ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ВОПРОСЫ РАЗВИТИЯ НАЦИОНАЛЬНЫХ КУЛЬТУР

МИЛЛИЙ МАДАНИЯТЛАР РИВОЖЛАНИШИНИНГ  НАЗАРИЙ МАСАЛАЛАРИ

Цивилизациянинг ҳозирги босқичида  жаҳон маданиятининг асосий шакли-миллий маданиятлардир. Дунёда  уч мингга  яқин миллат бўлиб, улар дунё аҳолисининг 96 % ни ташкил этади. Уларни ҳар бири ўз маданиятига  эга, ўз маданияти белгилари билан бошқасидан ажралиб туради. Турли минтақаларда амал қилаётган миллий маданиятлар  миллат сонининг кўп ёки озлигидан  қатъий назар ўзига хос ривожланиш  йўлидан бормоқда. Бу ўзига хослик уларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш даражаси, хўжалик тармоқларининг хилма-хиллиги, табиий-иқлимий шароит, географик ва минтақавий жойлашиш, маънавий-аҳлоқий мерос томирлари каби  омилларга  боғлиқ. Энг муҳими ҳар бир миллат ва унинг маданияти ривожи эмин-эркин, табиий-тарихий қонуниятлар асосида кечмоғи лозим. Бу объектив жараёнга субъектив тарзда  зўровонлик манфаати билан ёндашмаслик зарур. Тарих гувоҳки, бундай сиёсат  ҳеч қачон ижобий натижаларга олиб келмаган. Буни узоқ бўлмаган исботи - собиқ иттифоқ ҳудудидаги миллатларга «ҳар ким ўз тақдирини ўзи белгилаши” сиёсати асосида миллий маданиятларни “ягона совет маданиятига айлантириш ғоясидир. Чукчалар, эвенклар, ненецлар, ханти-манси сингари оз сонли миллатлар бу андоза оқибатида ўз тили, алифбоси, ҳатто исми-шарифларидан ажраладилар (Босқин, мустамлакачилик  даврида барча минтақаларда аҳвол шундай кечди.) Миллат яшамоғи учун, унинг миллияти, руҳий олами даҳлсиз бўлмоғи лозим. Маънавияти поймол бўлган, маънавияти кишанланган миллатнинг истиқболи нурсиздир. Бинобарин, барча замонларда Юрт, Ватан, Миллат мустақиллиги унинг маданияти равнақининг асосий шарти бўлган. 

Олий Кенгашнинг XVI сессиясида И.Каримов мустабидлик даврини депутатларга эслатиб, “Ўйлаб кўринглар...ўшанда бизлар ким эдик? Ўша йиллар умуман қандай давр эди? Тақдиримиз, эркимиз кимларнинг қўлида эди?  Каъба деб қаерга сиғинар эдик? Ҳар тонг  “Ассалом!”... деган мадҳия оҳанглари остида кимларга қуллиқ қилиб уйғонардик?  Тилимиз, динимиз қай аҳволда эди?...

Миллий ғуруримиз, инсонлик шаънимиз, урф-одатларимиз қандай тушунчаларга алмаштирилган эди?

“Ўзимиз-ўзлигимизни билармидик?”, куни кеча эмасмиди бошимизни кўтармасдан яшаганимиз ?  деган эдилар.  Бу эҳтиросли, шижоатли сўровларда юртбошининг истиқлол  ҳақидаги  уммон туйғулари, эзгулари мужассам.

Юртимизда Мустақиллик, Миллий уйғониш, Миллий ислоҳотларнинг бош меъмори  бўлган И.Каримов  миллий маданият истиқболи, ривожланиши концепциясининг  бош муаллифи ҳамдир. 

Зеро, жамиятнинг ривожи – жамиятнинг янгиланиши, маданиятнинг янгиланиши демак. Ижтимоий ислоҳотларда жамиятнинг янгиланиши маданий ҳаётидан айро кечмайди. Аслида жамиятнинг ижтимоий – иқтисодий ҳаётида рўй берган ўзгаришлар – моддий маданият тизимидаги ўзгаришларни, бошқариш тизими сиёсий-ҳуқуқий ислохатлар одамлар тафаккури, тасаввуридаги ўзгаришлар – маънавий маданият, унинг элементларидаги ўзгаришларни англатади.

И.Каримовнинг барча нутқлари ва маърузалари, хусусан, “Ўзбекистоннинг ўз истиқбол ва тараққиёт йўли”, “Ўзбекистон - келажаги буюк давлат”, “Янги уй қурмай туриб эскисини бузманг”, “Истиқлол ва  маънавият”, “Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт - пировард мақсадимиз”. “Ўзбекистон ХХI  асрга интилмоқда”, “Ўзбекистон  XXI аср бўсағасида” асарларида – Ўзбекистонни жаҳон андозасидаги бозор муносабатларига  ўтиш шароитида  - иқтисодий ривожланиш  босқичлари, хўжалик юритишнинг янги шароитидаги тузилмаси тамойиллари, мустақилликнинг сиёсий-ҳуқуқий такомиллашиши меҳанизмларини кўрсатибгина қолмасдан, янгиланишнинг энг мураккаб  жараёни - жамиятнинг маънавий тикланиши миллий маданият  тараққиётининг негизлари, босқичлари, вазифаларини ҳам белгилаб берди. Аввало маънавий меросга  муносабат.

