PU’TKiL DUNYALIQ TARTISIW NIZAMI.

Nókis rayonı XBMXMThSHBne qaraslı

№ - 22- sanli' uluwma orta bilim beriw mektebiniń

Fizika páni muǵallimi

Aǵılash   Saylauovtıń

PÚTKIL DUNYALIQ  TARTISIW NIZAMI

atlı teması boyınsha

sabaqlıq is jobası

2015-2016 jıl

Nókis Rayonı                                                                                                          22-mektep  Saylauov Aǵılash

№-23-TEMA      PÚTKIL DUNYALIQ  TARTISIW NIZAMI.

Sabaqtıń maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Oqıwshılarǵa  Putkil dunyalıq tartısıw nızamı teması  haqqında  keńnen tusinik berip,bul temanıń bsaqa temalardan ózgesheligin bildiriw.

b) Tarbiyalıq maqseti.

Oqıwshılarǵa temadan kelip shıqqan halda ómirde jaqsı menen jamannıń birdey juriwin biraq jaqsılıqtıń jeńip shıǵıwın tusindirip, oqıwshılardı jaqsılıq ruwxında tárbiyalaw.

c)Rawajlandırıw maqseti

Oqıwshılardıń pánge degen qızıǵıwshılıǵın arttırıw nátiyjesinde olardıńoqıw ham jazıw kónlikpelerin arttırıp barıw

Sabaqtıń túri

Jańa bilim beriw:

Sabaqta paydalanılǵan metodlar:

«Debat» interaktiv metodı «Skarabey» interaktiv metodı

Sabaqtı qurallandırıw

Sabaqlıq kitap,tarqatpa materiallar, hám kórgizbeli qurallar.

Sabaq jobası

Sabaqtın barısı

Shólkemlestiriw

Klassqa kirip oqıwshılar menen sálemlesip, klasstıń hám oqıwshılardıń tazalıǵin kózden ótkeremen..Oqıwshılardıń sabaqqa qatnasın barlap, oqıw quralların kózden keshirip, búgingi sabaqqa tayarlıǵın tekseremen.

Úyge tapsırma soraw hám ótken temanı bekkemlew:

Serpimlilik kushi temasın sorayman hám 11 shınıǵıwdı tekseremen.

Ótken temanı bekkemlewde oqıwshılardı eki toparǵa bólgen halda «Debat» interaktiv metodı nan paydalanaman: Bunda eki qarama qarsı tárepler óz-ara pikir talasadı.Bunnan maqset oqıwshılar óz pikirlerin óz betinshe aytıwǵa hám aytqan pikirlerin tiykarlap dálillep beriwge úyretedi.

Taza tema mazmunı

Putkil dunyalıq tartısıw nızamınıń ashılıwı.

Nyuton 1867 jılı ozine shekemgi uyrengen alımlardıń pikirine hám oziniń baqlawlarına tiykarlanıp tómendegi juwmaqqa keldi. Jerdiń quyash penen tartısıw kushi olardıń massalarınıń kóbeymesine tuwra proparcional,arasındaǵı qashıqlıqtıń kvadratına keri proparcional. Nyuton juwmaǵına tiykarlanıp dunyadaǵı denelerdin óz ara tartısıw kushi tómendegishe anıqlanadı.

Gravitaciyalıq turaqlılıq

Demek gravitaciyalıq turaqlılıqtıń fizikalıq mánisi tomendegishe  Gravitaciya turaqlısınıń san manisi jaǵınan bir birinen birlik aralıqta turǵan massalı denenin oz-ara tartısıw kushine teń

Anglishan ilimpazı G.Kevendich 1798 jılı ozi ashqan sezgir buralma tárezi járdeminde gravitaciyalıq san mánisin tómendegige teń ekenin anıqladı.

100/15=6,67 bolǵanı ushın máseleler sheshiwde  ornına  mánisinen paydalanıw mumkin.

Átirapımızdaǵı denelerdiń bir-birine tartısıwı

Pútkil dúnyalıq tartısıw nızamı átirapımızdaǵı deneler ushın da orınlıma? Bizdi qorshap turǵan deneler de Ay, Jer, Quyash siyaqlı bir-biri menen tartısadıma? Bul sorawǵa juwap tabıw ushın tómendegi tájiriybe ótkizilgen.

