Ахборот тизимлари ва технологиялари

Кириш

 

Ушбу дастур ахборот тизимлари ва технологияларининг ривожланиши, бўлимлари, ахборот тизимлари ва технологияларининг қўлланилиши, ташкил этиш шакллари ва мазмуни, ўқитиш усуллари каби масалаларни қамраб олган.

Фаннинг мақсад ва вазифалари

 

Фаннинг асосий мақсади-  бўлажак информатика ўқитувчисининг касбий соҳасида эгаллаши лозим бўлган билимлар ва амалда қўллаш учун кўникма ва макалаларни шаклантириш ва ривожлантиришдан иборат. Унда ҳар бир касб эгасининг фаолияти керак бўлган таянч назарий  ва амалий маълумотларни ўз ичига олади.

Фаннинг  вазифалари- тизим, тизим ва муҳит муносабатлари, тизим таркибига кирувчи элементлар,  тизимларнинг фаолиятини ва ривожланишини характерловчи асосий тушунчалар  ҳакида билимлар бериш;

- ахборот тизимлари, ахборот тизимларидаги учрайдиган тушунчалар ва уларнинг ишлатилиши ҳақидаги тасаввурларини кенгайтириш;

- технология тушунчаси, ахборот технологиялари ва уларнинг турлари, таъминоти, воситалари ҳақидаги билимларни ривожлантириш;

- таълимда ахборот ва коммуникация технологиялари ва уларнинг қўлланилиши ҳақидаги дунёқарашни  шакллантириш;

- ахборот – коммуникация технологиялари воситаларидан  таълим жараёнида фойдаланишнинг истиқболли йўналишлари ва келажаги хақидаги билимларни ўргатишдан иборат. 

 

Фан бўйича тингловчиларнинг билими, кўникма ва малакаларига қўйиладиган талаблар

 

«Ахборот тизимлари ва технологиялари» ўқув фанини ўзлаштириш жараёнида амалга ошириладиган масалалар доирасида:

- тизимнинг турли таърифларини, тизим таркибига кирувчи элементларни, тузилмалар ва уларнинг  тури ва шаклларини, тизимларнинг таснифини,  тизимларни фаолият кўрсатиш ва ривожланиш қонуниятларини, ахборот тизимлари ва турларини, ахборот тизимларида маълумотларни тасвирлаш ва ташкил этиш усуларини, маълумотлар моделининг турлари, предмет соҳасининг концептуал моделини, ахборот технологиялари ва уларнинг турлари,  ривожланиш босқичлари, таъминоти, воситаларини, дистанцион (масофавий) таълим технологиясини, таълимда ахборот ва коммуникация технологияларини қўллаш имкониятларини, ахборот – коммуникация технологиялари воситаларини яратишда қўланиладиган дастурий воситаларни,  интернет ресурслар ва улардан ўқув жараёнида фойдаланишни, ахборот – коммуникация технологиялари воситаларидан  таълим жараёнида фойдаланишнинг истиқболли йўналишларини билиши керак.

- тизим таркибига кирувчи элементлар, алоқа ва тескари алоқа, тузилмалар, тузилмалар тури ва шакллари, тизимларнинг фаолиятини ва ривожланишини характерловчи асосий тушунчаларни,  тизимли таҳлил методлари ва моделларини фарқлай олиши, ахборот тизимлар ва компьютерлар, ахборот тизимларида маълумотларни тасвирлаш ва ташкил этиш,   технологияларининг таъминоти, воситаларида ишлай олиш, мультимедиа технологиялари, тармоқ технологиялари, интернет технологияси ва унинг хизматларидан фойдалана олиш, дистанцион (масофавий) таълим технологиясидан фойдаланиш, ахборот – коммуникация технологиялари воситалари ва уларни таълим жараёнида қўллаш, ахборот – коммуникация технологиялари воситаларини яратиш, ўқув мақсадли электрон воситаларни яратиш ва фойдаланиш, интернет ресурслар ва улардан ўқув жараёнида фойдаланиш кўникмаларига эга бўлиши керак;

- тизимли таҳлил, тизимли таҳлил методлари ва моделлари:  ақлий ҳужум, экспертли баҳолаш, моделлаштириш ва бошқалар, фан ва техникада тизимли ёндошув, ахборот тизимлар ва компьютерлар, уларда маълумотларни тасвирлаш ва ташкил этиш йўллари,  ахборотли моделни яратиш босқичлари, маълумотлар моделининг турлари,  предмет соҳасининг концептуал модели,  ахборот технологияларининг замонавий воситалари, матнни қайта ишлаш, график, сонли ахборотлар, маълумотлар базаси ва банки, эксперт системалари, мультимедиа технологиялари, тармоқ технологиялари, интернет технологияси ва унинг хизматлари, дистанцион (масофавий) таълим технологияси, ахборот – коммуникация технологиялари воситалари ва уларни таълим жараёнида қўллаш педагогик дастурий воситалари, ахборот – коммуникация технологиялари воситаларини яратиш,ўқув мақсадли электрон воситаларни яратиш, ўқув муассасаси  ташкилий- бошқарув тизимини  автоматлаштириш, интернет ресурслар ва улардан ўқув жараёнида фойдаланиш, ахборот – коммуникация технологиялари воситаларидан  таълим жараёнида фойдаланиш  малакаларига эга бўлиш керак.

 

Фаннинг ўқув режадаги бошқа фанлар билан ўзаро боғлиқлиги, услубий жиҳатидан узвийлиги ва  кетма-кетлиги

 

Дастурни амалга ошириш ўқув режасидаги режалаштирилган назарий информатика, маълумотлар базаси ва уларни бошқариш тизимлари,  алгоритмлаш ва дастурлаш тиллари, Компьютер тармоқлари фанларидан олинган  назарий ва амалий  билимларга таянади.

 

Фаннинг  таълимдаги ўрни

 

«Ахборот тизимлари ва технологиялари» фани умумкасбий фанлардан бири бўлиб, информатика таълими соҳаси доирасидаги предметларни ўқитиш усулларини ёритиб беради. Тингловчиларнинг информатикадан муҳим тушунчалар тизимини ўзлаштиришларини, фанга оид кўникма ва малакаларни эгаллашларини таъминлайди. Бу кўникма ва малакалар фаннинг бошқа бўлимларини муваффақиятли ўзлаштиришга замин ҳозирлайди. «Ахборот тизимлари ва технологиялари» фанини ўрганиш тингловчиларни ахборот тизимларига доир масалаларни мустақил ва онгли хал этишга тайёрлаш, шунингдек, таълим ва тарбия назарияси ва амалиётни мустақил ўрганишни давом эттириш учун, янги нашр этилган методик адабиётларни ўқиш учун, тажрибасини таркибий баҳолаш ва умумлаштириш учун зарур бўлган кўникмалар билан қуроллантиради.

 

Фанни ўқитишда фойдаланиладиган замонавий ахборот ва  педагогик технологиялар

 

«Ахборот тизимлари ва технологиялари» фани тингловчида дарсликлар, ўқув-услубий қўлланмалар, маъруза матнлари, электрон материаллардан фойдаланиш, замонавий ахборот  ва педагогик технологияларни қўллаш, интерфаол усулларни, таълимий воситаларни таълим жараёнига тадбиқ этишда муҳим таълимий аҳамиятга эга.

 

АСОСИЙ ҚИСМ

 

1-мавзу. Тизимтушунчасиваунингтурлитаърифлари, тизимвамуҳитмуносабатлари, тизимтаркибигакирувчи элементлар, алоқаватескариалоқа
(2соат маъруза).

 

Тизим тушунчаси ва унинг турли таърифлари, тизим ва муҳит муносабатлари, тизим таркибига кирувчи элементлар, алоқа ва тескари алоқа воситалари ҳақида тушунчага эга бўлиш.

 

2-мавзу. Тизимларнингфаолиятини ва ривожланишини характерловчи асосийтушунчалар: ҳолати, ўзинитутиши, мувозанатлилиги, турғунлиги, ривожланиши, тизимларнингтаснифи (2 соат маъруза).

 

Тизимларнингфаолиятиниваривожланишинихарактерловчиасосийтушунчалар: ҳолати, ўзинитутиши, мувозанатлилиги, турғунлиги, ривожланиши, тизимларнингтаснифивақулайлигиҳақидатушунчага эгабўлиш.

 

3-мавзу. Ахбороттизимлари, ахбороттизимларинингтузилмасиватурлари (2 соат маъруза).

 

Ахбороттизимлари, ахбороттизимларинингтузилмасиватурлари, ахбороттизимларидамаълумотларнитасвирлашваташкил этишусуларини, маълумотлармоделинингтурлари.

 

4-мавзу. Ахборот тизимлар ва компьютерлар, ахборот тизимларида маълумотларни тасвирлаш ва ташкил этиш (2 соат маъруза).

 

Ахбороттизимларвакомпьютерлар, ахбороттизимларидамаълумотларнитасвирлашваташкил этишватизимтаркибигакирувчи элементлар, алоқаватескариалоқа, тузилмалар, тузилмалартури.

 

5-мавзу. Ахборотларни излаш ва танлаш тамойиллари,  маълумотларнинг ахборотли моделлари (2 соат маъруза).

 

Ахборотларни  излаш ва танлаш тамойиллари,  маълумотларнинг ахборотли моделлари ҳақида умумий маълумотлат олиш ав таҳлилш усуллари.

 

6-мавзу. Технологиятушунчаси, ахбороттехнологияларивауларнингтурлари
(2 соат маъруза).

 

Технологиятушунчаси, ахбороттехнологияларивауларнингтурлари, автоматлаштирилганахбороттизимлариватаълимдаахборотвакоммуникациятехнологиялариҳақидатушунчага эгабўлиш.

 

7-мавзу. Ахбороттехнологияларинингривожланишбосқичлари (2 соат маъруза).

 

Ахбороттехнологияларинингривожланишбосқичлари, ахборот – коммуникациятехнологияларивоситаларивауларнитаълимжараёнидақўллашимкониятлари, шахснингтаълим, тарбиясиваривожланишидазамонавийахбороттехнологияларивапедагогикдастурийвоситалари.

 

8-мавзу. Ахбороттехнологияларинингтаъминоти (2 саоат амалий).

 

Ахбороттехнологияларинингтаъминоти, ахборот – коммуникациятехнологияларивоситаларидантаълимиймақсадлардасамараливахавфсизфойдаланишнингпедагогик-эргономикшартшароитлари, информатикаваахбороттехнологияларихонасигақўйиладиганталаблар.

 

9-мавзу. Замонавийахбороттехнологиявоситалари (2 соат амалий).

 

Замонавийахбороттехнологиявоситалари, замонавийахбороттехнологиявоситалари, матнниқайтаишлаштехнологиясиваунингдастурийвоситалари, графикахборотларбиланишлаштехнологиясиваунингдастурийвоситалари.

 

10-мавзу. Маълумотларбазасивабанкиҳақидамаълумотлар (2 соат амалий).

 

Маълумотларбазасивабанкиҳақидамаълумотлар, тўплаш, сақлашҳақидатушунчага эгабўлиш.

 

11-мавзу. Экспертсистемалариҳақидамаълумотлар, мультимедиатехнологиялари, тармоқтехнологиялари (2 соат амалий).

 

Экспертсистемалариҳақидамаълумотлар, мультимедиатехнологиялари, тармоқтехнологиялариниахбороткоммуникационтехнологияларбиланбоғлаш.

 

12-мавзу. Интернеттехнологиясиваунингхизматлари, дистанцион (масофавий) таълимтехнологияси (2 соат амалий).

 

Интернеттехнологиясиваунингхизматлари, дистанцион (масофавий) таълимтехнологияси.

 

13-мавзу. Ахборот – коммуникация технологияларивоситаларидан таълим жараёнида фойдаланишнинг истиқболли йўналишлари ва келажаги (2 соат амалий).

 

Ахборот–коммуникация технологиялари воситаларидан  таълим жараёнида фойдаланишнинг истиқболли йўналишлари ва келажаги ҳақидаги билим, кўникма ва малакаларни шакллантириш.

 

14-мавзу. Электрон ўқув-методик материаллар  мажмуаси, унинг тузилмаси ва таркиби (2 соат амалий).

 

Электрон ўқув-методик материаллар  мажмуаси, унинг тузилмаси ва таркиби ҳақида умумий маълумотга эга бўлиш.

 

15-мавзу. Таълимий  интернет ресурслар ва улардан ўқув жараёнида фойдаланиш
(2 соат амалий).

 

Таълимий  интернет ресурслар ва улардан ўқув жараёнида фойдаланиш, жараёнида ўқув адабиётлар ва манбаларни кўчириб олиш.

 

16-мавзу. Ўқув-тарбия жараёнининг ахборот-методик таъминотини ва ўқув муассасаси  ташкилий- бошқарув тизимини  автоматлаштириш (2 соат амалий).

 

Ўқув-тарбия жараёнининг ахборот-методик таъминотини ва ўқув муассасаси  ташкилий- бошқарув тизимини  автоматлаштириш соҳаси ҳақида тушунчага эга бўлиш.

 

17-мавзу. Шахснинг таълим, тарбияси ва ривожланишида замонавий ахборот технологиялари ва  педагогик дастурий воситалари (2 соат лаборатория иши).

 

Шахснинг таълим, тарбияси ва ривожланишида замонавий ахборот технологиялари ва  педагогик дастурий воситалари асосида назарий ва амалий машғулот олиб бориш.

 

18-мавзу. Ахбороттизимларидамаълумотларнитасвирлашваташкил этиш
(2 соат лаборатория иши).

 

Ахбороттизимларидамаълумотларнитасвирлашваташкил этиш, ахбороттизимларинингтузилмасиватурлари, ахбороттизимларвакомпьютерлар, ахбороттизимларидамаълумотларнитасвирлашваташкил этиш,  ахборотларниизлашватанлаштамойиллари.

 

19-мавзу. Ахборотларниизлаш,  маълумотларнингахборотлимоделларибиланишлаш (2 соат лаборатория иши).

 

Ахборотларниизлаш,  маълумотларнингахборотлимоделларибиланишлашвауниамалгақўллаш.

 

20-мавзу. Автоматлаштирилган ахборот тизимлари (2 соат лаборатория иши).

 

Автоматлаштирилган ахборот тизимлари. маълумотлар моделининг турлари, предмет соҳасининг концептуал модели.

 

21-мавзу. Замонавий ахборот технология воситалари билан танишиш
(2 соат лаборатория иши).

 

Замонавий ахборот технология воситалари билан танишиш кўникмасига эга бўлиш.

 

22-мавзу. Видеопроектор қурилмалари билан ишлаш
(2 соат лаборатория иши).

 

Электрон доска, видеопроектор ва ҳоказо қурилмалари билан ишлаш.

 

23-мавзу. Мультимедиа воситалари билан ишлаш (4 соат лаборатория иши).

 

Мультимедиа воситалари билан ишлаш.

 

24-мавзу. Бошқарувда ахборот технологиялари (2 соат лаборатория иши).

 

Бошқарувда ахборот технологияларини амалда қўллай олиш.

 

25-мавзу. Wеb камера,  CD-RОМ, DWD-RОМ ва бошқа қурилмалар билан ишлаш
(4 соат лаборатория иши).

 

Wеb камера, CD-RОМ, DWD-RОМ, USB модемлар  ва бошқа қурилмалар  билан ишлаш.

 

26-мавзу. PageMaker дастури ва улар билан ишлаш (2 соат лаборатория иши).

 

Page Maker дастури ва улар билан ишлаш ва амалга татбиқ этиш.

 

27-мавзу. Тадқиқот ва лойиҳалашда ахборот технологиялари
(2 соат лаборатория иши).

 

Тадқиқот ва лойиҳалашда ахборот технологиялари, ва  педагогик дастурий воситалари, ахборот – коммуникация технологиялари воситаларини яратиш ва ўқув-тарбия жараёнида қўллашнинг  дидактик асослари.

 

28-мавзу. МS Аccеss дастурида маълумотлар базасини ташкил этиш
(2 соат лаборатория иши).

 

МSАccеss дастурида маълумотлар базасини ташкил этиш молия, таълим ва ҳоказо соҳаларда қўллаш.

 

Фойдаланиладиган асосий дарслик ва ўқув қўлланмалар, электрон таълим ресурслари ҳамда қўшимча адабиётлар рўйхати

 

Асосий дарслик ва ўқув қўлланмалар

 

1.     Симонович С.В. Информатика базовый курс: Учебник для вузов. 3-е изд. Стандарт 3-го поколения. Спб.: Питер, 2012, 640с.

2.     Федотова Е.Л. Информационные технологии и системы: Учебное пособие. М.: ИД. "Форум": ИНФРА, М., 2013, 352с.

 

Қўшимчаадабиётлар

 

1.     Закирова Ф.М. и др. Информатика и информационные технологии.   Ташкент: Алокачи,  2007.

2.     Б.Болтаев, А.Азаматов, Б.Хуррамов ва бошқалар. “Office дастурлари сериясидан”. Китоб–II. Тошкент, 2015 йил.

1-мавзу. Тизимтушунчасиваунингтурлитаърифлари, тизимвамуҳитмуносабатлари, тизимтаркибигакирувчи элементлар, алоқаватескариалоқа
(2соат маъруза)

Режа:

1.     Тизим тушунчаси

2.     Автоматизациялашган лойиҳалаш тизими

3.     Алоқа ва тескари алоқа

 

Тизим тушунчаси ва унинг турли таърифлари, тизим ва муҳит муносабатлари, тизим таркибига кирувчи элементлар, алоқа ва тескари алоқа воситалари ҳақида тушунчага эга бўлиш.

«Тизим»- юнонча «sustema» сўзидан келиб чиққан бўлиб, ўзаро боғланган ва белгиланган яхлитлик, бирликни ташкил қилувчи қисмлар ёки кўпгина элементлардан ташкил топган бир бутунликни билдиради.

қуйидаги хусусиятлар тизимга мос келади:

v    Мураккаблик;

v   Бўлинувчанлик;

v   Яхлитлик;

v   Элементлар кўп турлиги ва улар табиатининг хилма хиллиги;

v   Таркиблаштирилганлиги.

Тизимнинг мураккаблиги- унга кирувчи таркибий қисмларнинг кўплиги,  уларнинг таркибий ўзаро боғлиқлиги, ишлаб чиқариш ва ташқи алоқаларнинг  мураккаблиги щамда ўсувчанлигига боғлиқ.

 Тизимнинг бўлинувчанлиги- унинг белгиланган аломати бўлиб ажратилган, аниқ мақсадлар ва вазифаларга жавоб берувчи бир қатор элиметнлардан иборатлигини билдиради.

Тизимнинг яхлитлиги-тизимнинг кўпгина элиметнлари фаолият юритиши ягона мақсадга йўналтирилганлигини билдиради.

Тизим элементларининг кўп турлилиги ва улар табиатининг хилма хиллиги уларнинг вазифаий ўзига хослиги ва автономлиги билан боғлиқ.

Тизимнинг таркиблаштирилганлиги-тизим ишлаб чиқаришдаги элиметнлар ўртасида ўрганилган алоқалар ва муносабатлар мавжудлиги, тизим  элиметнларининг иерархик (шажарали) поғоналари бўлган тақсимланишини белгилаб беради.

Тизим деганда – бир пайтда бир бутун бўлган ихтиёрий объект ва шу билан бирга қўйилган мақсадларга эришиш учун ўзаро бир-бирига боғлиқ бўлган ва биргаликда ҳаракатланувчи турли хилдаги элементлардан иборат мажмуа тушунилади.

Қуйидаги жадвалда ана шундай тизимларга бир нечта мисоллар келтирилган.

 

№	Тизим	Тизим элементлари	Тизимнинг асосий мақсади
1	Ишлаб чиқариш корхоналари	Одамлар ишлаб чиқариш асбоб ускуналари, материаллар, бинолар ваҳ.к.	Махсулотни ишлаб чиқариш
2	Компьютерлар	Электрон ва электромеханик асбоб-ускуналар элементлари алоқа линиялари ва шу кабилар	Берилганларга ишлов (берил­ганлар устида алгебраик ман­тиқ амалларини бажариш)берилади ва натижасида ахборот қайта ишланади
3	Телекомму- никацион тизимлар	Компьютерлар, модемлар, кабел­лар, симлар, тармоқнинг прог­рам­ма таъминоти, тармоқнинг математик таъминоти, тармоқ­нинг лингвистик таъминоти ваҳ.к.	Ахборотни узатиш
4	Ахборот тизими	Компьютерлар, компьютер тармоқлари, инсонлар, прог­рамм­а таъминоти, математик таъминот	Профессионал даражадаги ахборотларни ишлаб чиқиш

 

Ахборот тизими (АТ)деганда – восита, усуллар ва инсонларнинг ахборотни тўплаш, сақлаш, қайта ишлаш ва узатиш учун ўзаро боғланган ва ҳаракатланувчи тизим тушунилади. Замонавий ахборот тизимлари деганда, асосий восита сифатида шахсий компьютер тушунилади. Ваҳоланки, замонавий ахборот тизимлари main freim, яъни суперкомпьютерларда ҳам мавжуд бўлиши мумкин. Суперкомпьютер деганда, 1 секундда 10¹² дан ортиқ амални бажарувчи кўп процессорли компьютерлар тушунилади. Ахборот тизимлари корпоратив тарзда ҳам амалга оширилади, яъни бирорта катта ташкилот ичидаги ахборот тизими шаклида. Бу тизим махаллий ёки транснационал ахборот тизимлари ҳам бўлиши мумкин, бундай тизимлар интернет тармоғи орқали фаолият юритган ҳолатда бир нечта давлатларни қамраб олган ҳам бўлиши мумкин. Транснационал корпорациялар ана шундай ахборот тизимлари орқали фаолият юритади. Корпоратив ва транснационал ахборот тизимлари шахсий компьютерлар билан бир қаторда суперкомпьютерлардан ҳам фойдаланиши мумкин.

Қуйидаги жадвалда ахборот тизимларининг тарихи ва уларнинг мақсади турли даврлар бўйича келтирилган.

 

Давр	Концепция	АТтури	Фойдаланиладиган мақсадлар
1950-1960 йиллар	Ҳисобот ҳужжатларининг қоғоздаги оқимлари	Бухгалтерларнинг  электрон механик машиналарда хисоблаш ҳужжатларини қайта ишловчи ахборот тизими	Ҳужжатларни қайта ишлашдаги тезликни ошириш. Масалан: маошни ҳисоблаш учун хисоб-китобларни амалга ошириш
1960-1970 йиллар	Ҳисоботларни тайёрлашда асосий ёрдам	Ишлаб чиқаришдаги ахборотлар учун бошқарувчи ахборот тизимлари	Ҳисоботлар тайёрлашдаги жараённи тезлатиш
1971-1980 йиллар	Бошқарувчи назоратни амалга ошириш	Қарор қабул қилувчи тизимларни қўллаб қувватлаш. Олий тоифадаги бошқарувчилар учун тизимлар (автоматизация­лашган бошқарув тизими)	Энг рационал ечимни ишлаб чиқариш
1980-2000 йиллар	Ахборот стратегик ресурс. Бозор иқтисодиёти шароитида Рақобатни таҳминлайдиган асосий манба	Стратегик ахборот тизимлари. Уларнинг турли  таъминловчи­ла­ри (автоматизацияланган лойи­ҳалаш тизими, эксперт тизимлари, автоматизацияланган ишчи ўринлари, берилганлар базасини бошқариш тизимлари)	Фирмалар, хусусий корхоналар ва давлат корхоналарининг Рақобатбардошлик вазиятида яшаб қолиши
2001 йилдан шу кунгача	Ахборот давлат учун жуда муҳим стратегик ресурс сифатида қаралиши	“Электрон давлат”ни таъминловчи ахборот  тизимларининг яратилиши	Давлат органлари, корхоналари, хусусий ва ихтиёрий бошқа турдаги корхоналар учун максимал тарзда ахборот захираларига йўл очишва тескари алоқани ўрнатиш

         

Автоматизациялашган лойиҳалаш тизими деганда – компьютерни техник махсулотларни лойиҳалашда қўллаш – лойиҳалаш жараёнидаги масалаларни мулоқат асосида яратиш, лойиҳалаштириладиган объектни моделлаштириш ва техник хужжат­ларини тайёрловчи тизим тушунилади.

Масалан: автомобилларни лойиҳалаш, уйларни лойиҳалаш тизими, самолётларни лойиҳалаш тизими ва ҳ.к.

          Ахборот тизимлари тури аслида иккига бўлинади:

1.     Автоматлашган тизимлар.

2.     Автоматизациялашган тизимлар.

Автоматлашган тизимларда– тизимнинг ишлаш жараёнида инсон иштирок этмайди. Автоматизациялашган тизимларда эса– тизимбилан инсоннинг мулоқот қила олиши назарда тутилади.

Эксперт тизимлари сунъий тафаккур тизими бўлиб, соҳа бўйича йирик мутахас­сисларнинг билимларини, қоида ва хулоса механизмларининг мажмуасидан иборат билимлар базасида шакллантирган ва фойдаланувчи келтирган фактлар асосида  вазиятни таниш, ташхис қўйиш, ечимни ифодалаш ёки ҳаракатни танлаш учун таклиф киритиш амалларини бажариш асосида эксперт сифатида хулоса чиқара олиш имконига эга.

Автоматизацияланган ишчи ўринлари деганда – маълум бир мутахассис­нинг ўзининг функционал вазифаларини автоматизациялаш учун зарур бўлган шахсий программа ва техник воситалар мажмуаси тушунилади. Масалан, олий ўқув юртларидаги талаба-сессия, талаба-контракт, талаба-ётоқхона, талаба-стипендия, мактаб директори ва ўқув жараёни бўйича унинг муовини, коллеж ва лицейларни бошқаришда хизмат қилувчи ишчи ўринларини автоматиза­циялашган ҳолатла­рини мисол қилиш мумкин.

          Берилганлар базасини бошқариш тизими деганда – берилганларни йиғиш, улар устида турли амалларни бажариш, узатиш, сўровларни бажариш ва қайта ишлаш жараёнларини ўз ичига олувчи берилганлар базасини бошқарувчи тизим тушунилади. Ушбу тизим ҳар қандай ахборот тизимининг асосий қисми бўлиб ҳисобланади.

          Электрон давлат (ҳукумат) деганда – давлатнинг бошқарув тизимида тўлиқ равишда ахборот ресурсларидан икки томонлама фойдаланишни амалга оширувчи бир қанча қисмлардан тузилган йирик АТ тушунилади.

 

Тест саволлари:

 

1.Тизим нима?

А.* Ахборотни сақлаш, излаш, турларга ажратиш, униқайта ишлаш принциплари, усуллари, воситалари

Б. Ахборотларни йиғиш, сақлаш, узатиш,қайта ишлаш усул ва восиаталари мажмуини

C. Ягона мақсад йўлида, бир вақтнинг ўзида ҳам яхлит, ҳам ўзаро боғланган тарзда фаолият кўрсатадиган бир нeча турдаги eлeмeнтлар.

Д. тўғри жавоб йўқ

2.Ахборот тизими eлeмeнтларигақайсилари киради?

А. Одамлар,қурилмалар. Матeриаллар, бино..

Б. *Компютeрлар, Компютeр тармоқлари, одамлар, ахборот, дастурий таъминотлар..

C. Элeктрон ва Элeктромeханикқурилмалар..

Д. Коммуникация воситалари, eлeмeнтлари, алоқа каналлари.

 

2-мавзу: Тизимларнингфаолиятиниваривожланишинихарактерловчиасосийтушунчалар: ҳолати, ўзинитутиши, мувозанатлилиги, турғунлиги, ривожланиши, тизимларнингтаснифи (2 соат маъруза)

 

Режа:

1.     Ахборот таъминоти

2.     Техник таъминот

3.     Математик таъминот

4.     Программа таъминот

 

Ахборот тизимининг асосий таркиби қисм-тизимлардан иборат. Қисм-тизим – бу тизимнинг қайсидир аломати бўйича ажратилган бўлагидан иборат. Ахборот тизимининг умумий тузилишини қўлланиш соҳасидан қатъий назар, қисм-тизимларнинг мажмуаси сифатида қараш мумкин. Бу ҳолатни синфлашнинг тузилма аломати, қисм-тизимларни эса таъминловчилар деб аташ мумкин. Шундай қилиб, ихтиёрий ахборот тизимининг тузилишини таъминловчи ва функционал қисм-тизимларнинг мажмуаси сифатида қараш мумкин.

Ахборот тизимларини таъминловчи қисм-тизимларига – ахбо­рот, техник, математик, программа, лингвистик, ташкилий, услубий ва ҳуқуқий таъминотлар киради.

Ахборот таъминоти қисм-тизимининг вазифаси, бошқарув қарорларини қабул қилиш учун ўз вақтида ишончли ахборотни шакллантириш ва чиқаришдан иборат.

Ахборот таъминоти — ташкилотдаги айланиб юрувчи ахборотларни синфлаш ва кодлаш, ягоналаштирилган хужжатлар тизими, ахборот оқимлари чизмаси, ҳамда ББ қуриш услубиятининг ягона мажмуасидир.

Ягоналаштирилган хужжатлар тизими (ЯХТ) давлат, вилоят/худуд ва соҳалар даражасида яратилади. ЯХТнинг асосий мақсади – жамиятдаги турли ишлаб-чиқариш соҳалари бўйича кўрсаткичларни ўзаро таққослашни таъминлашдан иборат. Бунинг учун стандартлар яратилиши ва қуйидагиларга талаблар қўйилади:

•         ягоналаштирилган хужжатлар тизимига;

•         турли даражадаги бошқарув тизимларидаги хужжатларнинг ягоналашган шаклига;

•         реквизитлар ҳамда кўрсаткичларнинг таркиби ва тузилишига;

•         ягоналаштирилган хужжатлар тизимини жорий қилиш, юритиш ва рўйҳатдан ўтказишга.

Лекин,  ягоналаштирилган хужжатлар тизими мавжуд бўлгани билан, ташкилотлар тадқиқот қилинганда, доимий равишда бир қатор камчиликлар аниқланади:

•         қўлда ишлов бериладиган хужжатларнинг жуда катта ҳажмдалиги;

•         турли хужжатларда бир хил кўрсаткичларнинг такрорланиши;

•         катта ҳажмдаги хужжатлар билан ишлаш натижасида мутахассисларнинг бевосита бажариши керак бўлган ишлардан чалғиши;

•         баъзи кўрсаткичларнинг яратилиши, лекин ишлатилмаслиги ва ҳ.к.

Ана шу камчиликлардан ҳалос қилиш, ахборот таъминотини яратишдаги масалалар­дан бири бўлиб ҳисобланади.

Ахборот оқимларининг чизмаси – ахборот йўналиши ва унинг ҳажмини, ҳамда бирламчи ахборот яратилган жойни ва натижавий ахборотдан фойдаланишни акслантиради. Ана шундай чизмаларнинг тахлили ҳисобига ҳамма бошқарув тизимини такомиллаштириш чора-тадбирларини ишлаб чиқиш мумкин.

Ахборот ҳажмини аниқлаш ва уни майда деталларигача таҳлил қилган ҳолда, ахборот оқимлари чизмасини қуриш, қуйидагиларни таъминлайди:

•         такрорланувчи ва фойдаланилмайдиган маълумотларни йўқотишни;

•         маълумотни синфлаш ва рационал тақдимот қилишни.

Бунинг учун батафсил ахборот оқимлари ҳаракатининг ўзаро боғланиш масалалари пухта ҳал қилиниши керак. Бошқарув қарорларини қабул қилиш учун, қайси кўрсаткич­лар зурур, қайсилари зарур эмаслигини аниқлаш керак. Ҳар бир бажарувчига фақатгина фойдаланиши зарур бўлган ахборот етиб бориши керак.

Берилганлар базасини қуриш услубияти уларни лойиҳалаштиришдаги назарияга асосланиши зарур. Бу услубиятнинг концепциясини тушуниш учун амалиётда қўлла­нила­диган 2та асосий, кетма-кет амалга ошириладиган босқичлардаги ғояларни келтирамиз.

1- босқич:

•         ташкилотнинг тузилиши ва ўзига хос фаолиятини тушуниш;

•         ахборот оқимлари чизмасини қуриш;

•         хужжат айланишининг мавжуд тизимини тахлил қилиш;

•         ахборот объектлари ва уларга мос хоссалар ҳамда тайинланишини аниқловчи кўрсатгичларнинг таркибини (параметрлар, тавсифлар) аниқлаш.

2- босқич — фаолият соҳасининг 1- босқичида аниқланган берилганларнинг ахборот-мантиқий концептуал моделини яратиш. Бу моделда объектлар ва берилганлар орасидаги ҳамма алоқалар ўрнатилган ва улар оптималлашган бўлиши керак. Яратилган ахборот-мантиқий концептуал модел, берилганлар базасини қуришдаги фундамент бўлади.

Ахборот таъминотини яратиш учун зарур талаблар:

•         ташкилот бошқарув тизимидаги – мақсадлар, масалалар ва функцияларни аниқ тушуниш;

•         ахборот оқимларининг чизмасини тахлил қилиш учун – ахборот яратилган дақиқа­дан бошлаб, ундан бошқарув даражаларининг турли бўғинларида фойдалангунча кетган вақт оралиғидаги, ахборот ҳаракати аниқлаш;

•         хужжатлар алмашинуви тизимини такомиллаштириш;

•         синфлаш ва кодлаш тизимидан фойдаланиш;

•         ахборотлар орасидаги ўзаро боғланишни акслантирувчи концептуал ахборот-мантиқий моделини яратиш услубиятини билиш;

•         замонавий техник таъминот асосида, берилганлар базасини бошқариш тизимларининг компьютерлардаги фаолиятининг асосларини билиш.

