Профессионал таълим тизими педагогларида стрессга мойиллик даражасини аниқлаш

Профессионал таълим тизими педагогларида стрессга мойиллик даражасини аниқлаш

Маълумки, стрессли аломатлар жуда хилма-хил ва руҳий ҳолатдаги ўзгаришлар психиканинг барча соҳаларида ўзини намоён қилиши мумкин. Эмоционал соҳада бу ҳиссиётларни кўтариш ҳисси ёки аксинча, ташвиш, бефарқлик, депрессия, ҳиссий ноқулайликнинг кучайиши. Когнитив - таҳдидни, хавфни идрок этиш, вазиятни ноаниқ деб баҳолаш. Мотивацияда - кучларни сафарбар қилиш ёки аксинча, таслим бўлиш (қочиш, стресс омилларидан воз кечиш), мотивация ва манфаатларни йўқотиш. Хулқ-атвор соҳасида - фаолиятнинг ўзгариши, одатдаги фаолият тезлиги, кўпинча ижро этувчи ҳаракатлардаги "сиқилиш" пайдо бўлиши. Ушбу ўзгаришларнинг умумий жиҳати - тегишли соҳадаги жараёнлар интенсивлигининг ўсиш ёки пасайиш томон силжиши.

Е.П.Ильиннинг фикрига кўра, турли хил руҳий ҳолатларда турли хил тизимлардан турли хил тизимлар шаклланади, бу асосан жавоб (ҳолат) нинг ўзига хослигини белгилайди. Шунинг учун, шароитларни ташхислашдан олдин, уларнинг таркибий моделини аниқлаш керак, бу ажралмас функционал тизимнинг барча керакли даражалари ва қуйи тизимларини акс эттиради: мотивация, ҳиссиётлар, вегетатив олим фаолиятининг ўзига хос хусусияти ва восита маҳорати. Стрессли ҳолатларни ташхислашда объектив ва субъектив параметрларнинг нисбати масаласи қийин.

Объектив мезонларга қуйидаги стресс кўрсаткичлари киради:

1. Жисмоний аломатлар (улар ҳар қандай стресс омиллари учун деярли бир хил ва индивидуал интенсивлиги билан фарқ қилиши мумкин): биокимёвий реакциялар, юрак-қон томир белгилари, ошқозон яраси, астма, гипертония, бел оғриғи каби "стресс касалликлари".

2. Хулқ-атворнинг намоён бўлиши (инсон фаолияти даражасининг ўзгариши, низолар ва низолар, овқатланиш одатларининг ўзгариши, чекиш, спиртли ичимликлар, гиёҳванд моддалар, дорилар).

         3. Руҳий касалликнинг белгилари (хавотир ва тушкунлик, ғазаб - душманлик, чарчоқ - бефарқлик - зерикиш, уйқусизлик ва бошқалар).

Стресснинг қуйидаги кўрсаткичларини субъектив мезонларга киритиш мумкин:

• ўзини бошқариш қобилиятини йўқотиш ҳисси;

• чарчоқнинг кучайиши;

• асабийлашиш, кайфиятнинг пасайиши;

• руҳий безовталикни бошдан кечириш;

• тананинг соматик тизимидан жисмоний ноқулайлик ва безовталик мавжудлиги (бош оғриғи, мушаклардаги оғриқ, бел, юрак ёниши, босимнинг ошиши).

• когнитив функцияларнинг маҳсулдорлигини бузиш (диққат, хотира, фикрлаш жараёнлари ва бошқалар камаяди).

Психологик стресснинг субъектив параметрларига қизиқиш уларнинг ақлий барқарорликнинг нозик кўрсаткичи (стрессли вазиятга мослашиш) ва билвосита стресс омилларига муносабатни (когнитив баҳолаш) тавсифлаши билан боғлиқ.

Стресс реакцияларининг интенсивлиги (катталиги, давомийлиги) индивидуал хусусиятга эга ва шахсият ва нейротипологик хусусиятларга боғлиқ. Стрессли ҳолатларнинг аломатларини билиш, стресс ўзгаришларини ўз-ўзини ингичка акс эттириш, шунингдек, бошқа одамларда стресснинг намоён бўлишини кузатиш ҳаёт ва профессионал стрессни бошқаришда биринчи қадамдир.

Стресс белгилари ва ҳолатларини баҳолаш бўйича услубий ёрдамга қуйидаги диагностика воситаларини киритиш мумкин.

Стрессга жавоб бериш белгиларини ўрганиш ва қисқа муддатли ва узоқ муддатли стресс таъсирига руҳий тарангликни аниқлаш учун "Стресс аломатларини инвентаризация қилиш" сўровномасидан фойдаланиш мумкин. (Т.Иванченко ва бошқ.)

Техника стресс белгиларини кузатишни ривожлантиришга, уларнинг намоён бўлиш частотасини ва стресснинг салбий оқибатларига таъсирчанлик даражасини ўз-ўзини баҳолашга имкон беради. Натижаларни қайта ишлаш ва шарҳлаш тўпланган балларнинг умумий сонини ҳисоблаш орқали амалга оширилади, шундан сўнг мавзу кундалик воқеаларга кескин ва оғриқли муносабатда бўлган одамлар тоифасига киритилиши мумкин, улар учун стресс ҳолатга ва соғлиққа таҳдид ёки ҳаётий вазиятларга қарши кескин ҳиссий реакциясиз кураша оладиган одамлар тоифасига киритилиши мумкин.