Маънавий мерос – минг йиллар мобайнида аждодлар томонидан ажратилган  иқтисодиётни йўлга қўйиш, жамиятни оқилона бошқариш, комил инсон тарбиясини  амалага ошириш, оила ҳақида ғамхўрлик, меҳр-саҳоват, имон-инсоф, ҳаё-андиша, ота-оналарга эҳтиром, ҳалоллик ва меҳнатсеварлик хусусидаги ривоят, ҳикмат, ўгит-насиҳат, ёзишма ва қўлёзмалардир. Ҳар қандай янгиланиш, яратиш – меросга мурожаатдир. Уни ўрганиш уни тиклашдан бошланади. Юртбошимиз Мирзо Улуғбек таваллудининг 600 йиллиги муносабати билан шундай деган эди: «Биз бошқаларни камситиш ниятидан йироқмиз. Аммо, бугун айрим салтанатлар аҳли қабила-қабила бўлиб яшаган замонларда бизнинг муборак заминимизда илму-фан барқ уриб яшнагани, табиий илмлар, хусусан, тиббиёт, математика, астраномия каби фанлар мадрасаларда ўқитилгани, илмий академиялар ташкил этилиб мағрибу-машриққа ном таратганини эсласак ва бундан ҳар қанча ғурурлансак арзийди”2. Дарҳақиқат, жаҳон илму-фанининг беназир сиймолари улуғ бобокалонларимиз бўлган, ал  Жабр ва ал Фаробий илмига биринчи  бўлиб асос солган Мусо ал-Хоразмий, тиббиёт илмининг даҳоси Абу Али ибн Сино, ер шар шаклида эканлигини аниқлаган қомусий олим Абу Райҳон Беруний, буюк математик ва астроном ал - Фарғоний, буюк турк қавмининг пири ҳисобланган Хожа Аҳмад Яссавий, само тилсимини очган Мирзо Улуғбек, Шарқ  Рафаэли деб ном олган буюк мусаввир Камолиддин Беҳзод, ғазал мулкининг султони Алишер Навоий, муқаддас  илмининг тенги йўқ намоёндалари имом Исмоил Бухорий, Ат-Термизий, фикҳ илмининг сардори ал-Марғилоний ва бошқа кўплаб улуғ зотлар шу қутлуғ заминда таваллуд топиб,  камолотга  эришдилар, умумбашарий маданият ривожига ўзларининг бетакрор, бебаҳо улушларини қўшганлар.

Гап бу меросни тиклаш, ўрганиш-мустақиллик йўлида  ундан фойдаланиш, амалиётга тадбиқ этишдан иборатдир. 

“Бозор иқтисодиётига ўтар эканмиз, деган эди И.Каримов,  миллий-тарихий турмуш тарзимизни, халқимиз урф-одатларини, анъаналаримизни, кишиларнинг фикрлаш тарзини ҳисобга оламиз”3. Бу деган сўз, мавжуд воқелик, қарор топаётган ижтимоий-сиёсий, маънавий муҳитни синчковлик билан кузатиш, ўрганиш асосида  миллий маданиятнинг томирлари, меросни тиклашга эътиборни қаратиш демак. Бу деган сўз, ўтмишда харобага айлантирилган, хақоратланган меъморий обидаларнинг ҳар бир муқаддас ғиштидан тортиб, боболаримизнинг мислсиз илмий, бадиий меросини ўрганиш, хаётга қайтариш, демак. Шундай қилинди ҳам. Улуғ аждодларимизнинг ҳоки ётган манзиллар обод қилинди. Уларнинг руҳи-поки учун ёдгорлик мажмуалари барпо этилди, Исломий қадриятлар тикланди - Рўза, Қурбон ҳайити, Наврўз элга қайтарилди, Қуръони карим, Хадиси шариф ва алломаларимизнинг мероси нашр этила бошлади. Бу маънавий тикланиш, миллий уйғонишнинг бошланиши эди. Мустақиллик туфайли маданий меросни ва тарихий ҳақиқатини тиклаш, миллий урф-одатлар ва анъаналарни ривожлантириш, ислом динини юксак маданият, тарбия воситасига айлантириш муҳим вазифага айланди. 

Иккинчидан, И.Каримов жаҳон амалиёти ва тафаккури  таҳлили асосида, янги тарихий шароит ва хўжалик тизими шароитида мутахассис кадрларнинг ўрни, уларни тайёрлаш билан боғлиқ тавсия ва хулосаларни ишлаб чиқди. Зеро, эндиликда  жамиятни эски услубда, кўр-кўрона маъмурий-буйруқбозлик асосида бошқариш мумкин эмас эди, энди янгича фикрлайдиган, ўзимиз ва хориж мамлакатларининг ривожланиш тажрибаларини таҳлили асосида фаолият кўрсатадиган ташкилотчи, малакали мутахассислар  зарур эди. У Шарқона демократияга  таянган миллий давлатчилигимизнинг   муҳим элементи, ифодаси бўлиши керак эди. Шу мақсадда Президент ташаббуси билан «Давлат ва жамият қурилиши академияси” ташкил этилди. Бу салоҳиятли кадрларни  тайёрлашнинг энг мақбул ва замонавий йўли эди. И.Каримов Академия очилишида бу ўқув юртининг мақсад, фаолиятини белгилаб, “Биз оддий хақиқатни  тушуниб етишимиз керак: бизнинг давлатимиз, жамиятимизни биров четдан келиб кўриб бермайди. У ҳаёти ўз Ватанининг келажаги билан узвий боғлиқ бўлган биз ўзимиз, шу мамлакат фарзандлари бунёд этамиз, ...Энг муҳим тамойил-биз барча ислоҳатларни хаётга татбиқ этишда ўтишимизни теран ҳис этиб, халқимизнинг руҳиятини, унинг тарихий ва миллий ўзига хос жиҳатларини, анъана ва урф-одатларини... тўплаган фазилатларни… инобатга олган ҳолда иш тутамиз”4 деб, таъкидлаган эдилар. Бу кўрсатма миллий маданиятимиз ривожланишининг  асосий тамойили бўлиб қолди.