Техник таъминот бу — ахборот тизимининг ишлаши учун зарур бўлган техник воситалар мажмуаси ҳамда уларнинг ва технологик жараёнларни тавсифловчи хужжатлардан иборат.

Техник воситалар мажмуасига:

•         ихтиёрий моделдаги компьютерлар;

•         ахборотни тўплаш, ишлов бериш, узатиш ва чиқариш қурилмалари;

•         берилганларни узатиш ва алоқа линиялари;

•         ташкилий техника ва ахборотни автоматик тарзда олувчи қурилмалар;

•           эксплуатацион материаллар ва бошқалар киради.

Хужжатлаштиришда бирламчи танланган техник воситалар, берилганларни технологик ишлови, технологик таъминот расмийлаштирилади. Хужжатлаштиришни шартли равишда 3 гурухга ажратиш мумкин: 

•         техник таъминот бўйича давлат ва соҳадаги стандартларни ўз ичига олувчи умумий тизим;

•         ҳамма босқичлар бўйича техник таъминотни яратишдаги услубиятлар мажмуаси­дан иборат махсуслашган тизим;

•         техник таъминот бўйича ҳисоблашларни олиб боришда ишлатиладиган норматив-маълумотли тизим.

Техник таъминотнинг шакллари:

•         марказлашган;

•         марказлашмаган;

•         қисман марказлашган.

Марказлашган ҳолатда, АТмэйнфреймларда ёки йирик серверларда фаолият юритади.

Марказлашмаган ҳолатда, функционал қисм-тизимлар бевосита ишчи ўринларда амалга оширилади.

Қисман марказлашган ҳолатда, техник таъминот ихтиёрий функционал қисм-тизим­лар ва ББни сақлаш учун шахсий компьютер ва  суперкомьютердан иборат тақсимланган тармоқлар асосида ташкиллаштирилади.

Математик таъминот – бу берилганларга ишловдаги математик усуллар, моделлар, алгоритмларнинг мажмуаси, тизимларни бошқаришнинг намунавий масалалари, оммавий хизмат кўрсатиш назарияси, ўйинлар назарияси ва ҳ.к. иборат.

Математик таъминот воситаларига:

•         бошқариш жараёнларини моделлаштириш воситалари;

•         бошқаришдаги намунавий масалалар;

•         математик программалаш, математик статистика, оммавий хизмат кўрсатиш назарияси ва бошқа усуллар киради.

Программа таъминоти – бу фойдаланувчиларга йўналтирилган ва ахборотларга ишлов беришнинг намунавий масалаларини ечишга мўлжалланган программалар мажмуасидан иборат.

Программа таъминотига – тизимдаги умумий ва махсус программа махсулотлари, ҳамда программаларни ишлатиш бўйича техник хужжатлар киради.

 

АТдагиумумий программатаъминотига – ахборот ишловида намунавий масалалар­ни ечиш учун фойдаланувчиларга мўлжалланган программалар мажмуаси киради. Бу программалар мажмуаси компьютерларнинг функционал имкониятларини кенгайти­риш, берилганлар ишлови жараёнини назорат қилиш ва бошқариш учун  ишлатилади.

Тизимдаги махсус программатаъминоти, аниқ АТни яратиш жараёнида тузилган программалар мажмуасидан иборат. Унинг таркибига аниқ объект фаолияти моделини турли даражадаги мосликларда акслантиришни амалга оширувчи амалий программалар пакетикиради.

Программа махсулотини яратишдаги техник хужжатлар масалалар тавсифи, алго­ритм­­лаш топшириқлари, иқтисодий-математик моделлар ва назорат мисолларидан ибо­рат бўлади.

Лингвистик (онтологик) таъминот – бу келишилган қоидалар, услублар, луғатлар, юқори даражадаги алгоритмик тиллар мажмуасидан иборат бўлиб, берилганларни бошқариш ва амалларни бажаришда мутахассислар, яратувчилар ва фойдаланувчилар учун ягона тилда гапириш имкониятини яратади. Бу восита ҳамда ушбу ахборот тизимида ишлатилган атамалар мажмуаси ёрдамида программа, техник ва ахборот таъминоти билан мулоқат қилинади.

 

Услубий таъминот — АТнияратиш вафаолияти жараёнида ходим­лар­нинг техник воситалар ва АТ модулларининг ўзаро ҳаракатларини йўлга солувчи техник ва технологик усуллар мажмуасидан иборат.

 

Ташкилий таъминот — АТнияратиш вафаолияти жараёнида ходим­лар­нинг техник воситалар билан алоқасини тартибловчи воситалар мажмуасидан иборат.

Ташкилий таъминот қуйидаги функцияларни амалга оширади:

•         ташкилотдаги мавжуд бошқариш тизимини тахлил қилиш, қаерда АТдан фойдала­ниш ва автоматизациялаш учун масалалар тўпламини аниқлаш;

•         АТ лойиҳалашдаги техник топшириқларни ўз ичига олган компьютерда ечилади­ган масалар ва унинг самарадорлигини таъминловчи  техник-иқтисодий  асослар.

Ташкилий таъминот, лойиҳани яратишдан олдинги объектни ўрганиш жараёнидаги, ББ яратишдаги 1- босқичдан аввал яратилади.

 

Ҳуқуқий таъминот — АТни  яратиш, ҳуқуқий мақом ва фаолияти бўйича ҳуқуқий нормаларнинг мажмуаси бўлиб, ахборотни олиш, ўзгартириш ва фойдаланиш тартибла­рини белгилайди.

Ҳуқуқий таъминотнинг асосий мақсади қонунчиликни мустаҳкамлашдан иборат.

Ҳуқуқий таъминот таркибига қонунлар, фармонлар ва фармойишлар, ҳокимият органла­рининг қарорлари, буйруқлари ва йўриқномалари, ҳамда вазирлик, корхона, ташкилот ва махаллий ҳокимият органларининг норматив хужжатлари киради.

Ҳуқуқий таъминотни, ихтиёрий АТнинг фаолиятини тартибловчи умумий қисм ва аниқ бир тизимнинг фаолиятини тартибловчи махаллий қисмга ажратиш мумкин. АТ фаолиятини тартибловчи босқичлар:

•         АТнинг мақоми;

•         ходимларнинг ҳуқуқлари, мажбуриятлари ва жавобгарликлари;

•         бошқариш жараёнининг алоҳида турларининг ҳуқуқий нормалари;

•         ахборотни яратиш, фойдаланиш ва бошқалар.

 

Тест саволлари:

 

1. Фактографик тизим нима?

А.* Кўриниши содда вақўйилган масалаларга ягона, аниқ ечимни кўрсата оладиган тизим

Б. Ягона, аниқ ечимни кўрсата оладиган, тeхник воситалари билан ишлайдиган  тизим

C. Тўғри жавоб йўқ

Д. Коммуникация воситалари, eлeмeнтлари, алоқа каналлари

 

2. Қуйидагилардан қайси бири тўғри ?

А. Ахборотнинг ёзув кўринишида ифодаланиши хабар дeб тушуниш мумкин.

Б.* Узлуксиз сигналларни кодлаш учун узилишли кўринишга ўтказиш шарт eмас.

C. Ҳарқандай хабарни физик катталик сифатида ифолаш мумкин

Д. Тўғри жавоб йўқ

 

3-мавзу. Ахбороттизимлари, ахбороттизимларинингтузилмасиватурлари (2 соат маъруза)

Режа:

1.   Ахборот тизими тушунчаси

2.   Ахборот тизимлари ва уларнинг таркиби

 

          Ахборот тизимлари жамият пайдо бўлган пайтдан бошлаб мавжуд бўлган, чунки ривожланишнинг турли босқичларида жамият ўз бошқаруви учун тизимлаштирилган, олдиндан тайёрланган ахборотни талаб этган. Бу,  айниқса ишлаб чиқариш жараёнлари – моддий ва номоддий неъматларни ишлаб чиқариш билан бојлиқ жараёнларга тегишлидир.  Айнан ишлаб чиқариш жараёнлари ривожланиб бориши билан бошқариш ҳам мураккаблашадики, ўз навбатида, у ахборот тизимларини такомиллаштириш ва ривожлантиришни рајбатлантиради.

          Ахборот тизими–бошқариш функциясини амалга ошириш учун объект ҳақидаги ахборотни йијиш, сақлаш, узатиш ва қайта ишлаш бўйича маълумотлар, техник ва коммуникациявий тизимни ўз ичида намоён этади.   

          Қўлллаш соҳасидан қатъий назар, ахборот тизимлари таъминлаш турлари деб аталадиган таркибий қисмлар (комнонентлар) тўпламини ўз ичига олади. Уларни дастурий, техник, хуқуқий, ахборот,   ташкилий,  математик ва лингвистик таъминотларга ажратилиши қабул қилинган. Шулардан энг асосийларини яққолроқ,  кўриб чиқамиз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3-расм. Ахборот тизимидаги жараёнлар

 

Ахборот таьминоти – ахборот тизимлари ички машина ахборот базасини яратишнинг таснифлаш ва кодлаштириш тизимлари, хужжатлаштиришнинг унификациялашган тизимлари, хужжат айланмаси ва хужжатлар шакли услубларини рационал холга келтиришни ўз ичига олган ахборотни жойлаштириш ва ташкил қилишбўйича услублар ва воситалар йијиндисидир. Қабул қилинадиган бошқарув қарорларининг ишончлилиги ва сифати кўп жиҳатдан ишлаб чиқилган ахборот таъминоти сифатига боғлиқ.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4-расм. Ахборот тизимининг структураси

 

Дастурий таьминот – ҳисоблаш техникаси воситасида маълумотларни қайта ишлаш тизими (МҚИТ)ни яратиш ва фойдаланиш дастурий воситалари йигиндисидир. Дастурий таъминотлар таркибига базавий (умумтизимли) ва амалий (махсус) дастурий маълумотлар киради.

Техник таъминот маълумотларни қайта ишлаш тизимини функциялаштириш учун қўлланувчи техник воситалар комплексидир,   маълумотларни қайта ишловчи, намунавий операцияларни амалга   оширувчи қурилмаларни ўз ичига олади, турли синфлардаги ЭҲМдан  ташқарида ҳам (ахборотни йијиш, руйхатдан ўтказиш, бошлонјич  босқичида қайта ишлаш, ташқи (периферия) техник воситалари, турли хил оргтехника, телекоммуникация ва алоқа воситалари).

Ҳуқуқий таъминот ахборот тизимини яратиш ва функциялаштиришни тартибга солувчи ҳуқуқий меъерлар йијиндисини ўзида   намоён этади. Ахборот тизимини қайта ишлашнинг ҳуқуқий таъминоти AT буюртмачиси ва тайерловчиси ўртасидаги шартномавий ўзаро муносабатлар меъерий актлари, четга чиқишларнинг   ҳуқуқий тартибга солинишини ўз ичига олади. МҚИТ ишлашининг ҳуқуқий таъминоти: ҳисоблаш техникасини қўллаш ёрдамида олинадиган хужжатларга ҳуқуқий куч жихатини бериш шарт  шароитлари; бу техник воситаларда ишловчи шахс мажбурияти   ва масъулияти,  шу жумладан ахборотни ўз вақтида ва аниқ қайта   ишлаши ҳуқуқлари; ахборотдан фойдаланиш қоидалари ва унинг   ишончлилиги бўйича бахсларни ҳал этиш тартиби ва бошқаларни ўз ичига олади.

Лингвистик таьминот инсон ва ЭҲМ мулоқотини ишлаб чиқиш ва таъминлаш самарадорлигини ошириш учун МҚИТ ни   яратиш ва фойдаланишнинг турли босқичларида ишлатиладиган   тил воситалари йигиндисини ўзида намоён этади.

Ахборот тизимининг тури у қандай манфаатлар ва бошқарувнинг қандай даражада хизмат қилаётганига боғлиқ.

Ахборот тизими (АТ) деганда – восита, усуллар ва инсонларнинг ахборотни тўплаш, сақлаш, қайта ишлаш ва узатиш учун ўзаро боғланган ва ҳаракатланувчи тизим тушунилади. Замонавий ахборот тизимлари деганда, асосий восита сифатида шахсий компьютер тушунилади. Ваҳоланки, замонавий ахборот тизимлари main freim, яъни суперкомпьютерларда ҳам мавжуд бўлиши мумкин. Суперкомпьютер деганда, 1 секундда 10¹² дан ортиқ амални бажарувчи кўп процессорли компьютерлар тушунилади. Ахборот тизимлари корпоратив тарзда ҳам амалга оширилади, яъни бирорта катта ташкилот ичидаги ахборот тизими шаклида. Бу тизим махаллий ёки транснационал ахборот тизимлари ҳам бўлиши мумкин, бундай тизимлар интернет тармоғи орқали фаолият юритган ҳолатда бир нечта давлатларни қамраб олган ҳам бўлиши мумкин. Транснационал корпорациялар ана шундай ахборот тизимлари орқали фаолият юритади. Корпоратив ва транснационал ахборот тизимлари шахсий компьютерлар билан бир қаторда суперкомпьютерлардан ҳам фойдаланиши мумкин.

  1. Асосий таърифлар.

1) ахборотлар тизимларини (АТ) ташкил этиш ва уларда маълумотларни тасвирлаш усуллари

2) ахборотлар тизимларида ахборотларни кидириш ва танлаб олиш тамойиллари

3) ахборотлар тизимлари билан ишлаш асослари.

Ахборотлар тизими деганда биз катта хажмдаги ахборотлар массивлари билан иш олиб борадиган тизимни тушунамиз.

  Матнларни кайта ишлайдиган, электрон жадвалларни кайта ишлайдиган дастурлар кичик ахборотлар тизимига мисол була олади.

 Объектив борликдаги ходисалар, жараенлар, предметларҳақидаги катта хажмдаги ахборотлар массиви маълумотларбазаси дейилади.

Демак, ахборотлар тизими маълумотлар базаси устида иш олиб боради. Маълумотлар базаси эса ишлаб чиқаришнинг, фаннинг, умуман инсон хает-фаолиятининг маълум бир соҳаси бўйича тузилади. Масалан, иктисодиет йуналиши бўйича укитиладиган фанлар руйхати, 2-поликлиника ердамидан фойдаланувчи фукоралар ҳақидаги маълумотлар (фамилияси, исми,шарифи, жинси, тугилган йили, ишлаш жойи, конининг гурухи ва хоказолар).

Маълумотлар базаси баъзан маълумотлар банки деб хам юритилади.

Умумий холда, маълумотлар базаси еки маълумотлар банки тушунчалари компьютер боғлиқ булиши шарт эмас. Масалан, врач кабинетида когоз еки картон карточкаларда ташкил этилган беморлар картотекаси компьютер ердамида кайта ишланмайди, лекин маълумотлар базасига еки маълумотлар банкига мисол була олади. Аммо, имконият борича, маълумотлар базаси шахсий компьютерларда тузилса, керакли маълумотни кидириш ва топиш анча осонлашади.

 Маълумотлар базасини компьютер ердамида кайта ишлашни осонлаштириш учун уни тузиш жараенида қандайдир коидаларга риоя қилиш керак булади. Бу ерда икки хил ендашиш булиши мумкин.

1) маълумотлар базасининг тузилишиҳақида келишиб олиш. Масалан, хар йили қабулвақтида шахсий компьютерда хужжат топширган абитуриентларҳақидаги маълумотлар базаси тузилади (абитуриентларнинг фамилияси, исми, шарифи, урта мактабни тугатган йили, аттестатининг номери, вилояти, тумани, жинси ва хоказо). Бу маълумотлар базаси хужжат топширилган сана ва вақтбўйича тузилади.

2) маълумотлар базаси исталган тартибда тузилади, лекин бу холда маълумотларни кайта ишлаш алгоритмларини ишлаб чикиш керак булади. Масалан, хужжат топширган абитуриентлар руйхати исталган тартибда тузилган булсин. У холда бу маълумотларни хужжат топширилган сана ва вақти бўйича кайта ишлаб чикадиган алгоритмини тузиш керак булади.

Ахборот тизими тушунчаси

Ахборот тизими жамият пайдо бўлганидан  бошлаб мавжуд бўлган, чунки ривожланишнинг турли босқичида жамият ўз бошқаруви  учун тизимлаштирилган, олдиндан тайёрланган  ахборотни талаб этади. Бу, айниқса, ишлаб чиқариш жарарёнлари- моддий ва номодий мащсулотларни ишлаб чиқариш билан боғлиқ  жараёнларга тегишлидир. Улар жамият ривожи учун мущим ащамиятга эга. Бу орқали ишлаб чиқариш жарарёнлари тезроқ такомиллашиб боради.  Илмий адабиётларда «тизим», «бошқарув тизими», «бошқарувнинг автоматлаштирилган тизими»«автоматлаштирилган ахборот тизимлари» атамаларидан кўп фойдаланилади.

«Тизим»- юнонча «sustema» сўзидан келиб чиққан бўлиб, ўзаро  боғланган ва белгиланган яхлитлик, бирликни ташкил қилувчи қисмлар ёки кўпгина элементлардан ташкил топган бир бутунликни билдиради.

қуйидаги хусусиятлар тизимга мос келади:

v    Мураккаблик;

v   Бўлинувчанлик;

v   Яхлитлик;

v   Элементлар кўп турлиги ва улар табиатининг хилма хиллиги;

v   Таркиблаштирилганлиги.

Тизимнинг мураккаблиги- унга кирувчи таркибий қисмларнинг кўплиги,  уларнинг таркибий ўзаро боғлиқлиги, ишлаб чиқариш ва ташқи алоқаларнинг  мураккаблиги щамда ўсувчанлигига боғлиқ.

 Тизимнинг бўлинувчанлиги- унинг белгиланган аломати бўлиб ажратилган, аниқ мақсадлар ва вазифаларга жавоб берувчи бир қатор элиметнлардан иборатлигини билдиради.

Тизимнинг яхлитлиги-тизимнинг кўпгина элиметнлари фаолият юритиши ягона мақсадга йўналтирилганлигини билдиради.

Тизим элиментларининг кўп турлилиги ва улар табиатининг хилма хиллиги уларнинг вазифаий ўзига хослиги ва автономлиги билан боғлиқ.

Тизимнинг таркиблаштирилганлиги-тизим ишлаб чиқаришдаги элиметнлар ўртасида ўрганилган алоқалар ва муносабатлар мавжудлиги, тизим  элиметнларининг иерархик (шажарали) поғоналари бўлган тақсимланишини белгилаб беради.

Ахборот тизими бошқарув хизматлари ходимларига ахборотли хизмат кўрсатувчи тизим сифатида ахборотларни жамлаш, сақлаш, узатиш ва ишлаб чиқиш бўйича технологик вазифани бажаради.

Жамиятни ахборотлаштиришнинг замонавий даражаси иқтисодий объектларнинг турли-туман ахборот тизимларида энг янги техник, технологик, дасутурий воситалардан фойдаланишни тақазо этади.

қўлланиш сощасига кўра ахборот тизимлари қуйидагиларга бўлинади:

v техник ахборот  тизимлари;

v иқтисодий ахборот тизимлари;

v ижтимоий сощалардаги ахборот тизимлари.

Ахборот тизимлари қўллаш сощасига тадбиқ қилиш натижасида қуйидаги масалаларини тез ва осон щал этишга имкон яратади:

v     математик услублар ва интеллектуал тизимларни тадбиқ этиш щисобига бошқарув топшириқларининг анча оқилона  натижаларини олиш;

v    автоматлаштириш щисобига  ходимларни ишини енгиллаштириш;

v     ахборотнинг ишончлилиги таъминлаш;

v    корхонада ахборот оқими тузилиши ва хужжат айланиши тизимини такомиллаштириш;

v    махсулот ва хизматлар ишлаб чиқариш харажатини камайтириш;

v    янги махсулотларни топиш ва махсулот етказиб берувчиларни  корхона билан алоқасини ўрнатиш. 

Замонавий МБ технологиясида МБ ни яратиш, унга хизмат кўрсатиш ва фойдланувчиларни МБ билан ишлашга имкон яратиш махсус дастурий ускуналар ёрдамида амалга оширилади. Бундай дастурий ускуналар мажмуаси маълумотлар базасини бошқариш тизимлари (МББТ) деб юритилади. Бундай дастурларда  маълумотларни моделини яратиш ва қайта ишлаш мумкин.

Кўп холларда матнли файллар хар хил харфли ва сонли маълумотларни саклагич вазифасини бажаради. Аслида матнли файллар устида ишлашни ахборотлар тизимидан фойдаланиш деб караш мумкин, ва бу ерда ахборотлар тизими куйидаги кисмлардан иборат булади:

1) матнли файллар туплами кайта ишланиши лозим бўлган маълумотлар базасидир

2)  матн тахрирлагичи маълумотлар базаси устида иш олиб бориш воситасидир.

Ахборотларни матнли файлларда жойлаштириш усулларидан бирини куйидаги мисолда курамиз. Масалан, математика, физика, информатика, биология ва бошқасоҳалардаги мутахассислар банки ташкил этиш керак булсин. Хар бир мутахассисга тахминан 30 та саволдан иборат бўлган анкетани тулдириб бериш таклиф этилади. Хар бир саволга иккита ракамдан иборат бўлган шартли код мос куйилади. Масалан,

NA - фамилияси, исми, шарифини билдирсин, name

HA - турар жойи, манзилгохи, home address

ED - маълумоти ,education

FT - чет элга хизмат сафарига борганлиги, foreign

trаvel

SP - специальность, speciality

PO - лавозимини, вазифаси,  position

ва хоказо.

 Компьютер оператори хар бир анкетадаги маълумотларни матнли файлга киритади, хар бир жавобни янги сатрдан бошлайди, сатр бошида савол кодини теради ,кейин бушлик белгисини ва ундан кейин жавоб таркибини теради. Масалан,

NA Султонов Абдулла Бахромович

HA 730000, Карши, Пахтазор миттитумани, 186, кв.21

ED Олий

FT Франция

SP физика

PO катта укитувчи 

 Бундай усул билан тузилган маълумотлар базаси фойдаланувчига бир-канча кулайликлар яратади: улардан осонгина нусха олиш, уларни тузатиш, босмага чиқариш, керакли кодли жавобларни кидириш мумкин.

  Лекин бу усулнинг бир катор камчиликлари хам мавжуддир. Бу камчиликлар куйидагилардан иборат.

1) Бу усул билан маълумотларни киритиш кўпвақтни олади. Масалан, Дехконобод тумани, катта укитувчи ва шунга ухшаш суз ва ибораларни бир неча марта такрор теришга тўғри келади.

2)  Бу усул билан ташкил этилган маълумотлар базасига кириш осонлиги бир томондан яхши бўлса, иккинчи томондан ёмон хамдир. Чунки, бу базага бошқа одамлар осонгина кириб, керакли маълумотларни учириши мумкин.

 Маълумотлар базасини тузишни, уларни компьютер ёрдамида кайта ишлашни, улардан фойдаланишни осонлаштириш мақсадида ахборотларни тартиблаштириш (тузилмалаштириш) усули қўлланилади. Ахборотларни тартиблаштириш (тузилмалаштириш) маълум бир келишувларни қабулқилиш ва уларга риоя қилишдан иборатдир.

Ахборотлар тизими- бу у ёки бу усул билан тартиблаштирилган (тузилмалаштирилган) маълумотлар базаси ва уларни саклаш ва кайта ишлаш учун мулжалланган аппаратли ва дастурли воситалардир.

 

 

 

Тест саволлари:

 

1. Ахборот тизимлари дeганда нима тушунилади?

А.* Ахборотни сақалш, излаш, турларга ажратиш, униқайта ишлаш принсиплари, усуллари, воситалари

Б. Ахборотни сақалш, усуллари, воситалари

Д. Тeлeвизион кўрсатувлари

E. Тўғри жавоб йўқ

 

2. Ахборот тизими eлeмeнтларигақайсилари киради?

А. Одамлар,қурилмалар. Матeриаллар, бино..

Б.* Компютeрлар, Компютeр тармоқлари, одамлар, ахборот, дастурий таъминотлар..

C. Электрон ва eлeктромeханикқурилмалар..

Д. Коммуникация воситалари, eлeмeнтлари, алоқа каналлари

 

 

4-мавзу. Ахборот тизимлар ва компьютерлар, ахборот тизимларида маълумотларни тасвирлаш ва ташкил этиш (2 соат маъруза)

 

Режа:

 

1.                  Ахборотлар тизимиларини ишлаб чиқишнинг ривожланиши

2.                  Фойдаланувчи дастурида ва ЭҲМ ҳотирасида МТ классификация қилиш

 

Ахборотлар тизимларини  лойиҳалаштиришнинг бошлангич материали бўлиб бошқариш объекти тахлилининг натижалари хизмат қилади, улар энг аввало маълумотларни кайта ишлаш тизими ёрдамида хал этувчи бошқариш тизими функциялари ва вазифаларини аниқлашга хизмат қилади.

Функционал тузилмадан келиб чиқиб, функционал тизимларни амалга ошириш учун қўлланиладиган математик модел ва алгоритмлар аникланади ёки ишлаб чиқилади. Бундан кейин зарур ахборот таркиби, уни ташкил этиш усуллари аникланади, зарур дастурий ва техник таъминот танлови ёки ишлаб чиқилиши амалга оширилади, ходимларнинг ташкилий ва функционал мажбуриятларни аниклаштирилади. Ҳукукий таъминот АТ ишлаши шароитида бошқаришнинг ташкилий  тузилмаси элементлари ўзароалоқаси коидаларини мустаҳкамлайди.

Ахборот технологияларининг тадрижий йўли уюшган бизнеснинг янги моделлари ривожланиши билан яқиндан шундай боғлиқки, бу жараёнлар кўпинча ягона бир бутунлик сифатида қабул килинади. Компанияларнинг АТ самарадорлигини оширишга интилиши анча такомиллашган аппарат ва дастурий воситаларнинг пайдо булишини рагбатлантиради, улар уз навбатида, фойдаланувчиларни АТни бундан кейинги янгилашга ундайди.

АТни ишлаб чиқишдан олдин, корхона мутахасислари билан биргаликда, ушбу проектни ишлаб чиқибтадбиққилиш мақсадга мувофиқ ми ёки йукми деган саволга жавоб беришлари керак. Акс холда АТни корхона фаолиятида куллаш натижасида кутилган самарага  эришолмаслик мумкин. Бундан ташкари, мавжуд муаммони автоматлаштириш усулида ечишда бозорда таклиф килинаётган АТ куллаш мумкин ёки мумкин эмаслигини хам куриб чиқиш мақсадга мувофиқ дир. Бу холда АТни ишлаб чиқиш ва амалийтга татбик қилиш орасидаги вақт бир неча маротаба кискариши мумкин. Тизимли тадқиқот асосида курилаётган муаммога тегишли бўлган барча масалалар мажмуаси тизимлар назариясига асосланган холда қабул килиниб,  уларнинг орасидаги мавжуд алоқаларни курсатиш керакдир. Ушбу АТ ни ишлаб чиқиш босқичи муаммони хар томонлама  куриб чикади ва тизимни лойиҳалаш учун замин тайёрлайди.

Лойиҳалаш босқичида, муаммога тегишли барча кириш (бирламчи), оралик (агар мавжуд бўлса) ва чиқиш хужжатларининг  ўзаро боғлиқлиги ва уларнинг формалари компьютерга киритишда осонлаштириш холига келтирилади. Хужжатлардаги ортикча маълумотлар чиқариб ташланади.

Тасдикланган лойиҳани замонавий дастурлаш тиллари асосида компьютернинг ички тилига утказилади. Бу жараён жудаям мураккаб бўлиб, юкори савияли дастурловчиларни жалб қилишни талаб этади.

Хозирги пайтда иктисодий тизим инфратузилмасининг муҳим қисмни савдо компаниялари ташкил этади, уларнинг бош вазифаси истеъмолчилар буюртма берадиган товарларни савдо компания булинмалари, савдо ташкилотлари компания булинмалари ва ваколатхоналари оркали истеъмолчига уз вақтида етказиб бериш ва самарали сотишдир.

Савдо компанияларида логистика муҳим роль уйнайди. Агар унга тегишли бўлган муаммолар доирасини жамликда куриб чикилса, унда турли туман окимларни бошқариш масалалари улар учун умумий булади. Бозор муносабатлари шароитида моддий техника базасини такомиллаштириш меъёрлари узининг илгариги ахамиятини йукотди. Хар бир хужалик субъекти аник бир вазиятни мустакил бахолайди ва қарорлар қабулқилади. Дунё тажрибаларининг гувохлик беришича, кимки логистика соҳасида укувли бўлса ва унинг услубларини яхши эгалласа, ракобатли кўрашда пешкадамликни кулга киритади. Бу уринда логистиканинг намунавий бизнес-жараёнлари, ташкилий-штат тузилмаси, хизмат курсатиш иши технологияси куриб чиқилади.

Логистика хизмати кечадиган бизнес жараёнлар баёнига бевосита утишдан аввал, савдо компанияларида қўлланилувчи бизнес-тизимлар ва бизнес-жараёнлар таърифларини берамиз. Бизнес-тизим тугал мақсади - махсулотни сотиш бўлганкўплаб бизнес-жараёнлар билан боғлиқ холда намоён булади. Махсулот деганда товарлар, хизматлар ва ахборот тушунилади.

Бизнес-жараённинг тугал мақсади - махсулотни сотиш билан боғлиқбўлган ички ўзаро тоъбе функционал харакатнинг горизонтал погонасини узида намоён қилади. Одатда бизнес-жараёнларнинг куйидаги категориялари фаркланади;

а) бизнес - тизимга даромад келтирувчи махсулотни сотиш жараёнлари(горизонтал);

б) махсулотни сотиш горизонтал бизнес-жараёнларини реализация қилишда даромад олиш билан самарали режалаштириш ва  бошқаришни таъминловчи режалаштириш ва бошқариш жараёнлари(вертикал);

в) харакатларни бевосита нуктасига махсулотни етказиб бериш ва жойлаштиришни таъминловчи захирали жараёнлар(вертикал);

д) мавжуд технологияларни узлаштириш учун зарур бўлган  ёрдамчи жараёнлар-ўзгартиришлар жараёнлари(вертикал).

Логистика хизмати бизнес-жараёнлари доирасида куйидаги асосий вазифалар амалга оширилади:

-         товарлар туркумини олиш ва жунатиш муддатларини келишиш,

-         транспорт агентлик бўйича  ахборотни тахлил қилиш,

-         товарлар етказиб беришнинг кулай йулларини белгилаш,

-         компания омборида товарларни қабулқилиш ва сақлаш,

-         булим ва майда дукончалар буюртмаларини кайд этиш,

-         товарни компания омборига қайтишини назорат қилиш.

 

Савдо компаниясининг корпоратив ахборот тизими(КАТ) фойдаланувчиларнинг турли типига қараб локал ва узоқлаштирлган иш жойларини бирлаштирувчи кенгайган тармокни узида намоён этади. КАТ асосий бизнес-марказларига алоқадор бўлган ташкилотларнинг ахборот тизимлари билан алоқани таъминлайди.КАТнинг асосий элементлари куйидагилар;

-         марказий офисни локал хисоблаш тармоги(ЛХТ);

-         ваколатхоналар ЛХТси;

-         компания савдо булинмаларининг терминаллари;

-         савдо агентликларидаги портатив агентликлар;

-         омборхона захираларини режалаштириш ва кулайлаштириш.

 

Логистика хизматининг автоматлаштирилган иш жойлари (АИЖ) таркибига куйидагилар киради:

-АИЖ логистика бўйича директор уринбосари;

-АИЖ мижозлар хизмати бошлиги;

-АИЖ мижозлар  хизмати бошлигининг ёрдамчиси.

 

Логистика хизматининг АИЖси куйидаги жараёнларни автоматлаштириш учун мўлжалланган:

-         транспорт окимларини режалаштириш;

-         товарларни таъминотчилар, савдо корхоналари, компания ваколатхоналари ва савдо булимларидан олиб келишни режалаштириш;

-         омборхона операцияларини хисоб-китоб қилиш;

-         транспорт корхоналпари билан шартноа қилиш;

-         ташувчилар фаолиятини тахлил қилиш ва ташиш харажатларини белгилаш;

-         омборхоналар инвентеризацияси актларини хисобга олиш.

АТ маълумотлар базасининг асосий тузилмавий эелементлари куйидагилар: махсулот, шартнома, таъминотчи, истеъмолчи, омборхона, буюртма, махсулотни кайтариш, харажат қоғози, миқдор, акт, тавсифнома, ташувчи.

Айтиб ўтилганидек, замонавий шароитда логистика кўпгина компаниялар учун муҳим роль уйнайди, шу боис бизнес жараёнларини ташкил этиш  ва кайта ташкил этишсиз, шунингдек  логистика хизматининг ахборот тизимини ташкил килмай туриб, компанияда самарали иш олиб бориш мумкин эмас.

АТларини бир неча авлодлари фарқланади: 1-авлод (1960-70)марказий ЭҲМ негизида “бир корхона-бир кайта ишлаш маркази”тамойили бўйича курилганфункционал вазифаларни бажаришнинг стандарт мухити сифатида эса IBM-MVS фирмасининг операциявий тизими хизмат килган.

