things as you can that are   How many methods of travel can you think of?  What if you were caught in an avalanche?  What if tobacco wasn’t brought to Europe? Сабақта Интернеттен алынған əндермен қоса, əн туралы қызғылықты қысқаша деректер,  əннің нотасын жəне фразаларды қолдануға болады. Əннің мəтінін қағазға шығарып  оқушыларға таратып беру керек. Мысалы: «Twinkle, twinkle little star», «If you`re happy»,  «Spring is green» т.б. (3­кесте) [8; 43]. Кесте № 3. «Spring is green» əнін толықтыру: [http://lingualeo.com/]                                            is green, spring is                                                                              is bright. Summer is                                                                   is yellow autumn, is                                                                        is white. Winter is                                    Қазіргі кезде ағылшын тілін меңгеруде (есту, тыңдау, оқу арқылы) оқу фильмдерін көру,  үнтаспалар тыңдау жəне тағы басқа мүмкіншіліктері өте көп. Шетел мамандарының  сөйлеуімен жазылған үнтаспалар, бейнефильмдер көптеп саналады. Тыңдау қабілетін  үнтаспа көмегімен дамыту үшін арнайы бейнежаттығулар мен аудиомəтіндер қажет. Осы  орайда мəтінді тыңдау, оқып отырудың мəні зор. Тыңдауға үйренуді сөйлеумен бетпе­бет  отырып тыңдаудан бастаған жөн. Аудиториялық сабақтарда оқытушының сөйлеуі,  бейнефильмді көрсете отырып, оқытушының оқуы оқушы үшін үлкен өнеге, үлгі болады.  Ауызша сөйлеуге үйрету шетел тілім оқытудың ең қиын аспектісі болып саналатындықтан,  ең негізгі мақсат — естігенін түсіне білуге үйрету. Түсінуді тексерудің ең басты бөліктерін — сурет арқылы, екіншіден — жазбаша жауап беру арқылы жүргізуге болады. Сурет  арқылы үйрету кезінде қажетті суретті таңдау — алдымен айтылған фразаға, диалогқа,  мəтінге, əңгімеге, одан соң тыңдалған материал мен суреттегі айырмашылықты табуға  байланысты болады (4­кесте) [4; 10–13]. Кесте № 4. Сурет арқылы өзіннің сүйікті үй жануарын сипаттау: [yandex.kz] Сурет арқылы үйрету кезінде қажетті суретті таңдау — алдымен айтылған фразаға,  диалогқа, м тінге,  ңгімеге, одан соң тыңдалған материал мен суреттегі айырмашылықты  табуға байланысты болады.[yandex.kz] ə ə   Көріп біткен фильм бойынша төмендегідей жұмыс түрлерін орындауға болады: 1. Жазбаша жоспар құру, м тінге ат қою, сөз тіркестерін жазу. ə 2. Ауызша м тіннің қысқаша мазмұнын беру, толық мазмұнын беру. ə 3. Бір кейіпкерді таңдап, диалог құру. Жұмыстың мұндай түрі ағылшын тілін тыңдап түсіне білу мен сөйлеуге үйретеді. Ағылшын тілін тыңдап түсіне­білуге үйрену үшін тек ұнтаспа ғана емес, сонымен бірге бейне­фильм  ə ж не диафильмдердің көмегіне сүйенуге болады. Ағылшын тілінде тыңдап түсіну  қабілеттері дамып жетілгеннен кейін, радиобағдармаларды тыңдауға немесе көркем ж не ə деректі фильмдерді көрсету арқылы оқушылардың білімдерін нығайтуға болады [16]. Сонымен бірге сынып ішінде ойнайтын ойындар мен іс­ рекеттер арқылы да тіл дамытуға  болады (5­кесте). Мысалы, ойынды сабақ үстінде жаңа сөздерді қайталау үшін, өтілген  жаңа сабақты еске түсіру үшін қолданған жөн. Ойындар оқушылардың танымын кеңейтіп,  білім мен білік шеберліктерінің жан­жақты қалыптасуына, дамуына, тілдік материалдарды  жақсы біліп, сөз іскерліктерін меңгеруіне көп көмектеседі. Ойындар оқушылардың  танымын, ақыл­ой белсенділігін қалыптастырудың маңызды құралы бола отырып, олардың  бағдарлама материалының негізгі тақырыптары бойынша алған білімдерін тереңдете түсуді, ə рі пысықтауды көздейді. Бұл ойындар балалардың сабақ үстіндегі жұмысын түрлендіре  түседі, олардың п нге қызығушылығын оятып, ынта­ықылас қоюына баулиды ж не  оқушылардың зейінін, ойлау қабілеттерін дамытады. Ойындар арнайы мақсатты көздейді  ə ж не нақты міндеттерді шешеді. Ойынды сабақтың  р кезеңдерінде, тақырыбына қарай  мұғалім өзі таңдап алып, қолданып отырады [17]. Сынып ішінде мынадай ойындарды  ойнауға болады: What’s in the bag? Around the world, Order Race, Question race, Bingo, Go  fish т.б. (5­кесте). ə ə ə ə Кесте № 5. Ойын арқылы ауызша сөйлеу қабілетін дамыту: 1. «What’s in the bag?» «Сумкада не бар?» ойыны.