Учинчидан, бошқариш тизимининг такомиллашиши учун фақат раҳбар ходимларни тайёрлашнинг ўзи кифоя эмас. Бу жараён самарали кечмоғи учун кўп тармоқли, янги хўжалик тизимига кўпсонли, малакали мутахассислар талаб этилади. Шу маънода И.Каримовнинг миллий маданиятни ривожлантиришдаги яна бир муҳим тамойили бу – узлуксиз таълим тизими концепциясидир. Ўз-ўзидан равшанки, Таълимнинг эски тизимиўзининг шакли, мазмуни жиҳатидан мустақиллик эҳтиёжлари ва талабларига номувофиқ кела бошлади. Таълим сифатини ошириш учун унинг ҳар бир босқичи вазифалари, тизимлари, меъёрларини белгилаб олиш зарур эди. Бунда таълим тизимини миллийлаштириш ўқув режалари,  дастур ва дарсликларда миллий қадрятларни сингдиришга эътибор - миллий тарбиянинг ўқ илдизини ташкил этмоғи лозим эди. Бу нафақат маънавий меросни тиклаш айни пайтда уни янги шароитларда такомиллаштириш, тарбиянинг асосий воситасига айлантиришни англатарди. Уни бунга таълим – тарбия тизимини тубдан ислоҳ қилиш билангина эришиш мумкин деб кўрсатди И.А.Каримов “Мақсад уни миллий мустақиллик асосида қайтадан ташкил этиш ва янги миллий мазмун билан бойитишдир”5. 1992 йилда қабул қилинган “Таълим тўғрисидаги Қонун”, “Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури”нинг моҳияти шунга йўналтирилган. Уни амалга ошириши туфайли-ўрта ва олий таълимни узлуксизлигига эришилди, унинг янги шакллари - академик лицейлар, касб-хунар коллежлари фаолият кўрсата бошлади (Россияда бу тизимга энди ўта бошланди), таълимни барча босқичлари, йўналишлари бўйича чуқурлаштирилган дастурлар ишлаб чиқилди, кадрлар малакасини ошириш, қайта тайёрлашнинг меъёрлари белгилаб олинди. И.А.Каримов ташаббуси билан бошланган бу жараён эндиликда миллий маданиятнинг тикланиши, ривожланишининг муҳим омили саналади. “Ўзбекистон Республикаси халқ ўқитувчиси”, “Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатган ёшлар мураббийси”, “Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатган халқ таълими ходими”, “Ўзбекистон Республикаси “Олий таълим аълочи” унвонларининг жорий этиши,  “1-октябрь - Ўқитувчилар ва мураббийлар куни” деб эълон қилиниши – таълим ходимларига эҳтиром, маънавий рағбат - янги  қадриятлар шаклланишининг ифодаси бўлди.

Тўртинчидан – Миллий маданиятнинг муҳим тимсоли – тарихий моддий маданият обидаларини асраш, тиклаш, таъмирлаш ва улар андозасида замонавий ёдгорлик мажмуаларини яратишга йўналтирилган меъморчилик фалсафасидир. 

Бу соҳадаги хайрли режалар асосан икки йўналишда амалга оширилди. Биринчиси, ўтмишдан  қолган, асрлар силсиласининг зуғумли синовларига  бардош бериб бизгача етиб келган обидаларни  тиклаш ва таъмирлаб асл ҳолига келтириш, иккинчиси, улуғ ватандошларимиз удумларини давом эттириб – янги иншоотларни  бунёд этиш. 

Оддий ҳақиқат шундаки, Марказий Осиё минтақасида сақланган тарихий обида, ёдгорликлар асосан Ўзбекистон худудида жойлашган. Бу аждодларимиз қадим-қадимдан нафақат деҳқончилик маданияти, суғориш тизимининг мукаммал  намуналаринигина яратиб қолмасдан, қаср, қалъалар, улуғлар ёди учун Аҳмад Яссавий, Гўри Амир, Паҳлавон Махмуд, Исмоил Самоний мажмуалари, Улуғбек, Шердор, Каффол Шоший мадрасаларини, расадхоналарини бунёд этганлар. И.Каримов тавсияси, кўрсатмаси асосида шаҳарларимизнинг замонавий талаблар асосида қайта қурилиши, - боболар мероси меъморчилик андозаси асосида Навоий, Амур Темур, Бобур, Мангуберди ёдгорликларини ўрнатилиши Имом Бухорий, Нақшбандий, Марғилоний, Фарғоний мажмуалари, Миллий боғ ва ҳиёбонларнинг ташкил этилиши, Мустақиллик майдони, Мотамсаро она, Шахидлар хотира ёдгорлиги, Миллий театр, Миллий консерватория бинолари, юзлаб стадион ва маъмурий бинолар - миллий маданият тимсоллари барпо этилди. Бу президентимизнинг миллий маданиятни ривожлантириш тўғрисидаги хулосасининг амалий ифодаси, миллий руҳиятни шакллантириш, миллий ғурурни такомиллаштиришнинг муҳим воситасидир.

Бешинчидан, миллий ўзликни англаш, уйғонишнинг асл томири ҳисобланган ўзбек тилининг мақомати хусусида қайғуриш, тил мустақиллиги – миллатнинг дил, руҳият мустақиллиги тўғрисидаги мулоҳазалари И.Каримов концепциясининг муҳим бандини ташкил этади. Беш аср муқаддам  буюк Навоий ўз ижоди, ижтимоий фаолияти билан нуфузи жиҳатдан дунё миқёсига кўтарган ўзбек тилини Давлат тилига айлантириш тарихий ҳақиқатни қарор топтириш лозим эди. 1989 йилнинг 21 октябрида  Олий Кенгаш қарори билан ўзбек тилига - давлат тили мақоми берилди. Бу Президентимизнинг Мустақиллик йўлидаги шижоати, ирода бутунлиги эди. Кейинроқ янги алифбога ўтилди. 