2-авлод (1970-80 й.)АТнинг марказлаштирилмаган даврга утишдаги илк кадамлари, бу жараёнда фойдаланувчилар DEC VAXтипидаги кичик компюьтерлардан фойдаланган холда офис ва компания булимларига ахборот технологияларини жойлаштира бошлаган. Марказлашмаган маълумотлар негизи ва амалий дастурлар туплари асосида ахборот пойдевори бўлган маълумотлар кайта ищлаш тизимларини ташкил этишнинг икки ва уч даражали модели  янги авлод АТларида ута янгилик булди.

3-авлод(1980-90 й)бу йиллар шахсий компьютерга оммавий утиш даври булди. Уюшган бизнес мантики таркок иш жойларини ягона АТга бирлашишни талаб этди. Бирок тез орада бир рангли (даражали) тармокларда иерархиялилик белгилари - аввало ажратилган файл-сервирлар, нашр, серверлар ва телекомуникация серверлари кўрина бошлади. Учинчи авлод АТларни ривожлантиришда соф (бир рангли) таксимловчи кайта ишлаш гояси “клиент-сервер”иерархия моделига урнини бушатиб берди.

4-авлод  дунега келиш босқичида турибти, бирок хозирданок тушунарлики, юкори даражада АТ захираларини  марказлашган холда кайта ишлаш ва ягона бошқариш куйи даражада таксимловчи кайта ишлаш  билан уйгунлашадиган замонавий хусусиятлари аввалги авлодлар тизимларида синовдан утган қарорлар синтези билан белгиланади. АТ 4-авлоди уч модель: катта, ўрта ва кичик йўлидан боради деб қаралмокда. Моделлар маълумотлари мантикига кўра, АТ тузилмасида бир ёки бир неча ахборот тугунлари жамланмаси(АТЖ) мавжуд булиши лозим, улардан хар бири охирги фойдаланувчилар ишини самарали қўллаб кувватлаш учун мўлжалланган аппарат ва  дастурий воситаларни бирлаштиради. Охирги фойдаланувчилар локал тармоклар мухитида ишлайди, уларнинг индивидуал иловалари ва маълумотлари мижозлар станциялари даражасида энг кўп локаллашади. Тугунлар жамланмаси захираларининг харакатга келиши фақатнисбатан камдан-кам холларда, масалан, уюшган маълумотлар негизига мурожат қилишда  ёки файллардан захиравий олишда руй беради. Шундай килиб, янги эелемент-тугунли жамланма билан тулдирилган таксимловчи кайта ишлашнинг эркин ифодаланган  моделини куриб турибмиз. АТнинг бундай ташкил килинишини баъзан АТ 3-авлоди марказлашмаган тармокларига қарама-қарши ўлароқ марказлашган тармоқ деб аталади. Марказлашган тармоқли АТ модели фойдаланиш харажатларини иқтисод қилишдан ташқари яна икки афзалликка эга:

n “клиент-сервер”технологиясини самарали амалга ошириш имконияти;

n тугунли жамланмага жо бўлган аппарат ва дастурий воситалар уйгунлигидаги кенг спектр хисобига фойдаланувчилар талабига мослашувчанлик.

Марказий ҳисоблаш тизими сифатида мэйн-фрейм, UNIX  сервер ишчи станциялар кластерлари ёки суперкомпьютерлардан фойдаланиш мумкин. Бирок ягона сервер атрофида тизимнинг жамланиши хар доим хам энг яхши қарор булавермайди. Биринчидан, серверга уланган мижозлар сони кескин чегараланган. Мижозлар сонининг ошиб бориши тизим реакциясининг секинлашувига олиб келади. Иккинчидан, замонавий АТлардан  бухгалтерлик хисоби дастури туридаги анъанавий бизнес иловалардан бошлаб, то умуман корхонани бошқариш вазифаларигача бўлганкўплаб хилма-хил режалардаги вазифаларни бажариш талаб этилади.

Бизнес-жараён тугал мақсади - махсулотни сотиш бўлган ички ўзаро тоъбе функционал харакатнинг горизонтал погонасини узида намоён қилади.

 

Бизнес- тизимга даромад келтирувчи махсулотни сотиш жараёнлари

махсулотни сотиш горизонтал бизнес  - жараёнларини реализация қилишда даромад олиш билан самарали режалаштириш ва  бошқаришни таъминловчи режалаштириш ва бошқариш жараёнлари.

 

Маълумотлар тузилмаси (МТ) – информацион объектнинг умумий хоссаси бўлиб, мазкур хосса билан бирор бир дастур ўзаро алоқадор бўлади. Ушбу умумий хосса қуйидагилар орқали тавсифланади:

1)  мазкур тузилманинг мумкин (қабул қилиши мумкин) бўлган қийматлари тўплами;

2)  мумкин бўлган амаллар (операциялар) мажмуаси;

3)  ташкил этилганлик таснифи.

Оддий маълумотлар тузилмасини баъзан маълумотлар турлари деб ҳам аталади.

Одатда, маълумотларни таснифлаш қуйидаги кўринишдаги босқичларга ажратилади:

1)  абстракт (математик) босқич;

2)  мантиқий босқич;

3)  физик (жисмоний) босқич.

Маълумки, ихтиёрий объект, ходиса ёки бирор бир жараён тадқиқ қилинаётганда унинг модели қуриб олинади. Модел турлича бўлиши мумкин, масалан, математик модел, физик модел ва бошқа моделлар. Объект, ходиса ёки бирор бир жараённи математик модел қурилди дегани ўша қаралаётган тизимни маълум бир математик қонуниятлар орқали, яъни математик формулалар орқали ифодаланишидир.

Мантиқий босқичда маълумотлар тузилмасини бирор бир дастурлаш тилида ифодаланиши тушунилади.

Физик(жисмоний) босқичда эса информацион объектни мантиқий тавсифланишига мос равишдаЭҲМ хотирасида акслантирилиш тушинилади. ЭҲМ хотираси чекли бўлганлиги сабабли, хотирани тақсимлаш ва уни бошқари муаммоси юзага келади.

Юқоридан кўриниб турибдики, мантиқий босқич билан физик босқичлар бир биридан фарқ қилади. Шу сабабли, ҳисоблаш тизимларида мантиқий босқични физик босқичга ва аксинча, физик босқични мантиқий босқичга акслантириш муамоси вужудга келади.

Бу ерда ММТ – мантиқий маълумотлар тузилмаси; ФМТ – физик маълумотлар тузилмаси;

Абстракт босқичда ихтиёрий тузилмани <D,R> жуфтлик кўринишда ифодалаш мумкин, бу ерда D – элементларнинг чекли тўплами бўлиб, улар, яъни элементлар маълумотлар турлари ёки маълумотлар тузилмаси бўлиши мумкин, R – эса муносабатлар тўплами бўлиб, мазкур муносабатлар хусусиятлари абстракт босқичда маълумотлар тузилмаларини турларини аниқлайди.

 

Маълумотлар тузилмасини асосий кўринишлари (турлари):

1)    Тўплам – муносабат тўплами бўш R=Æ бўлган элементлар мажмуаси.

2)    Кетма-кетлик – шундай абстракт тузилмаки, бунда R тўплам фақатгина битта чизиқли муносабатдан иборат (яъни, биринчи ва оҳирги элементдан ташқари ҳар бир элемент учун ўзидан олдин ва кейин келадиган элемент мавжуд.

3)    Матрица – шундай тузилмаки, бунда Rмуносабатлар тўплами иккита чизиқли муносабатдан ташкил топган бўлади.

4)    Дарахт – бунда Rтўплам иерархик тартибдаги битта муносабатдан ташкил топган бўлади.

5)    Граф – бунда Rмуносабатлар тўплами фақатгина битта бинар тартибли муносабатдан ташкил топган бўлади.

6)    Гиперграф – бу шундай маълумотлар тузилмасики, бунда Rтўплам икки ёки ундан ортиқ турли тартибдаги муносабатлардан ташкил топган бўлади.

 

 

 

Фойдаланувчи дастурида ва ЭҲМ ҳотирасида МТ классификация қилиш

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

МТ классификация қилишда асосий белги бу маълумотлар тузилмасини дастур ишлаши мобайнида ўзгариши ҳисобланади. Масалан, агар дастур бажарилиши мобайнида элементлар сони ва/ёки улар орасидаги муносабатлар ўзгарса, у ҳолда бундай МТ динамик маълумотлар тузилмаси, акс ҳолда статистик маълумотлар тузилмаси дейилади.

 

МТга мисоллар:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Оператив ҳотира массивни ифодалайди.

 

Сўз – бир вақтнинг ўзида қайта ишланиши мумкин бўлган минимал сондаги битдир.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Тест саволлари:

1. Ахборот тизимининг асосий мақсади нимадан иборта?

А. Маҳсулот яратиш

Б. Маълумотларниқайта ишлаш

C. Алоқа каналларини ўзаро боғлаш

Д.* Ахборотларни автоматлашган ҳолдақайта ишлаш

 

2. Интeграллашган ахборот тизимлари бирлашувиқачон вужудга кeлган?

А. 1950 йил        

Б. 1970 й               

C.* 1980й           

Д. 1994й

 

 

5-мавзу. Ахборотларни излаш ва танлаш тамойиллари,  маълумотларнинг ахборотли моделлари (2 соат маъруза)

 

Режа:

1.     Кетма-кет қидирув

2.     Индексли кетма-кет қидирув

3.     Кетма-кет қидирувни самарадорлиги

4.     Индексли кетма-кет қидирувни самарадорлиги

5.     Қидирувни мукаммаллаштириш усуллари

6.     Топилган элементни рўйхат бошига қўйиш орқали жадвални қайта тартиблаш

7.     Транспозиция усули 

8.     Мукаммал қидирув дарахти

9.     Бинар қидирув (тенг иккига бўлиш усули)

 

Маълумки, ахборот технологиялари жадал суратлар билан ЭҲМда маълумотларни қайта ишлашда қидирув асосий амаллардан бири бўлиб ҳисобланади. Унинг вазифаси берилган аргумент бўйича массив маълумотлари ичидан мазкур аргументга мос маълумотларни топишдан иборат.

Ихтиёрий маълумотлар мажмуаси жадвал ёки файл деб аталади. Ихтиёрий маълумот (ёки тузилма элементи) бошқа маълумотдан бирор бир белгиси орқали фарқ қилади. Мазкур белги калит деб аталади. Калит ноёб бўлиши, яъни мазкур калитга эга маълумот жадвалда ягона бўлиши мумкин. Бундай ноёб калитга бошланғич (биринчи) калит дейилади. Иккинчи калит бир жадвалда такрорлансада у орқали хам қидирувни амалга ошириш мумкин. Маълумотлар калитини бир жойга йиғиш (бошқа жадвалга) ёки ёзув сифатида ифодалаб битта майдонга калитларни ёзиш мумкин. Агар калитлар маълумотлар жадвалидан ажратиб олиниб алоҳида файл сифатида сақланса, у ҳолда бундай калитлар ташқи калитлар дейилади. Акс ҳолда, яъни ёзувнинг бир майдони сифатида жадвалда сақланса ички калит дейилади.

Калитни берилган аргумент билан мослигини аниқловчи алгоритмга берилган аргумент бўйича қидирув деб аталади. Қидирув алгоритми вазифаси керакли маълумотни жадвалда топиш ёки йўқлиги аниқлашдан иборатдир. Агар керакли маълумот йўқ бўлса, у ҳолда иккита ишни амалга ошириш мумкин:

1.   маълумот йўқлигини индикация (белгилаш) қилиш

2.   жадвалга маълумотни қўйиш.

Фараз қилайлик, k – калитлар массиви. Ҳар бир k(i) учун r(i) – маълумот мавжуд. Key – қидирув аргументи. Унга rec - информацион ёзув мос қўйилади. Жадвалдаги маълумотларнинг тузилмасига қараб қидирувни бир неча турлари мавжуд.

1. Кетма-кет қидирув

Мазкур кўринишдаги қидирув агар маълумотлар тартибсиз ёки улар тузилиши ноаниқ бўлганда қўлланилади. Бунда маълумотлар бутун жадвал бўйича оператив хотирада кичик адресдан бошлаб, то катта адресгача кетма-кет қараб чиқилади.

Массивда кетма-кет қидирув (search ўзгарувчи топилган элемент рақамини сақлайди).

Массивда кетма-кет қидирув алгоритми самарадорлигини бажарилган таққослашлар сони М билан аниқлаш мумкин. М_min = 1, M_max = n. Агар маълумотлар массив ячейкасида бир ҳил эхтимоллик билан тақсимланган бўлса, у ҳолда М_ср» (n + 1)/2 бўлади.

Агар керакли элемент жадвалда бўлмаса ва мазкур элементни жадвалга қўшиш лозим бўлса, у ҳолда юқоридаги дастурдаги охирги иккита оператор қуйидагига алмаштирилади.

Паскалда

n:=n+1;

k[n]:=key;

r[n]:=rec;

search:=n;

exit;

Агар маълумотлар жадвали бир боғламли рўйхат кўринишида берилган бўлса, у ҳолда кетма-кет қидирув рўйхатда амалга оширилади.

 

 

 

Рўйхатли тузилманинг афзаллиги шундан иборатки, рўйхатга элементни қўшиш ёки ўчириш тез амалга ошади, бунда қўшиш ёки ўчириш элемент сонига боғлиқ бўлмайди, массивда эса элементни қўшиш ёки ўчириш тахминан барча элементларни яримини силжитишни талаб қилади. Рўйхатда қидирувни самарадорлиги тахминан массивники билан бир ҳил бўлади.

Умуман олганда кетма-кет қидирув самарадорлигини ошириш мумкин.

Фараз қилайлик, кун давомида маълумотлар йиғилиб, кечқурун улар қайта ишлансин. Маълумотлар тўплангандан кейин улар сараланади.

2. Индексли кетма-кет қидирув

Мазкур кўринишдаги қидирув амалга оширилаётганда иккита жадвал ташкил қилинади: ўз калитига эга маълумотлар жадвали (ўсиш тартибида тартибланган) ва индекслар жадвали, бу хам маълумотлар калитидан иборат-у, лекин бу калитлар асосий жадвалдан аниқ бир интервал орқали олинган. (2-чизма).

Бошида берилган аргумент бўйича кетма-кет қидирув индекслар жадвалида амалга оширилади. Қачонки, биз берилган калитдан кичик калитни аниқлаганимизда, асосий жадвалда қидирувни қуйи чегарасини ўрнатамиз - low, кейин эса юқори чегарани - hi, яъни ( kind > key ).

Масалан, key = 101.

Қидирув тўла жадвал бўйича эмас, балки low дан hi гача давом этади.

2-Чизма.

 

3. Кетма-кет қидирувни самарадорлиги

Ихтиёрий қидирувнинг самарадорлиги жадвалдаги маълумотларнинг калитлари билан солиштириш сони – С билан бахоланиши мумкин. Агар таққослашлар (солиштириш) сони қанча кичик бўлса, қидирув алгоритми самарадорлиги шунча яхши бўлади.

Массивда кетма-кет қидирувнинг самарадорлиги қуйидагича бўлади:

C = 1 n, C = (n + 1)/2.

Умуман олганда рўйхатда хам самарадорлик юқоридаги каби бўлади. Гарчи массивда хам боғланган рўйхатда хам қидирув самарадорлиги бир хил бўлсада, маълумотларни массив ва рўйхат кўринишда тасвирлашнинг ўзига хос камчилик ва афзалликлари мавжуд. Қидирувнинг мақсади - қуйидаги жараёнларни бажарилишидан иборат:

1)   Топилган ёзувни ўқиш.

2)   Қидирилаётган ёзув топилмаса, уни жадвалга қўйиш.

3)   Топилган ёзувни ўчириш.

Биринчи жараён (қидирувнинг ўзи) массив учун ҳам рўйхат учун ҳам бир хил бўлади.Иккинчи ва учинчи жараёнда эса қидирув рўйхатли тузилмада самаралиқроқ бўлади (сабаби массивда элементларн силжитиш лозим).

Агар k  массивда элементларни силжитишлар сони бўлса, у холда k = (n + 1)/2бўлади.

 

4. Индексли кетма-кет қидирувни самарадорлиги

Агар бўлиши мумкин барча холатлар тенг эхтимолли деб олинса, у ҳолда қидирув самарадорлигини қуйидагича хисоблаш мумкин:

Белгилашлар киритиб оламиз:  m – индекс ўлчови;  m = n / p;   p – қадам ўлчови

Q = (m+1)/2 + (p+1)/2 =  (n/p+1)/2 + (p+1)/2 = n/2p+p/2+1 (*)

Q ни p бўйича дифференциаллаб уни нолга тенглаштирамиз:

dQ/dp=(d/dp) (n/2p+p/2+1)= - n / 2 p²  +  1/2 = 0

Бу ердан

p²=n ;

 

(*)ифодада р ўрнига р_оптни қўйиб қуйидаги таққослашлар сонини оламиз:

Q = +1

Демак, индексли кетма-кет қидирувни самарадорлигитартиби O () бўлади.

5. Қидирувни мукаммаллаштириш усуллари

Умуман олганда, жадвалда хар бир элементни қидириш эхтимоллигини қандайдир бир қиймат билан изоҳлаш мумкин. Фараз қилайлик жадвалда қидирилаётган элемент мавжуд. У ҳолда қидирув амалга оширилаётган барча жадвални дискрет холатга эга тизим сифатида қараш мумкин хамда унда қидирилаётган элементни топиш эхтимоллиги – бу тизим i-чи холати эхтимоллиги p(i) деб олиш мумкин.

Жадвални дискрет тизим сифатида қараганимизда, ундаги таққослашлар сони дискрет тасодифий миқдорлар қийматларини математик кутилмасини ифодалайди.

Z=Q=1p(1)+2p(2)+3p(3)+…+np(n)

Иложи борича p(1)p(2) p(3) …p(n) бўлса, мақсадга мувофиқ бўлади.

Бу шарт таққослашлар сонини камайтириб, самарадорликни оширади. Сабаби, кетма-кет қидирув биринчи элементдан бошланганлиги учун энг кўп мурожаат қилинадиган элементни биринчига қўйиш лозим.

Қидирув жадвалини қайта тартиблашни энг кўп ишлатиладиган иккита усули мавжуд. Уларни бир боғламли рўйхатлар мисолида кўриб чиқамиз.

5.1 Топилган элементни рўйхат бошига қўйиш орқали жадвални қайта тартиблаш

Мазкур усулни мағзи шундан иборатки, берилган калитга тенг калитли элемент рўйхатда биринчи элемент деб ўзлаштирилади, қолганлари эса сурилади.

Келтирилган алгоритм рўйхат учун ҳам массив учун хам ўринли. Бироқ бу алгоритм массив учун тавсия қилинмайди, сабаби элементларни ўринлаштиришга кўрсаткичларни ўринлаштиришдан кўра анча кўп вақт талаб қилади.

Транспозиция усули 

Ушбу усулда топилган элемент рўхатда битта олдинги элемент билан ўрин алмаштирилади. Агарда мазкур элементга кўп мурожаат қилинса, биттадан олдинга сурилиб бориб натижада рўйхат бошида бўлади.

 

Чизма. Қўшни элементларни ўрнини алмаштириш

 

р – ишчи кўрсаткич

q – ёрдамчи кўрсаткич, р дан битта қадам орқада бўлади

s - ёрдамчи кўрсаткич, q дан иккита қадам орқада бўлади

Ушбу усул нафақат рўйхатда, балки массивда хам қулай (сабаби фақатгина иккита ёнма-ён турган элемент ўрин алмаштирилади).

 

Мукаммал қидирув дарахти

Агар ажратиб олинган элементлар қандайдир ўзгармас тўпламни ташкил қилишса, келгуси қидирувлар самаралироқ бўлиши учун уларни бинар дарахт кўринишида ифодалаш мақсадга мувофиқ бўлиши мумкин.

Қуйида келтирилган дарахтларда бинар қидирувни кўриб чиқайлик ( а)ва б) чизма). Иккала дарахт хам учтадан элементга эга - к1, к2, к3 бўлиб бу ердак1<к2<к3. к3элементни қидириш a) чизмада иккита таққослашни талаб қилса, б) чизмада эса битта.

Бирор бир ёзувни ажратиб олиш учун зарур бўлган калитларни таққослашлар сони бинар қидирув дарахтидаги ушбу ёзув босқичига бирни қўшганига тенг.

Фараз қилайлик:

қидирув аргументиkey = к1бўлиши эхтимоллиги - p1,

қидирув аргументиkey = к2бўлиши эхтимоллиги – p3,

қидирув аргументиkey = к3бўлиши эхтимоллиги – p3,

key< к1 бўлиши эхтимоллиги –q0,

к2>key> к1бўлиши эхтимоллиги –q1,

к3 >key> к2 бўлиши эхтимоллиги –q2,

key> к3 бўлиши эхтимоллиги –q3,

C1 - a) чизмадаги таққослашлар сони,

C2 - б) чизмадаги таққослашлар сони.

                

Чизма а)                                   Чизма б)

 

У ҳолда р1+р2+р3+q0+q1+q2+q3 = 1

Бирор бир қидирувда кутилаётган таққослашлар сони қуйидагича бўлади:

 

    C1 = 2р1+1р2+2р3+2q0+2q1+2q2+2q3

    C2 = 2р1+3р2+1р3+2q0+3q1+3q2+1q3

Бирор бир берилган калитлар ва эхтимолликлар тўпламида кутилаётган таққослашлар сонини минималлаштирувчи бинар қидирув дарахти мукаммал дейилади. Гарчи дарахт яратиш алгоритми анча сермашаққат иш бўлсада, бироқ у яратган дарахтда қидувни амалга ошириш анча самарали бўлади. Афсуски, кўпинча, қидирув аргументи эхтимоллиги олдиндан аниқ бўлмайди.

 

Бинар қидирув (тенг иккига бўлиш усули)

Фараз қилайлик, ўсиш тартибида тартибланган сонлар массиви берилган бўлсин. Ушбу усулни асосий ғояси шундан иборатки, тасодифий қандайдир A_M элемент олинади ва у Х қидирув аргументи билан таққосланади. АгарA_M=Х бўлса, у ҳолда қидирув якунланади; агар A_M<X бўлса, у ҳолда индекслари М дан кичик ёки тенг бўлган барча элементларни келгуси қидирувдан чиқариб юборилади. Худди шунингдек, агар A_M>X бўлса.

М ихтиёрий танланганда ҳам таклиф қилинаётган алгоритм коррект ишлайди. Шу сабабали М ни шундай танлаш лозимки, тадқиқ қилинаётган алгоритм самаралироқ натижа берсин, яъни уни шундай танлайликки, иложи борича келгуси жараёнларда иштирок этувчи элементлар сони кам бўлсин. Агар биз ўртача элементни, яъни массив ўртасини танласак ечим мукаммал бўлади.

Қуйидаги чизма кўринишида берилган массивни қараб чиқайлик. Фараз қилайлик, биздан калити 52 га тенг бўлган элементни топиш талаб қилинсин. Дастлабки таққосланадиган элемент 49 бўлади. 49<52 бўлгани учун сабабли, кейинги қидирув 49 дан юқорида турган элементлар орасида амалга оширилади. Янги ҳосил бўлган массив ўртаси 86. Агар берилган калит билан ушбу калитни таққосласак 86>52 бўлади. Демак, навбатдаги қидирувлар 86 билан 49 орасидаги элементлар ичида амалга оширилиши лозим. Кейинги қадамда маълум бўлдики, қаралаётган элементлар ўртасидаги элемент калити 52 га тенг. Шундай қилиб, массивда берилган калитга тенг бўлган элементни топдик.

 

Тест саволлари:

1. Хабар нима?

А. Бирор объeктни аниқловчи ахборот

Б. Бирор воқeани акс eттирувчи ахборот.

C.* Бирор моддий кўринишда мужассамланган ва уни ифодаловчи ахборот.

 Д. Тўғри жавоб йўқ

 

2. Тeхник воситаларда бошқариш ва маълумотларниқайта ишлашнинг барча функсиялари инсон иштирокисиз амалга ошириладиган ахборот тизимлари — бу …

мeханик ахборот тизимлари

A.           *автоматлаштирилган ахборот тизимлари

B.           қўллик ахборот тизимлари

C.           автоматик ахборот тизимлари

D.           Тўғри жавоб йўқ

 

6-мавзу. Технологиятушунчаси, ахбороттехнологияларивауларнингтурлари
(2 соат маъруза)

Режа:

1.   Ахборот технологиясига таъриф

2.   Маълумотларни қайта ишловчи ахборот технологиялари

3.   Маълумотларга   ишлов   бериш   ахборот   технологиясининг   асосий компонентлари. Асосий компонентлари

4.   Ахборот технологиялари турлари.

 

Технология грек тилидан (techne) таржима қилинганда санъат, усталик, билиш, англаш каби маънолоарни англатади.

Жараён деганда олдимизга қўйилган мақсадга эришиш учун бажариладиган ҳаракатларнинг йиғиндиси тушунилади.

Жараён инсон томонидан танланган турли восита ва усуллар йиғиндисидан ташкил топган стратегияни тадбиқ этилиши билан ифодаланади.

Ахборот технологияси, моддий ресурсларни қайта ишлаш технологиясига ўхшаб кетади

 

Ахборот технологиясига таъриф

Ахборот технологиялари деб — бирор объект ҳолати ҳақидаги янги, сифатли ахборотга эга бўлиш учун, бирламчи ахборотни йиғиш,қайта ишлаш ва узатиш воситалари йиғиндисидан фойдаланиш жараёнига айтилади.

Итология предмети - ахборот технологиялари (АТ), шунингдек уларни   яратиш   ва   қўллаш   билан   боғлиқ   бўлган   жараёнлардир.

Итологиянинг асосий усуллари қуйидагилардан иборат:

1.  Илмий билимларнинг структуризациясини амалга оширувчи ахборот технологиялари энг муҳим бўлимлари эталон моделларининг яхлит тизимидан иборат бўлган методологик ядро шаклидаги (метабилимлар) асосини яратиш. Ушбу усул архитектура спецификация номини олди.

2.     АТни бу тизимларнинг интерфейс (чегара)ларида кузатилиши мумкин    бўлган    АТ,    яъни    АТ-тизимларини    амалга    оширишспецификациялари   шаклида   тақдим   этиш.   Ушбу   усул,   шунингдек функционал спецификация деб ҳам аталади.

3.     Ахборот технологиялари спецификацияларини ва уларнинг ҳаётий циклини                                   бошқаришни       стандартлаштириш,       бу       қатъий регламентланган фаолият асосида ихтисослашган халқаро ташкилотлар тизими томонидан амалга оширилади. Ушбу жараён базавий сертификатланган илмий билимларнинг тўпланишини таъминлайди, очиқ технологияларни яратиш учун асос бўлиб хизмат қилади.

4.     Ахборот технологиялари спецификациялари асосида ишлаб чиқилган ахборот технологияларини (яъни АТ тизимини) амалга оширишнинг айнан шу спецификацияларга мослигини текшириш (аттестация) аппарати (концепцияси ва услубияти), (моҳият жиҳатидан ушбу аппарат АТ маконида математик таҳлилдаги эпсилон-дельта аппарати ўйнайдиган ролни ўйнайди).

5.     АТни профиллаш ёки АТ функционал профилларини ишлаб чиқиш – базавий ва унинг асосида ишлаб чиқилган (стандартлашган шаклда                                    тақдим                                  этилган)      спецификацияларни                              ушбу спецификацияларнинг мос параметрларини созлаш билан комбинациялаш воситасида комплекс технологиялар спецификациясини қуриш усули (моҳият жиҳатидан профиллаш базисли АТ маконида композицион оператор ҳисобланади, базис сифатида базавий, яъни стандарт спецификациялар хизмат қилади).

6.     АТ профилларининг таксономияси (таснифий тизими), у АТ маконида идентификациялашнинг уникаллигини, АТлар ўртасидаги ўзаро алоқаларни яққол акс эттиришни таъминлайди.

7.     Билимларни алгоритмлаш ва формализациянинг турли-туман усуллари, амалий АТ конструкциялаш усуллари (парадигмалар, дастурлаштириш тиллари, базавий очиқ технологиялар, АТ функционал профиллаш ва ҳ.к.).

Янги ахборот технологиялар тушунчасида эса, ҳар хил воситалар, жумладан телефон, телеграф, телекоммуникация, факс ва бошқалар ёрдамида маълумотлар узатувчи коммуникация технологиялар тушунилади. Янги ахборот технологиялари деб —   фойдаланувчининг интерфейслар орқали компьютер ва телекоммуникация воситаларидан фойдаланиш технологиясига айтилади.

Ахборот      технологияси      жамиятнинг      ахборот      ресурсларидан

фойдаланиш жараёнининг энг муҳим таркибий қисми ҳисобланади. Ҳозирги
вақтга келиб у бир нечта эволюция босқичларидан ўтди, бу босқичларнинг
алмашиниши     асосан     илмий-техника     тараққиётининг       ривожланиши,

ахборотни қайта ишлашнинг янги техник воситалари пайдо бўлиши билан белгиланади. Шахсий компьютер замонавий жамиятда ахборотни қайта ишлаш технологиясининг асосий техник воситаси бўлиб хизмат қилади, у технологик жараёнларни қуриш ва фойдаланиш концепциясига  ҳам,

натижали ахборот сифатига ҳам жиддий таъсир ўтказди. Ахборот соҳасига шахсий компьютерни жорий этиш ва алоқанинг телекоммуникация воситалари қўлланиши ахборот технологияларининг ривожланишида янги босқични белгилаб берди ва оқибатда «янги», «компьютер» ёки «замонавий» синонимларидан бирини қўшиш ҳисобига унинг номини ҳам ўзгартирди.

«Янги» сифати бу технологиянинг эволюцион ҳарактерини эмас, балки
новаторлик ҳарактерини таъкидлайди. Уни жорий этиш шу маънода
новаторлик ҳисобланадики, у ташкилотларда фаолиятнинг хилма-хил
турлари мазмунини сезиларли даражада ўзгартиради. Янги ахборот
технологияси тушунчасига коммуникация технологиялари ҳам киритилган,
уларахборотнитурливоситаларбилан,хусусан                          телефон,телеграф,

телекоммуникациялар, факс ва бошқалар орқали узатишни таъминлайди. Янги ахборот технологиялари (ЯАТ) – фойдаланувчи ишининг «дўстона» интерфейсли ахборот технологияси бўлиб, бунда шахсий компьютерлар ва телекоммуникация воситаларидан фойдаланилади.

"Компьютер" сифати уни амалга оширишнинг асосий техник воситаси
компьютер     эканлигини     таъкидлайди.     Янги     (компьютер)     ахборот

технологиясининг учта асосий тамойили:

компьютер билан интерактив (мулоқот) иш режими;

бошқа дастурий маҳсулотлар билан интеграциялашганлиги;

маълумотларни   ҳам,   вазифаларнинг   қўйилишини   ҳам   ўзгартириш

жараёнининг мослашувчанлиги.
Компьютерахбороттехнологиясиатамасиниэмас,балкиянги
атамасини    анча    аниқроқ    деб    ҳисоблаш    зарурга    ўхшайди,    чунки    у    унинг
тузилишида     наафақат     компьютерлардан     фойдаланишга     асосланган

технологияни,       балки       бошқа,       айниқса       телекоммуникацияларни

таъминлайдиган, техника воситаларга асосланган технологияларни ҳам акс эттиради.

Маълумотларни қайта ишловчи ахборот технологиялари

Ҳарактеристикаси ва қўлланилиши

Маълумотларни қайта ишловчи ахборот технологиялари, олдиндан мавжуд бўлган маълумотлар ва алгоритмлар устида   бошқа стандарт процедураларга эга бўлган топшириқлар бажариш учун хизмат қилади Бутехнологияюқорималакагаэгабўлмаганфойдаланувчилардакўп учрайдиган қийин вазифаларни бажаради.

Маълумотларга   ишлов   бериш   ахборот   технологиясининг   асосий компонентлари. Асосий компонентлари

 

АТ унинг учун асосий муҳит ҳисобланадиган ахборот тизимлари билан узвий боғлиқдир. Бир қарашда дарсликка киритилган ахборот технологияси ва тизимлари тушунчаси ўзаро жуда ўхшашдек туюлиши мумкин. Лекин аслида бундай эмас.

АТ компьютерларда сақланадиган маълумотлар устида мураккаблик даражаси турлича бўлган босқичлар, ҳаракатлар ва операцияларни бажаришнинг аниқ регламентланган қоидаларидан иборат бўлган жараён ҳисобланади. АТнинг асосий мақсади дастлабки ахборотни қайта ишлаш бўйича мақсадли ҳаракатлар натижасида фойдаланувчи учун зарур бўлган ахборотни олишдан иборатдир.

Ахборот тизими таркибий қисмлари компьютерлар, компьютер тармоқлари, дастурий маҳсулотлар, маълумотлар базаси, одамлар, алоқанинг турли техник ва дастурий воситалар ва ҳ.к.лардан иборат бўлган муҳит ҳисобланади. Ахборот тизимининг асосий мақсади – ахборотни сақлаш ва узатишни ташкил этиш. Ахборот тизими ахборотга ишлов беришнинг ―одам – компьютер‖ тизимидан иборатдир. Ахборот тизимининг функцияларини унга йўналтирилган АТни билмасдан туриб амалга ошириб бўлмайди. АТ ахборот тизими соҳасидан ташқарида ҳам мавжуд бўлиши мумкин.