Gorizontal haldaģı sterjen ortasınan jip penen baylanıp tayanıshqa ilingen. Sterjenniń eki ushına A₁ hám A₂ polat sharikler bekitilgen (60. a - suwwret). Erkin ilinip turǵan sterjen júdá sezgir bolıp, júdá kishi kúsh tásirinde de sezedi hám burıladı.

A₁\ hám A₂ shariklerge sáykes túrde úlkenirek polat B₁ hám B₂ sharikleri jaqınlastırılǵanda sterjen burıla baslaydı (60, b-súwret). Bul sonı kórsetedi.B₁ sharigi B₂ sharigi menen, A₂ sharigi A₁ sharik penen óz ara tartısadı.

Aytayıq, A₁ hám A₂ sharikleriniń massaları m, = 0.1 kg nan, B₁ hám B₂ sharikleriniń massaları m₂ = 1 kg nan bolsın. A₁, hám B₁ shariklerin bir-biri R= 1 sm = 0,01 m aralıqqa jaqınlastırılǵan deyik. Usı waqıtta bul shariklerdiń^: tartısıw kúshi tómendegi mániske teń boladı:

Bul kúsh sonday dárejede kishi bolıp, onı biz ádettegi jaǵdaylarda sezbeymiz Átirapımızdaǵı barlıq deneler -  mashinalar. adamlar. stol-stullar, shkaflar, hám úyler de bir birine tartılısıp turadı. Bul kúshler kishi bolǵanlıqtan olardı sezbeymiz.

Jer,Ay hám Quyashqa tiyisli shamalar haqqında maǵluwmatlar.

Putkil dunyalıq tartısıw nızamına tiyisli máselelerdi sheshiwde Jer,Ay,Quyashqa tiyisli shamalardan paydalanamız.Tómende sol shamalar keltirilgen.

1.Jerdiń ortasha radyusi   -  6,371·10⁶ m=6,4·10⁶ m

2.Jerdin massası  -  5,976·10²⁴ kg=6·10²⁴ kg

3.Jerden Ayǵa shekemgi ortasha aralıq  -  9,844·10⁸ m=3,8·10⁸ m

4.Aydıń radyusi  -  1,737·10⁶ m=1,7·10⁶ m

5.Aydıń massası  -  7,35·10²² kg=7,3·10²² kg

6.Jerden Quyashqa shekemgi ortasha aralıq  -  1,496·10¹¹ m=1,5·10¹¹ m

7.Quyashtıń radyusi  -  6,96·10⁸ m=7·10⁸ m

8.Quyashtıń massası  -  1,99·10³⁰ kg=2·10³⁰ kg

Taza temanı bekkemlew

Taza temanı bekemlewde oqıwshılarǵa tema sónında berilgen sorawlardı beremen hám úsh toparǵa bólgen halda «Kishi toparlarda islesiw» interaktiv metodınan paydalanaman. Bunnan maqset hár túrli máseleler boyınsha óz pikirin islep shıqqan halda onı toparda talıqlawǵa hám hár túrli pikirler tiykarında uyımlasqan kóz qarasqa úyretedi

Alma teregi soǵılǵan bir plakattı taqtaǵa qıstıraman. Bunda almalardıń artına eki soraw hám bir másele jasırılǵan. Hár topardan bir oqıwshı shıǵıp bir almadan aladı hám qbelgilengen waqıt ishinde topar menen oylasqan halda juwapların aytadı. Qalǵan eki topar qate kemshiliklerin tekserip otıradı hám qosımsha soraw beriledi.

1. Dúnyadaǵı denelerdiń bir-birine tartısıw kúshi haqqında Nyutonnıń juwmaqları nelerden ibarat?

2.Putkil dunyalıq tartısıw nızamın tariyplep beriń

3.Gravitaciyalıq turaqlılıqtıń fizikalıq mánisi neshege ten?

4.Jer menen Quyash arasındaǵı tartısıw kushin tabıń

5.Jer menen Ay arasındaǵı tartısıw kushin tabıń

Oqıwshılardı bahalaw:

Sabaqqa belsene qatnasqan oqıwshılardı bahalayman

Uy tapsırma tapsırıw

Putkil dunyalıq tartısıw nızamı temasın oqıp keliw

Nókis Rayonı                                                                                                          22-mektep  Saylauov Aǵılash