Профессионал таълим тизими педагоглари фаолиятидаги стрессоген омиллар

Профессионал таълим тизими педагоглари фаолиятидаги стрессоген омиллар

Маҳаллий ва хорижий илмий адабиётларда иш жойидаги стрессни тавсифлаш учун иккита тушунчадан фойдаланилади – “ташкилий стресс” ва “профессионал стресс”. Ушбу тушунчалар бир-бирига тўғри келади, аммо тўлиқ мос келмайди. Чет эл адабиётларида, қоида тариқасида, “ишдаги стресс”, “иш жойидаги стресс”, “меҳнат стресси” “иш стресси”, тушунчалари касбий фаолиятнинг ўзига хос хусусиятлари билан боғлиқ ташкилий муаммолар ва стресс омиллари билан боғлиқ омилларни ажратмасдан қўлланилади. Маҳаллий адабиётларда касбий стресс атамаси энг кўп қўлланилади.

Л.В.Куликов касбий фаолият билан боғлиқ бўлган стрессни тавсифлаш учун фойдаланиладиган “иш стресс”, “касбий стресс”, “ташкилий стресс” тушунчаларини ажратиб кўрсатади. Хусусан, олим ишдаги стресс, ёмон иш шароитлари, тартибсиз иш юкларининг ёмон техник жиҳозланиши натижасида пайдо бўлади; профессионал - касбнинг мазмуни стрессли бўлганлиги сабабли; ташкилий - шахс ишлайдиган ташкилот хусусиятларининг салбий таъсири туфайли деб ҳисоблайди.

Н.Е.Водопьянова ташкилий стрессни маълум бир ташкилий тузилишда иш жойидаги касбий вазифаларни бажаришда юқори босимларни ташкил этган ҳолда, меҳнат шароитлари номукаммаллигини бартараф этиш билан боғлиқ бўлган руҳий стресс деб ҳисоблайди. Касбий стресс шартлилик сабабли янада мураккаб ҳодиса. Бу касбнинг қийинчиликлари ва махсус талабларига жавоб сифатида пайдо бўлади. Касбий стресс, шунингдек, шахсий амбициялар, педагогни касбий ривожланишининг субъектив усули ва ўзини ўзи англаши билан белгиланади.

“Касбий стресс” тушунчаси, А.Б.Леонованинг фикрига кўра, одамнинг мослашувчан ресурсларига бўлган талабларнинг кўпайиши ва уларнинг маълум бир меҳнатга хос бўлган омиллар таъсири остида уларнинг ҳалокатли оқибатлари билан боғлиқ бўлган ҳодисалар мажмуасини тавсифлаш, умуман инсоннинг ҳолати ва касбий ҳаёти учун кўпинча “умумий” сифатида ишлатилади.

К.Маслач, Г.С.Никифоров, Г.Салвенди, Ж.Шарит ва бошқалар томонидан профессионал стресс инсоннинг меҳнат фаолиятидаги стрессли ҳолатларга жисмоний, физиологик ва психологик реакцияларда ифодаланган кўп ўлчовли ҳодиса сифатида қаралади.

Н.В.Самоукинанинг таърифига кўра, касбий стресс - бу касбий фаолиятни бажариш билан боғлиқ бўлган эмоционал салбий ва экстремал омилларга дуч келганида пайдо бўладиган ходимнинг стресс ҳолатидир. Б.А.Смирнов ва Е.В.Долгополовалар томонидан эмоционал-салбий ва экстремал омилларни "психологик маънода ноқулай" деб аталади.

Профессионал стресснинг кўплаб таснифлари мавжуд, улар концептуал ёндашувлар ва тафсилотлар даражасида фарқланади. Н.В.Самоукина профессионал стрессни ахборот, эмоционал ва коммуникатив стресс каби турларини аниқлайди.