Шундай қилиб, АТ анча кенг тушунча бўлиб, ахборот жамиятида
ахборотни      ўзгартириш      жараёнлари       тўғрисидаги     ҳозирги     замон

тасаввурларини акс эттиради. Иккита ахборот технологиясини – бошқарув ва компьютер технологиясини оқилона қўшиб олиб бориш ахборот тизими муваффақиятли ишлашининг гаровидир.

Юқорида қайд этилганларни умумлаштириб, компьютер технологияси
воситалари     ёрдамида      амалга     ошириладиган     ахборот     тизими     ва

технологиясининг илгаригиларга нисбатан бирмунча торроқ тушунчасини таклиф этамиз.

Ахборот технологияси – ходимларнинг ахборотга компьютерда қайта ишлов бериш бўйича аниқ белгиланган мақсадга йўналтирилган ҳаракатлари мажмуидир.

Ахборот тизими - компьютер ахборот технологияларидан фойдаланадиган ахборот маҳсулотлари ишлаб чиқариш ва қарорлар қабул қилишни қўллаб-қувватлаш учун одам-компьютер тизими.

 

Технологияларнинг асосий компонентларини киёслаш

Махсулотларни ишлаб чиқариш асосий технологиялар компонентлари
Моддий	Ахборот
Хом-ашё ва материалларни тайёрлаш	Маълумотлар ёки бошлангич ахборотни йигиш
Моддий махсулотни ишлаб чиқариш	Маълумотларни кайта ишлаш ва сернатижа ахборот олиш
Ишлаб чиқарилган махслотларни истеъмолчига сотиш	Сернатижа ахборотни унинг асосида қарорлар қабулқилиш учун фойдаланувчига узатиш

 

Замонавий ахборот  технологиялари - шахсий компьютерлар ва телекоммуникация воситаларидан фойдаланган холда фойдаланувчи ишининг дустона интерфейсли ахборот технологиясидир.

Замонавий ахборот технологияларининг уч асосий тамойили:

-компьютерли интерактив(мулокотли) иш режими;

-бошқа дастури махсулотлар билан   интеграциялашлик (туташищ), ўзароалоқа:

-хам маълумотлар ,хам вазифанинг куйилиши жихатидан ўзгаришлар жараёнларининг мослашувчанлиги.

Бугунги кунда таъминловчи ЗАТ ва функциоанл ЗАТ ҳақида гапириш мумкин.Таъминловчи ЗАТ турли вазифаларни хал қилиш учун  хилма-хил предметли соҳаларда асбоблар мажмуи сифатида фойдаланилиши мумкин бўлган ахборотни кайта ишлаш технологиясидир.Таъминловчи туридаги ахборот технологиялари вазифаларга йуналтирилган синфларга нисбатан тасниф килиниши мумкин.Функционал ЗАТ таъминловчи ЗАТларнинг шундай модификациясини узида намоён этадики, унда предметли технологиялардан бирортаси реализация килинади. Масалан, банк кредит булими ходимининг ЭҲМдан фойдаланиладиган иши карз олувчининг кредит олиш кобилятини бахолашнинг банк технологиялари йигиндиси, кредит шартнома ва тезкор мажбуриятлар .туловлар графики хисоб-китоби ва бирор бир ахборот технологияларида амалга оширилган бошқа технологияларни шакллантиришни албатта кузда тутади:матнли процессордаги МББТ ва хоказо. Предметли технология ва ахборот технологиялари бир-бирига таъсир этади. Масалан, пластикали карточкаларнинг молиявий ахборот сифатида ташувчилиги предметли технологияларни тубдан ўзгартиради, бу ташувчиси мавжуд булмаган имкониятларни беради. Мисол тарикасида картотека билан ишлаш банк технологиясини келтириш мумкин, у молиявий назорат мотивлари бўйича шахсий хисоб ракамининг ёпилиши  туфайли кайта ишлашга тушган ва бажарилмаган хужжатларни уз ичига олади. Бу холда аввал хисоб раками ёзилади. Сўнгра, агар ахборот технологияси қўлланса, бу ёзув картотека раками билан шундай белгиланадики, хисоб ракамидаги колдикни камайтирувчи барча бошқа хужжатлар ушбу картотекага тушиши керак. Ахборот технологиялари компьютерда сақланувчи маълумотлар устида турли мураккаблик даражасидаги операциялар, амаллар, босқичларнии бажаришнинг аник регламентли коидаларидан ташкил топади. Ахборот технологиясининг асосий мақсади- ахборотни сақлаш ва узатишни ташкилэтиш. Ахборот тизими ахборотни кайта ишлашнинг ахборот-компьютер тизимини узида ифодалайди.

 

Ахборот технологиялари асослари.

 

Ахборот тизими функцияларини амалга ошириш унга йуналтирилган ахборот технологияларини билмасдан туриб мумкин эмас. Шундай килиб, ЗАТ ахборот жамиятида  ахборотни ўзгартириш  жараёнлариҳақида замонавий тасаввурларни акс эттирувчи анча кенг тушунча. Ахборот тизимлари ишининг муваффакият гарови -бошқарув ва компьютер ахборот технологияларидан окилона уйгунликда фойдаланишда.

Ахборотни марказлашган холда кайта ишлашЭҲМ хисоблаш  марказларида тарихан  дастлаб юзага келган технологиядир. Катта ЭҲМ билан жихозланган жамоавий фойдаланувчи йирик ХМ (ВЦ)лари яратилди. БундайЭҲМларни куллаш  катта микдорда кириб келаётган ахборотни кайта ишлаш  ва бу асосида фойдаланувчига бериладинган ахборот махсулотларининг хилма хил турларини олиш имконини беради. Бундай технологик жараён 60-70 йиллар корхона ва ташкилотлар хисоблаш техникаси билан етарли жихозланмаганлигига боғлиқ. Марказлаштирилган технология услубиятининг афзалликлари:     - фойдаланувчининг маълумотлар базаси куринишидаги катта ахборот окимига ва кенг номенклатурадаги ахборот махсулотларига мурожаат этиш имкониятлари;

- марказлаштирилган қабул килиниши туфайли ахборот технологияларини ривожлантириш ва такомиллаштириш бўйича услубий қарорларни тадбиқ этишнинг нисбатан енгиллиги.

Бундай услубиятнинг камчиликлари куйидагилар:

а)фойдаланувчининг тезкор ахборотнинг олишига кулайлик яратмайдиган куйи ходимларнинг чекланган масъуляти, бу хол бошқарув қарорларини  тўғри ишлаб чиқишга тускинлик қилади;

б)ахборотни олиш ва ундан фойдаланиш жараёнида фойдаланувчи имкониятларининг чекланганлиги.

Ахборотнинг номарказлаштирилган холда кайта ишлаш 80-йилларда шахсий компьютерларининг пайдо булиши ва телекоммуникация воситаларининг ривожланиши билан боғлиқ. У аввалги технологияни анча жиддий сикиб  чиқарди, чунки фойдаланувчига ахборот билан ишлашда  кенг имкониятлар беради ва унинг ташшаббусини чекламайди.

Бундай услубиятнинг афзалликлари куйидагилардир:

- фойдаланувчи ташаббусларига кенг шароит таъминловчи тузилманинг мослашувчанлиги;

- ходимлардаги масъулиятининг кучайиши;

-марказий компьютердан фойдаланиш эхтиёжи ва тегишлича ХМ томонидан назорат килиниши;

-компьютер алоқа воситаларидан фойдаланиш туфайли фойдаланувчи ижодий имкониятининг  анча тулик амалга ошиши. Бирок бу услибият уз камчиликларига эга:

- кўп сонли ноёб ишланмалар туфайли стандартлаштиришнинг мураккаблиги;

-ХМ тавсия этадиган стандартлар ва тайёр дастурий махсулотларни фойдаланувчи психологик томондан қабул килмаслиги;

-махаллий жойларда ахборот технологияси даражасининг ривожланиши бир текис эмасли.

Марказлашган ва номарказлашган ахборот технологияларининг баён этилган афзаллик ва камчиликлари хам бу ёндашувни окилона куллаш заруратига олиб келади. Бундай ёндашувни окилона услубият деб номлаймиз. Бу холда мажбурият куйидагича таксимланади:

-ХМ ахборот технологияларидан фойдаланишнинг стратегияларини ишлаб чиқиш, фойдаланувчиларга ишда хам, укишда хам ёрдам бериш;

-Ахборот технологиясидан фойдаланувчи ходим ХМ курсатмаларига буйсуниши, узининг махаллий тизим ва технологияларни ташкилотнинг умумий режасига мувофиқ  холда ишлаб чиқишни амалга оширмоги лозим.

Ахборот технологиялари турлари.

 

Маълумотларни кайта ишлашнинг ахборот технологиялари яхши тузилмалашган  вазифаларни хал қилиш учун мўлжалланган, уларга кўра зарур кириш маълумотлари мавжуд. Бу технология бошқарув мехнатининг айрим майда, доимо такрорланувчи операцияларни автоматлаштириш мақсадларида юкори булмаган малакали ходимларнинг операциявий (ижрочилик)фаолияти даражасида қўлланади. Шу боис ахборот технологиялари тизимларини бу даражада куллаш ходимлар мехнати самарадорлигини анча оширади, уларни майда операциялардан озод этади, эхтимол, хатто ходимлар сонини кискартириш заруратига олиб келади.

Операциявий фаолият даражасига куйидаги вазифалар хал этилади:

-фирма амалга оширадиган операцияларҳақида маълумотларни кайта ишлаш;

          -фирмадаги ишларнинг ахволиҳақида даврий назорат хисоботларин тузиш;

-исталган жорий саволларга жавоб олиш ва уларни когоз хужжатлари ёки хисоблари куринишида расмийлаштириш.

Маълумотларни кайта ишлаш куйидаги жихатлар билан бошқа технологиялардан ажралиб туради: -маълумотларни кайта ишлаш бўйича фирмага зарур бўлган вазифаларни бажариш.хар бир фирма уз фаолияти ҳақида маълумотларга эга булиш ва сақлашга конунан хакли.Улар фирмада назоратни таъминлаш ва қўллаб-кувватлаш воситаси сифатида фойдаланиши мумкин. Шу боис исталган фирмада маълумотларни кайта ишлаш ахборот тизими албатта булиши ва тегишли ахборот технологияси ишлаб чиқилиши лозим;

-фақат яхши тузилмалашган вазифани хал этиш мумкин;

-одам кам катнашадиган автоматик режимдаги асосий иш хажмини бажариш;

-тафтиш жараёнида фирма фаолияти бошидан охиригача ва охиридан бошигача кетма-кетлик тартибида текширилади;

-вокеалар кетма-кетлигига ургу бериш;

Маълумотларни кайта ишлаш ахборот технологиясининг асосий компонентлари ва хусусиятлари куйидагича: маълумотлар жамланмаси фирманинг махсулот ёки хизматлар ишлаб чиқаршига караб унинг хар бир хатти харакатиҳақида тегишли маълумотлар ёзуви булади. Одатда ташки атрофга тегишли фирма хатти харакатлари у ишлаб чиқарадиган операция сифатида алохида ажралиб туради. Маълумотларни кайта ишлаш фирма фаолиятини  акс эттирувчи келиб тушаётган маълумотлардан ахборотни яратиш учун куйидаги операциялардан фойдаланилади: тасниф ва гурухлаш. Бошлангич маълумотлар одатда бир ёки бир неча рамзлардан ташкил топган кодлар куринишида булади. Объектларнинг айрим белгиларини ифодаловчи бу кодлар ёзувларни айнан ухшатиш ва гурухлаш учун фойдаланади;

-ёзувларни изчиллигини тартибга солишга ёрдам берувчи сортлаш;

-арифметик ва мантиқий опрерацияларни уз ичига олган хисоблашлар;

-маълумотлар сонини камайтириш учун хизмат килувчи йириклаштириш ёки агрегатлаштириш;

Маълумотларни сақлаш. Операциявий фаолият даражасидаги кўпгина маълумотларни кейинчалик фойдаланиш учун ёки бошқа даражада сақлаш зарур. Уларни сақлаш учун маълумотлар базаси яратилади.

 Хисоботлар (хужжатлар)ни яратиш. Маълумотларни кайта ишлаш ахборот технологиясида фирма рахбарияти ва ходимлари учун хужжатлар яратиш лозим.

Бошқаришнинг ахборот технологиялари мақсадиқарорларни қабулқилишга  алоқаси бўлган фирма барча ходимларининг  ахборот эхтиёжларини кондиришдир. У бошқаришнинг исталган даражасида фойдали булиши мумкин бошқарувнинг ахборот технодогияси  хилма-хил  турдаги хисоботларни яратишга мўлжалланган. Доимий хисоботлар белгиланган графикка мувофиқ  яратилади. Махсус хисоботлар бошқарувчилар сўрови бўйича ёки компанияда бирор-бир режалаштирилмаган ходиса руй берганда яратилади. Киёсий хисоботлар турли манбалардан олинган ёки турли белгиларга кўра таснифланган ва киёслаш мақсадлари учун фойдаланиладиган маълумотларни уз ичига олади. Фавкулотда хисоботлар истисно (фавкулодда) тарикасидаги маълумотларни камраб олади. Бошқарувни қўллаб кувватлаш учун хисоботлардан фойдаланиш четга чиқишлар бўйича бошқариш деб аталадиган нарсани амалга оширишда айникса самаралидир.

Автоматлаштирилган офис фирма бошқарувининг барча даражадаги менеджерлари учун фақат ходимлар ички фирма алоқасини қўллаб-кувватлаш учунгина эмас, балки уларга ташки мухит билан янги коммуникация воситаларини такдим этиши жихатдан хамдиққатни узига тортади. Автоматлаштирилган офиснинг ахборот технологияси коммуникация жараёнларини хам ташкилот ичида, хам ташки мухит билан ахборот узатиш ва у билан ишлашнинг компьютер тармоклари ва замонавий воситалар негизида ташкил этиш ва қўллаб кувватлашдир. Хозирги пайтда офисни автоматлаштириш технологиясини таъминловчи компьютер ва нокомпьютер техник воситалар учун бир неча унлаб дастурий махсулотлар маълум: матнли процессор, жадвалли процессор, электрон почта, электрон календарь, аудиопочта, компьютерли ва телеконференциялар шунингдек бошқарув фаолиятининг махсус дастурлари киради.

Қарорқабулқилишни қўллаб-кувватлашнинг тизими таркибига уч асосий қисм: маълумотлар базаси, моделлар базаси ва тизим ости дастури киради, сунгиси маълумотлар базасини бошқариш тизими(МББТ), моделлар базасини бошқариш тизими (МодББТ) фойдаланувчи ва компьютер уртасидаги интерфейс билан бошқариш тизимидан иборат.

Маълумотлар базаси қарорларни қабулқилишни қўллаб-кувватлашнинг ахборот технологиясида муҳим рол уйнайди. Маълумотлар бевосита фойдаланувчи томонидан математик моделлар ёрдамида хисоб-китоблар учун фойдаланиши мумкин. Маълумотларнинг бир қисми ахборот тизимидан операциявий даражага келиб тушади. Улардан самарали  фойдаланиш учун бу маълумотлар олдиндан кайта ишланиши лозим. Фирма операциялариҳақидаги маълумотлардан ташкари, қарорқабулқилишни қўллаб-куватлаш тизими ишлаши учун бошқа ички маълумотлар, масалан, ходимларнинг харакатланиши ҳақидаги маълумотлар талаб этилади, улар уз пайтида киритилиши лозим.

Бошқаришнинг юкори даражаларида қарорқабулқилишни амалга ошириш учун ташки манбалардан олинадиган маълумотлар айникса муҳим ахамиятга эга. Ички маълумотлардан фаркли равишда ташки маълумотлар одатда уларни йигишга ихтисослашган ташкилотдан сотиб олинади.

 

Тест саволлари:

1. Ахборот тeхнологияси - бу

А.* Объeкт жараён ёки ҳодисанинг ҳолати ҳақида сифат ахбороти олиш учун маълумотлар йиғиш,қайта ишлаш ва узатиш восита ва услублари жамланмасидан фойдаланадиган жараён;

Б. янги билимларни ишлаб чиқиш учун тeхнологиялар, услублар, тeхник воситаларни ишлаб чиқиш билан боғлиқ ахборот саноати;

C.  тeлeкоммуникацияларнинг барча турли, ахборот саноатини eнг муҳим таркибийқисми;

Д. компютeр тармоқлари ва замонавий тeхник алоқа воситалари нeгизида маълумотларни масофадан узатишдир;

2. Таълим-тарбия жараёнида ахборот тeхнологиялариданқандай шаклларда фойдаланиш мумкин?

А. муайян прeдмeтларни ўқитишда компютeр дарслари;

Б. компютeр дарслари кўргазмали матeриал сифатида;

C. талабаларнинг илмий изланишларини ташкиллаштиришда;

Д.* барча жавоблар тўғри.

 

7-мавзу. Ахбороттехнологияларинингривожланишбосқичлари

(2 соат маъруза).

 

Режа:

1.     Ахборотни тақдим этиш тизимининг ривожланиши.

2.     Коммуникация тизимининг ривожланиши.

3.     Автоматлаштирилган ахборот технологиялари эволюцияси.

4.     Ахборот технологияларнинг ривожланиш босқичларини таснифи

 

XIX асрнинг иккинчи яримигача ахборот технологиясининг асосини перо, сиёҳдон ва бухгалтерия дафтари ташкил этган. Коммуникация(алоқа) пакет(расмий ҳужжатлар солинган конверт) юбориш орқали амалга оширилар эди. Ахборотни қайта ишлаш маҳсулдорлиги ўта паст бўлиб, ҳар бир хат алоҳида, қўлда кўчириб олинган. Қарор қабул қилиш учун бир-бирига қўшиладиган ҳисоб-китобдан бошқа ахборот ҳам бўлмаган.

«Қўл» ахборот технологияси ўрнига XIX аср охирида «механик» технология кириб келди. Ёзув машинаси, телефон, диктафоннинг кашф этилиши, жамоа почтаси тизимининг такомиллашуви – булар бари аввалига ахборотни қайта ишлаш технологиясида, сўнг иш маҳсулдорлигида сезиларли ўзгаришлар юз беришига замин бўлди. Моҳиятан, механик технология мавжуд муассасаларда ташкилий таркибининг шаклланишига йўл очиб берди. XX асрнинг 40-60 йилларида «электр» технологияси пайдо бўлиб, у ечиб алмаштириладиган элементларга эга электр ёзув машинкалари, оддий қоғоздан фойдаланувчи нусха кўчириш машинаси, портатив диктафонлардан иборат эди. Айнан шу воситалар ҳужжатларни қайта ишлаш сифати, сони ва тезлигини ошириш ҳисобига бошқариш фаолияти яхшиланди. Кўпгина замонавий муассасалар «электр» технологиясига асосланган.

60-йилларнинг иккинчи ярмидан эса «электрон (ёки «компьютер») технологияси юзага кела бошлади ва ахборотнинг шаклини эмас, мазмунини ўзгартиришга урғу берила бошланди.

Маълумки, бошқарувнинг ахборот технологияси ахборотни қайта ишлаш бўйича энг камида қуйидаги муҳим учта таркибий қисмга эга бўлиши лозим: ҳисобга олиш, таҳлил ва қарор қабул қилиш. Буларни компьютерларда амалга ошириш тобора мураккаблашиб бормоқда. Чунки, ўзида саноқсиз маълумотларни жамлаган «қоғозлар денгизи» тобора кенгайиб бормоқда.

Ахборотни тақдим этиш тизимининг ривожланиши. Айтиш мумкинки, ахборот технологияси бир неча миллион йиллар аввал одамзод ўртасида илк бор ўзаро мулоқатга киришиш усуллари(турли товушлар чиқариш, имоишора, ҳатти-ҳаракатлар қилиш) пайдо бўлиши билан бирга юзага келган деб айтиш мумкин. Бунда ахборот алмашинуви фақат якка шахслар ўртасидагина амалга оширилган. Нутқ пайдо бўлиши билан бирга(тахминан 100 минг йил олдин) одамлар миясида ахборот тўпланиши имконияти юзага келди.

Кейинги босқичда, яъни ёзувнинг пайдо бўлиши (5-6 минг йил аввал) инсониятнинг умумий, жамоа хотирасининг юзага келишига сабаб бўлди.

Айнан ёзувнинг пайдо бўлиши ахборотни тўплаш, узатиш, қайта ишлаш, сақлаш ва етказиш каби тўлиқ жараённи амалга оширишга имконият яратиб берди. Бу имконият туфайли ахборот моддий ташувчиларда қайд этила бошланди.

Ахборот тизими ва технологиясининг кейинги тараққиёти асосан коммуникация воситалари билан боғлиқ.

Коммуникация тизимининг ривожланиши. Ахборот технологиясининг ривожланиши ахборотни тақдим этиш тизимидан ташқари, ахборот коммуникация воситаларини такомиллаштириш билан боғлиқ эди. Улар ахборотнинг номоддий ташувчиси, яъни нутқ пайдо бўлгандан сўнг юзага келган. Буни ахборот технологиясининг ривожланиши тарихидаги илк «портлаш» деб баҳолаш мумкин эди. Тараққиётнинг кейинги фазаси – қоғоз кашф қилингунга қадар ахборотнинг моддий ташувчи воситалари ўзгариб борди. Яъни, сўзларни тошга ўйиб ёзиш орқали биринчи марта ахборотни кўз билан кўриб қабул қилиш имконияти юзага келди. Эрамиздан аввалги тўртинчи минг йилликда аввалига лойдан, сўнг ёғочдан ясалган табличкаларга ёзишга ўтилди ва бу ахборот-коммуникацияларга динамик мазмун касб этди. Папируснинг кашф этилиши ахборот ташиш воситасининг ҳажмини оширди ва унга буёқ қўллаш имконияти мавжудлиги боис аҳамияти ҳам ошиб борди. Пергаментнинг пайдо бўлиши (эрамиздан аввалги III-аср) билан эса янги ахборот «портлаши» рўй берди: ахборотнинг энг мақбул ташувчиси – китоб юзага келди (IV-аср).

Ахборот технологиясининг қоғоз фазаси V асрдан бошланади. Бу пайтда қоғоз (II асрда Хитойда кашф этилган) Европа мамлактларининг саноат ишлаб чиқариш объектига айланган эди. Шундан кейинги давр ахборот технологияси ривожланишида катта рол ўйнади. Шундан сўнг савдо ва ҳунармандчилик ривожлангач шаҳар почтаси, XV асрдан бошлаб эса хусусий почта (Ғарбий Европа), XVI-XVII асрларда марказий қироллик почтаси(Франция, Швеция, Англия ва бошқалар) юзага келди. Ушбу барқарор коммуникация туфайли ахборот фаолиятига янада кўпроқ одамлар жалб этилмоқда ва у йирикроқ минтақаларни қамраб олмоқда.

Германияда китоб чоп этилишининг кашф этилиши (XV аср ўртасида) ахборот технологияси ривожланиши жараёнида кашфиёт бўлди. Бу ҳол унга оммавийлик олиб келди. Моҳиятан бу табиатшуносликда илмий-техник тараққиётининг янги босқичи бўлиб қолди. Илмий–техник атаманинг пайдо бўлиши ахборот технологиясида сифат ўзгаришини, кўп нусҳада китоб, журнал, газета, географик ҳарита, техник чизмаларнинг чоп этилиши эса миқдор ўзгаришини келтириб чиқарди.

XIX аср охиридаги техник инқилоб билан боғлиқ ахборот технологияси ривожланишидаги янги босқич барқарор халқаро коммуникация шакли сифатида почта алоқасининг юзага келиши билан изоҳланади. Айни даврда фотография(1879 й.), телеграф(1832 й.), телефон(1876 й.), радио(1895 й.) кашф қилинган эди. Ахборот технологияси ривожланишида фойдаланувчи учун қулай шаклда ахборотни олиш, сақлаш ва тезда узатишнинг умумжаҳон тизимини яратиш даври юзага келди. Бу эса ахборотни техник, ижтимоий ва иқтисодий тараққиётнинг ҳаракатланувчи кучига айлантирди ҳамда замонавий техник инқилоб босқичида унинг етакчилик кучини белгилаб берди. Натижада узоқ йиллар давомида жамиятда жуда катта ҳажмда ахборот тўпланиб қолиши ва ундан оқилона фойдалана олмаслик масаласини ҳал этиш имконияти юзага келди.

Ахборот ҳам мазмун, ҳам миқдор жиҳатидан инсоният истеъмол қиладиган энг қимматли маҳсулотлардан бирига айланди. Ахборот инқилобининг тараққиёти XX аср иккинчи ярмида янги босқичга келди. Бу даврда ахборот технологияси ривожланиб қоғоз ўрнини техник воситалар эгаллади. Энди ахборотни узатиш(электромагнит тўлқинлар ёрдамида) тезлиги оғзаки нутққа нисбатан миллион марта ортиб келди.

Интиуцияси(эксперт тизими) ишлаб чиқариш кучига айланди, сунъий интеллект эса техник тараққиётнинг сифат жиҳатидан янги вазифаларини ҳал этиш имконияти юзага келди. Машинавий динамик ахборот тизимининг алоҳида аҳамияти жамият ҳаётида энг олдинги режага янада замонавий ЭҲМ ва у билан боғлиқ технологияларни яратиш муаммосини қўйди. Инсонлар ўртасида(эндиликда инсон ва машина ўртасида) ўзаро ахборот ҳаракати механизмининг ривожланиш тарихи ахборот технологиясини барча илм соҳалари ривожланишининг ягона интеграция тизими сифатида тушунишга асос беради.

Автоматлаштирилган ахборот технологиялари эволюцияси. XX асрнинг 50-йилларида ЭҲМнинг пайдо бўлиши ва улардан фойдаланиш имкониятининг жадал ошиб бориши билан меҳнатни автоматлаштириш, ахборот маҳсулотлари ва хизмати бозорининг юзага келишига асос бўлди.  ААТнинг ривожланиши ахборотни қайта ишлаш ва узатиш бўйича янги техник воситаларнинг пайдо бўлиши, ЭҲМдан фойдаланишнинг ташкилий шаклларини такомиллаштириш, инфратузилмани янги коммуникация воситалари билан бойитиш билан бир қаторда кечди.

 

Ахборот технологияларнинг эволюцияси

 

 

Ахборот технологияларнинг ривожланиш босқичларини таснифи

 

Электрон ҳисоблаш машиналарининг авлодлари

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ахборот технологияларининг ривожланиб бориш тенденциялари

 

Ахборот тизимларидан фойдаланишга нисбатан ёндошувнинг ўзгариши

Йиллар	Ахборотдан фойдаланиш концепцияси	Ахборот тизимлари турлари	Фойдаланишдан мақсад
1950-1960 йиллар	Ҳисоб-китоб ҳужжатларининг қоғоз тўплами	Ҳисоб-китоб ҳужжатларини электромеханик бухгалтерия машиналарида қайта ишлашнинг ахборот тизими	Хужжатларни қайта ишлаш тезлигини ошиши. Ойликни ҳисоб-китоб қилиш жараёнининг соддалашуви
1960-1970 йиллар	Асосий мақсадни қўллаб-қувватлаш	Бошқарувнинг ахборот тизими	Ҳисоботни тайёрлаш жараёнининг тезлашуви
1970-1980 йиллар	Бошқарув назорати	Қарор қабул қилишни қўллаб-қувватлаш тизими. Бошқарувнинг олий бўғини учун тизим	Нисбатан оқилона қарорни ишлаб чиқиш
1980-2000 йиллар	Рақобат афзаллигини таъминловчи ахборот-стратегик ресурс	Стратегик ахборот тизими. Автоматлаштирилган офислар	Ташкилотларнинг яшаб қолиш ва гуллаб-яшнашини таъминлаш

 

Ахборот технологияларининг ривожланиш тенденцияси. Хорижий мутаҳассислар ахборот технологиялари ривожланишининг бешта асосий тенденцияларини ажратиб кўрсатади:

1. Ахборот маҳсулотларининг мураккаблашуви. Ахборот воситаси кўринишидаги ахборот маҳсулоти, эксперт таъминоти  хизматининг маълумотлар базаси стратегик аҳамият касб эта боради. Турли шаклдаги (нутқ, маълумот, тасвир) ахборот маҳсулотлари эшитиш, кўриш ва англаш учун фойдаланувчининг талабига кўра ишлаб чиқилади ҳамда унга қулай вақтда ва шаклда маҳсулотни етказиб бериш воситаси мавжуд бўлади. Ахборот маҳсулоти борган сари якка фойдаланувчига тақдим этиладиган ўзига хос хизмат ва ҳисобот-таҳлил ишлари натижалари ўртасидаги гибридга айланиб бормоқда.

2. Биргаликда ҳаракат қилиш қобилияти. Ахборот маҳсулотининг аҳамияти ошиб бориши билан мазкур маҳсулотларни компьютер ва инсон ёки ахборот тизимлари ўртасида идеал тарзда алмашувини ўтказиш имконияти илғор технологик муаммо касб этади. Ахборот маҳсулотларини қайта ишлаш ва узатиш муаммоси уларнинг келиши ва тез ҳаракатланиши бўйича тўлиқ мувофиқ бўлиши лозим.

3. Оралиқ бўғинларни тугатиш. Биргаликда ҳаракатланиш қоби-лиятининг ривожланиши ахборот маҳсулотлари алмашиш жараёнининг такомиллашувига, сўнгра, ахборот манбаи йўлидан истеъмолчига қараб (яъни, бу соҳадаги етказиб берувчи ва истеъмолчилар) оралиқ бўғинлар тугатилади. Масалан, муаллиф ва ўқувчи, сотувчи ва ҳаридор, қўшиқчи ва тингловчи, ўқитувчи ва ўқувчи ёки иқтисодий объектларда мутаҳассислар ўртасида видеоконференция, электрон киоск, электрон почта тизими орқали бевосита мулоқат қилиш имконияти туғилади.

4. Глобаллаштириш. Иқтисодий объект йўлдош алоқа ва Internet  тармоғидан фойдаланиб ахборот технологиялари ёрдамида ҳоҳлаган жойда ва ҳоҳлаган пайтда иш олиб бориши мумкин. Айнан Internet туфайли одамлар дунёнинг ҳар қандай нуқтасидан туриб ўзаро мулоқат қилиш имконига эга. Бу ҳолатда доимий ва ярим доимий ҳаражатлар янада кенг географик минтақада тақсимланиш ҳисобига устуворликка эга бўлади.

5. Конвергенция. Конвергенция ААТнинг замонавий ривожланиш жараёнининг охирги босқичи сифатида кўриб чиқилади. Бунда маҳсулотлар ва хизматлар, ахборот ва дам олиш, шунингдек, овозли, рақамли ҳамда видеосигналларни узатиш каби иш режимлари ўртасидаги фарқ йўқолади. Моддий ишлаб чиқариш ва ахборот бизнеси соҳалари ўртасидаги тафовут ўчиб кетади, фирмалар ва корпорацияларнинг фаолият турлари диверфикацияси, саноат тармоқлари, молия сектори ва хизмат соҳалари ўзаро уйғунлашиб кетади.

Шундай қилиб, янги ахборот технологиялари – бу дунё миқёсида жамият тараққиётининг саноат асридан ахборот асрига қараб ўтиш асосидир. Мазкур тенденциянинг бизнесда қўлланилиши қуйидаги ўзгаришларга олиб келади:

·         ҳар бир иш ўрнида ресурслар етарли бўлганда ахборотларни қайта ишлаш учун тақсимланган шахсий (персонал) ҳисоблашларни амалга ошириш;

·         хабарларни жўнатиш учун иш ўринлари бирлашганда коммуникациянинг ривожланган тизимини яратиш;

·         иқтисодий объект ахборот оқимига уланганда, мослашувчан глобал коммуникацияларга эга бўлиши;

·         электрон савдо тизимини яратиш ва ривожлантириш;

·         иқтисодий объект интеграцияси – ташқи муҳит тизимидаги оралиқ бўғинларни бартараф этиш.

 

 

Таълим тизимида автоматлаштирилган ахборот тизимлари ва

технологиялари

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

   Тест саволлари:

1. Жамиятни ахборотлаштириш жараёнининг асосий йўналишлари тўғри кўрсатилганқаторни кўрсатинг.

А. мeҳнат, тeхнологик ва ишлаб чиқариш жараёни воситаларини комплeкс автоматлаштириш;

Б. илмий тадқиқотлар, лойиҳалаш ва ишлаб чиқариш жараёнларини ахборотлаштириш;

C. ташкилий-иқтисодий бошқаришни автоматлаштириш;

Д.* барча жавоблар тўғри.

2. Ахборот тeхнологияларини турлари?

А Сақловчи , рационаллаштирувчи, яратувчи

Б. Яратувчи, кўчирувчи, киритувчи

C. Кўчирувчи, пeчатловчи, сақловчи

Д.* Тўғри жавоб йўқ

8-мавзу. Ахбороттехнологияларинингтаъминоти (2 саоат амалий)

Режа:

1.     Ахборот технологияси турлари

2.     Автомалаштирилган ахборот тизимининг ҳаётий цикли

3.     Компьютер хонасига қўйиладиган талаблар

Ахборот технологияси объект, жараён, ёки ходиса (ахборот махсулоти) нинг холати ҳақида янги сифат ахборатини олиш учун маълумотлар (бошлангич ахбороти)ни туплаш, кайта ишлаш ва узатишнинг восита ва услублари жамланмасидан фойдаланувчи жараёнидир.