[http://www.correctenglish.ru/] ə Ə Мұғалім алдымен балаларға бір сумка алып келеді. Балалардан сұрайды: Балалар, сумкада не бар? Балалар ішінде д птер, қалам, кітап бар деп айта бастайды. Мұғалім бұл ойынды  сабақ соңында қолдануына болады.  сіресе жаңа сөздерді еске түсіру үшін қолданған  тиімді. Мұғалім сумканың ішіндегі заттармен таныстырады. Сумкада не бар? Мұғалім  оқушылардан What’s this? сұрағы арқылы затты көрсету арқылы сұрайды. Мысалы: pen,  copybook, pencil, ruller, rubber деп көрсетеді. Содан соң оқушыларға жеке­жеке  қайталатады. Сөздерді ұмытпау керек. Оқушыларға сумка ішіндегі заттарды таратып беріп, оқушылардан осы заттарды былай сұрауға да болады. Мысалы: Who has a pencil? Who has a ruller? жауап бергенде оқушылар кімде екенін табу керек. Оқушылар тапса Janatbek has a  pencil деп табу керек. Бұл ойын оқушының cабаққа деген қызығушылығын арттырып, сөздік қорын молайтады, сондай­ақ оқушылардың есте сақтау қабілеті арта түседі. 2. «Whose birthday is today?» ойыны. Мұғалім оқушыларға «One of you has a birthday today. Guess who she is». Оқушылар: What colour is her hear? What colour are her eyes? What is her nose like? What is she wearing? What is her hobby? — деген сұрақтарға жауап бере отырып, оқушылар кімнің туған күні  екенін табу керек. Бұл жұмыс түрі де оқушыларды ағылшын тілінде сөйлеуге үйретеді. Бұл ойындар оқушылардың танымын кеңейтіп, білім мен білік шеберліктерінің жан­жақты  дамуына, қалыптасуына, тілдік материалдарды жақсы біліп, сөз іскерліктерін меңгеруіне көп көмектеседі. Қазіргі замандағы мұғалімдер ағылшын тілінде еркін сөйлеу үшін  «Interview» («Интервью») ойынын қолдану өте тиімді деп есептейді. Сұрақ–жауап  жұмыстарында ойындарды қолдану да өте қызықты деп саналады [2]. Қорыта айтқанда, қазақ мектептеріндегі 5–6­сынып оқушыларының ауызша сөйлеу  дағдыларын қалыптастыру үшін тиімді əдістерді пайдаланып, əр түрлі жаттығулар  орындатудың маңызы зор екендігін байқадық. Тілді үйретуде «қарапайымнан күрделіге  қарай» принципін ұстану қажеттігін түсіндік. Адамдар тілді қолданғанда «Нені?», «Қалай?», «Қайтіп?» деген сұрақтарға жауап беру  үшін пайдаланады. Енді осыны үйрету мақсатында қолданса, үйретуші мен үйренуші үшін  екеуара тиімді тəсіл болары даусыз. Үйретуші толып жатқан тілдік құбылыстардың  қайсысын бірінші, қайсысын кейінірек оқытуда құрылым жəне мағына бойынша  басымдыққа ие бола алса, үйренуші де дəл солай таңдау мүмкіндігіне ие бола алады. Ауызша сөзді түсіну адамның естіген сөздерінің мағынасына талдау жасап, аяқталған ойды  білдіруіне, ойша жинақтау қабілетіне байланысты болады. Ағылшын тілі пəні мұғалімдері қазіргі кезде ағылшын тілін оқыту сапасын жақсарту  мақсатында тіл үйретуде əлемдік озық тəжірибелерді, жаңа технологиялар мен əдістерді  барынша қолдануда. Ауызша сөйлеуді үйретуде əр түрлі технологияларды пайдаланған тиімді. Мысалы, қазіргі  білім беру үдерісінде еніп жатқан инновациялық технологияларды басшылыққа алып,  практика жүзінде ауызша сөйлеуді іске асыруға болады. Яғни, біз деңгейлеп саралап оқыту  технологиясында білім алушыларға деңгейлік тапсырма беру арқылы əр баланы ауызша  сөйлеуге үйретеміз. Балалар сөйлеу арқылы өз ойындағысын жеткізу үшін, ең біріншіден,  оқушылардың сөздік қорын байытып, содан соң жаңа өткен сөздердің есте сақтап жəне де  əр жағдайда қандай мағынаны беретінін түсіндіру қажет. Кейін осы жаңа сөздері бар  фильмдер көрсету, өлеңдер тыңдату, диалог жəне монолог құрастыру арқылы жұмыстар  жүргіздік. Ұжымдық, топтық білім беру технологиясы түрінде ауызша сөйлеуге үйрету  оқушылар мен мұғалімдер, оқушы мен оқушы арасында іске асырылады. Біріншіден, олар бір­бірімен ауызша тілдесу арқылы қарым­қатынаста болса, екіншіден, ұжым  арасында еңбек етуге үйренеді. Дегенмен əр ұстаз қандай технологияны таңдаса да  ең алдымен өзі сол технологияны жете түсініп, меңгеруі тиіс. Өйткені техникалық  құралдардың əрқайсысын жете білу жəне меңгеру — оқушы үшін ең қажетті шарт.  Сонда ғана оқушылар ауызша сөйлеуге үйреніп, олардың сөйлеу дағдылары  қалыптасып, сөйлеуге жаттығады. №267 орта мектеп Баяндама Тақырыбы: Ағылшын тілінде ауызша сөйлеуге үйретудің кейбір тиімді жолдары Ағылшын пән мұғалімі: Байжанова Т 2016­2017 оқу жылы