Ўзбек тилига – давлат тили мақоми берилгунга қадар корхона, муассаса ва ташкилотларда фаолият юритиш, хужжат ишлари мажлис, йиғинлар, уларнинг қарорлари, аризаларни кўриб чиқиш, илмий тадқиқот ишлари деярли рус тилида олиб борилганлиги бугун ғайри оддий кўринади. Аммо ҳақиқий ҳолат шундай эди. Эндиликда, аҳвол тубдан ўзгарди. Миллат маърифати йўлида янги нашриётлар ташкил этилди. Дарслик, қўлланма ва китоблар   асосан она тилимизда чоп этилмоқда. 50 мингга яқин мақолани ўз ичига олган “Ўзбекистон Миллий энциклопедияси”, “Ислом энциклопедияси”, “Қуръон”, “Ҳидоя”, “Ҳадис”, (Тўрт жилдли), “Ўзбек исмлари изоҳли луғати” ва бошқа луғат ва сўзлашгичлар ўзбек тилида нашр этилди. Миллий менталитетнинг ўсишида “Тафаккур”, “Мулоқат”, “Жаҳон адабиёти”, “Жаннат макон” журналларининг ташкил этилиши муҳим воқеа бўлди. Барча нашрлар ОАВнинг кўлами ва сифат миқёси тилимиз ўзлигига қайтганлиги, у миллат ғурури, тимсолига айланганлигининг далолатидир. Бу деган сўз тараққиётнинг ҳозирги босқичида ўзбек тили – миллий маданият ривожланишининг ҳақиқий воситаси бўлиб қолганлигининг кафолатидир.

Олтинчидан – миллий маданият истиқболи тўғрисидаги И.Каримов концепциясининг муҳим халқаси – миллий мустақилликнинг асосий шарти – миллий мафкуранинг яратилиши масаласидир. 

Одамлар қайси бир даврда ва қайси жамиятда яшамасин нимагадир ишониши, эътиқод  имони қандайдир бир ғояга, мафкурага таяниши, фаолият кўрсатиши лозим. Дунёдаги ҳар бир жамият, ҳар бир давлатнинг ўзига мос келадиган, унинг учун хизмат қиладиган, унинг туб мақсадлари ва манфаатларини ифодалайдиган мафкураси бўлади ва бўлиши керак. У бутун жамият, истиқбол тараққиётининг ўқ илдизини ташкил этади. У барча ислоҳотларнинг, хусусан, маданий-маърифий янгиланиш, таълим-тарбия тизимининг асоси, мезони бўлмоғи лозим. Шунинг учун ҳам юртбошимиз мустақилликнинг даслабки йилларида бу хусусда шундай деган эди: “Олдимизда турган энг муҳим масала, бу миллий истиқлол мафкурасини яратиш ва ҳаётимизда тадбиқ этишдир”6. “Мафкура бўлмаса одам, жамият, давлат ўз йўлини йўқотиши муқаррар... қаердаки мафкуравий бўшлиқ вужудга келса ўша ерда бегона мафкура хукумронлик қилиши тайин”7.

Бу фикрларда миллий ғоя, мафкурани мақсад, моҳияти тўлалигича кўрсатилган. Мафкура оммани, жамиятни йўналтирувчи, бирлаштирувчи куч, одамлар онги, дунёқараши, менталитетини такомиллаштириш негизидагина мафкуравий иммунитетга эришиш мумкин. Мафкура бир кунда ёхуд бир йилда шаклланмайди. Бу жараён. У шаклланади ва шакллантириб борилади. Унинг шаклланиши ва амалиётида маънавий меросга мурожаат этилади. Ўзлигимизни англаш туйғуси, асрий эзгу-орзулар, инсоний фазилатларга таянилади. Шу негизда жамиятнинг маънавий-ахлоқий покланиши, миллий маданиятни табора такомиллашишга эришилади.

Еттинчидан, И.Каримов мустақиллик ва цивилизация мақомига ўтиш шароитида миллий маданиятларнинг мулоқати-уларни ўзаро ҳамкорлик, яқинлашиш, бир-бирини маънавий жиҳатдан бойитиш тамойили, хулосасини илгари сурди. Маданиятлар мулоқоти тарихий жараён. У ҳамма замон ва даврларда амал қилган. Ички ривожланиш, географик-минтақавий жойлашиш маданиятларнинг миллий хусусиятларида ифодаланган бўлса, у ёки бу миллий маданиятни ўхшаш қирралари, жиҳатлари, томонлари ҳам бўлади. Умуминсоний қадриятлар - маданият  ривожининг умумий қонуниятлари негизида шаклланишига қарамай, у миллат, миллий маданият қиёфасида гавдаланади. Маданиятлар мулоқоти чегара билмайди. Айниқса, ҳозирги техник тараққиёт босқичида. Минтақавий мулоқот шу ҳудуддаги маданиятлар ривожланиши ва бир-бирини бойитишнинг муҳим шартидир. Қадимдан бир маънавий, руҳий иқлимда яшаган, турмуш тарзи, урф-анъаналари, дарди эзгулари яқин бўлган халқларнинг  олди-бердиси, борди-келдиси маданий алоқанинг ифодасидир. Шу маънода юртбошимизни “Ота юртимиз Туркистон-катта бир уй, буюк бир рўзғор, буюк бир оила. Бу оила фарзандлари қанчалик яқин ва аҳил бўлса, рўзғор ҳам шунчалик обод ва тўкин бўлади”8 деб тарихий бирлик туйғусини, “Туркистон-умумий уйимиз” ғоясини илгари сурдилар. Бу ғоя нафақат иқтисодий ҳамкорликда, турли шаклларда кечаётган маданий алоқаларда амал қилмоқда. (Миллий маданият кунлари, ижодкорлар ва санъаткорларнинг учрашувлари, бадиий асарларни таржима ва нашри, кинофестиваллар ўтказиш в.б) шу ниятда “Марказий Осиё  маданияти”  газетаси ташкил қилинди ва тарқатилмоқда.