Техник таъминот. Техник таъминот – ахборот тизими иши учун мўлжалланган техник воситалар комплекси, шунингдек, ушбу воситалар ва технологик жараёнларга тегишли ҳужжатлардир.

Математик таъминот. Математик таъминот – ахборот тизимида вазифаларни ҳал этишда фойдаланиладиган ахборотларни қайта ишлаш алгоритми, моделлари, математик услублари мажмуи.

Дастурий таъминот – бу ахборот тизимининг мақсад ва вазифаларини амалга ошириш учун дастурлар мажмуи, шунингдек техник воситалар комплексининг меъёрида ишлаб туриши демакдир.

Дастурий таълимот таркибига умумий тизими ва махсус дастурли маҳсулотлар, шунингдек техник ҳужжатлар, жумладан: операцион тизимлар, дастурлаш, тизими, дастурчининг асбоб-ускуна воситаси, тест ва ташҳис дастурлари, телекоммуникациянинг дастурий воситаси, ахборотни ҳимоялаш, функционал дастурий таъминот (автоматлаштирилган иш жойлари, маълумотлар базаларини бошқариш тизими ва ҳоказо).

Умумий тизимли дастурий таъминот. Уларга фойдаланувчига мўлжалланган ва ахборотни қайта ишлашнинг анъанавий вазифаларини ҳал этиш учун белгиланган дастурлар комплекси киради. Улар компьютерларнинг имкониятларини кенгайтириш, маълумотларни қайта ишлаш жараёнини бошқариш ва назорат қилишга хизмат қилади.

Махсус дастурий таъминот. Аниқ бир дастурий тизимни яратишда ишлаб чиқилган дастурлар мажмуини ифода қилади. Унинг таркибига турли даражада ўхшаш ишлаб чиқилган моделлар, маълум бир объектнинг ишлашини акс эттирувчи амалий дастурлар пакети киради.

Услубий таъминот ва ташкилий таъминот – ахборот тизимини ишга тушириш ва ишлатиш жараёнида ахборот тизими ходимларининг техник воситалар билан ва ўзаро таъсирини белгиловчи методлар, воситалар ва ҳужжатлар мажмуидир.

Эргономик таъминот(шароит) – иш жойларига, ахборот моделларига, ходимнинг иш фаолиятига нисбатан турли эргономик талаблардан иборат ҳужжатлар, уларни амалга ошириш усуллари тўпламидир.

Мақсад – ходим ишининг юқори самарадорлигини таъминлаш.

Хуқуқий таъминот. – ахборот тизимининг хуқуқий мақоми ва уни ишга туширишни белгиловчи хуқуқий меъёрлар мажмуидир. Ахборотни олиш қайта ўзгартириш ва фойдаланиш тартиби белгилаб қўйилади. Хуқуқий таъминотнинг асосий мақсади қонунчиликни мустаҳкамлаш саналади. Хуқуқий таъминот таркибига қонунлар, фармойиш, ҳукумат органлари қарорлари, буйруқлари, йўриқномалари ва вазирликлар, идоралар, маҳаллий ҳукумат органларининг бошқа меъёрий ҳужжатлари киради.

Лингивинистик таъминот – ахборот тизими ходимлари ва техник, дастурий ва ахборот таъминоти ходимларининг мулоқот тили мажмуи (тил воситаси), шунингдек, ахборот тизимида фойдаланиладиган атамалар мажмуи.

Ахборот тизимининг функционал қисми - ахборот тизимининг вазифа ва топшириқлари бажарилишини таъминлайди. Амалда бу ерда иқтисодий объектни бошқариш тизимининг модели сақланади. Мазкур тизим доирасида бошқарув мақсадларининг функцияларга функцияларнинг эса ахборот тизими кичик тизимига ўзгариши рўй беради. Кичик тизимлар вазифаларни амалга оширади. Улар тизимнинг бирор бир белгисига кўра ажратиб кўрсатилган қисмидир. Одатда ахборот тизимида функциональ қисм функционал белгиларига кўра кенжа тизимларга бўлинади:

·        бошқарув даражаси(олий, ўрта, қуйи);

·        бошқариладиган ресурс тури(моддий, меҳнат, молиявий ва ҳаказо);

·        қўлланиш соҳаси (банк, жамғарма бозори ва ҳаказо);

·        бошқарув иши ва даври.

Шуни қайд этиш лозимки, автоматлаштирилган ахборот тизимининг функционал қисми таркиби ва мазмуни маълум бир объектга боғлиқ. Ахборот тизимининг таъминловчи қисм таркиби ва мазмуни турли объектлар учун бир хилда бўлади.

Автомалаштирилган ахборот тизимининг ҳаётий цикли. Автоматлаштирилган ахборот тизимини яратиш, ривожлантириш моҳияти вақтга нисбатан «ҳаётий цикл» каби иқтисодий категорияни акс эттиради. Яъни, унинг яратилиши то ундан фойдаланишни тўхтатишгача бўлган оралиқдаги ҳаёт циклини англатади. ААТ нинг ҳаёт циклида қуйидаги босқичлар ажралиб туради:

1. Лойиҳа олди босқичи (режалаштириш ва талаблар таҳлилий-тизимли таҳлил). Мавжуд бошқарув тизимини, биринчи галда ахборот тизимини тадқиқ ва таҳлил этиш, яратиладиган ААТ га нисбатан қўйиладиган талабларни белгилаш, техник-иқтисодий асос (ТИА) ва техник вазифаларни ААТ ишлаб чиқишда расмийлаштириш.

2. Техник лойиҳалаштириш (мантиқий лойиҳалаштириш). Таърифланган талабларга мувофиқ автоматлаштириладиган функциялар таркибини (функционал архитектура) ва таъминловчи кенжа тизим таркибини (тизимли архитектура) ишлаб чиқиш, ААТ нинг техник лойиҳасини расмийлаштириш.

3. Қўлланма лойиҳалаштириш (жисмоний лойиҳалаштириш). Дастурларни ишлаб чиқиш ва тизим, маълумотларни қайта ишлашнинг технологик жараёнини ишлаб чиқиш, ходимлар учун қўлланма йўриқномаларни яратиш, қўлланма лойиҳани расмийлаштириш.

4. Тадбиқ этиш (тестлаш, тажриба эксплуатацияси). ААТ кенжа тизимларини комплекс тузатиш, ходимни ўқитиш, ААТ ни босқичма-босқич жорий этиш, эксплуатацияга топшириш.

5. Эксплуатация (кузатиб қўйиш, модернизациялаштириш). Кундалик эксплуатация, дастурий ва техник воситалар, шунингдек бутун лойиҳани кузатиб бориш, ААТ нинг иши тўғрисида статистик маълумотлар йиғиш, хато ва камчиликларни тўғрилаш, ААТни модернизациялашга нисбатан талабларни расмийлаштириш ва уни бажариш.

Ахборот тизимининг ҳаётий цикли интератив мазмун касб этади: ҳаётий циклнинг амалга оширилган босқичлари вақти-вақти билан янги талаблар ва ташқи муҳитгача ўзгаришларга мувофиқ қайтарилиб турилади. Ҳаёт циклининг ҳар бир босқичи ва палласида навбатдаги қарорлар учун асос саналувчи техник қарорлар ва ҳужжатлар тўплами шаклланади.

 

Компьютер хонасига қўйиладиган талаблар

Хонани шифти оқ кўк фон билан оқланиши ва деворлари эса яшил рангга оқланиши керак. Бу ранглар офтоб нурланишини бизга ранг иқлимини яратиб беради. Хоналарга қўйилган талаблар ишчи муҳит ишчининг (оператор) иш жойи ташқи муҳит факторлари йиғиндиси бўлиб улар қуйидаги ишлардан иборат: физик, химик, биологик, ахборот, социал – психологик ва эстетик факторлар ташқи муҳит хоссалари бўлиб операторга таъсир этади. Ишчи муҳит турлича бўлиши мумкин: иш жойида ҳаёт фаолиятини таъминловчи воситалар операторнинг талаб этилган меҳнат қобилияти шароитини ҳосил қилади ва уни нохуш факторлар таъсиридан ҳимоя қилади.

Ходимлар самарали фаолият кўрсатиш учун шароит яратиш ва техник воситаларни ишлаш учун хоналар ёруғ, тоза, товуш ва тебранишдан изоляцияланган ҳолатда лойиҳаланади. Шкаф ва деворлар товуш ютувчи плиткалар билан қопланиши мақсадга мувофиқдир.

Хона ҳарорати оптимал ҳароратда 21-23°С да оптимал намлик 40-60 %, чанг концентрацияси 0,2 Мг/м3 дан ва чанг максимал заррача ўлчаш 3 Мк дан ошмаслиги лозим. Хоналарда бундай шароитни ушлаб туриш мақсадида, хоналарни ҳаво алмаштириб туриш кўзда тутилади.

Ускунанинг ташқи ва конструктив кўринишини жиҳозлаш минимал чарчаш учун шароит яратади. Иш мебелининг конструкцияси ГОСТ 12.2.032-78(9), ГОСТ 2226976(10) талабларига мос тушувчи ишчининг бўйига қараб созланадиган ва қулай озода турадиган бўлиши керак. Операторнинг иш жойини тўғри ташкил этилганида унинг меҳнат унумдорлиги 8-20% ошади .

Комьютер ўрнатиладиган хонага комьютер сонига қараб турибқуйидаги талаблар қўйилади: ахборотлаштириш, бу тингловчиларни ёки ишловчиларнинг компьютерда назарий ва амалий машғулотлар ўтказиш билан бажарилади. Шунинг учун компьютер хонасида 2 тадан 5 тагача компьютер ўрнатилиши мумкин ва шу билан бирга компьютер хонасини ўлчамлари қуйидагича бўлиши керак (3x6x2,8 м).

Стол ва стулларнинг жойлашувига бўлган талаблар

Компьютер хонасида стол ва стуллларга талаблар мавжуд бўлиб, стол баландлиги ердан 68-77 см, стуллар эса айланувчан бўлиши керак ва орқасида суянчиғи бўлиши керак. Чунки стол стуллар ўз габарити билан тўғри келмаса фойдаланувчи тезда чарчаб қолади. Стол ва стуллар шундай жойлаштирилиши керакки, улар инсонларга туриб юришга халақит бермаслиги керак. Бундан ташқари, операторлар бемалол ҳар бир операторлар олдига бориб бирга ишлай олиши керак.

Иш жойининг конструктивиги ва элеменларининг жойлашинуви (ўтирғичлар, ахборотнинг кўрсатиш, бошқариш органлари) антропометрик, физиологик ва психологик талабларга ҳамда ишнинг характерига тўғри келиши керак.

Шундай конструкцияланган иш жойи монитор майдонидан ташқаридаги бажарилиши қийин бўлган операцияларни бажариш имконини беради. Ахборотнинг кўрсатиш манбалари бу ҳолда ЭҲМ нинг дисплейи СНиП 2.01.02-85 (5) га тўғри келади.

Кўзга тушаётган нагрузкани камайтириш учун дисплей эргономика нуқтаи назаридан оптимал ўрнатилиши керак, дисплейнинг тепа бурчаги кўз билан бир текисликда бўлиши керак, экрангача масофа 28-60 см бўлиши керак. Экранинг милтилаши мил>70 Гц бўлиши керак.

Антропометрик мос тушиши операторнинг иш бораётган вақтда фазода, кенгликда тананинг жойланиши имконияти ва турли позани эгаллаши назарда тутилади. Бу масалани ҳал қилиш учун биринчи навбатда бошқариш пульти асбобларидан операторнинг оёғи бориб етадиган зона аниқланади. Бу мос келишини таъминлаш қийинчилик билан эришилади, чунки ҳар бир кишининг антропометрик кўрсаткичлари турлича. Ўрта бўйли кишини қониқтирган ўриндиқ, баланд ёки паст бўйли бўлган кишига ноқулай бўлиши мумкин.

Хавфсиз фаолият кўрсатиш мақсадида инсон танаси ўлчамлари қуйидаги ҳолатларда ҳисобга олинади:

•        полдан ёки иш майдонидан, машиналар ишлашини назорат қилиш, тўғрилаш зонаси, сигнализация ва назорат асбобларига бўлган сатҳни оптимал баландлигини ўлчашда;

•        баландликда қўлда бошқариладиган машиналар фронтини жойлаштиришда, айниқса авария органларининг пухта жойлаштиришда;

•        бошқариш органларини шакли ва ўлчамларини танлашда.

Машиналарни лойиҳалашда инсон антропометрик кўрсатгичларни тўғри танлаш учун ўзини топография қилиш усули ёки моделлаш усули қўлланилади. Ўзини топография қилишда инсон ишчи танасини турли ҳолатларини схематик Конструкциялаш ва ишчи бажарадиган ишлар ва операциялар билан боғлаш киради. Моделлаш усулига инсон фигурасини ҳажмий ва текисликда моделлаш киради. Инсоннинг антрапометрик қуйидагича: ўртача баландлиги 1 метр72 см, елка кенглиги 39 см, қўллар ёйилмаси 160 см агар бу антропометрик ўлчовлар ҳисобга олинмаса операторлар иш пайтида бир – бирига халақит бериши мумкин. Шунинг учун антропометрик ўлчовларни ҳисобга олиш катта аҳамиятга эга.

Монитордан инсоннинг кўзигача бўлган оптимал масофа

Монитор кўздан озгина пастроқда ва 50 см дан кам бўлмаган масофада жойлашиши керак. Монитор ва кўз орасидаги масофа 80 см гача бўлиши тавсия қилинади, бу масофа кичик бўлса инсоннинг кўзи тез чарчайди. Мониторни дизайни ва рангги ўзига эътиборни жалб қилмаслиги керак. Шунинг учун мониторнинг сирт томонида ҳар хил реклама ёпиштиргичлар бўлмаслиги керак. Мониторнинг экрани зангори ва кўк рангларга бўялиши мақсадга мувофиқҳисобланади. Чунки бу ранглар инсон кўзига энг яхши ранглардан ҳисобланади.

Қисман монитор олдидаги ўтиришда хавфсизликни ва камфорт иш жойини рационал ташкил этиш лозим. Фойдаланувчи усул асосий хавфсизлик видиоманитор экран дисплейдан чиқади деб бўлмайди. Энг кучли нурланиш одатда маниторни ён ва орқа томонидан ҳам тарқалади. Шунинг учун фойдаланучи жойини бир неча компьютер қарама – қарши турган жойда ундан ҳам ёмони орқама – кетин жойлаштиришдир. Видеомонитор хиллари орасидаги тавсия этиладиган орадаги масофа 2 м дан кам бўлмаслиги ва ён томондаги масофа 1,2 м дан кам бўлмаслиги лозим. Компьютерлар жойлашган хона етарли даражада кенг ва доимий равишда ҳавоси алмашиб туриши керак. Битта дисплей учун минимал стандарт норма 6м ни, минимал ҳажм эса 20 м ташкил этиши керак.

Дисплей олдида ишлаганда хонани ёритилиши яхши бўлиши ва имкони борича табиий кундузги ёритилишга яқин бўлиши керак. Ёритиш учун дисплейга яқин жойлашган люминицент лампочкалардан фойдаланиб бўлмайди. Бу стробактик эффект деб айтилади, дисплей экранда маълумотни бузилишига олиб келади.

Ёритишни энг мақбул усули галтен нурланишли манбадир. Америкалик олимларнинг ҳам фойдаланувчиларга тавсияси диққатга лойиқдир:

•        Дисплей экранига яхши ҳимоя фильтри ўрнатиш, тўрли фильтрлардан фойдаланманг;

•        Экран ўз сатҳидан 20 см пастда ва кўздан 65 см масофада бўлиши керак(агар шу яқиндан ёки кўрсангиз ҳам дисплей билан бурнингизни унинг яқинига олиб бориб ишламанг, ҳатто бурун ҳам зарар кўриши мумкин);

•        Экранни ойнага нисбатан тўғри бурчак ҳолида ўрнатинг;

•        Экраннинг ёритиш хонасининг ёритишига тенг бўлиши керак (тахминан 500-700 лк) ёрқин люменсент нурдан сақланиш;

•        Ёрқин фонда қора ҳарфлар осон ўқилади;

•        Ҳар 10 минутда нигоҳни экрандан бошқа томонга олинг;

•        Черновикдан маълумотни ШКга киритишда уни экран яқинроқ жойга қўйинг;

•        Кўзга дисплей ёнида ишлаганда алоҳида кўзойнак лозимлигини кўз доктори билан гаплашиб кўринг. (масалан перфорировамний ойнак)

Барча нурлантиришларни яхши ютувчи айрим ўсимликлар бор. Улар кўпгина нурланишларда улар жуда зўр ривожланади. Шунинг учун кўпгина офисларда хонани   безаш  учун  эмас,   балки  нураланиш   камайтириш учун  хона ўсимликлардан фойдаланишади. Шунинг учун ушбу тавсия компьютердан фойдаланувчилар учун бериш мумкин. Умуман хулоса шуки:

•        Экранни липпиллаши ва ярқираши, яқинда ёмон кўриш, асаб стресслари ва асабийликка олиб келади.

•        Паст частотали майдон нур касалликлари, стресслар, ҳомиладорларни бузилишлар билан ўтишга, репродуков функционал бузилишга ва ёмон шароитли ишлар пайдо бўлишига олиб келади.

•        Электрон  майдон  ҳужжатларини  ўзгартириш  ва ривожланишни

тўхтатишга олиб келади. Бу кўзнинг хуристалини хиралашиш – катаракта келтириб чиқариш мумкин.

Компьютер билан ишлаганда чарчаш сабаблари

Компютер билан ишлаш вақтида инсон қуйидаги факторлардан чарчайди:

•        экранинг меъёридан ортиқ ёруғлиги;

•        контраст ва фон ўртасидаги аниқлиги;

•        компьютерда ишлаш пайтидаги иссиқликдан нурланиши;

•        компьютерда нурланишнинг инсонга таъсири;

•        компьютер бузуқлиги.

Компьютердан нурланишнинг олдини олиши учун ҳимоя фильтрларидан фойдаланилади.

Бу филътрлар ультрафиолет нурларини, статик майдонларни бартарафэтади кўп даражада электромагнит майдон ва рентген нурланишларини камайтиради. Суратда сакрашлар бўлмайди, суратни контрастлилиги ошади, лекин бу фильтрлар жуда қимматдир.

г) Россия федерациясида ишлаб чиқилган фильтрлар шишали фильтрлар (Global Shield ва Defended Argon фильтрлари) улар ҳам тўла ҳимоя синфига мансуб. Ўзини характеристикаси билан хорижий фильтр намуналардан қолишмайди, 2-3 маротаба арзон, нисбатан янги фильтрлар уларни сифати кўпгина техник хулосалар ва сертификатлар билан тасдиқланган, улар меҳнат принципи паст ИТИ тестдан ўтказилган, швецил нурланишдан ҳимоя ва кўрсаткич воситалари эргономикаси ИТУ дан ҳам синовда ўтказилган режим Давлат Стандарти сертификати ва гигиена сертификатига эга.

Компьютер хонасида ҳамма жиҳозлар электр токида ишлайди. Шунинг учун электрдан шикастланишига учраш мумкин. Бунинг олдини олиш учун компьютерларни ерга улаш талабларига амал қилиш шарт. Ҳамма компьютерларда электр тармоғига улаш учун махсус система ишлатилади ва унда "0" улаш ҳимояси қўлланилган. "0" га улаш ҳимояси бу "0" симини корпусларга боғлаш ва ҳар хил иссиқликда ишлайдиган автоматларни ишга туширувчи системадир. Ҳимояловчи ерга улаш қурилмалари 2 хил:

1.       Контурли ерга улаш;

2.       Ташқарига чиқарилган ерга улаш – бу усул кўпинча уловчи асбоб – ускуналар турган жойдан ташқарига чиқариб маълум бир майдончага тўпланиб ўрнатилади. Ерга улашнинг бу тури асосан кучланиши 1000 В гача бўлган қурилмаларда ишлатилади. Бунинг афзаллиги шундаки, электрод вазифасини бажарувчи қозиқларни ерга қоқиш учун қаршилиги кам бўлган ерларни танлаш имкони бор.

 

Тест саволлари:

1. Ахборот тeхнологиялари таъминоти ҳақидаги фикрларниқайси бири тоғри?

А. “Ахборот тeхнологияси таъминоти” фани компютeрнинг ишлаш тамойилларини ўрганади.

Б.* Ахборот  тeхнологияларининг таъминоти  такамиллашуви жамиатни ахборотлаштиришда асосий омиллардан бири ҳисобланади.

C. “Ахборот тeхнологияси” фани “Информатика” фанибилан боғлиқ eмас.

Д. Тўғри жавоб йўқ

 

2. Ахборотарни узатишнинг eнгқулай усуллари?

А. Тeлeфон алоқаси

Б.* Компютeр орқали

C. Почта орқали

Д. Тўғри жавоб йўқ

 

9-мавзу. Замонавийахбороттехнологиявоситалари (2 соат амалий)

Режа:

1.     Замонавий ахборот технологиялари

2.     Замонавий ахборот технологияларининг асосий тавсифи

3.     Электрон ахборот оқимлари

 

Замонавий ахборот технологияси (компьютер ахборот технологияси) – персонал компьютер ва телекоммуникация воситаларидан фойдаланувчининг дўстона «интерфейси» ахборот технологиясидир (6.1-жадвал). Маълум бир турдаги компьютер учун мўлжалланган бир ёки бир неча ўзаро боғлиқ дастурий маҳсулотлар замонавий ахборот технологияларининг воситаси саналади.

Замонавий ахборот технологиянинг асосий элементлари қуйидагича:

- маълум бир вақт кўламидаги ахборотни киритиш ва қайта ўзгартириш;

- тасвирни киритиш ва унга ишлов бериш;

- сигнал ахбороти пайдо бўлган ерда уни қайта ишлаш;

- оғзаки ахборотни қайта ишлаш;

- фойдаланувчининг ШК билан фаол мулоқати;

- турли ахборот тизимларида машинали моделлаштириш;

- ахборот алмашувининг тармоқ технологияси (диалог юритиш, видео ва телекоммуникация, электрон почта, видеотека, телетека, электрон газета);?

- тақсимланган тармоқ тизимларида маълумотларни мультипроцессор асосида қайта ишлаш;

- маҳаллий, минтақавий ва ҳалқаро тармоқлар бўйича ахборотни тезкор тарқатиш.

Замонавий ахборот технологияларининг асосий тавсифи

Методология	Асосий белгиси	Натижа
Ахборотни қайта ишлашнинг асосий янги воситаси	Бошқарув технологиясига «жойлашиш»	Коммуникациянинг янги технологияси
Яхлит технологик тизимлар	Мутахассислар ва менежерлар вазифасининг интеграллашуви	Ахборотни қайта ишлаш бўйича янги технология
Мақсадга қаратилган ҳолда ахборотни яратиш, узатиш, сақлаш ва акс эттириш	Ижтимоий муҳит қонунчилигини ҳисобга олиш	Бошқарув қарорларини қабул қилишнинг янги технологияси

 

Ахборот технологиясининг базавий технологияси қуйидагилар:  техник таъминот технологияси, телекоммуникация технологияси, дастурий таъминот технологияси. Бу технологиялар ҳисоблаш тизимлари ва тармоқлари архитектурасининг аниқ вариантлари доирасида биргаликда ҳаракат қилади ва бирлашади. Уларнинг айримлари ахборот технологияси ривожланишида ҳал қилувчи роль ўйнайди.

Замонавий ахборот технологиялари раҳбарларга, мутахассисларга, техник ходимларга ахборотни қайта ишлаш ва қарор қабул қилишда, ўз вақтида ишончли ва керакли ҳажмда ахборот олиш, автоматлаштирилган офислар ташкил этиш, компьютерлар ва алоқа воситаларини қўллаган ҳолда тезкор мажлисларни ўтказишда учун мўлжалланган замонавий ахборот тизимларини яратиш имконини беради.

 Электрон ахборот оқимлари

Инсонлар кундалик фаолиятларида доимо бир-бирлари билан ахборот алмашадилар, мулоқотда бўладилар. Бу жараённи амалга оширишда алоқа, телефон, телеграф ва бошқа воситалардан фойдаланилади. Лекин, ҳар бир усул ўзининг маълум бир камчиликларига эга. Масалан, алоқа усули орқали хабарларни узатишдан аввал, уни ёзиш, конвертга жойлаш, тегишли манзилгоҳни ёзиш ва жўнатиш лозим. Хабарларни узатиш усули ва алоқа бўлими хизматини эътиборга олмаганда, уларни етказиш узоқ муддат талаб қилади. Телефон алоқасидан фойдаланиш бир қатор афзалликларга эга бўлсада, унинг ҳам камчиликлари бор. Масалан, телефон рақамларини териш ва боғланишнинг 70 фоизи беҳуда сарфланади. Кўпгина ҳолларда абонентлар ўртасида алоқа яхши ўрнатилмайди, абонент банд бўлиши мумкин. Юқоридаги камчиликларни камайтириш мақсадида мулоқат ўрнатишнинг янги усуллари ташкил этилмоқда. Бундай усулардан бири - электрон алоқадир.

Электрон алоқа-ахборотларни қайта ишлаш ва узатишда электрон усуллардан фойдаланишдир. Бу усул орқали босма материалларни, чизмаларни, турли ҳужжатларни, жадвалларни ва бошқа маълумотларни узатиш мумкин.

Электрон алоқа «қоғозсиз» алоқа муносабатларини ташкил қилади ва ҳужжатлаштирилган хабарларни телефон ва маълумот узатиш тармоқлари орқали йиғиш, қайта ишлаш ва узатиш тизимини ифодалайди. Телеграф бўлими, масофали алоқа ва телекс тизими биргаликда электрон алоқанинг элементлари ҳисобланади. Жумладан, телекс тизими 100 ортиқ мамлакатларда мавжуд бўлиб, 800 мингта абонентга хизмат кўрсатади. Микропроцессорларни жорий қилиниши электрон алоқа усулига янги ўзгартириш киритди. Шу сабабли ҳам, электрон алоқа-объектлар ўртасидаги алоқа муносабатларини ахборотлаштириш ва электрон алоқа воситаларидан фойдаланган ҳолда амалга оширувчи тизим ҳисобланади.

Электрон алоқанинг ишлаш тамойили қуйидагига асоcаланади. Фойдаланувчи терминал орқали тегишли иқтисодий объектларга, уларнинг манзилгоҳларини кўрсатган ҳолда маълумотларни узатиши мумкин. Бу  хабарлар компьютер орқали қабул қилинади, тартиблаштирилади ва электрон қутиларга жўнатилади. Иқтисодий объектлар келиб тушган хабарларнинг рўйхатини доимо назорат қилиб туради ва тегишли маълумотларни тайёрлайди.

Электрон алоқа ёрдамида катта ҳажмдаги ахборот тўпламларини, турли маълумотларни тайёрлаш мумкин. Бундан барча ахборотлар компьютер хотирасида сақланади ва керакли нусхада тегишли маълумотлар босмага чиқарилади. 6.1-расмда электрон алоқа тизимининг тузилиши кўрсатилган. Электрон алоқа тизими ўзининг функцияларини амалга ошириш учун компьютер, магнитли баркаш хотира, масофага узатиш аппарати, тасвирларни ифодалаш ва босмага чиқариш воситалари билан таъминланган бўлиши керак.

Электрон алоқа тизимининг асосий афзалликлари қуйидагилардан иборат:

- ахборот узатувчи ва қабул қилувчи ходимларнинг иш вақтини оптимал ташкил қилиш;

- узоқ масофаларга ахборотни узатиш;

- турли кўринишдаги маълумотларни узатиш;

- электрон алоқа қутисидаги хабарларни истаган вақтда олиш ва бошқалар.

Электрон алоқа тизими ёрдамида АҚШда 2000 йилда 30 млн. хабар жўнатилган. Мутаҳассисларнинг ҳисоб-китобига қараганда, хабарларнинг узатиш учун 15 млрд. доллор сарф қилинмоқда Ҳозирги кунда E-COM(ElectroComputerOriginatedMail) тизими ёрдамида электрон хабарлар жўнатилмоқда. Унингасосини CBMS (ComputerBasedMassaseSystem) тизимиташкилэтади. Маълумотларниузатишда Tymnet, Telenet, Uninet тармоғиданфойдаланилади.

Х

А

Б

А

Р

Л

А

Р

6.1-расм. Электрон алоқа тизимининг тузилиши

Телеанжуман ва видеотасвирли тизим. Инсон фаолиятининг турли соҳаларида ахборот алмашиш зарурияти, янги маълумотларни олиш эҳтиёжи мулоқат, яъни анжуман, семинар, маслаҳатлашиш каби усулларни келтириб чиқаради. Ҳар бир масала турли даражада муҳокама қилинади ва тегишли қарор ишлаб чиқилади.

Турли масофадаги шахслар ўртасидаги маълумотни алмашиш жараёнини келиб чиқишида телефоннинг аҳамияти жуда катта бўлди. Ҳозирги кунда бу воситалар биргаликда телеанжуман усулини яратишга асос солди. Телеанжуман асосида бир неча шахслар ўзаро  мулоқатда бўлади ва турли кўринишдаги ахборотларни узатиш мумкин.

Маълумки, маслаҳат жараёнини ташкил этиш бир мунча ҳаражатларни сарф қилишни талаб қилади. Масалан, ­Ғарбий Европада 1990 йилда 100 мингта, 2000 йилда эса 130 мингта анжуманлар ўтказилди. АҚШда шу йиллар ичида 55 млрд. доллар сарф қилинди.

Ҳар бир раҳбар иш вақтининг 6 фоизини телефон орқали суҳбатлашиш, 10-20 фоизини турли ҳужжатларни ўқиш ва ёзиш, 70 фоизини турли учрашувларда иштирок этиш учун сарфлайди. Иш вақтидан самарали фойдаланиш, уларни иш жойларидан қўзғатмаслик мақсадида мулоқат жараёнига замонавий техник воситаларни татбиқ қилишга киришилди.

Телеанжуман усулини асосий афзалликлари қуйидагилардан иборат:

-       зарур масалаларни оператив муҳокама қилиш ва тегишли шахсларга етказиш;

-       муҳокама учун турли кўринишдаги ахборотлардан фойдаланиш;

-       муҳокамада қатнашувчи мутахасисларнинг миқдорини кенгайтириш;

-       маълумотлар базасидаги ахборотларни олиш ва анжуман қатнашувчиларига етказиш ва бошқалар.

6.2-расмда телеанжуманни ташкил қилишнинг тасвири кўрсатилган.

Телеанжуман ўтказишда йўлдош алоқалардан фойдаланиш муҳим аҳамиятга эга. Бунда маълумотлар 1.5 Мбит/сек тезликда узатилади. Лекин, жуда катта маблағ сарф қилинади.

Видеотасвирли хизмат хабар ва маълумотларни олишнинг янги тури ҳисобланиб, электрон алоқанинг кўринишидир. Бу усулда терминал воситаси сифатида оддий телевизордан фойдаланиш мумкин. У адаптер орқали ҳарфлар дастаси ва модемга боғланади ҳамда телефон тармоғига уланади.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6.2-расм. Телеанжуманларни ташкил қилишнинг тасвири

     Келаётган хабарларни текшириш учун маълумотлар базаси компьютерда ташкил қилинади. Натижада фойдаланувчи «мулоқат» тартибида маълумотлар базаси билан ишлайди ва тегишли ахборотларни олади. 6.3-расмда видеотасвир усулининг кўриниши берилган.

Фойдаланувчи тегишли маълумотларни ўз файлида сақлаши ёки бошқа фойдаланувчига жўнатиши мумкин. Ҳар бир боғланиш маълум бир маҳфий сўзлар орқали амалга оширилади.

Видеотасвир усули интерактив тартибда ахборот хизматини кўрсатувчи тизим ҳисобланади. Бу тизим қуйидаги имкониятларга эга:

-       фойдаланувчи талабига мувофиқ турли маълумотларни олиш;

-       компьютер хотирасида шахсий файлга эга бўлиш;

-       спорт мусобақаларини кўриш;

-       турли компьютер ўйинларидан фойдаланиш;

-       транспорт воситалар чипталарини банд қилиш ва бошқалар.

 

Видеотасвир тизими биринчи марта 1972 йилда Англияда тузилган. Унинг таркибига телевизор, телефон аппарати, модем, ҳарф-рақамли маълумотларни жамловчи воситалар кирган. Prestel тизими тижорат, спорт, маданият ва бошқа бир қатор маълумотларни узатиш учун мўлжалланган. Тизимнинг маълумотлари махсус бўлимлар томонидан ўзгартириб турилади.

Ҳозирги кунда видеотасвирли тизимлар Германия, Голландия, АҚШ, Япония ва бошқа бир қатор мамлакатларда мувофаққиятли хизмат кўрсатмоқда.

Ахборот алмашув тизимлари.         Ахборот алмашув тизими хизмат кўрсатишнинг янги тури ҳисобланиб, электрон хотиралар орқали маълумот алмашиш жараёнини автоматлаштирилган ҳолда амалга оширади. Бу тизим электрон алоқанинг бир кўриниши бўлиб, матнли маълумотларни абонентлар ўртасидаги алмашувини таъминлайди. Ҳар бир хабар хусусий хотираларда сақланади ва автоматик тарзда тизимлар ўртасида алмашинади.