Стресснинг биринчи тури, унинг фикрига кўра, мутахассиснинг олдида турган вазифаларни бажара олмаса ва муҳим қарор қабул қилишга улгурмаса, ахборотнинг ҳаддан ташқари юкланиши шароитида қаттиқ вақт чегараси шароитида пайдо бўлади. Ҳиссий стресс ҳақиқий ёки сезилган хавф, камситилиш, айбдорлик, ғазаб ёки норозилик, ишдаги ҳамкасблар билан ишбилармонлик алоқалари бузилган, қарама-қаршиликлар ёки менежмент билан зиддиятлар юзага келганда пайдо бўлади. Коммуникатив стресс ҳаётдаги бизнес алоқалари муаммолари билан боғлиқ. Коммуникатив стресс асабийликнинг кучайиши, коммуникатив тажовуздан ҳимоя қила олмаслик, зарурат туғилганда рад жавобини бера олмаслик, манипуляциядан ҳимоя қилишнинг махсус усулларини билмаслик, алоқа темпининг номувофиқлигида намоён бўлади.

А.К.Маркова педагогнинг иши ахборотнинг ҳаддан ташқари юкланишидан келиб чиқадиган, одам вазифани уддалай олмаса, унинг натижалари учун юқори даражадаги жавобгарлик билан тўғри қарорларни тез суръатларда қабул қилишга улгурмаса, пайдо бўладиган ахборот стресси билан ва эмоционал стресс, хавф оцида, ғазабланиш, ҳиссий силжишлар пайдо бўлганда, мотивация ўзгариши, фаолият характери, восита ва нутқ хатти-ҳаракатлари бузилиши билан тавсифланишини таъкидлайди.

Ю.В.Щербатых касбий стресснинг бу таснифини муваффақияциз деб ҳисоблайди, “чунки стресснинг биринчи ва учинчи турлари номи уларнинг келиб чиқиш сабабларини кўрсатади, шу билан бирга стресснинг иккинчи тури номи унинг намоён бўлиш шаклини кўрсатади”.

Ю.В.Щербатых таъкидлаганидек, ҳар қандай ишдаги стресс, бу маълумот етишмаслиги ёки коммуникатив ваколат туфайли келиб чиққанлигидан қатъий назар, ҳиссийдир.

Н.В.Самоукина профессионал стресснинг махсус шаклларини батафсил тасвирлайди: касбий стресс ютуқлари, рақобат стресси, пул туфайли стресс (етишмовчилик ёки ундан ортиқлиги), бўйсуниш стресси, ишдан айрилиш қўрқуви туфайли стресс. Стресс - бу ходим ва унинг иш муҳити ўртасида уйғунликнинг йўқлиги. Стресс ижодкорлик учун соғлом туртки ёки зарарли оқибатларга олиб келадиган оғир босим бўлиши мумкин. Шунинг учун нормал фаолият учун зарур бўлган касбий стресснинг мақбул даражаси мавжуд.

Илмий адабиётларда “Ўқитувчининг стресси” тушунчаси мавжуд. Ўқитувчининг стресси – бу ўқитувчининг фаровонлигига таҳдид солганда ёки унинг долзарб муаммоларни енгиш қобилиятидан ошиб кетганда пайдо бўладиган ёқимсиз ҳис-туйғулар ва жисмоний оғриқларни бошдан кечиришдир. Ушбу таърифни аниқлаштириш ва конкретлаштириш керак.

Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, ўқитувчининг касбий фаолиятига турли хил стресс омиллари таъсир қилади. Стрессли вазиятларни келтириб чиқарадиган шароитлар бошқа муассасаларга қараганда кўпинча таълим тизимларида мавжуд. Ўқитувчининг иши - бу узоқ вақт иш жойида бўлиш, одамларнинг гавжум жойи, кўнгли қолган ота-оналар, имкониятларнинг чекланганлиги.

В.В.Бойко, Б.Т.Величковский, Н.Е.Водопьянова, К.Л.Купер, Л.Леви, А.К.Маркова, Н.В.Самоукина каби бошқалар олимлар ўқитувчи касбий стрессининг юзага келишига ташқи омиллар (касбий фаолият хусусиятлари) ва ички омиллар (ўқитувчи шахсининг хусусиятлари) сабаб деб ҳисоблайдилар. Ю.В.Щербатых позициясидан келиб чиққан ҳолда, касбий стресс омилларини шартли равишда объектив (одамнинг ўзига боғлиқ эмас) ва субъектив (ривожланиш инсоннинг ўзига боғлиқ бўлмаган) деб ажратиш мумкин. Олим биринчи гуруҳни ишлаб чиқариш жараёнининг зарарли хусусиятлари, оғир меҳнат шароитлари ва ғайриоддий (форс-мажор) ҳолатларни назарда тутади. Иккинчи гуруҳ (субъектив стресс омиллари) иккита асосий турни қамраб олади: шахслараро (коммуникатив) ва ички шахсий (касбий, шахсий стресс ва ходимнинг бадандаги соғлиғи билан боғлиқ стресс).