Маданиятлар мулоқоти-жаҳоний ҳодиса. Ҳар бир миллат бошқа миллатлар маданиятига мурожаат этар экан, албатта ундан ўзига яқин қадриятларни топади, ижод усуллари ва шаклларини ўзлаштиради. Антик маданият, Уйғониш даври маданияти инсоният мулкига айланганлиги шундан. Францияда Амир Темур музейининг борлиги, Лувр саҳнасида ўзбек катта ашулалари олқишланганлиги, Ҳинд диёри М.Турғунбоева санъатига таъзим этганлиги бунинг оддий далилидир.

Бугунги кунда Японларнинг ўзбек мумтоз мусиқасига, меъморчилиги удумларига қизиқиши, Бобурнинг “Бобурнома”си икки жилдда изоҳлари билан япон тилида чоп этилганлиги, Маҳмуд Замахшарийнинг “Муқаддимат ул-адаб” луғатининг нашрга тайёрлиги-миллатлар бир-биридан ўрганиши яқинлашуви табиий жараён эканлигини билдиради. Япониянинг Ўзбекистондаги  собиқ элчиси Кёко Накаяма  юртимизга бағишланган “Ўзбекистон  сакураси” китобида: “Японлар қалбини топишни истасангиз, уни Ўзбекистонликлар қалбида ҳам топишингиз мумкин”, деб ёзган эди. Мана маданиятлар мулоқоти нима беради.  

Глобаллашув жараёнининг миллий маданиятлар ривожига таъсири. Маданият экологияси.

Таъкидланганидек. маданият, хусусан миллий маданиятлар ривожи оъбектив жараён. Бу жараён ўз ички қонуниятлари асосида кечаверади, Лекин, бу ҳодиса жамиятдаги бошқа ҳодисалардан айроҳолда эмас, боғлиқликликда, алоқадорликда руй беради. Маданият таррақиётига ўз таьсирини ўтказаётган бундан ҳодиса бугунги кунда глобаллашув жараёнидир. 

Глобаллашув  (француз Global - энг умумий) атамаси биринчи бор 1983 йилда америкалик олим Т. Левитт томонидан «Гарвард бизнес ревью” журналида Трансмиллий корпорациялар (ТИК) ишлаб чиқарадиган маҳсулот бозорларининг бирлашув жараёни сифатида тилга олинган эди. Бу ҳодисани иқтисодчилар-молиявий глобаллашув, ТМК нинг шаклланиши, жаҳон савдо алоқаларининг минтақалашуви ва жадаллашуви, сиёсатчилар-трансмиллийлашув жараёнини тезлашуви дунё мамлакатларининг ўзаро боғлиқлигининг кучайиши сифатида талқин этсалар, социологлар маданиятиниг унверсаллашуви таьсирида турли мамлакат ва минтақа ҳалқлари турмуш тарзини бир хиллашуви, деб изоҳламоқдалар 

“Фалсафа” қомусий луғатида-глобаллашув - ўз кўлами, қамрови жиҳатидан хилма-хил ва бутун ер шарига, инсониятга даҳлдор бўлган муаммолардир, деб тавсифланади.9 Бу аввалло, табиат ва инсон ўртасидаги муносабатлар мувозанати бузилиши - ядро уруши хавфи, озон муаммоси экология, аҳолининг назоратисиз миграцияси, хомашё тақчиллиги, ишсизлик, бедаво касалликларни кўпайиши, техник фалокатлар турли кўринишдаги зўравонлик ва босқинчилик, жиноят ва гиёҳвандлик, ҳалқаро терроризм,  маънавий – ахлоқий тубанлашув, таназзул кўринишлари. Бу муаммоларни ҳар бирига бугун умуминсоният, келажак назаридан қарамоқ, умумий манфаатлар йўлида уларнинг ечимини топмоқ лозим бўлаяпти. Кейин кеч бўлади. Ўз вақтида Оролни қуришига минтақа муаммоси, деб қаралди ва унга етарли эътибор берилмади. Бугун ундан кўтарилган тузлар Антиартидагача етиб бормоқда. Курраи заминдаги ўрмон, ёқилғи, ичимлик, сув заҳиралари тежамсиз фойдаланилса қачонгача  етади? Хусусан, инсонийлик қиёфасидан чиқа бошлаган маънавий – ахлоқий ҳаёт кўринишлари: гиёҳвандлик, фоҳишабозлик, бир жинсдаги жинслар никоҳи, одам савдоси, беҳаё ва бепарда яшаш тарзи Одамзод тақдирининг ўзини гумонлаштириб қўймоқда.   

Демак, глобаллашув жараёни – иқтисодий – техник тараққиёт, бошқарув тизими, сиёсий – ҳуқуқий қадриятлар, турмуш тарзининг барча жабҳаларини қамраб олаётган технологик жараёнгина эмас, турли куч гуруҳлар манфаати назаридан, хилма- хил воситалар ёрдамида маънавий  - ахлоқий таъсир, ғоявий устворликка эришишга интилиш ҳамдир.