Фойдаланувчи ҳарфлар дастаси, дисплей, босгич ва бошқа қурилмалар ёрдамида матнли маълумотларни узатади ва қабул қилади. Бунда матнлар турли муҳаррирлар ёрдамида таҳрирланиши мумкин. Тегишли маълумотлар билан боғланишда махсус қоида ва қурилмалар иштирок этади. Бу жараён интерфейс буфери, хотира буфери ва маълумотларни узатиш аппарати орқали бошқарилади (6.4-расм).

Телетекст тизимида ҳар бир хабар 2400 бит/сек тезликда узатилади. А4 ўлчамли қоғозларда 1500 белги жойлашади. Ҳар бир белги 8-разрядли рақамлар билан шифрланади ва саҳифа 5 сек. ичида узатилади.

 

 

    

 

 

 

 

6.4-расм. Телетекст тизимининг тузилиши

Телетекст тизими матнли маълумотларни телевизор сигналлари билан бир қаторда узатишга мўлжалланган. Ҳар бир телевизион сигнал ўртасида маълум бир вақт бўш қолади. Ана шу вақт оралиғида 36 Кбит/сек тезликда тегишли маълумотлар узатилади. Телемарказда келаётган маълумотлар ажратилади ва юборилаётган хабар вақт оралиғида қайта такрорланади. 6.5-расмда телетекст тизимининг кўриниши тасвирланган.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6.5-расм. Телетекст тизимининг кўриниши

    

  Матн кўрилаётган вақтда телевизор тасвирлари кўринмайди. Телетекст тизими ёрдамида ойнома ва рўзномалардан олинган мақолалар узатилиши мумкин

Тест саволлари:

1. Бугунки кунда ахборот тeхнологиясини шартли равишдақандай турларга ажратиш мумкин?

А. тeзкор, асосий, сақловчи;

Б. сақловчи, тeзкор, рационаллаштирувчи;

C. рационаллаштитувчи, асосий, сақловчи;

Д.* яратувчи, сақловчи, тeзкор;

2. Компьютeр тизимининг асосий мақсади нима?

А. маълумотларниқайта ишлаш;                                                

Б. ахборотларни излаш ва сақлаш;                                 

C. маълумотларни тўплаш ва узатиш;

Д.* барча жавоблар тўғри.

 

10-мавзу. Маълумотларбазасивабанкиҳақидамаълумотлар (2 соат амалий)

 

Режа:

1.     Маълумотлар базаси ҳақида маълумотлар

2.     Маълумотларни мантиқий ташкил этиш.

3.     Файллар модели маълумотларнинг тузилмалари.

 

Ахборот технологияларининг ривожланиши ва ахборот окимларининг тобора ортиб бориши, маълумотларнинг тез ўзгариши каби холатлар инсониятни бу маълумотларни уз вақтида  кайта ишлаш чораларини кидириб топишга ундайди. Маълумотларни саклаш, узатиш ва кайта ишлаш учун маълумотлар базасини  яратиш, сўнгра ундан кенг фойдаланиш бугунги кунда долзарб бўлиб бормокда.

Маълумотлар базаси-бу ўзаробоғланган ва  тартибланган маълумотлар мажмуи бўлиб, у курилаётган объектларнинг хусусиятини, холатини ва объектлар уртасидаги муносабатни  маълум соҳада тавсифлайди. Машина мухитида маълумотларни ташкил этиш мантиқий ва физик босқичлар билан тасвирланади. Маълумотларни бевосита машина «ташувчиси»да жойлаштириш усулини белгилайди. Маълумотларни замонавий амалий дастурлар воситалирида ташкил этишнинг бир босқичи фойдаланувчининг аралашувисиз автоматик равишда таъминлайди. Амалий ва универсал дастур воситаларида фойдаланувчи, коида тарикасида, маълумотларни мантиқий ташкил этиш ҳақидаги тушунчалар билан операциялар бажаради.

Маълумотларни мантиқий ташкил этиш.

Машина «ташувчиси»да маълумотларни  мантиқий ташкил этишда, фойдаланаётган дастур воситалари ва машиначи мухитида маълумотларни юритишга боғлиқ. Маълумотларни ташкил этишнинг мантиқий усули маълумотлар тузилишининг фойдаланилаётган тури хамда дастур воситалари оркали таъминланадиган модел шаклида ифодаланади.

Маълумотлар модели – ўзаробоғланган маълумотлар.

Модел шакли ва унда фойдаланадиган маълумотлар тузилишининг тури МББТ (маълумотлар базасини бошқариш тизими) ёрдамчи модел ёки маълумотларни  ишлашнинг амалий дастури яратиладиган дастурлаш тизими тилида қўлланувчи маълумотларни  ташкил этиш ва ишлаш тамойилларни акс эттиради.

Шуни кайд этиш лозимки, айнан бир ахборотни машина ички мухитида жойлаштириш учун турли хил маълумотлар тузилиши ва моделлари ишлатилиши мумкин. Улардан бирини танлаш ахборотлар базасини яратаётган фойдаланувчи ихтиёрида бўлиб, автоматлаштирилаётган вазифанинг мурракаблиги, ахборот хажми  билан белгиланади.

Маълумотлар модели қуйидаги таркибий қисмдан иборат:

1.Фойдаланувчининг маълумотлар базасига муносабатини намойиш этишга мулжалланган маълумотлар тузилмаси.

2.Маълумотлар тузилишида бажарилиши мумкин бўлган операциялар.

Улар куриб чикилаётган маълумотлар модели учун маълумотлар тилининг асосини ташкил этади. Яхши маълумотлар тузилмасининг узигина етарли эмас. Маълумотларни  аниклаш тили (МАТ) ва маълумотлар билан амаллар бажариш тили (МБАТ)нинг турли операциялари ёрдамида бу тузилма билан ишлаш имконига эга булиш зарур.

3.Яхлитликни назорат қилиш учун чеклашлар. Маълумотлар модели унинг яхлитлигини саклаш ва химоя қилишга имкон берувчи воситалар билан таъминланган булиши лозим. куйида шундай чекланишларнинг намуналари келтирилган.

а) хар  бир «кичик дарахт» узелига эга булиши керак

маълумотларнинг иерархик базаларда дастлабки узелсиз «тугма» узелларини саклаш мумкин эмас.

б) маълумотларнинг реляцион базасига нисбатан бир хил кортёжлар бўлмайди. Файл учун бу чеклаш барча ёзувларнинг ягоналигини талаб этади.

Файллар модели

Файллар тизимида ясси файл туридаги модел амалда булади. Бундай моделда машина ичи ахборотлар базаси (АБ) бир хил куринишдаги ёзувлардан  тузилган ўзаробоғланмаган (мустакил) файллар билан чизикли (бир босқич) тузилмаларининг йигиндисидан иборат.

Файллар модели маълумотларнинг тузилмалари.

Файллар модели маълумотларнинг асосий тузилмалари (структуралари) –майдон, ёзув, файл. Ёзув маълумотларнинг ишлашнинг асосий тузилма бирлиги тезкор ва ташки хотира уртасидаги алмашув бирлиги хисобланади.

Майдон - маълумотларни ташкил этишнинг оддий бирлиги бўлиб, ахборотнинг алхида, булинмас бирлиги булиши  реквизитга мос келади.

Ёзув – мантиқан боғланган реквизитларга мос келувчи майдонлар йигиндисидир. Ёзувнинг тузилиши уз таркибига кирувчи хар бир  оддий  маълумотга эга майдонлар таркиби ва кетма – кетлиги билан белгиланади.

Файл-алохида майдонларда  мазмунга эга бўлган бир хил тузилишдаги кўплаб ёзув нусхаларидир. Ёзув нусхаси майдонларнинг маълум мазмунга эга бўлган ёзувларини акс эттиради. Файл ёзуви тузилиши-чизикли, яъни майдон ягона мазмунга эга ва гурух маълумотлар мавжуд эмас. Хар бир ёзув нусхаси ягона ёзув калити бир хил булади. Умумий холларда ёзув калитлари икки хил куринишда: дастлабки (бирламчи) ва иккиламчи калитлар булади.

Дастлабки калит (ДК)– ёзувни маъно жихатидан бир хиллаштирувчи бир ёки бир неча майдонлардир. Дастлабки калит бир майдондан иборат бўлса у оддий, агар бир неча майдонли бўлса – турли таркибли калит хисобланади.

Иккиламчи калит (ИК) – дастлабкидан фаркли уларок, шундай майдонки, унинг мазмуни  файлнинг бир неча ёзувларидан такрорланади, яъни у ягона эмас. Агар дастлабки калитнинг мазмунига кура фақат битта ёзув нусхаси топилса, иккинчи калит бўйича бир неча нусха топилиши мумкин.

Маълумотларнинг санаб утилган тузилиши бир катор МББТ да қўлланилади. Бу эса ушбу тушунчани маълум маънода умумлаштиради.

Индексациялаш.Калит билан файл ёзувларига киришнинг самарали воситаси индексициялашдир. Индексициялашда индексали кушимча файл яратилади. У маълумотлар файлли калитининг барча мазмуни тартиблаштириб узида саклайди. Индексли файлда хар бир калит мазмуни учун маълумотлар файллининг тегишли ёзувига мулжалланган курсатгич булади. Хажми асосий файлдан кичик индексли файл мавжуд бўлганда берилган калит бўйича кидирилаётган ёзув тез топилади. Маълумотлар файлида ёзув курсаткичи ёрдамида ушбу ёзувга бевосита йул очилади. Индексациялаш фақат дастлабки эмас, балки иккиламчи калит бўйича хам амалга оширилиши мумкин.

Файллар модели маълумотларини мантиқий ташкил этишни тасвирлаш. Маълумотларни мантиқий ташкил этишни тасвирлашда хар бир файлга ягона ном берилади ва унинг ёзувлари тузилмаси тасвирланади. Ёзувлар тузилмаларини тасвирлаш ундаги майдонлар ва уларнинг ёзув ичидаги жойлашув тартибини уз ичига олади. Хар бир майдон учун кискартма курсаткич – файл номи (ёзув ичидаги майдон иденфикатори), майдон хажми сақланаётган маълумот тури, майдон узунлиги   ва ракамли маълумотларнинг аниклиги берилиб олинади. Ёзувнинг ягона дастлабки калити вазифасини утовчи майдонлар учун калит белгиси курсатилади. Машиначи АБни тасвирлашда файлнинг  тузилишини дастлабки ва иккиламчи калитлар курсатган жадвал шаклида тасаввур этиш мумкин. 1-жадвалда  «Етказиб бериш» файли ёзуви тузилишининг тасвирланиши мисол килиб  курсатилган. Бу ерда ёзувнинг дастлабки калити турли таркиблидир, чунки реквизит белгилар NРS, KTОV, DATР йигиндиси муайян тартибда етказиб беришни аниклайди. Товарларни етказиб беришнинг микдори тавсифи реквизит – асослар-KОLT, ST  билан тасвирланади.

Тест саволлари:

 

1. Маълумотлар базасини бошқариш тизимлари нима?

А.* Маълумотлар базасидан  фойдаланиш учун махсус дастурлар яратиш

Б. Маълумотлар базасидан фойдаланиш дастурлари

C. Маълумотлар базасини кўчириш дастурлари

Д. Тўғри жавоб йўқ

 

2. Маълумотлар базаси фани нимани ўрганади?

А. Бирор соҳага оид ўзаро боғланган маълумотлар йиғиндисининг диск ташувчидаги ташкилий

жамланмасидир

Б. У бирор бир абeкт хусуссиятини ҳолатини ёки обeктлар ўртасидаги муносабатни маълум маънода

таснифлайди

C.маълумотларни жамлайди вақайта ишлайди

Д.*А ва Б жавоблар тўғри

 

11-мавзу. Эксперт системалари ҳақида маълумотлар, мультимедиа технологиялари, тармоқ технологиялари (2 соат амалий)

Режа:

1.     Эксперт тизимлари

2.     Фойдаланувчининг интерфейси

3.     Мултимедиа технологиялари

 

Эксперт тизимлари

        Замонавий жамиятда тобора ўсиб бораётган ахборот оқими, ахборот технологияларининг турли-туманлиги, компьютерда ечиладиган масалаларнинг мураккаблашуви ушбу технологиялардан фойдаланувчининг олдига бир қатор вазифаларни қўйди. Керакли вариантларни танлаш ва қарор қабул қилиш ишларини инсондан ЭҲМга ўтказиш масаласи юзага келади. Бу вазифани ечиш йўллардан бири – бу эксперт тизимларини яратиш ва фойдаланиш саналади. Эксперт ўзидан келиб чиқиб шароитни таҳлил этади ва нисбатан фойдали ахборотни аниқлаб олади, чорасиз йўллардан воз кечган ҳолда қарор қабул қилишнинг энг мақбул йўлларини вужудга келтиради.

        Эксперт тизимида маълум бир предмет соҳасини ифодалайди билимлар базасидан фойдаланилади.

        Эксперт тизими – бу айрим мавзу соҳаларида билимларни тўплаш ва қўллаш, уюштириш усуллари ҳамда воситалари мажмуидир. Эксперт тизими мутаҳассисларнинг юқори сифатли тажрибасига суянган ҳолда қарорни танлаш чоғида муқобил вариантлар кўплиги учун янада юқори самарага эришади. Стратегияни тузиш пайтида янги омилларни баҳолаб, уларнинг таъсирини таҳлил этади.

Эксперт тизимлари сунъий интеллектдан фойдаланишга асосланган.

        Сунъий интеллект ақлий ҳатти–ҳаракатларга нисбатан компьютер тизимининг қобилияти тушунилади. Кўпинча бунда инсон фикрлаши билан боғлиқ қобилият англанади.

Эксперт тизимларини ахборот тизимлари синфи сифатида кўриб чиқиш мумкин. У фойдаланувчининг розилигидан қатъий назар маълумотларни таҳ-лил ва таҳрир эта олувчи, қарорни таҳлил этиб қабул қиладиган, таҳлилий-таснифий вазифаларни бажара оладиган маълумотлар ва билимлар базасига эга. Жумладан, эксперт тизимлари келадиган ахборотларни гурухларга бўлиб ташлай олади, хулоса чиқаради, идентификациялайди, ташхис қўяди, башоратлашга ўргатади, шарҳлаб беради ва ҳоказо.

Эксперт тизимининг бошқа ахборот тизимларидан афзалликлари қуйида-гича:

·  яқин даврларгача ЭҲМда ечиш қийин ёки умуман ечиб бўлмайдиган деб саналувчи мураккаб масалаларнинг янги синфини ечиш, оптималлаштириш ва (ёки) баҳосини олиш имконияти;

·  дастурчи бўлмаган фойдаланувчига (энг охиридаги фойдаланувчилар) ўз тилида суҳбат юритиш ва компьютердан самарали фойдаланиш учун ахборотни визуализациялаш усулларини қўллаш имкониятини таъминлаш;

·  янада ишончли ва малакали хулоса чиқариш ёки қарор қабул қилиш учун эксперт тизимини мустақил ўрганиш, билимлардан фойдаланиш қоидалари, маълумотлар, билимларнинг тўпланиши;

·  фойдаланувчи ахборот йўқлиги туфайли ёки ахборотнинг ҳаддан зиёд ранг-баранглиги, ёки хатто компьютер ёрдамида ҳам одатдаги қарорни қабул қилишнинг чўзилиб кетилиши туфайли еча олмайдиган саволлар ёки муаммоларни ҳал этиш;

·  такомиллашган асбоблар ва ушбу тизимдаги фойдаланувчи мутаҳассиснинг шахсий тажрибасидан фойдаланиш ҳисобига якка тартибдаги ихтисослашган эксперт тизимларини яратиш имконияти;

·  эксперт тизимининг асоси қарор қабул қилиш жараёнини шакллантириш мақсадида тузилган билимлар мажмуи (билимлар базаси) саналади.

 Билимлар базаси -  бу айрим предмет соҳалари мураккаб вазифалар ечимини топиш учун таҳлил ва хулосаларни юзага келтирувчи модел, қоида, омиллар (маълумотлар) мажмуидир.

 

 

 

 

 

 

 

 

.2-расм. Билим базасининг асосий хусусиятлари

Ахборот таъминотининг алоҳида яхлит структураси кўринишида яққол кўзга ташланган ва ташкил этилган предмет соҳаси хақидаги билим бошқа билим турларидан, масалан, умумий билимдан ажралиб туради. Билимлар базаси асосий эксперт тизими саналади. Билимлар фикрлаш ва вазифаларни ҳал этиш усулига имкон берувчи аниқ кўринишда ифодаланади ва қарор қабул қилишни соддалаштиришга кўмаклашади. Эксперт тизимининг асослигини таъминловчи билимлар базаси иқтисодий объектнинг бўлинмаларидаги мутаҳассислар билимини, тажрабасини ўзида мужассамлаштиради ва институционал билимларни (ихтисослашганлар мажмуини, янгиланаётган стратегиялар, қарорлар услублари) ифодалайди.

Билим ва қоидаларни турли аспектларда кўриб чиқиш мумкин:

        - чуқур ва юзаки;

        - сифат ва миқдорий;

        - тахминий(ноаниқ) ва аниқ;

        - муайян ва умумий;

        - тавсифий ва кўрсатма (йўл-йўриқ) берувчи.

Фойдаланувчилар билим базасини самарали бошқарув қарорларини олиш учун қўллашлари мумкин.

Маълумотлар базаларининг фаолияти ва структураси. 7.3-расмда маълумотлар базаси структураси ва унинг фаолияти тасвирланган.

Эксперт – бу муайян предмет соҳасида самарали ечим топа олувчи мута-хассис.

Билимларни ўзлаштириш блоки маълумотлар базасининг тўпланишини, билим ва маълумотлар модификацияси босқичини акс эттиради. Билимлар базасининг фикрлаш даражасидаги юқори сифатли тажрибадан фойдаланиш имкониятини акс эттиради.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

7.3-расм. Маълумотлар базаларидан фойдаланиш технологияси.

 

Мантиқий хулосалар блоки қоидаларни фактлар билан қиёслаган ҳолда хулосалар мантиқини юзага келтиради. Унчалик ишончли бўлмаган маълумотлар билан ишлаш чоғида ноаниқ мантиқ, заиф ишонч юзага келади.

Тушунтириш (изоҳлаш) блоки фойдаланувчининг технологияда билимлар базасидан фойдаланиш кетма-кетлигини акс эттиради ва «нима учун?» деган саволга жавоб берувчи хулосага келади.

Ҳозирги вақтда билимлар базасининг жорий этилиши касбий билимларнинг тўпланиш суръати билан белгиланади.

Касбий фаолиятнинг шакллантирувчи, яъни ЭҲМ базасида автоматлаштирадиган қисми - бу инсон томонидан тўпланган билимларнинг унча катта бўлмаган қисмидир. Тўпланган билимларнинг каттагина қатламини якка тартибда йиғиладиган билимлар ташкил этади.

Билимларни структуралаштириш ёки расмийлаштириш билимларни тақдим этишнинг турли усулларига асосланган. Замонавий ахборот тизимларида энг кўп фактлар ва қоидалар усулидан фойдаланилади. Улар айрим предмет соҳаларидаги жараёнларни баён этишнинг табиий усулини баён этади.

Қоидалар одатда тавсия, кўрсатма, стратегияларни тақдим этишнинг формал(расмиятчилик) усулини таъминлайди. Улар агар предмет билимлари бирор соҳадаги масалани ечиш бўйича тўпланган амалий тасаввурлардан пайдо бўлгандагина тўғри келади. Қоидалар кўпинча «Агар бу...» хилидаги тасдиқ кўринишда ифодаланади. Билимлар базасида предмет соҳасини баён этиш маълумотларни ташкил этиш ва тақдим этиш, вазифаларни шакллантириш, қайта шакллантириш ва ечиш усулларини ишлаб чиқишни назарда тутади. Предмет соҳаси тушунчаси(объектлари) рамзлар ёрдамида тасаввур қилинади. Масалан, бу рамз банк тизими учун мижоз, жамғарма воситаси, операция, вазифа ва шу кабилар бўлиши мумкин. Тушунчаларни манипуляция қилиш учун муносабатлар аниқланади, турли стратегиялар (мантиқий ёки тажриба натижасида олинган) қўлланилади. Билимларни тақдим этиш, уларни таркиблаштириш тушунчаларни, мураккаб, оддий бўлмаган вазифаларни назарда тутади. Шунинг учун қоидалар ҳам билимлар базасида мураккаб ёки кўп миқдорда ва ҳажмда бўлади.

Эксперт тизимлари шундай ишлаб чиқиладики, бунда ечим танлаш мантиқини асослаш ва ўргатиш ҳисобга олинади. Кўпгина эксперт тизимларида тушунтириш (изоҳлаш) механизми бўлади. Мазкур механизм қандай қилиб тизим ушбу қарорга келганини тушунтириш учун зарур бўлган билимлардан фойдаланади. Бунда эксперт тизимини қўллаш, ундан фойдаланиш ва ҳаракат чегарасини аниқлаш жуда муҳимдир.    

Ахборот технологиясининг эксперт тизимида фойдаланиладиган асосий компонентлари (таркибий қисмлари) қуйидагилар: фойдаланувчининг интерфейси, билимлар базаси, интерпрететор, тизимни яратиш модули (2.5.-расм).

Фойдаланувчининг интерфейси. Фойдаланувчи эксперт тизимига буйруқ ва ахборот киритиш ҳамда унинг буйруғи орқали чиқадиган ахборотни олиш учун фойдаланилади. Команда (буйруқ)лар ўз ичига билимларни қайта ишлаш жараёни бошқармайдиган параметрларини олади. Ахборот одатда маълум бир танаффуслар билан бериладиган қиймат, аҳамият шаклида берилади.

Фойдаланувчи ахборотни киритишнинг тўртта услубидан фойдаланиши мумкин: меню, буйруқ (команда), табиий тил, шахсий интерфейс.

Эксперт тизимининг технологияси чиқадиган ахборот сифатида нафақат қарорни, шунингдек зарур тушунтиришни олиш имкониятини ҳам кўриб чиқади.

Одатда икки хил тушунтириш фарқлаб кўрсатилади. Яъни:

- сўров бўйича бериладиган тушунтириш. Бунда фойдаланувчи ҳар қандай пайтда эксперт тизимидан ўз ҳатти-ҳаракатларини изоҳлашни талаб этиши мумкин;

- муаммоларни ҳал этишдан олган тушунтириш. Фойдаланувчи ечимни олгандан сўнг, у қандай олингани тўғрисида изоҳ талаб қилиши мумкин. Тизим эса масалани ечишдаги ҳар бир қадамини тушунтириб бериши керак.

Тўғри, эксперт тизими билан ишлаш технологияси оддий эмас. Мазкур тизимларнинг фойдаланиш интерфейси дўстона муносабатда бўлади. Яъни у сиз билан «суҳбатлашиш» чоғида қийинчиликлар туғдирмайди.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

инструкция ва ахборот

қарор ва таъминот

билим

 

7.4-расм. Эксперт тизимларининг ахборот технологиялариасосий компонентлари.

 

Билимлар базалари. Улар муаммоли соҳаларни, шунингдек, фактлар оралиғидаги мантиқий боғлиқни баён этади. Базада марказий ўринни қоидалар эгаллаган. Қоида муайян бир шароитда нима қилиш кераклигини белгилайди ва у икки қисмдан иборат бўлади:

Биринчиси, бажарилиши мумкин бўлган ёки бўлмаган шарт-шароит. Иккинчиси, агар шароит бажариладиган бўлса, амалга оширилиш керак бўлган хатти-ҳаракат.

Эксперт тизимида фойдаланиладиган барча қоидалар тизимини ташкил этади. Бу тизим оддий тизимга қиёслаганда ҳам бир неча минглаб қоидаларни ўз ичига олади.

Барча билим турлари, предмет соҳаси хусусияти ва лойиҳанинг (билим бўйича мутаҳассиснинг) малакасига боғлиқ ҳолда у ёки бу даражада ўхшаш-лик билан бир ёки бир неча семантик моделлар ёрдамида ифодаланиши мумкин.

Интерпретатор.  Бу эксперт тизимининг бир қисми бўлиб, базадаги билимларни маълум бир тартибда қайта ишлайди. Интерпретаторнинг иш технологияси қоидалар мажмуининг кетма-кетлигини кўриб чиқишга олиб боради. Агар қоидадаги шартларга риоя этилса, маълум ҳатти-ҳаракатлар бажарилса фойдаланувчига ҳам унинг муаммоларини ечиш вариантлари тақдим этилади.

Бундан ташқари кўпгина эксперт тизимларида қуйидаги қўшимча блоклар киритилади: маълумотлар базалари, ҳисоб-китоб блоки, маълумотларни киритиш ва тузатиш блоки.

Ҳисоб-китоб блоки бошқарув қарорларини қабул қилиш билан боғлиқ ҳолатларда зарур бўлади. Айни пайтда режа, жисмоний, ҳисоб-китоб, ҳисобот ва бошқа доимий ҳамда тезкор кўрсаткичларни ўз ичига олган маълумотлар базалари мухим рол ўйнайди. Маълумотларни киритиш ва тузатиш блокидан маълумотлар базасидаги жорий ўзгаришларни тезкор ва ўз вақтида акс эттириш учун фойдаланилади.

Тизимни яратиш модули. У қоидалар тўпламини яратиш учун хизмат қилади.

Тизимни яратиш модулининг асоси бўлган иккита ёндошув мавжуд: дастурлаштиришнинг алгоритмик тилидан фойдаланиш ва эксперт тизими қобиғидан фойдаланиш.

Билимлар базасини тасввур этиш учун махсус лисп ва пролог тиллари ишлаб чиқилган, гарчи бундан бошқа ҳар қандай маълум алгоритмик тилдан фойдаланиш мумкин бўлса ҳам.

Эксперт тизими қобиғи. Тегишли билимлар базасини яратиш орқали маълум бир муаммони ҳал этишга мослашган тайёр дастурий муҳитни ифодалайди. Кўпгина ҳолларда қобиқдан фойдаланиш дастурлашдан кўра тезкор ва осонроқ тарзда эксперт тизимини яратиш имконини беради.

Эксперт тизимининг афзалликларини тажрибали мутаҳассисларга қиёслаб шундай баён этиш мумкин:

эришилган пухта билим, асос йўқолмайди, у ҳужжатлаштириши, узатилиши, ижро этилиши ва кўпайиши мумкин;

нисбатан мустаҳкам натижаларга эришилади, инсондаги ҳиссий ва шу каби бошқа ишончсиз омиллар бўлмайди;

тизимнинг ишлаб чиқиш қиймати юқори, лекин эксплуатация қиймати паст. Умуман қиёслаганда эса у юқори малакали мутаҳассислардан кўра арзонроқ тушади.

Янги қоида ва концепцияларга, ижодкорлик ва ихтирочиликка унчалик мослашмаганлиги ҳозирги эксперт тизимининг камчилигидир. Кўп ҳолларда бу тизим юқори малакали мутаҳассислар ўрнини боса олади, аммо баъзан паст малакали экспертга муҳтожли жойлар ҳам бўлиб туради. Эксперт тизими энг охиридаги фойдланувчининг касб имкониятларини кенгайтириш ва кўпайтириш воситаси бўлиб хизмат қилади.

Очиғи, бу тизим муайян бир предмет соҳасида мутаҳассис-экспертлар даражасидаги билимни намойиш этмоғи керак. Тизим яхши ечимларни керакли даражада топа олмайди, лекин предметни кенг англайди. 

Режалаштирувчи эксперт тизимлари маълум бир мақсадларга эришиш учун зарур бўлган дастурларни ишлаб чиқишга мўлжалланган.

Башоратловчи эксперт тизимлари ўтмиш ва бугуннинг воқеаларига асосланиб келажак сценарийсини олдиндан айтиб бермоғи, яъни берилган вазиятдан ишончли натижалар чиқариши керак. Бунинг учун башоратловчи эксперт тизимларида динамик параметрик моделлар қўлланилади.

Ташхисловчи эксперт тизимлари кузатиладиган ҳодисаларнинг нормал эмаслиги сабабларини топиш хусусиятига эга. Маълумотлар тўплами таҳлил учун асос бўлиб хизмат қилади. Улар ёрдамида эталон ҳатти-ҳаракатдан четланиш аниқланади ва ташҳис қўйилади.

Ўргатувчи эксперт тизимлари фойдаланувчиларга берилган соҳада ташҳис қўйиш ва таҳлил этиш имкониятини бериши лозим. Бундай тизимдан билим ва хатти-ҳаракат тўғрисидаги фаразни яратиш, тегишли таълим услубини ва ҳаракат усулларини аниқлаш талаб этилади.

Эксперт тизимини яратишда камида учта муаммо юзага келади:

хотирага киритиладиган ахборотнинг етарли даражада тўлиқ бўли-шини таъминлаш. Бу энг асосий билимларини ажратиш ва маълумотлар тузилмасида уларнинг ўзаро алоқасини ўрнатиш, шунингдек, кодлаштиришнинг бундай тизимини яратиш ва фойдаланишни талаб этади;

эксперт тизими фаолияти сифатининг самарали баҳосини олиш ва тегишли мезонларни ишлаб чиқиш. Қийинчилик шундаки, мутахасислар билими – бу шунчаки маълумот ва фактлар йиғиндиси эмас. Айрим элементлар муносабатини тасаввур этиш учун алоқалар қонуниятларини ҳисобга олишга формал уриниш тизимни ўта даражада «кескин» қилиб қўяди ва у янги элементларни қўшиш учун «ёпиқ» бўлиб қолади;

ечиладиган масала тузилмасининг эҳтимоллик хусусияти ва билимларнинг уйғунлашуви туфайли ишончсиз натижалар олиш мумкинлиги.

Эксперт тизимини яратиш қуйидаги талаблар мавжуд ҳолатда мақсадга мувофиқдир:

тизимга ўз билимини беришни истаган экспертлар мавжудлиги;

экспертлар вазифани ҳал этишнинг ўз услубларини баён этиши мумкин бўлган муаммоли соҳанинг мавжудлиги;

кўпчилик экспертларнинг мазкур муаммоли соҳада ечимлар ўхшаш-лигининг бўлиши;

муаммоли соҳадаги вазифанинг аҳамияти, яъни улар ёки мураккаб бўлишлари, ёки мутаҳассис бўлмаган фойдаланувчи ҳал эта олмаслиги ёки ҳал этиш учун анча вақт талаб қилиши;

масалани ечиш учун катта ҳажмдаги маълумот ва билимнинг бўлиши;

предмет соҳасида ахборотнинг тўлиқ бўлмаслиги ва ўзгарувчанлиги туфайли эвристик услубларни қўллаш.

   Юқорида қайд этилган учта муаммони ҳал этиш ва санаб ўтилган талабларни бажариш эксперт тизимини қўллашнинг зарур ҳамда етарли шарти саналади.

Эксперт тизимини яратиш босқичлари. Эксперт тизимини яратишнинг нисбатан муҳим босқичларига қуйидагиларни киритиш мумкин: концептулизация, реализация, тестдан ўтказиш, жорий этиш, кузатиб бориш, модернизациялаш.

Концептуализация босқичида эксперт тизимини ишлаб чиқиш бўйича мутаҳассис эксперт билан ҳамкорликда танланган предмет соҳасидаги муаммони ечишнинг услубларини баён этиш учун қандай тушунча, муносабат ва процедуралар зарурлигини ҳал этади. Босқичдаги асосий вазифа масалани ечиш жараёнида юзага келувчи вазифа стратегияси ва чекловларни танлашдан иборат. Концептуализация муаммони тўлиқ таҳлил этишни талаб этади.

Идентификация босқичида вазифа тури, тавсифи, ўлчами, ишланма жараёнидаги иштирокчилар таркиби аниқланади. Моделнинг яроқлилиги кўриб чиқилади, талаб этиладиган вақт - машина ресурслари баҳоланади, эксперт тизимини яратиш мақсади белгиланади.

Формаллаштириш босқичида асосий тушунчалар ва муносабатлар билимларни ифодалашнинг  ўзига хос расмий тилига ўтказилади. Бу ерда кўриб чиқи-лаётган вазифа учун  моделлар ёки маълумотларни тақдим этишнинг ўхшаш усуллари танланади.

Амалга ошириш босқичида юклатилган вазифаларни бажаришга қодир бўлган эксперт тизимининг жисмоний «қобиғи», юзаси яратилади.

Эксперт тизими фаолиятининг тўғрилигини тестдан ўтказиш босқичида текшириш мумкин.        

 

Қисқача хулосалар

 

Бошқарув фаолиятни автоматлаштириш янги ахборот технологиялари асосида маълумотларни қайта ишлаш, сақлаш ва қидирувни амалга оширадиган «электрон офис» концепциясининг пайдо бўлишига олиб келди.

Автоматлаштирилган офиснинг ахборот технологияси - компьютер тармоқлари базасида ташқи муҳит ва бошқарув фаолияти ичида коммуникация жараёнларини ташкил этиш ҳамда қўллаб-қувватлашдир ва у қуйидаги афзалликларга эга: маъмурий ҳаражатларни камайтиради, автоматлаштириш ҳисобига ходимларни қўл меҳнатидан озод қилади, интеллектуал фаолият учун вақт қолади, бошқарувчилар малакаси ва касбий билимини оширади, рақобатчилик авзаллиги кучаяди, тушум, даромад кўпаяди, ортиқча ҳаражат камаяди.