Г.С.Никифоров томонидан педагогик фаолиятда энг типик ва кенг тарқалган стрессорлар таснифи:

1-гуруҳ – фаолият мазмуни ва ташкил этиш стрессорлари;

2-гуруҳ - касбий мартаба билан боғлиқ бўлган стрессорлар;

3-гуруҳ - иш ҳақи билан боғлиқ стрессорлар;

4-гуруҳ - ишдаги муносабатлар билан боғлиқ бўлган стрессорлар;

5-гуруҳ - стресснинг ташкилий бўлмаган манбалари (оилавий муаммолар, ҳаётий инқирозлар, молиявий муаммолар, ташкилот томонидан эълон қилинган қадриятлар билан шахсий қадриятларнинг тўқнашуви).

Л.Джоуэлнинг таъкидлашича, ўқитувчилар орасида касбий стресснинг пайдо бўлишига инсоннинг шахсий ва хулқ-атвор хусусиятлари таъсир қилади. Инсоннинг индивидуал хусусиятлари - оптимизм, ҳазил туйғуси, иродавий фазилатлар, хайрихоҳлик, ўзини ҳурмат қилиш, ўзини тута билиш стресснинг ривожланиш хусусиятига, унинг шахсий ташвиш даражаси, невротикизм, ноаниқлик ҳолатларига бағрикенглик тажрибаси чуқурлиги ва оқибатларига сезиларли таъсир кўрсатади.

Профессионал стресснинг кўплаб моделлари орасида В.А.Бодровнинг ёндашуви қизиқарли бўлиб, у стресснинг бевосита ва асосий сабабларини аниқлайди. Стресснинг асосий сабаби мутахассиснинг шахсий (физиологик, психологик, касбий) хусусиятларидир.

Омиллар гуруҳлари ўртасида иерархик боғлиқлик мавжуд. Психологик стресс тушунчасига кўра, стресс пайдо бўлишининг марказий бўғини Р.Лазарус бу омилларни стрессни келтириб чиқарувчи субъектив баҳолашдир. Шундан келиб чиқиб, Е.Л.Марковец ўқитувчининг касбий стресс моделини яратди.

Ижтимоий ва шахслараро характердаги профессионал омиллар, улар субъектив равишда стрессли деб баҳоланганда, стресс омилига айланади. Олим ўқитувчининг касбий стрессини ички шахслар таъсири остида ушбу ташқи омилларни (профессионал-шахсий ва профессионал-ижтимоий) субъектив баҳолашидан келиб чиқадиган мураккаб психофизиологик реакция деб ҳисоблайди. Ўқитувчиларда касбий стресснинг ривожланишига касбий, ижтимоий ва шахсий характердаги стресслар сабаб бўлади.

Бинобарин, педагогик фаолият вакилларининг касбий стресслари ўқитувчининг шахсий хусусиятлари билан боғлиқ ва иш билан боғлиқ бўлмаган стресс омилларининг ўзаро таъсиридан келиб чиқади. Ушбу стресс омилларининг ўзаро таъсири соғлиқ муаммолари ва касаллик белгилари пайдо бўлишига олиб келади.

Олимлар касалликлар ва физиологик оқибатларни касбий стресснинг салбий оқибатларига боғлайдилар:

- ходимларнинг барқарорлигини пасайиши;

- фаолият самарадорлигининг пасайиши;

- ташкилотдаги меҳнат мотивацияси, ишга бўлган иштиёқ, садоқат ва иш жозибадорлигининг пасайиши;

- психологик оқибатлар (ихтиёрий назоратни бузиш, жамоадаги низоларнинг кучайиши, депрессия ва ортиқча ишларни ҳис қилиш, ёлғизлик ҳисси, ҳаётдан норозилик, стресс синдроми деб аталадиган турли хил мураккаб тажрибалар).