Бир миллат, мамлакат эришган ютуқ кашфиётларга бошқалари ҳам кези келиб эришиши, ёҳуд уни жаҳоний кадрият тарзида ўзлаштирилиши тадрижий хол. Лекин, у табиий, ижтимоий эҳтиёж мезонида бўлгани мақул ва мақсадга мувофиқ. Ғазал – Шарқ, боболаримиз мулки бўлганлиги аён. Аммо, бу бебаҳо мулк таъсиридан Гейне, Гёте, Пушкин, Есенинлар четда қолмади. Бобомиз Беруний, Гомер меросни, лотин фалсафаси жавоҳирларини санскритдек эгаллади. Бу ҳали глобаллашув эмас эди. 

Ижтимоий тараққиёт кўламини Миср эҳромларига менгзасак, бугунги авлод унинг энг юқори босқичларида турибди ва турли минтақалардаги халқларнинг сиёсий – ҳуқуқий, ижтимоий – иқтисодий, моддий – техник, маданий – маънавий жиҳатларида тафовутлардан кўра умумий белгилар, томонлар устворлик қилмоқда. Бу жараён чексиз, чегарасиз тарзда жадаллашмоқда. Глобаллашув учун географик, минтақавий, сиёсий – давлат сарҳадлари мавжуд эмас. У ривожланган ва ривожланаётган мамлакатларни бир йўсинда ўз гирдобига олаверади. Бироқ, унинг оқибатлари, таъсир кўлами ривожланишнинг турли босқичларида турган минтақа, халқлар учун бир хил кечмайди. Дунёнинг 70 % худудида доллари айланаётган  АҚШ, йилига ялпи ички маҳсулотни 11-13 % ҳажмида бераётган Хитой билан эндигина цивилизация йўлига ўтган Африка, Лотин Америкаси мамалакатлари учун унинг таъсири, оқибатлари турлича. Айниқса, ҳали ўзини ўнглаб улгурмаган – ривожланаётган мамлакатлар учун унинг натижаси салбийлиги, шубҳасиз. Моддий – техник ёрдам, молявий кўмак, техника ва технология ютуқлари, жаҳон тажрибасидан фойдаланиш, бу мамлакатларни ривожланишига мадад – ижобий ҳодиса. Тор манфаатлар негизидаги моддий–техник ёрдам ва битимлар кичик давлатларни ривожланишни олдинги сафларида бораётган давлатларга қарамликка олиб келмаслиги лозим. Бир томонлама иқтисодий устунлик, ҳарбий-сиёсий зўравонлик (Афғонистон ва Ироқдаги “демократик” тартиблар) миллат маънавияти ва маданиятининг емирилиши (Ироқдаги асрий обидалар, кутубхона, музейларни вайрон этилиши, ёдгорликларни талон – тарож этилиши) туб жой аҳоли “миллийлиги”нинг йўқолишига олиб келиши мумкин. Африка, Лотин Америкасидаги қатор малакатларнинг телерадио дастурлари, китоб, газета нашрлари асосан хориж тил ва алифбосида йўлга қўйилган. Мазкур юрт одамлари ўз миллий тили, удум – анъаналаридан маҳрумлик чегарасида. Бу дегани – Европа иттифоқими ёҳуд бошқа бирон-бир иқтисодий – сиёсий уюшма миллиятга дахл этмаслиги лозим. Таъкидлаганидек, иқтисодий – техник хамкорлик, инвистициялар оз сонли миллатларнинг умумий ривожига туртки берар, аммо маънавий кемтикликка юз тутса бу миллатнинг ўзлигини йўқолишига олиб келади. Маънавий қарамлик эртами – кеч ҳар қандай мустақилликни йўққа чиқаради.

Японларни япон қилган - бу ўзларини ташқи таъсир, тазйиқдан асрай билгани, Мустақиллик негизи деб миллий аҳлоққа таянганлиги, ягона миллат – Ватан туйғусидир. Жаҳонга даҳлдор бўлишига қарамай, ҳамон уларда миллий тил, миллий руҳият, миллий маданият  русум–одатлари устивор. Ҳар қандай қадриятга улар миллият, миллий манфаат назаридан ёндашадилар.   

Таъкидлаш лозимки, Мустақилл Ўзбекистонни дунё ҳамжамияти тан олибгина қолмай, эҳтиром билан унинг тажрибасидан ҳам фойдаланмоқда. Ўз вақтида бошбошдоқлик бағрида яшаган Россияда кейинги йилларда державность, достаток, духовность тушунча, мезонлари фаолиятга асос қилиб олинди. Бу дегани, Ўзбекитсоннинг келажаги буюк давлат, фаровонлик, маънавий юксалиш йўли тажрибасидир. Ёхуд таълимнинг сифат тизими билан боғлиқ ислоҳотларни ҳам юртимиз биринчи бўлиб бошлаб берди. Хатто АҚШда бу жараён биздан кейин бошланди. Бугун уни Россия ҳаётга тадбиқ этмоқда. Демак, сиёсат, ўзаро ҳамкорликда бир томонлама эмас, икки, ёҳуд кўптомонлама манфаатлар уйғунлиги бўлмоғи лозим. Шундагина миллий маънавият, маданият раҳна кўрмайди.

Маълумотларга кўра алоқа воситаси сифатида нутқ 500 минг йиллардан буён, ёзув 5 минг, китоб нашри 500 йил, телекўрсатувлар 60 йил, замонавий ахборот воситалари 10-20 йилдан буён амал қилишига қарамай, технологик жараён, уларни таъсир имконияти ва қамрови жиҳатидан олдинги сафларга олиб чиқди.