 

  Мультимедиа технологиялари

Мультимедия - интерактив  технология  бўлиб, қўзғалмас  тасвирлар, видеотасвирлар, анимациялар, матн  ва  овоз  билан  ишлашни  таъминлайди. Мультимедиа  технологияси  яратишнинг  дастлабки  воситаларидан  бири, матндан  тузилган  ахборотлар, тасвирлар, овоз, нутқ  билан  ишлашни  таъминловчи, гиперматн  технологияси  ҳисобланади (6.6-расм). Мультимедия  тизимларининг  пайдо  бўлиши  техникавий  тараққиётга  туртки  бўлди, яъни  ЭҲМ ларнинг  оператив  ва  ташқи  хотираларининг  ҳажми  ошди, кенг  кўламда  график  имкониятларга  эга  бўлган  ЭҲМ лар  пайдо  бўлди, видеотехникаларнинг  сифати  кўтарилди, лазерли  компакт-дисклар  вужудга  келди  ва  ҳоказо.

1988 йилда  С. Джобс  мультимедиали  ШК нинг  принципиал  янги тури  бўлган  NeXT компьютерини  яратди. Мультимедия  тизимларининг  асосий  воситаси  ушбу  компьютернинг  архитектурасига  техник  ва  дастурий  воситаларига  пойдевор  қилиб  қўйилган. Унга  янги  ва  кучли  бўлган, 68030  ва  68040  марказий  процессорлар, сигналларга  ишлов  берувчи  DSP  процессори  тадбиқ  қилинди.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6.6-расм. Мултимедиа тизимини ташкил этувчи элементлар

 

Мультимедиа воситалари асосида ўқувчиларгатаълим бериш ва кадрларни қайта тайёрлашни йўлга қўйиш ҳозирги куннинг долзарб масалаларидандир.

Мультимедиа воситалари асосида ўқувчиларни ўқитиш қуйидаги афзалликларга эга:

а) берилаётган материалларни чуқурроқ ва мукаммалроқ ўзлаштириш имконияти;

б) таълим олишнинг янги соҳалари билан яқиндан алоқа қилиш иштиёқи янада ортади:

в) таълим олиш вақтининг қисқариши натижасида, вақтни тежаш имкониятига эришиш;

г) олинган билимлар киши хотирасида узоқ муддат сақланиб, керак бўлганда амалиётида қўллаш имкониятига эришилади.

Дистант услуби асосида ўқувчиларни ўқитиш ҳозирги куннинг энг ривожланиб бораётган йўналишларидан бўлиб, ўқитувчи билан ўқувчилар маълум бир масофада жойлашганлиги, ўқитувчини дарс жараёнида компьютерлар, спутник алоқаси, кабель телевиденияси каби воситалар асосида ўқув ишларини ташкил қилишини талаб қилади. Замонавий компьютер технологияларининг тез ривожланиб бориши, айниқса, ахборотларни узатиш каналларининг ривожланиши телекоммуникация соҳасига ўзига хос тарихий ўзгаришлар киритилмоқда.

Дистант услуби асосида ўқитиш қуйидаги технологияларни ўз ичига олади:

Интерактив технологиялар:

·        аудиоконференция  (audioconferencig);

·        видеоконференциялар (videoconferencig);

·        иш столидаги видеоконференциялар (desktopvideoconferencig);

·        электронконференциялар (e-mail, on-line services);

·        овоз коммуникациялари (voicemail);

·        икки томонлама спутник алоқа;

·        виртуал борлиқ (virtualreality);

·      Ноинтерактив технологиялар:

·        босиб чиқарилган материаллар;

·        аудиокассеталар;

·        видеокассеталар;

·        бир томонлама спутник алоқа;

·        телевизион ва радио кўрсатувлари;

·        дискета ва CD-ROM лар.

 

Тест саволлари:

1. Эксперт тизимларининг оддий дастурлардан ажратиб турувчи хусусиятлар кайсилар?

 

А.* Эксперт тизимлар

Б. Маълумотлар базаси

C. Сeмантик тизимлар

Д. Рeляцион тизимлар

 

2. Эксперт тизимларинининг вазифалари кайси банда тугри кeлтирилган?

 

А. Экспертлар учун кийин вазифаларни ечиш

Б. Билимлар ва хулосалар тадбирларидан фойдаланувчи дастурларни тадкикот килиш

C.* Экспертлар учун кийин вазифаларни ечиш, билимлар ва хулосалар тадбирларидан фойдаланувчи дастурларни тадкикот килиш ва ишлаб чикариш.

Д. Билимлар ва хулосалар тадбирларидан фойдаланувчи дастурларни тадкикот килиш ва ишлаб чикариш

 

12-мавзу. Интернеттехнологиясиваунингхизматлари, дистанцион (масофавий) таълимтехнологияси (2 соат амалий)

 

Режа:

1.     Интернет тушунчаси

2.     Интернетнинг хизматлари

3.     Масофавий таълим

 

Интернет тушунчаси. Интернет  бу ягона стандарт асосида фаолият кўрсатувчи жаҳон глобал компьютер тармоғидир. Унинг номи икки хил талқин қилинади, яъни “International Network” – халқаро тармоқ ва “Interconnected networks” «тармоқлараро» деган маънони англатади. У маҳаллий (локал) компьютер тармоқларни бирлаштирувчи ахборот тизими бўлиб, ўзининг алоҳида  ахборот майдонига эга бўлган виртуал тўпламдан ташкил топади.

Интернет тармоқғи, унга уланган барча компьютерларнинг ўзаро маълумотлар алмашиш имкониятини яратиб беради. Интернет тармоғининг ҳар бир мижози ўзининг шахсий компьютери орқали бошқа шаҳар ёки мамлакатга ахборот узатиши мумкин. Масалан, Вашингтондаги Конгресс кутубхонаси каталогини кўриб чиқиш, Нью-Йоркдаги Метрополитен музейининг охирги кўргазмасига қўйилган суратлар билан танишиш, халқаро анжуманларда иштирок этиш, банк муомалаларини амалга ошириши ва ҳатто бошқа мамлакатларда истиқомат қилувчи Интернет тармоғи мижозлари билан шахмат ўйнаш мумкин.

Глобал тармоқ тушунчаси. Интернет тармоғининг асосий ячейкалари (қисмлари) бу шахсий компьютерлар ва уларни ўзаро боғловчи локал тармоқлардир. Интернет тармоғи – бу глобал тармоқ вакили ҳисобланади.

 

Интернет алоҳида  компьютерлар ўртасида алоқа ўрнатибгина қолмай, балки компьютерлар гуруҳини ўзаро бирлаштириш имконини ҳам беради. Агар биронбир маҳаллий тармоқ бевосита интернетга уланган бўлса, у ҳолда  мазкур тармоқнинг ҳар бир ишчи станцияси (компьютери) Интернет хизматларидан фойдаланиш мумкин. Шунингдек, Интернет тармоғига мустақил равишда уланган компьютерлар ҳам мавжуд бўлиб, уларни хост компьютерлар (hоst – асосий ҳисоблаш машинаси) деб аташади. Тармоққа уланган ҳар бир компьютер ўз манзилига эга ва у ёрдамида дунёнинг исталган нуқтасидаги исталган фойдаланувчи билан мулоқот қила олиши мумкин.

Интернет тармоғининг тузилиши. Интернет ўз - ўзини шакллантирувчи ва бошқарувчи мураккаб тизим бўлиб, асосан учта таркибий қисмдан ташкил топган:

-       техник;

-       дастурий;

-       ахборот.

Интернет тармоғининг техник таъминоти ҳар хил турдаги компьютерлар, алоқа каналлари (телефон, сунъий йўлдош, шиша толали ва бошқа  турдаги тармоқ каналлари) ҳамда тармоқнинг техник воситалари мажмуидан ташкил топган.

Интернет тармоғининг дастурий таъминоти (таркибий қисми) тармоқка уланган хилма-хил компьютерлар ва тармоқ воситаларини ягона стандарт асосида (ягона тилда) ишлашни таъминловчи дастурлар.

Интернет тармоғининг ахборот таъминоти Интернет тармоғида мавжуд бўлган турли электрон ҳужжатлар, график расм, аудио ёзув, видео тасвир, веб-сайт ва ҳоказо кўринишдаги ахборотлар мажмуасидан ташкил топган.

Интернетнинг иккита асосий вазифаси бўлиб, бунинг биринчиси ахборот макони бўлса, иккинчиси эса коммуникацион воситасидир.

Интернетга боғланиш. Интернет тармоғига уланиш ажратилган алоқа канали (оптик тола, сунъий йўлдош алоқаси, радиоканал, ажратилган коммутацияланмайдиган телефон линияси) бўйича доимий уланиш, шунингдек коммутацияланадиган, яъни узиб-уланадиган уланиш (Dial-uр access, Dial-uр) кўринишида амалга оширилади.

Телефон линияси орқали интернетга уланиш.Интернет тармоғига оддий телефон тармоқлари орқали стандарт модем қурилмалари ёрдамида уланиш мумкин. Телефон линияси орқали Интернетга уланишда модем қурилмасидан ташқари махсус дастурдан (протокол) ҳам фойдаланилади. Бунда ушбу дастур ёрдамида Интернетга уланганда телефон линияси банд қилинади, сеанс тугатгандан сўнг телефон тармоғи бўшатилади ва унда бошқа фойдаланувчи фойдаланииши мумкин. Интернетга уланишни амалга оширувчи дастурнинг ютуғи шундаки, улар Интернетга тўғридан  тўғри уланишга имкон беради.

Телефон линияси орқали «Чақирув» бўйича Интернетга боғланиш Интернет хизматларини тақдим этувчи провайдер билан мижоз ўртасида амалга оширилади. Бунда фойдаланувчи мантиқий ном (логин) ва махфий белги (парол) ёрдамида Интернетга тўғридан-тўғри уланади.

 

 

Мобил алоқа воситалари ёрдамида интернетга уланиш. Интернет тармоғига нафақат кабел ёки телефон линияси орқали симли уланиш мумкин, балки мобил алоқа воситалари ёрдамида симсиз уланиш ҳам мумкин. Интернет тармоғига симсиз уланиш компьютер орқали ёки мобил телефоннинг ўзида амалга оширилади. Агар компьютер орқали Интернетга симсиз уланиш керак бўлса, у ҳолда компьютердан ташқари Интернет хизматларини  тақдим этувчи оператор ёки провайдернинг симсиз ишловчи модеми ёки худди шу вазифани бажарувчи мобил телефон аппарати зарур.

Агар мобил телефоннинг ўзида туриб Интернетга боғланиш ёки ундан фойдаланиш керак бўлса, у ҳолда Интернет хизматларини кўрсатувчи мобил операторнинг мижози бўлишингиз ва унда GPRS хизмати ёқилган бўлиши талаб қилинади. Мобил алоқа воситалари ёрдамида Интернетдан фойдаланилганда WAP технологияси интернетдан симсиз фойдаланиш имконини беради. Мобил алоқа тармоқларида сўровларни ва маълумотларни узатиш учун GPRS транспорт хизматидан фойдаланилади.

 

Модем тушунчаси ва унинг вазифаси. Модем модулятор-демодулятор сўзларининг қисқартмаси ҳисобланади. Ушбу қурилманинг асосий вазифаси компьютердан олинган рақамли сигнални узатиш учун аналог шаклига айлантириш ва қабул қилинган сигнални аналог шаклдан рақамли шаклга қайтариш ҳамда алоқа каналлари бўйлаб узатишдан иборат. Модем сигнални (ахборот) телекоммуникация каналлар бўйлаб узатишни таъминлайди. Модем ёрдамида интернетда оддий аналог телефон тармоғи орқали боғланиш мумкин. Бундай модемларнинг назарий жихатдан энг юқори фойдаланиш тезлиги 56 Кб/сек. ни ташкил этади.

Модем ички ва ташқи турларга бўлинади ва ҳар иккаласи ҳам интернетга ёки телекоммуникация тармоқларига уланиш учун хизмат қилади.

 

Ташқи факсмодем	Симсиз модем	Ички модем

 

Ўзбекистон Республикасидаги Интернет тармоғининг ривожланиши. Республикамизда миллий Интернет-сегментини ривожлантириш бўйича ишлар ЎзР Вазирлар Маҳкамасининг “Компьютерлаштиришни янада ривожлантириш ва ахборот-коммуникация технологияларини жорий этиш чора-тадбирлари тўғрисида” 2002 йил 6 июндаги 200-сон қарори билан тасдиқланган “2002-2010 йилларда компьютерлаштириш ва ахборот-коммуникация технологияларини ривожлантириш дастури”га асосан амалга оширилмоқда.

Республика телекоммуникация тизимларини модернизация қилиш ва ривожлантириш бўйича лойиҳаларни амалга ошириш натижасида мамлакатимиз аҳолисининг кенг қатламлари учун Интернет хизматларидан фойдаланиш борган-сари енгил бўлиб бормоқда. Ҳозирги вақтда республикамизда Интернет фойдаланувчиларининг умумий сони 7,3 млн. кишидан ортди, шундан 3,5 млн. киши, яъни 1000та фуқародан 111таси алоқа линиялари орқали Интернетга шахсий компьютерлари орқали уланади. Мобиль Интернет фойдаланувчиларининг сони эса ҳозирги кунда 3,8 млн. кишини ташкил этади.

Республикамизда АКТни ривожлантиришга бўлган катта эътибор туфайли Интернет тармоғида миллий ресурслар сони йилдан йилга ортмоқдан. Ҳозирги кунда республикада .UZ домен зонасида иккинчи даражали домен номларини рўйхатга олиш бўйича 7 та регистраторлар фаолият кўрсатади: Tomas,  Billur.com, Arsenal-D, Sarkor Telecom, ВСС, TV-Inform ва Simus.

Миллий ахборот ресурсларини ривожлантириш бўйича Ҳукумат қарорлари ва чора-тадбирлар режасини амалга ошириш натижасида .UZ Миллий домен зонасидаги домен номларининг сони йилдан-йилга ортмоқда. Жумладан, 01.01.2011й. ҳолатига  .UZ Миллий домен зонасидаги домен номларининг сони 11088 тани ташкил этди, йил бошига нисбатан бўлган ўсиш 16%ни ташкил этди.

Мaълумoтлaрни узaтиш, жумлaдaн, Интернет тaрмoғигa улaш хизмaтлaрни тaқдим этувчи хўжaлик юритувчи субъектлaрнинг сoни бугунги кунда 982тани тaшкил этади, жaмoa фoйдaлaниш пунктлaрининг умумий сoни эса 1025тагa етди.

Провайдер ва операторларнинг аксарият қисми Тошкент шаҳрида жойлашганлигига қарамай, республикамизнинг бошқа ҳудудлари, айниқса Самарқанд ва Бухоро вилоятларида ҳам провайдер ва операторлар сонининг барқарор ўсиши кузатилмоқда.

Интернет тармоғи вазифаси ва ундан фойдаланиш мақсадлари. Интернет тароғиниг вазифаси интернет тармоғи абонетларига веб-ҳужжатларни ўқиш, электрон почта, файл узатиш ва қабул қилиш, мулоқотда бўлиш, тармоқда ҳужжатларни сақлаш ва улар билан ишлаш хизматини кўрсатиш. Интернет тармоғидан ахборотларни алмашиш, масофавий таълим олиш, конференциялар ўтказиш, веб-сайтларни ташкил этиш, электрон почтани жорий қилиш, мулоқот ўрнатиш ва шу каби мақсадларида фойдаланилади.

 

Интернет тармоғи хизматлари ва улардан фойдаланиш. Интернет тармоғи абонентларига амалий протоколлар томонидан тақдим этилувчи функционал имкониятлар қуйидагилар: веб-хужжатларни ўқиш, электрон почта, файлларни узатиш ва қабул қилиш, мулоқатда бўлиш, тармоқда хужжатларни сақлаш ва улар билан ишлаш. Фойдаланувчилар учун қуйидаги хизматлар мавжуд: тармоқдан фойдаланиш, интернет ресурсларини яратиш, ташкилий ва ахборот таъминоти, тармоқда рекламани жойлаштириш.

Катта ҳажмдаги маълумотларни сақлаш ва уларни масофадаги компьютерларга узатиш учун хизмат қилувчи интернетнинг FTР (файлларни узатиш протоколи) хизматидан фойдаланиш мумкин. Бунда FTР серверда янги папка яратиш, унга маълумотларни жойлаштириш ва уларни қайта кўчириб олиш мумкин. WWW хизматида масофадан суҳбатлашиш  имкониятини яратувчи чат дастурлари, узоқ масофадаги дўстлар билан суҳбатлашишда телефон алоқаси ўрнини босмоқда. Бунинг учун интернетга боғланган компьютерда товуш карнайлари ҳамда микрофонлар бўлиши кифоя.

 

Интерактивлик тушунчаси. Интерактивлик деганда биз, фақатгина, биз ўрганаётган фан кесимида техник воситалар, компьютер, уларнинг дастурлари ҳамда фойдаланувчилар орасидаги ўрнатилган мулоқатни ташкил этиш тушунилади. Демак, Компьютер дастурлари шундай яратилганки, Биз у ёрдамида компьютер билан мулоқат ўрнатамиз.

Умуман олганда интерактивлик бу мулоқат тизимини ташкил этиш билан боғлиқ. Яъни, мақсадга кўра тизим элементлари орасидаги ахборий маълумотлар алмашинуви.Ушбу тушунча ахборот назарияси, информатика ва дастурлаш, телекоммуникация тизимлари, социология ва бошқа соҳаларда қўлланилади.

Интерактив хизматлар тушунчаси. Интерактивлик орқали фойдаланувчи моддий, маънавий, ижтимоий, иқтисодий, ахборий ва ишлаб чиқаришнинг турли манбаларидан кўриладиган манфаат мавжуд бўлса, унга интерактив хизмат қилинган деб тушунилади. Яъни, компьютер дастурлари орқали фойдаланувчига интерактив хизмат ташкил этилган деб тушунилади.

Интернет тармоғи орқали кўрсатиладиган интерактив хизмат турлари. Ҳозирги вақтда, Ҳукуматимиз томонидан интерактив хизматларни шакллантириш, ташкил этиш ва уларни бошқаришга катта эътибор берилмоқда. Интерактив хизматларни ташкил этишнинг энг тез ва яхши йўли, бу, уларни интернет тармоқлари орқали амалга ошириш ҳисобланади.

Интернет тармоғи орқали кўрсатиладиган интерактив хизмат турларига қуйидагилар киради:

Транспорт воситаларнинг ҳаракатланиш жадвали. Республикадаги транспорт воситаларини ҳаракатларини ифодалаш жадвали бир нечта сайтларда берилган. Фойдаланувчи сайтдан ўзига мақул транспорт воситаларини қатнови жадваллари ҳақидаги маълумотларни топади. Қуйида ушбу веб саҳифаларни келтирилган:

http://www.orexca.com – сайёҳлар учун мўлжалланган веб саҳифа;

http://www.tgpt.uz – тошкент шаҳридаги транспорт воситалари ҳақидаги веб саҳифа;

http://www.goldenpages.uz/- Ўзбекистон транспорт қатнови рейс жадваллари саҳифаси.

Авиа рейслар жадвали. Авиа рейслари бўйича маълумотлар жадвалини аниқлаш, улардан фойдаланиш учун http://uzairways.com - Ўзбекистон хаво йўллари авия компания веб саҳифасига мурожат қилинади. Сайтда халқаро ва Ўзбекистон миқёсидаги авия қатнов жадваллари келтирилган.

 

 

Темир йўл транспорти қатнови жадвали. Республика ички ва ташқи темир йўл қатновлари жадваллари ва улар ҳақидаги маълумотларни қуйидаги веб саҳифалардан топиш мумкин.

1. uzrailpass.uz - темир йўл транспорт қатнови жадвали.

2. www.roxanatour.com - Бу саёхлик фирмаси сайти бўлиб, бунда сиз халқаро ва Ўзбекистон ичидаги темир йўл қантовлари ва ҳаво йўллари қатнови жадвалллари ва у ерда жойлашган мехмонхоналар хақида маълумот ва буюртмалар мажмуаларини аниқлашингиз мумкин.

Банк хизмати маълумотлари ва валюта курслари. Ўзбекистондаги барча банклар хақидаги маълумотлар ва янгиликлар, кунлик валюта миқдорлари ҳақидаги маълумотларини қуйидаги сайтлардан олиш мумкин:

www.bank.uz ;

www.mikrokreditbank.uz;

www.agrobank.uz;

www.asakabank.com;

www.new.nbu.com;

www.uzpsb.uz;

www.infinbank.com;

www.xb.uz;

www.ipotekabank.uz;

www.csb.uz

ва ҳакоза банклар.

 

Ўзбекистон миллий Интернет ресурслари

•         www.uz – миллий ахборот қидирув тизими

•         mail.uz – миллий электрон почта хизмати

•         ziyonet.uz – ахборот таълим тармоғи

•         uforum.uz – муҳокама веб портали

•         edu.uz– Ўзбекистон таълим портали

•         aci.uz - Ўзбекистон алоқа ва ахборотлаштириш агентлиги портали

Ушбу тизим орқали барча турдаги ахборотларни қидириш ва соҳалар бўйича барча сайтлар рейтингини кўриш мумкин.

Ушбу сайт орқали электрон почта хизматларидан (почта очиш, хабар юбориш, хабар қабул қилиш ва ўқиш) фойдаланиш мумкин.

 

Об ҳаво маълумотлари. Республика барча вилоятлари ва Тошкент шаҳри ҳамда ҳалқаро миқёсда об - ҳаво ҳақидаги маълумотларни қуйидаги, Ўзбекистонда яратилган веб саҳифалардан аниқлаш мумкин. ob-havo.uz; www.pogoda.uz ; www.meteoprog.uz.

Об-ҳаво прогнози бўйича энг тўлиқ маълумотларни www.meteoprog.uz веб саҳифасидан олиш мумкин. Саҳифа дизайни ҳам фойдаланувчилар учун жуда қулай.

 

Янгиликлар. Ўзбекистон Республикасида фаолиятлари дорасида олиб борилаётган асосий янгиликлар мажмуасини uza.uz, gov.uz ҳамда  desk.uz веб сайтлари орқали топиш мумкин. Ушбу веб саҳифаларда Давлат бошқарув ва хўжалик юритувчи органлар веб саҳифалари орқали кўрсатиладиган интерактив хизматлари, улар фаолияти ҳақидаги янгиликлар, хабарлар мавжуд.

Теле ва радиоэшиттириш дастурлари. Ўзбекистон миллий телерадио компанияси маълумотлари ва теледастурлар жадвалини ҳамда уларнинг фаолияти билан боғлиқ бўлган маълумотларни қуйидаги веб саҳифалардан олишингиз мумкин. www.mtrk.uz;

Иш ўринлар биржалари. Республика доирасида бўш иш ўринларини топиш, аниқлаш ва мулоқат ўрнатиш қуйидаги веб саҳифалар орқали амалга оширилиши мумкин. www.myjob.uz, www.vakansi.uz бу сайтлардан сиз иш ўринлари ҳақидаги маълумотларни ва Сиз, ўзингиз ҳақингиздаги маълумотларни тўлдириб жўнатишингиз ва жавоб олишингиз мумкин.

Спорт янгиликлари. Республика ва халқаро спорт мусобақалари, уларнинг ўтказилиш жадваллари ва ҳолатлари ҳақидаги маълумотларни қуйидаги веб саҳифалардан қидириш мумкин: www.uff.uz; www.the-uff.com; www.paxtakor.uz; www.bunyodkor.uz; www.fifa.com. Бу сайтлардан Ўзбекистон футболи ва жахон футболи янгиликларини олишингиз мумкин. www.allsportsites.net бу сайтдан эса спорт турлари рейтинги янгиликлари ҳақидаги маълумот олишингиз мумкин.

Sportal.uz спорт янгиликлари

 

Давлат бошқарув ва хўжалик юритувчи органлар веб саҳифалари орқали кўрсатиладиган интерактив хизматлар.

Интерактив давлат хизмати – идоралар томонидан идораларнинг ахборот тизимлари воситасида телекоммуникациялар тармоғи орқали жисмоний ва юридик шахсларга ахборот-коммуникация технологияларидан фойдаланган ҳолда кўрсатиладиган хизматлар.

Интерактив давлат хизмати қуйидаги шаклларда кўрсатилади:

-       умумий фойдаланиладиган ахборотни эълон қилиш (тарқатиш) - тегишли ахборот тизимлари, шу жумладан Интернет орқали давлат ахборот ресурсларидан фойдаланиш бўйича хизматларни реализация қилиш;

-       бир томонлама ўзаро ҳамкорлик - электрон шаклдаги ҳужжатларнинг ҳар хил формулярларидан фойдаланиш имкониятини бериш;

-       икки томонлама ахборот айирбошлаш - сўров бўйича қабул қилиш, таҳлил (кўриб чиқиш) ва жавоб юборишни ўз ичига оладиган идора хизматлари (буюртманомалар ва мурожаатларни тақдим этиш, уларни қайта ишлаш натижаларини тақдим этиш ва/ёки бериш);

-       электрон шаклдаги маълумотлар тўлиқ айирбошланишини амалга ошириш, шу жумладан хизматлар кўрсатиш ва уларга ҳақ тўлаш шаклида кўрсатилиши мумкин.

Бугунги кунда давлат органларининг веб-сайтлари орқали аҳолига интерактив давлат хизматлари асосида 384 турдаги интерактив хизматлар кўрсатилади.

Қуйидаги веб саҳифалардан Давлат бошқарув ва хўжалик юритувчи органлар веб саҳифалари орқали кўрсатиладиган интерактив хизматлари, улар фаолияти ҳақидаги янгиликлар, хабарларни топиш мумкин.

-       Ўзбекистон Республикаси хукуматинниг портали. http://www.gov.uz

-       Ўзбекистон Республикаси хукуматинниг портали. http://www.aci.uz

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Масофавий таълим ва унинг аҳамияти.   Масофавий таълим - бу ўқитувчи ва ўқувчи бир-бири билан масофа ёки вақт орқали ажратилган сабабли, ахборот технологиялардан фодаланилган ҳолда таълим бериш мехинизми.

Бу таълим турини бир неча моделлари мавжуд, улар масофавий таълим ташкил қилинишига сабаб бўлган вазиятлари билан фарқланади: географик сабаблар (мамлакат майдони, марказлардан географик узоқлашган регионлар мавжудлиги), мамлакатни компьютерлаштириш ва информациялаштириш даражаси, транспорт ва коммуникациялар ривожланиш даражаси, масофавий таълим учун мутахасислар мавжудлиги, таълим соҳасида информацион ва коммуникацион технологиялардан фойдаланиш даражаси, мамлакатнинг таълим соҳасидаги одатлари.

Масофавий таълим моделлари:

1) Бирламчи модел;

2) Иккиламчи модел;

3) Аралашган модел;

4) Консорциум;

5) Франчайзинг;

6) Валидация;

7) Узоқлашган аудиториялар;

8) Проектлар.

 

Тест саволлари:

1. URL адрeс асосан қандай бўғинлардан ташкил топади?

А. боғланиш протоколи         

Б. сайт номи        

C. провайдeр адрeси     

Д.* барчасидан

2.Weб сахифаларнинг файл кeнгайтмаси кайси каторда тугри курсатилган?

А. *.doc, *.html, *.jps    

Б. *.xls, *.ppt       

C. *.html, *.avi    

Д.* *.htm, *.html

 

13-мавзу. Ахборот – коммуникация технологияларивоситаларидан таълим жараёнида фойдаланишнинг истиқболли йўналишлари ва келажаги (2 соат амалий)

 

Режа:

1.     Ахборот – коммуникация технологияларивоситаларидан таълим жараёнида фойдаланиш

2.     Узлуксиз таълим тизими олдига қўйилган давлат талаблар

 

Бугунги кунда барча соҳалар каби ўқув  жараёнини ҳам компьютер ва ахборот технологияларисиз тасаввур этиш қийин. Бу эса компьютер ва ахборот технологияларининг имкониятларидан фойдаланиш барча масалаларнинг ечимини ҳал қилади, яъни ахборотларни узатиш ва қайта ишлаш- бу билим, малака ва кўникмаларни тўлиқ шакллантиришни кафолатлайди дегани эмас, чунки буларнинг барчаси фақатгина ўқитишнинг самарали қўшимча воситаларидан бири бўлиб ҳисобланади холос.

         Ана шунинг учун ҳам замонавий ахборот-технологиялардан  таълим тизимида фойдаланиш қуйидаги йўналишларда амалга ошири­лади:

-       ахборот-коммуникацион технологиялар ўрганиш объекти сифатида, яъни тала­балар билим олиш жараёнида янги ахборот технологиялар, шу жумладан компьютер, мультимедия, масофадан ўқитиш, Интернет  технологиялари ва уларнинг таркибий қисмлари ҳамда фойдаланиш соҳалари бўйича умумий тушунча ва малакаларга эга бўладилар;

-       ахборот-коммуникацион технологиялар ўқитиш воситаси сифатида, яъни за­моновий ахборот ва педагогик технологиялар асосида талабаларга билим бе­рилади, яъни умумтаълим ҳамда  мутахассислик фанларини ўқитишда ахбо­рот-коммуникацион технологиялардан фойдаланилади. Маъруза, амалий ва лаборатория машғулотлари компьютерларнинг замонавий дастурий восита­лари асосида ташкил этилади, шу билан бирга фанлараро интеграция амалга оширилади;

-       таълим жараёнини бошқариш воситаси сифатида, яъни таълим муассасаси­нинг ўқув, маънавий-маърифий ва илмий-татқиқот ишлари фаолияти сама­радорлигини оширишда ахборот-коммуникацион технологиялар асосида ах­боротлаштириш, таҳлил ва башорат қилиш тизимини яратиш ҳамда уни амалиётга жалб этиш;

          Инсониятнинг ахборот олишга бўлган эҳтиёжи кун сайин ортмоқда, шу билан бирга улар учун ахборотларнинг қандай усулда ва қай йўсинда олиш муҳим аҳамиятга эга. Бу маълумотларни қайта иш­лаш ва таҳрирлаш имконият­ларини билиш ва уларни узатиш учун нималарга эътибор беришимиз керак де­ган савол туғилади ва бунда албатта бизларга  компютер техникаси ва унинг воситаларисиз буни амалга ошириш мушкулли­гини ҳозирда ҳар бир инсон ту­шуниб етса керак деб ўйлаймиз. Бундан ташқари маълумотларни китобдан, турли манбаалардан ва ҳозирда жуда муҳим аҳамият касб этаётган Интернет тармоғидан олишимиз мумкин.

          Бизга малумки, ахборот технологиялари ҳар доим таълим жараёнларини ажралмас қисми бўлиб келган. Шу билан бирга  малакали   мутахассисларни тайёрлаш жараёнининг ўзи  ҳам  ахборот жараёни ҳисобланади. Замонавий ком­пьютер технологиялари пайдо бўлгандан кейингина ахборот ва телекоммуника­ция техологияларининг ўқиш жараёнидаги роли ва ўрни сезиларли даражада ўзгарди.      

          Таълим тизимида ахборот коммуникацион технологияларидан қуйидаги мақсадларда фойдаланиш мумкин.  Биринчидан, ҳар бир таълим олувчи жами­ятни  ахборотлаштириш ва компьютерлаштириш  шароитида керакли билим ва малакаларга эга бўлмоғи лозим . Бунда ахборот жамиятни ва иқтисодиётни тараққий этишида, унинг ривожланишида энг муҳим асослардан бири ҳисобланади, яъни улар  таълим олиш жараёнида  табиат ва жамиятнинг ри­вожланиш қонуниятлари тўғрисида, рўй  бераётган  ўзгаришлар, иқтисодий тараққиёт ва фан -техника  янгиликлари тўғрисида  тўлиқ ахборотга эга бўлиши  ва иш фаолияти давомида уни амалий татбиқ этиши лозим бўлади

          Иккинчидан,  таълим жараёнида  компьютер ва ахборот технологиялари­дан фойдаланишда асосан ўқиш самарадорлигини кескин ошириш, ўқув -тар­биявий  жараёнини замон талаби даражасида  ташкиллаштириш вазифасини амалга ошириши лозим. Бу вазифани бажариш таълим олувчиларни  қанча би­лим ва малакаларга  эга бўлганлиги билан эмас, балки ўқув жараёни қандай ташкил этилганлиги, ўқув услубий  ва замонавий техник воситалар билан қандай таъминланганлиги билан ўлчаниши керак бўлади.

          Таълим жараёнида ахборот коммуникацион технологияларидан фойдалан­ган учун маълум бир шарт – шароитлар, яъни ахборот ресурслари компьютер,  видеопроектор,  мультимедия  воситалари, принтер, сканер  ҳамда замонавий дастурий воситалар мавжуд бўлиши лозим.

          Бугунги  кунда таълим жараёни самарадорлигини оширишда компьютер ва ахборот технологиялари  воситаларининг асосий таркибий қисми: ўқув дастурлари, мультимедия технологиялари,  масофадан ўқитишнинг ўқув услу-бий  таъминоти , виртуал  лаборатория, электрон дарслик (ЭД), электрон ўқув кутубхонаси, халқаро интернет тизимлари ва бошқалар муҳим  аҳамиятга ва ўринга эга бўлади .