Одамнинг экстремал шароитларда патологик стресс реакцияларига ва невротик касалликларга мойиллигини ўрганиш учун сиз "Экстремал шароитда фаровонлик" (А.Волков, Н.Водопьянова) симптоматик сўровномасидан фойдаланишингиз мумкин. Техника ҳарбий хизматнинг биринчи йилида биринчи марта неврозлар ва неврозга ўхшаш ҳолатлар билан касалланган соғлом ҳарбий хизматчиларни клиник ва психологик текшируви асосида яратилган.

Ушбу техника сизга фаровонликнинг қуйидаги аломатларини: психофизик чарчоқ (ақлий ва жисмоний фаолликнинг пасайиши), иродали тартибга солишнинг бузилиши, ҳиссий фон ва кайфиятнинг беқарорлиги (ҳиссий беқарорлик), автоном беқарорлик, уйқунинг бузилиши, хавотир ва қўрқув, гиёҳвандликка мойилликни аниқлашга имкон беради.

Стрессга барқарорлик тестларининг турлари

Барча стрессга барқарорлик тестлари 2 гуруҳга бўлинади:

1. Оддий.

2. Комбинацияли (Бирлаштирилган).

Иш билан таъминлаш учун оддий стрессга барқарорлик тестлари 10-15 саволдан иборат. 3-4 жавоб вариантлари уларга бириктирилган. Одатда бу:

• "Ҳа";

• "Йўқдан кўра ҳа";

• "Йўқ";

• "Ҳадан кўра ҳа".

Оддий тестлар администратор, менежер ёки компания вакили каби лавозимларга мурожаат қилишда ташкил этилади.

Комбинацияланган тестлар нафақат кўп танловли саволлардан, балки бошқа вазифалардан иборат. Шундай қилиб, тест ўтказиладиган одам маълум бир воқеаларнинг тажриба даражасини балли шкала бўйича баҳолаши керак бўлган вазифалар кенг тарқалмоқда (масалан, об-ҳаво тўсатдан ёмонлашса, кайфиятингиз жуда ёмонлашадими?).

Кўп сонли одамлар билан доимий равишда мулоқот қилиш зарур бўлган лавозимларга номзодлар (масалан, катта дўкондаги кассир, банк ёки почта алоқаси ходими) бирлаштирилган тест синовларидан ўтадилар.

Тест саволлари. Амалиёт шуни кўрсатадики, тестларда қуйидаги йўналишдаги саволлар мавжуд:

1. Келажакдаги касбий фаолият тўғрисида (бажарилган ишнинг сифати, соғлиғи ёмон бўлса ҳам ишлаш имконияти ҳақида қайғуриш ва бошқалар).

2. Жамоа билан алоқа тўғрисида (янги танишлардаги қийинчиликлар, суҳбат мавзусини қўллаб-қувватлаш қобилияти ва бошқалар).

3. Потенциал ходимнинг характери тўғрисида (у танқидга тоқат қилишга тайёрлиги, ғазабланиш даражаси ва бошқалар).

4. Суҳбатдошнинг зиддиятли хусусияти тўғрисида (ёқимсиз жанжалларни бошдан кечириш усуллари, "жавоб қайтариш" қобилияти ва бошқалар).

Бундай тестларнинг асосий мақсади келажакдаги ходим ҳақида шахс сифатида тасаввур қилишдир. Иш берувчи жамоа билан зиддият юзага келганда ўзини қандай тутишини, уни "ўзидан чиқариш" қанчалик осонлигини, унинг қатъият ва талабчанлик каби фазилатларга эга эканлигини билишни истайди.

Психологларнинг кўрсатмалари ва маслаҳатлари

Психологлар тестдан ўтишга тайёргарлик кўриш ва уни топширгандан сўнг яхши натижа олишга имкон берадиган бир нечта тавсиялар беришади:

1. Ишга жойлашиш учун нимага тайёр эканлигингизни ҳал қилинг. Баъзи иш берувчилар ходимларни танлашнинг ғайриоддий усулларидан фойдаланадилар - улар ноқулай шароитлар яратадилар, атайлаб кечикадилар, баъзилари ҳатто қўпол.

2. Шахсий саволларга жавоб беришдан қўрқманг. Агар келажакдаги иш берувчи сизнинг оилангиз таркиби, болаларнинг борлиги (йўқлиги) ҳақида билса, бунда ҳеч нарса йўқ. "Алоқада бўлганингизда презервативдан фойдаланасизми?" Каби ҳийла-найранг саволлар бўлиши мумкин. Сиз бунга ҳалол жавоб беришингиз ёки "Сизнинг саволингиз ажабланарли" деб айтишингиз мумкин. Асосийси, тажовузкор муносабат билдирмаслик.

3. Чалғитувчи маневралар. Сиз тест саволларига жавоб бераётганда сизни чалғитишингиз мумкин - баланд овозда гапириш, ёмон сўзлар билан гапириш, оғир нарсаларни қасддан ташлаб юбориш ва ҳ.к. Бундай ҳолда, тестни топширишга эътиборингизни қаратинг, провокацияларга йўл қўйманг.

Психологларнинг юқоридаги тавсияларига амал қилган ҳолда сиз муваффақиятли синовлардан ўтишингиз ва керакли иш жойига эга бўлишингиз мумкин.