XX аср охири - XXI  аср том маънода ахборот асри бўлиб қолди. Алоқанинг замонавий воситалари, уларнинг компютерлаштирилиши, электрон почта, электрон кутубхона, интернет, космик алоқа тизимининг техник имкониятлари ахборот алмашинувини тиғизлаштириб юборди. Дунёнинг истаган нуқтасидаги у ёки бу воқеани, ҳолатни ўша заҳоти кўриш, айтилган гап ниҳояланмай эшитиш мумкин бўлиб қолди. Бу умуман яхши. Лекин, бу ахборот ким томонидан, қайси мақсад ва талқин руҳида берилаётибди, у кимга қаратилган,  мўлжалланган, қандай қабул қилинади, бу ҳам иккинчи даражали ҳолат эмас. Ахборотлар ортида муаян хулоса, фаолият ётади. Абдулла Қаҳҳор айтганларидек: “Сўраш учун ҳам билиш керак”. Телерадио ахборотлари, интернет хабарларини пала-партиш қабулқилмаслик лозим. Телеэкранларни тўлдириб, экрандан чиқиб кетаётган зўравонлик, фаҳш, меҳр-мурувватсизликка йўйилган беҳаё, ялонғоч филмлар, дўконларда тахланиб ётган видеотасмалар уларга монанд яртилаётган клиплар одамлар руҳиятига салбий таъсир кўрсатмаслиги мумкин эмас.

“Ҳозир жаҳоннинг олис бир бурчагида қандайдир бир воқеа содир бўлса, - деган эди И.А.Каримов, - зум ўтмай бутун дунёга маълум бўлади… Биздан узоқ -узоқ  мамлакатлар ҳудудларида рўй бераётган яхши ва ёмон ишлар, уларнинг таъсири ҳам ҳаётимизга яшин тезлигида биздан сўраб нетиб ўтирмасдан кириб келаверади. Замонавий ахборот майдонидаги ҳаракатлар шунчалар тиғиз, шунчалар тезкорки, энди илгаригидек, ҳа, бу воқеа биздан жуда олисда юз берди. Унинг бизга алоқаси йўқ, деб бепарво ўтириб бўлмайди”10. Демак, глобаллашув объектив жараён. Унинг таъсири ва оқибатлари у ёки бу мамалакатнинг ривожланиш даражаси, мафкуравий муҳофаза имкониятлари, имунитетига боғлиқ.

Маданият ижтимоий муносабатларнинг таркибий қисми сифатида иқтисодий, сиёсий  ҳаётда кечаётган ўзгариш, талаб, мезонлардан четда қолмайди. Бу ўзгаришлар жамиятнинг ғоявий - сиёсий, диний - ахлоқий,  илмий - фалсафий, бадиий - мусиқий ҳаётида, энг муҳими инсон  тарбиясида ўз ифодасини топди. 

Ривожланган мамлакатларда ўзларида ишлаб чиқарилган саноат маҳсулотлари билан ривожланаётган мамлакатлар бозорини тўлдирибгина қолмай, геосиёсат йўналишида - бу миллат, халқлар руҳияти, маданиятига таъсир ўтказишга, уларнинг турмуш тарзини, онги - шуурига, уларнинг миллий-удум, анъаналарига зид “ғоялар”, “қадриятлар”ни сингдиришга ҳаракат қилмоқда. Маълум маънода бунга эришмоқда ҳам.

Ваҳоланки, ҳар қандай миллий-маданий тараққиётнинг ўзлиги, ўзига хослиги: тарихий-вертикал ривожланиши, мерос, миллий қадриятларини асраб, уни умуминсоний маданият негизида бойитиб, авлодларга  қолдириш саналади. 

Фирклар хулосаси шундаки, глобаллашув ижтимоий-тарихий ҳодиса  бўлиб: биринчидан, у инсоният тараққиётининг аввалги бочқичида ҳам локал тарзда (Шарқ ва Ғарб мулоқоти: фан-техника ютуқлари, ишлаб чиқариш, меъморчилик тажрибаси, сиёсий бошқарув, қонунчилик малакаси, мусаввирлик ва мусиқа в.б) амал қилган объектив жараён: иккинчидан, у эволюцион-тадрижий кечадиган ҳолат-инсоният тараққиётининг илгарги босқичларидан (вертикал ривожланиш) турли минтақалардаги (горизантал мулоқат) ривожланиш ютуқларини давр, замон руҳига монанд ўзлаштиради, бу қадриятларни такомиллаштиради, бойитади: учинчидан  моҳиятан, глобаллашув-табиий, қонуний жараён, лекин муаян куч (истилочилик), босқинчилик (мустамлакачилик), зўравонлик (фашизм, терроризм) кўринишларида ҳам намоён бўлиши мумкин: Шубҳасиз, бунда у ижобий оқибат билан якунланмайди. И.А.Каримов айтганларидек: «Ҳақиқатни англаш учун дунёда фақат битта синалган услуб бор. Солиштириш керак. Қиёслаш керак”.