Стресс омилларига узоқ ёки интенсив таъсир қилиш шахсиятнинг бир неча шаклларини ўзгартириши мумкинлиги исботланган:

1) изоляция, бегоналашиш, етишмовчилик ҳисси, ишончсизлик, ёмон ижтимоий тайёргарлиги, психастеник, шизоид;

2) таъсирчан реакциялар, сезгирликнинг ошиши, мавжуд муносабатлардан норозилик;

3) психологик зиддиятларни, оптимизмни, ижтимоий ва бошқа мослашувчан хусусиятларни инкор этиш тенденцияси;

4) невротик декомпенсация ҳодисаси.

Узоқ муддатли стресс пайтида мотивацион ўзгаришлар (мотивларнинг аҳамиятини қайта қуриш)ҳам юз беради. Стресс натижасида шахсий ташвиш, изоляция, қатъиятсизлик, бефарқлик кучаяди. Стресс омилларига узоқ муддатли ёки интенсив таъсир қилиш касбий фаолият натижаларини ёмонлаштиради, шахслараро муносабатларнинг бузилишига олиб келади, ўқитувчида шахснинг мослашувчан бўлмаган ўзгариши (эмоционал ва мотивацион соҳалар), соғлиғининг ёмонлашувига сабаб бўлади.

Педагогик фаолиятда стресснинг намоён бўлиши ҳар хил ва кенг тарқалган. Аввало, бу умидсизлик, ташвиш, чарчоқ, ҳиссий чарчаш. Шунинг учун педагоглар, стрессдан хавфсиз касб вакиллари сифатида ҳимояга муҳтож.

Педагогларни касбий стрессдан ҳимоя қилишнинг самарали усули бу стрессга чидамлилик даражасини шакллантириш ва оширишдир.

Педагогларнинг стрессга барқарорлигини шакллантириш учун қуйидагилар муҳим:

- психологик-педагогик компетенцияни шакллантириш (коммуникатив, аутопсихологик, ижтимоий-психологик, соғлиғини сақлаш); талабалар, уларнинг ота-оналари, ишдаги ҳамкасблари билан самарали ўзаро муносабатларни ривожлантириш кўникмаларини шакллантириш;

- низоларни конструктив ҳал этиш, касбий қийинчиликларни бартараф этиш кўникмаларини шакллантириш;

- стрессдан ҳимоя қилиш стратегиясини шакллантириш;

- ўзини ўзи бошқариш методлари ва услубларини ўқитиш;

- саногеник фикрлашни шакллантириш;

- фаолият ва мулоқотнинг индивидуал услубини шакллантириш, маънавий ва ижодий салоҳиятни амалга ошириш орқали шахсни уйғунлаштириш.

Педагоглар ўртасида касбий стресс пайдо бўлишининг олдини олиш чоралари қуйидагиларни ўз ичига олиши керак:

- педагоглар томонидан соғлиқни сақлашнинг мақбул стратегиясини танлаш;

- уларнинг профессионал стрессга барқарорлиги даражасини ошириш;

- самарали кураш стратегияларини ўзлаштириш;

- профессор-ўқитувчилар таркибида қулай психологик иқлимни яратиш;

- таълим муассасасида психологик хавфсиз таълим муҳитини яратиш;

- педагогларнинг касбий соғлиғини сақлаш ва мустаҳкамлаш бўйича таълим муассасаси психологик хизматининг мақсадли фаолияти;

- педагогнинг ўзини ўзи тарбиялаши, ўзини ўзи такомиллаштириши;

- малака ошириш тренингларида, чарчашга қарши тренингларда, стрессга қарши тренингларда қатнашиш;

- педагоглик фаолиятида назорат;

- таълим муассасаси маъмуриятининг психологик ва бошқарув маданиятини ошириш;

- педагог ишини оқилона ташкил этиш, оптимал иш юкламаси.

Шундай қилиб, замонавий шароитларда педагогнинг иши салбий стресслар, ақлий ва физиологик функцияларнинг ҳаддан ташқари кучланиши