Шу ўринда ўқувчи «Экологик маданият” билан “Маданият экологияси” тушунчаларини чалкаштирмасликларини истар эдик. “Экологик маданият” - маданият ҳодисасининг муҳим элементи, жамият ва маданият ривожланишининг асосий шартларидан бири ва воситаси. Жамият цивилизация босқичига кўтарилган пайтдан эътиборан экологик маданиятга эътибор кучайди. Инсон табиатни  мафаатлари учун ўзлаштириш ва ўзгартириши йўлидан борар экан, бу жараён ҳамиша ижобий оқибатларга олиб келавермаслигини англай бошлади. Хомашё олиш, қурилиш мақсадларида тоғ, денгиз ва ўрмон замонларидаги беҳад ўзгаришлар (суғориш тизимлари ва сунъий сув ҳавзаларини яратиш, коинотни ўзлаштириш в.б.) салбий оқибатларни келтириб чиқара бошлади. Демак, “экологик маданият”-“табиат-жамият-инсон” муносабатларида табиий-жуғрофий муҳитни асраш, унинг бойликларига онгли, режали ёндашиш, табиатни ахлоқий, ҳуқуқий мезонлар асосида  ижтимоий-инсоний эхтиёж назаридан муҳофаза этиш, асрашдир.

“Маданият экологияси”  “экологик маданият”дан кенгроқ тушунча. Бу, инсоният, цивилизация томонидан минг йиллар мобайнида яратилган моддий, маънавий бойликлар, қадриятларни тажавузкор куч, ғоя, таҳдидлардан асраш, кейинги авлодларга мерос тарзда ўтказишдир. Бу ҳар бир давр, инсониятни турли босқичларида  эришилган миллий минтақавий маданиятларининг ривожланиш хусусиятлари, фаолият усуллларини асраш демакдир. Маданиятга тахдид, маданият таназули-инсоният барқарорлиги, мавжудлигининг фожиасидир.

Жаҳон маданияти  моҳияти, шаклланиши, ривожланиши, авлоддан авлодга узатилиш жараёни, функционал мақсади инсон ва унинг фаолияти  билан боғлиқ. У ўзининг ифода шакллари, тармоқлари типларига қарамай яхлит, бир бутунликда  инсоният  маданияти  сифатида амал қилади. У қуйидан юқорига, оддийдан мураккаб сари такомиллашиш жараёнини англатади. У макон ва замонда бир зайилда, бир нуқтада, бир мақомда турмайди.Унинг нафақат мавжудлик элементлари, турлари, типлари ёнма-ён мавжуд бўлиши, ёҳуд алмашиниши мумкин. Қадимги Юнонистон маданияти  билан бир замонда  яшаган,  аммо бир-биридан фарқли бошқа минтақа маданиятларини эсланг. Ёҳуд,  ҳозирги шароитда дунёнинг  турли маданиятларни кўз олдингизга  келтиринг. Бу маданиятларни ривожланиш даражаси, миқёси, таъсир кўлами жиҳатидан ягона шаклга жамлаш,  бир мақомда  баҳолаш мумкин эмас.

Ҳамонки, маданият муттасил ривожланишда экан, унинг тарихий ривожланиш босқичлари, даврлари (м: Ғарбий-Жанубий Европа, Шимолий Африкага хос Қадимги дунё, Ўрта аср маданиятлари) барча минтақаларга бир хил мос келавермайди.  Лекин у вақт эътибори билан бошқа  маконда,  масалан, Европа ёҳуд Осиёда албатта ўзига хос такрорланади. Бир-биридан макон ва замонда муаян масофада бўлган айрим халқларнинг тили, ахлоқи, динида, маданият  яратилишининг шакл ва услубларида  ўхшаш жиҳатлари ҳам бўлиши мумкин.

Демак, маданиятлар  ўз типлари, шаклларидан қатъий назар шаклланиши, ривожланишининг туб томирлари жиҳатидан  (инсоннинг табиий, социал эҳтиёжи, мақсадга йўналтирилган фаолияти, ўзлигини англаш) бир бутунликни-жаҳон маданиятини, умуминсонийт маданий меросини яратилиш, такомиллашиш жараёнини англатади. 

Маданият тараққиёти тўппа-тўғри йўл эмас. Унинг тармоқлари, шаклларида турли даврларда,  босқичларда турғунлик, ҳатто таназзул ҳолатлари ҳам бўлади. Маданиятда шаклланаётган янги элементлар эскисига тўла мувофиқ  келмаслиги, ёҳуд маънавий мерос сифатида ундан тўлақонли фойдаланмаслиги мумкин (эски мафкура жамиятда ёт контуркультура-нашавандлик в.б.) 

Жаҳон маданиятига хос хусусият - ҳамиша тадрижий ҳолда қуйидан юқорига ривожланишдир. Қулай географик иқлимий шароитга, иқтисодий тизим айрим халқ, минтақа маданиятларини суръатли ривожланишини белгиласа, бошқа ҳудудларда акс ҳолат маданият ривожини суслаштириши ҳам мумкин. (айниқса, бу ҳудудлар бошқа цивилизациялардан  узилиб қолса ёҳуд табиий фалокат, социал зуғум-фожеалар гирдобида қолса).

Маданиятлар ривожланишида ташқи таъсир, ёрдам, бошқа маданиятлар ютуғидан фойдаланиш муҳим рол ўйнаши мумкин деган мулоҳазаларга (Ф.Гребнер) Л.Морган, Э.Тайлор каби қадимшуносликлар ҳар бир маданият ўз ички импулси, имкониятлари асосида ривожланади, деган хулосани  қарши қўядилар. Бу айни тўғри хулоса. Акс холда маданиятни фақат айрим танланган, элатлар, қавмлар яратади  ва яратган деган бир томонлама қараш  юзага келади. Бу эса жаҳон маданияти  моҳияти ва қимматига зиддир. Ҳар бир маданият жаҳон маданияти гулдастасида  ўз ранги, бўйига эга бўлган хос маданият ( Дезами) у сиз бежирим гулдастаси бўлиши мумки эмас. Волтер, Гердер назарида жаҳон тарихи-маданиятлар тарихи, демак. Ягона тарихсиз яхлит жаҳон маданияти ҳам бўлмайди.