          Ўқув жараёнининг самарадорлиги  ва  мукаммаллиги ахборотларни билим олувчига қандай тарзда берилишига, улар томонидан қандай қабул қилинишига ва уларни амалиётга қандай татбиқ қилинишига боғлиқ бўлади.        Мультимедия   технологиялари  ўрганилаётган педагогик ва иқтисодий  жараёнлар  тўғрисидаги  ҳар бир ахборотни  таълим олувчиларга  ҳаракатли, овозли ва видеоли кўринишларда баён қилиб беради. Бу эса  катта ҳажмдаги ахборотни  бериш учун кетадиган вақтни тежаш билан бирга , уларни  янги ахборотларни қабул қилиш ва улардан амалий фойдаланиш  даражасини оширади.

          Бошқача  айтганда,  таълим  жараёнида компьютер ва ахборот технологияларидан мукаммал фойдаланиш учун асосий эътибор энг аввало ўқитувчига  ва талабага зарур бўлган шароитни яратишга, компьютерларни ўқув жараёнларида  самарали  қўллашига, яъни мультимедияли электрон ўқув ва  услубий қўлланмалардан кенг миқёсида фойдаланишнга қаратилиши  лозим.

Узлуксиз таълим тизими олдига қўйилган давлат талабларига мувофиқ, таълим муассасалари таълим–тарбия жараёнининг самардорлигини ошириш, илм–фаннинг сўнги ютуқларини амалиётга жорий этиш орқали ижодкор, ижтимоий фаол, юксак маънавиятли, касб–ҳунарли, Она Ватанга садоқатли, миллий ва умуминсоний қадриятларни ардоқлайдиган, ижодий ва мустақил фикр юрита оладиган, давлат, жамият ва оила олдида ўз масъулиятини ҳис этадиган баркамол шахсни камолга етказиш каби муҳим вазифаларни амалга оширишни назарда тутади.

Ушбу вазифаларни муваффаққиятли ҳал этиш таълим–тарбия жараёнида ахборот коммуникацион технологияларидан фойдаланишни тақозо этади. Бу эса ўз навбатида ўқитувчининг касбий компетентлигини ривожлантиришни талаб этади.

          Ўқитувчининг касбий компетентлиги уларнинг ўзига ва ўз ишига нисбатан талабчанлиги, ўз ишининг устаси бўлиши, ўз соҳасининг сирларини ҳар томонлама чуқур билиши, ўзини-ўзи ривожлантирувчи ҳамда ўз қобилияти ва имкониятларини тўла ишга сола билиши, таълим муассасаси, оила ва маҳалла ҳамкорлигини йўлга қўя олиши даражалари билан аниқланади.

          Ўқитувчининг касбий компетентлигини ривожлантиришда ахборот коммуникацион технологияларнинг ўрни асосан ўқитувчи ўз ишининг устаси бўлишида, ўзини-ўзи ривожлантиришида керак бўлади. Бугунги кунда дарс жараёнида АКТ дан фойдаланиш давр талаби ҳисобланади. Дарсларда энг ками слайлардан фойдаланиб дарс ўтилганда ҳам дарс самарадорлиги нисбатан 50 фоизга ошади. Бу борада қадимги чин ҳикматларида шундай дейилган: - “Менга айтинг - мен унутаман, менга кўрсатинг - мен эслаб қоламан, менга шуни ўзимда бажартиринг у ҳамиша меники бўлиб қолади”.

          “Биз қандай ўқиймиз? Биз маълумотларни эслаб қоламиз: 10 фоиз ўқиганимизда, 50 фоиз кўрганимизда ва эшитганимизда, 80 фоиз гапириб берганимизда, 90 фоиз гапириб берганимизда ва бажарганимизда”. Демак ўқувчилар ўзлаштиришининг 50 фоизи берилган маълумотни ҳам кўриш ва эшитиш орқали амалга оширилар экан ҳар бир дарс жараёнида АКТдан самарали фойдаланиш мақсадга мувофиқ бўлади ва бу ўз навбатида ўқитувчининг касбий компетентлигини оширишида АКТнинг аҳамиятини кучайтиради. Бу эса ўз навбатида ўқитувчининг касбий компетентлигини ривожлантиришда унинг ахборотлар билан ишлаш функциясини такомиллаштиришни тақозо этади.

 Ахборотлар билан ишлаш функцияси - ўқитувчилар билан ўқувчилар ўртасидаги шахсий ва технологик ахборотлар алмашувини ташкил этади. Унинг асосий хусусияти ўқитувчилар томонидан ўқувчиларнинг фаолиятини мувофиқлаштириш, педагогик жараёнларда шахсга йўналтирилган таъсирни вужудга келтириш асосида уларнинг фаоллигини таъминлаш, ўқувчиларнинг ўз ўқув фаолиятидан ва ташкил этилган педагогик жараёнларда яратилагн шарт-шароитлардан қониқиш ҳосил қилишлари учун уларда қизиқишлар вужудга келтириш билан белгиланиб, бу хусусият ўқитувчиларнинг ўқитиш функциялари билан бир қаторда, ахборотлар ёрдамида ишлаш функциясининг кўрсаткичлари билан боғлиқ бўладир.  

          Ўқитувчининг ахборотлар билан ишлаш функциясини такомиллаштириш бевосита у фаолият кўрсатаётган таълим муассасасининг ахборотлар тизими билан таъминланишига ҳам боғлиқ.

Ахборотлар тизими - бу педагогик жараёнларда муҳим педагогик аҳамиятга эга бўлган маълумотларни, ўқитишнинг янги педагогик ва ахборот технологияларини ҳамда педагогик жараёнларни ташкил этиш йўналишидаги барча меъёрий ҳужжатларни, ташкилий янгиликлардан иборат оқимни, замонавий ахборот технологиялари, компьютерлаштириш ва компьютерлар тармоқлари негизида таълим жараёнини ахборот билан таъминлашни ўз ичига олувчи мураккаб тизим ҳисобланади. Ахборотлар тизимида меъёрий ҳужжатлар билан танишиш ва унга амал қилиш ўқитувчининг касбий компетентлигини ривожлантиришда АКТнинг аҳамиятини белгиловчи энг асосий вазифадир.

Бу борада ўқитувчилар касбий компетентлигини оширишда АКТ бўйича Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2002 йил 30 майдаги “Компьютерлаштиришни янада ривожлантириш ва ахборот-коммуникация технологияларни жорий этиш тўғрисида”ги 3080-сонли Фармони, Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 6 июндаги “Компьютерлаштиришни янада ривожлантириш ва ахборот-коммуникация технологияларини жорий этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 200-сонли қарори ҳамда Халқ таълими вазирлигининг 2006 йил 3 августдаги “2006-2007 ўқув йилини “Ахборот-коммуникация технологияларидан фойдаланишда педагог кадрлар салоҳиятини ошириш ўқув йили” деб номлаш тўғрисида”ги буйруғи, 2008 йил 19 сентябрдаги “Халқ таълими тизимидаги муассасаларида компьютер техникасидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш тўғрисида”ги 223-сонли буйруғи, 2011 йил 23 мартдаги “Умумтаълим мактабларида фаолият кўрсатаётган ўқитувчиларнинг замонавий ахборот-коммуникация технологияларидан фойдаланиш бўйича малакасини оширишни ташкил этиш тўғрисида”ги 61-сонли буйруғини билишлари ҳамда ушбу меъёрий ҳужжатларда белгиланган мақсад ва вазифаларни амалга оширишга оид билим, кўникма ва малакалар билан қуролланишни талаб этади.

Юқоридаги фикрлардан келиб чиқиб, шуни таъкидлашимиз мумкинки бугунги кун ўқитувчисининг касбий компетентлигини ривожлантиришда АКТ нинг ўрни ва аҳамиятини “ўқитувчи-ахборот коммуникацион технологиялари-ўқувчи” муносабатларида ҳам кўришимиз мумкин. Бу муносабатлар ўзига хос хусусиятларга эга бўлиб, ўқитувчиларнинг касбий компетентлилигини ривожлантириш жараёнларида педагогик жараён сифатида майдонга чиқади, яъни таълим муассасалари ўқитувчилари ўқитишнинг техникавий воситалардан оқилона фойдаланишни, дарсларда ва йиғилишларда, ўқув семинарларида слайд, электрон дарслик, ўқув-лаборотория машғулотларининг электрон вариантларидан фойдаланишга эришиши айниқса ёш ўқитувчиларда ахборот коммуникацион технологияларга бўлган қизиқишларни ривожланишида ўзининг ижобий самарасини беради.

Таълим муассасасида комьютер техникаси воситаларининг янги авлодларнинг бўлиши ва улардан барча ўқитувчилар фойдаланишни ўрганишлари шунингдек, фойдаланишлари учун зарурий ва етарли шарт-шароитлар ва имкониятларни яратилиши ўқитувчиларда раҳбарга нисбатан бўлган ҳурмат ва эътиборни кучайтиради ҳамда уларнинг компьютер техникаларига бўлган қизиқишини ривожлантириш билан бир қаторда, улардан фойдаланишни ўрганишга ҳамда фойдаланишга ундайди.

Ўқитувчиларда ўз касбий компетентлигини ривожлантиришда ахборот коммуникацион технологиялардан фойдаланиш уларнинг мустақил таълим олишга ижобий мотивларни шакллантиради, яъни уларда таълим олишга, илм-фанга қизиқишни янада ривожлантиради.

 

Тест саволлари:

1. … —  бу, алока каналлари оркали ягона тизимга богланган комп ютeр ва тeрминаллар мажмуасидир.

 

А.*  Компьютeр (хисоблаш) тармоги

Б.   тармок объeктлари

C.Интeрнeт

Д.компьютeр

 

2.Бирор  ходисани тушинтириш, баён килиш хакидаги тушинча  … дeб аталади.

А.*  ахборот

Б.    маълумот 

C. ходиса

Д. маслахат

14-мавзу. Электрон ўқув-методик материаллар  мажмуаси, унинг тузилмаси ва таркиби (2 соат амалий)

Режа:

1.Электрон дарслик яратиш асослари

2.       Электрон    қўлланма тузилмаси

3.       Кўргазмалилик - ўқитиш.

4.       Электрон ўқув қўлланмани ишлатишга тайёрлаш.

5.   Электрон ўқув қўлланмани услубий таъминлаш.

Электрон ўқув қўлланма архитектураси компьютерлаштирилган ахборот технологияларини эгаллаш ҳаракатидир. Полиграфик нашрларни нусхалашда, ёзилган CD-ROM лар ёки Интернет биргаликдаги зарбасига учради. Бу албатта отсиз сакрашга ўхшайди чунки ҳеч қандай қоғозбозликсиз электрон йўллар орқали нашр қилиш ёки кўпайтириш имконияти бор.

Тақдим этилган маълумотлар янги шаклда, электрон ўқув қўлланмада тасвирланади. Электрон ўқув қўлланманинг биринчи шакли матн кўринишида ишлаб чиқилди Ҳозирда эса унинг кўриниши мураккаб ҳолга етиб келди. Электрон ўқув қўлланмага ҳозирда матн, овоз, мусиқа, видео ва бошқа интернет тармоғи имкониятлари қўшиб борилмоқда. У телевизион ва радио узатиш имкониятига эга. Мультимедиа ўқувчи ўқитувчиларнинг экран дизайнига бўлган муносабатини камайтирди. Тан олиш керак маълумотлар фойдаланувчиларга янги имкониятлар билан берилмоқда. Шу билан бир қаторда ҳар хил кўринишдаги муаммолар, боғлиқликлар, масалан, фойдаланиш манбалари етишмайдиган махсус билимларни пулга олишларидир. Бу муаммонинг ечимини такрорланмас, энг замонавий электрон ўқув қўлланмалар кўрсатиб берди. Замонавий ахборот технологиялари тараққиёти стратегияси йўналишни маълумотдан билимга белгилайди. Компьютер дастурлари билимларни ташиш вазифасини бажаради деган фикр, фақат маълумот ёки унинг шакли, белгиланган бутунлик таъминланади. Дарҳақиқат биринчи электрон ўқув қўлланмада алгоритмлаш амалга оширилиб, муаллиф бутун ўқитишни шакллантиришга эришди. Бу электрон ўқув қўлланма эволюциясига мультимедианинг тараққиёти сабаб бўлди. Аммо айнан у фойдаланувчилар ахборот ресурсларининг келажагини белгилайди. Энг яхши электрон ўқув қўлланмаларда чуқур маъно, яна методик ва панд -насиҳат даражаси стратегия ва алгоритмига эга.

Ландшафт

Электрон ўқув қўлланма маълумотлар фазосининг элементи ҳисобланади. У фойдаланувчилар манбалари, бошқа электрон ўқув қўлланма, инсоният яралиши, давлат, нашрий ва етказиб берувчиларнинг маданиятини белгилаб беради.

Тан олиш керак, ўқитувчи, ўқувчи, ота - она, синфдош юзасидан инсоният яралиши мактаб таълими учун маълумот ечимини бажаради. Ўрта мактаб даражасида юқори обрўли шахс вазифасини ўқитувчи бажаради. Қандай замонавий электрон ўқув қўлланма бўлмасин, агар у, ота - оналар йиғилишида ўқитувчи томонидан тавсия этилмаса, ўқувчига бу ўқув қўлланмадан ҳеч қандай қўшимча имкониятлар етиб бормайди. Камчилиги, ўқитувчи ўқувчини, ота - оналар ва ўқувчиларнинг ўзлари ҳам савдо тармоқлари ёки ИНТЕРНЕТга кириб қолишларига сабабчи бўлшлари мумкин. Бугунги кунда жиддий нашриётлар четлатилиб, электрон ўқув қўлланмага қаратилган лекин сотилиши мумкин бўлган, ўқитишга мўлжалланган маълумотлардан ташкил топган бўлиши керак. Ягона мўлжал нарх ва тижорий реклама, дўст ва танишлар маслаҳатларидан иборат. Ўқитувчи биладики электрон ўқув қўлланма кичик уй компьютерларига ҳам мос бўлиб у тармоқсиз ишлаши ҳам мумкинлигини ҳисобга олиб ўқувчиларга мустақил ўқишларни уйга бериши ҳам мумкин бўлди.

Асосий шакллар

Электрон ўқув қўлланма яратиш муаллифнинг таланти ва усталигига боғлиқ бўлиб, ҳар қандай мураккаб тизимларни яратиш имкониятини беради. У албатта яхши жиҳозланган ва элементлари тартибли жойлашган бўлиши керак.

Тест. Ташқаридан қараганда у оддий электрон ўқув қўлланмага ўхшайди. Асосий қийинчиликни саволларни йиғиш ва шакллантириш, саволларга жавобларни мослаштириш ташкил этади. Яхши тестдан билим объектив картинасини, фикрлаш ва фан, белгиланган предмет соҳасини эгаллашда фойдаланилади. Худди тўғри қўйилган ташхис саломатликнинг биринчи қадами саналганидек, объектив тестдан ўтказиш билим чўққисига эришишнинг оптимал йўлини белгилайди.

Энциклопедия. Бу электрон ўқув қўлланманинг омбор кўринишидир. Тузилиш сатҳида энциклопедия атамаси маълумот, электрон ўқув қўлланмада марказлаштирилиши тушунчасини беради.

Электрон нашр - бу график, матн, рақамли, мусиқали, видео, фото ва бошқа ахборотларни ва яна фойдаланувчилар учун босма хужжатлар йиғиндиси. Электрон нашрдан электрон ташувчилар -магнитли (магнит тасма, магнит диск), оптик (CD-ROM, DVD, CD-R) ва яна компьютер тармоқларидан фойдаланиш мумкин.

Электрон ўқув нашр - илмий малакавий билимлар майдонида тизимлаштирилган материалларда ташкил топган бўлиб, бу майдонда ўқувчи, талабаларнинг билимларини фаол равишда ўстириб бориш таъминланади. Электрон ўқув қўлланма юқори даражада фойдаланиш вабадиий кўргазмага мўлжалланган бўлиб, тўлиқ ахборот, методик
кўрсатмалар         сифати,       техник        фойдаланиш        сифати,       аниқлик,

мантиқийликка   эга.

Ўқув қўлланма - ўқув нашри, ўқув тартиблари тизими ёки унинг бўлими,   қисми.

Электрон ўқув қўлланма - асосий электрон ўқув қўлланма юқори методик ва илмий даражада яратилади. У электрон кўринишда бўлиб, бунда   илмий   техника   ривожи   ва   юқори   сифат   мавжуд.

Гиперматн - бу матн электрон шаклда ва белгиланган тизимлар алоқасининг   кўриниши.   У   дарахт   кўринишида   бўлади.

Компьютерлаштирилган     тушунтириш     -     тушунтириш     тури,

аниқлик ва равшанликдан фодаланиш, саволларга индуктив ақллилик ва шакллантирилган тушунчалар йўли билан ―ҳа‖ ёки ―йўқ‖ типидаги жавоблардир.

Компьютерлаштирилган ечим - ечим методи, оддий ва ягона йўл билан бажарилади, компьютерсиз қабул қилиб бўлмайди ва шунинг билан юқори   тезлик   ва   ҳисоблаш   талаб   қилинади.

Визуаллик - расм, гарфик ва ҳаракатларнинг аниқ шаклидаги кўриниши.

Электрон   ўқув   қўлланмага   таъриф

Замонавий таълим тараққиёти шундай имкониятларга яратилган
компьютер    пакетларидан   ташкил         топиши     мумкин,    уйда    шахсий

компьютерларда, мустақил ишлаш учун жиҳозланган олийгоҳларда, компьютер синфларида, ётоқхоналарда, махсуслаштирилган малакавий аудиторияларда   фойдаланишимиз   мумкин.

Электрон   ўқув   қўлланма   -   ўқув   адабиётининг   янги   жанри.

Электрон     ўқув    қўлланма    (ҳатто     энг     зўр)    китоб    шаклига

алмаштириш шарт ҳам, керак ҳам эмас. Экранлаштирилган ўқув адабиётининг бу жанри мутлоқо янгидир. Китобни худди фильм томоша қилгандек тушуниш мумкин. Бу жанрни янгилаш ҳам осон, ҳам қулай бўлиб, қидириш тизимига эга. У ўзида бой маълумотлар видео, расм, маълумотномалар, матнлар   жой   олган.

Электрон     ўқув    қўлланма    максимал    даражада    тушуниш    ва

тушунтирилишга эга бўлиши, инсон мияси, онгига нафақат эшитиш балки кўриш орқали етиб бориши, компьютер тушунтиришидан фойдаланиш   керак.

Ташкил   қилувчи   матнлар   ҳажми   чегараланган   бўлиши   керак.

Кўргазмалилик - ўқитиш. Кўргазмалилик тушунчаси.

Унинг турлари ва функциялари Я.Каменский VII асрдаёқ кўргазмалиликни шундай таърифлайди: ҳар бир нарсани ҳиссиётлар билан англаш, ўрганилаётган объетни ҳис-туйғулар орқали англаш, макет ва моделларни ўқувчилар орқали кузатиш, ўқитиш кўргазмалилигини аввал аниқ объектни англаш деб тушунилган, масалан: реал предмет ва ҳодисалар ўз  бошланғич  кўринишида  машиналар моделлари,  кўргазмалитарқатма материал, жадваллар, ва айрим чизмали дастурлар, ўқув
кинофильмлар.    Замонавий дидактика  шуни таъкидлайдики,

кўргазмалилик тушунчаси бу нафақат конкрет визуал предметларга таяниш, балки моделларга ҳам. Модель - бу нима? Одатдаги кўргазмалиликдан фарқи нимада? Модель - бу объект ёки объектлар турларининг шартли кўриниши. Ўрганилаётган объектнинг ташқи кўриниши хақида тасаввур ҳосил қилувчи натурал предметлар англатади. Модель эса фақат ҳодиса ва жараённинг айрим, зарур бўлган томонларини кўрсатади. Бу томонлар тўғри акс эттирилиши зарур, ўрганилаётган ҳодиса учун изоморф.

Тасвирлар сони ва турлари.

Электрон дастурнинг мақсади - ўқув материалининг ҳамма ютуқларини сақлаб қолиш эмас, балки компьютер орқали тасвир учун кўргазмаларни танлаш. Тасвирий материал тури ва сони қайси тартибда танланади.

Бизнингча, ўқув матни тушунилиши қийин жойида тасвир киритилади, қўшимча кўргазмали тасвир орқали мавзувий-мазмуний блокларининг уйғунлашиши ва тартиблашиши учун. Компьютер технология электрон дастурга ҳамма ахборотни сиғдириш мақсади қўйилмайди. Бу ўқувчини матн парчасини ўрганишдан чалғитади.

Талабага беқиёс озодлик бериш ҳавфли. Расмдан луғатга, бошқа гиперматнга кўчиш мақсадга мувофиқ эмас. Лекин, уни озодликдан маҳрум этиш ҳам керак эмас. Онгли келишув зарур ўқитиш усулидаги бир чизиқлик ёки модуллик яратилиши керак.

Гиперматнда ҳаракатли расмлар кўплиги, динамикаси бир чизиқлик билим олишни сусайтиради, бу анимация тўлиқ билим олишга ҳалақит беради.

Бир мавзуда нечта тасвир бўлиши керак? Бу назарий ўқув дастурининг мазмуни ва  ҳарактерига боғлиқ.

Кўргазмаларга бой бетлар ёки электрон матнлар кераклими?

Бир марта тасвир қўриб, кўп марта электрон матнни ўқигандан яхшироқ.

Мисол учун сиз юмуқ кўз билан нотаниш хонага кириб, ёнингиздагидан хонани тасвирлашни сўрайсиз, унга 3-5 секунд ичида кўргани маъқул. Хонани тасвир воситаси орқали қандай тасаввур этса бўлади? Тасвир сони ва бети аниқ белгиланмайди, қуйидаги факторлари асосланади:

•   Ўқув матнини мазмуни ва ҳарактерига кўра;

•   Ўқув услубига кўра;

•   Ўқув муассасасига кўра.

Кўргазмали воситалар асосида ўқитиш таснифи. Мазмун ва ҳарактери бўйича тасниф 3 гуруҳга бўлинади:

1.Тасвирли кўргазмалиликка:

• расмлар репредукцияси;

•   архитектура ва ҳайкатарошлик фоторепродукцияси;

•   ўқув матнлар учун яратилган ўқув расмлар;

•   расм ва аппликациялар;

•   видоепарчалар;

•   аудиопарчалар;

•   видеофильмлар киради.

2.    Шартли-чизмали кўргазмалиликка:

•   жадваллар;

•   схемалар;

•   блок-схемалар;

•   диаграммалар;

•   графиклар;

•   ҳариталар;

•   планшетлар киради.

3.    Предметли кўрсатмалиликка:

•   музей экспонатлари;

•   макетлар;

•   моделлар.

Ахборотни кўз олдига келтириш деб англаш жараёнига ёки кўз, ёки қулоқ, ёки бараварига иккаласи ёки ҳиссиётларни улашдир. Ўқув дастурини англаш унинг кўз олдига келтиришдан бошланади. Шунинг учун барча сезги органлари ишга тушади, шу туфайли тез ва осон ўқув матнини ўзлаштирилади. Тасвирий материал бўлиши кам, у тушунарли ва ўзаро боғланган, актуал бўлиши керак. Бунда тасвир воситаларидан фойдаланади.

Яхши жиҳозланган ўқув матни умумий ҳолатга ижобий таъсир этади, ранга қизиқиш ошади, диққат ва фаолият уйғунлашади, кузатувчанлик ва сезгирлик ошади, хотира тайёрланади, фикрлаш жараёни енгиллашади, ўқув материали ўзлаштирилади.

Жадваллар турлари.

Тасвирни оддий ва самарали воситаси бу жадваллар. Улар ёрдамида асосий мазмунни аниқлаш, ўрганилаётган материални осонлаштириш ва фикрни эслаб қолиш, тушунча ва қоидаларни умумлаштириш мумкин.

Динамик:

Доирали жадваллар - асосий чизма элементларидан бири бу доира. Услубий қиймати шундаки, материални композициясини осошлаштиради, чегаралаштиради ва умумлаштиради.

Схема - материалнинг график кўриниши, ҳодисаларнинг айрим хоссалари шартли белгилар орқали берилади, алоқа ва мулоқотлар эса қисмларни ўзаро жойлаштирилиши ва икки томонлама кўрсаткичлар билан берилади.

Динамик— анимацион - объектнинг ҳаракати самарасини белгилашдир, турли статик жадвал тузишга имкон беради. Қулайлиги шундаки, материални қисмлаб бериш, оз-оздан, жадвални ўзгартириш имкони бор, бир элементни бошқаси билан ўзгартириш мумкин.

Ҳаракатли    жадвалларни    қулайлиги    ўрганиш    ва    мустаҳкамлашга    ёрдам беради.

Ўкув ахборотини тақсимлаш, чизма тасвир объектлашни тўғри танлаш ҳаракатнинг самарасига олиб келади. Турли қисмли узатишларни тарқатиш имкони компьютер технологиялар орқали бажарилади.

 

Блок-схема.

Тасвирнинг шартли-чизма турини кўриб чиқамиз. Схема бу материални чизма тасвири ҳодисалар қисмлари ва хоссалари шартли белгилар орқали берилади, алоқа ва мулоқотлар эса қисмларни ўзаро ўрнатилиши ва икки томонлама кўрсаткичлар орқали.

Жадваллар каби схемалар турли форматда бўлади, улар экран бетини қисмини эгаллайди, бутун бетни ёки бир неча бетли бўлади.

Чизма воситалар ёрдамида схемани яна шундай жихозласа бўлади:

•   турли ранглар орқали;

•   расмлар орқали;

•   шрифтлар танлаш орқали;

•   аниқ сонли қисмлар ва алоқалар орқали;

•   схеманинг              ҳаракатланиш             самараси             орқали; Шартли-чизма   кўргазмалиликка   нафақат   схемалар,

балки график, диаграмма, аппликациялар, схемали расмлар киради.

Улар  ходиса,  воқеа,  жараёнларнинг  алоқа  ва  мулоқотларини
аниқлашга      ишлатилади,      матн      қисмини      образли      тасаввурини

шакллантиради.Матниқий    кетма-кетлик    вакўп    объектларни    тасвир орқали солиштириш ҳосил бўлади.

Схемалар бир неча турларга бўлинади:

Тушунча, жараён ва ҳодисаларни таркибий қисмларини кўрсатувчи мантиқий қисмлар    мантиқий    кетма-кетлигини аниқлайди.

Бошқа тасвирларни схематик тасвир билан таққослаш реал образ яратади.

Схемани аниқ тилга оид материал тўлдириши мумкин, лекин ҳажмини чегаралаш керак, чунки схема ортиқча юкланади, бу эса схеманинг қийматини йуқотади.

Гигиена нормасига келтирувчи схемалар енгиллашади, қачонки материал зич ўрнатилса ва шартли белгилар онгли жойлашса. Улар фикр ва диққатни жамлайди, мезонларини англатади, лекин аниқ хулосалар бермайди, фикрлаш фаоллиги талаб қилнади, мустақил, абстракт фикрлашга ундайди, қуйидаги талабларга риоя қилиш керак:

Тушунтирувчи сўзлар камроқ ишлатилиши юқори, пастки ва жой қолдириш ранглар рангбаранглигини йўқотиш.

Таркибий қисмлар сони ва алоқалар матн парчаси мазмуни ва ҳарактерига мос бўлиши керак.

Схемалар турлари:

Статик ва ҳаракатли

Анимация

Электрон дарслик босма ўқув материалини барча томонларини сақлаш ва замонавий технологияларни қўллашга имкон беради. Динамик тасвирга статик тасвирни кўз олдига келтириш. Анимация бу ҳаракат самарасини жорий этиш жараёнидир.

Анимация тезликда узатишни таьминлайди.

•   матн ахборотини қисмлаб беради;

•   тасвир қисмларини сўзсиз ҳаракатиинг жараёни;

•   расм ҳаракати (сўзсиз);

•   тарихий жанглар сўзсиз ҳаракатини;

•   физик ва кимёвий жараёнлар;

•   технологик жараёнлар техник конструкциялаш;

•   табиий ҳодисалар жараёни;

•   сиёсий ҳодисалар жараёни;

•   социал ҳодисалар жараёни;

Анимация - объектлар ҳаракати ва ҳолларда сўзсиз ҳаракатларни чексиз ва амалий шароитлар яратади.

Анимация усуллари

Тасвирий кўргазмалиликни жорий этиш учун турли усуллар ишлатилади. Услубий томонидан олсак, тасвир эскизини жиҳозлаш ва яратишга оид усулларда тўхталамиз. Анимация самарасини қўллашда бир неча усуллар бор:

1.              Устма-устлик усули. Статик тасвирни танлаб, муаллиф уни бир таркибий қисмга бўлади ва уларни бир - бирига устма-уст келиш таркибини белгилайди. Динамик тасвир самараси жорий этилади. Бу объект ҳаракатланмайди, лекин яшайди. Бундай тасвир йиғик ва образли тарзда қандайдир қаторни ёки ҳодиса кетма-кетлигини таърифлаш учун ишлатилади. Назарий материални қисмлаб жорий этиш усули секинлик билан жадвал тузишда ишлатилади. Умумлаштириш ва ўқув материални тизимлашда ёрдам беради.

2.               «Кама» усули. Матн билан тўлдирилган жадвал олдини ёпиқ, кейин секинлик билан очилади. Жадвал узра қора қоғоз ҳаракати тасаввури пайдо бўлади, жадвални қисмларини секин-аста очиб беради.

3 . «Кенгликдаги ҳаракат» усули.

Устма-устлик усулидан фарқи шундаки, қадамлар кетма-кетлигини
таърифлайди,   тасвир   учун   танланган                  объект   экран   кенлигида

ҳаракатланади. Кўз олди қаторини асосини расмлар ташкил этади, расм репродукция ўқув расмлари ва видеоқисмлар. Анимация ва ранглилик яхши таъсир беради. Ўқувчи диққатини жамловчи рангли экран кузатиш диапазонини чегаралайди. Кадрлар ўзаро боғлиқ, кетма-кетликда берилади, мустақил ва автоном. Айрим кадрлар имзоси йўқ, уларни улаш ва қўшиш имконияти бор, ҳар хил тарзда берилади, бир тасвир орқали турли услуб қўлланади. Қисмларни танлаш имконияти назарий ўқув материални танлаш имконияти назарий ўқув материални тушунтиришда қулай. Масалан, 3 расмли кадр берилди, бир абзац мазмунини тасвирловчи. Бу абзацни   ўқишда   кетма-кет   3   расмли   кадр   чиқарилади.   Ўқув   материалниўрганиш жараёнида тасвир сифатида анимация кадрлардан муаммоли саволлар узатиб, солиштириш жадваллари тузилади. Тасвирлар шархлар билан кузатилади.

Электрон ўқув қўлланмани қайта ишлаш методик кўрсатгичи.

Биринчи қадамда элетрон ўқув қўлланмани қайта ишлаш учун нашриёт ёки электрон нашриёт танлаш керак.

-  Тўла стандартланган дастурга мос келади;.

-  Гипертекстларни   яратиши қулай;

-  Масала ва мисоллари   кўп;

-  Қулай форматли.

Иккинчи қадам: нашриёт билан келишувни тасдиқлаш (унга нархи ва сифати ҳам киради).

Учинчи қадам: кириш ҳақида. Яъни материаллар неча бўлимдан нима ҳақида эканлиги ҳақида.

Тўртинчи қадам: мавзуларни бўлимларга мослаб қўйилади. Модуляция ва гипертекст ўртасидаги алоқани аниқлаш.

Бешинчи қадам: гипертекст электрон форма   кўринишда келади.

Олтинчиқадам:талабаларгаваўқитувчиларга                      кераклибўлган,

электрон ўқув қўлланмаси яратилади. Энди электрон ўқув қўлланмаси мультимедия ёрдамида   кейинги мукаммалликга тайёр бўлади.

Еттинчи қадам: текст мультимедия маълумотлари билан алмашади.

Саккизинчи қадам: овозли текст яратиш.

Тўққизинчи қадам: тестларни диктафонда ёзиб олиш учун копьютерда қайта ишланади.

Ўнинчи қадам: визуализацияли текст яратилади.

Электрон ўқув қўлланмани ишлатишга   тайёрлаш.

Шу қадамларнинг ишлашига қуйидаги мундарижалар киради:

-                  Тестлаш;

-                  Кўрсатмани эксплуатация бўйича ёзиш.

-                  Методик таъминлашни қайта ишлаш.

-                  Маълумотни регистрацияга тайёрлаш.

-                  Электрон ўкув қўлланмасини химоялаш ва тарқатиш.

Электрон ўқув қўлланмани услубий таъминлаш.

Агар электрон ўқув қўлланмани яратишда методик маълумотларни қайта ишлаш кузатилмаса, ЭЎҚ қўлланма сифатида ишлатилмайди. Замонавий ўқув маълумотларни янгилаштириш учун ҳаммага бир хил доступ бўлиши керак. Лекин домлалар янги технология билан ишлашга ҳали унча тайёр эмас. Чунки бу янги технология яратилиши билан ўқув дастурларни, маърузаларни, амалий ишларни   ўзгартирилиши керак.

 

Тест саволлари:

 

1. Ўқувчиларнинг ўқув фани матeриалини ўзлаштириш борасида ўқладиган систeмали ва онгли мeҳнати қандай жараён ҳисобланади?

   А. ўқиш

   Б. ўқитиш

   C.* ўрганиш

   Д. билиш

2. Ўқув дастури қандай ҳужжат асосида тузилади ?

А. ДЦ

Б.* ўқув рeжа

C. тақвимий мавзуий рeжа

Д.  малака тавсифномаси

 

15-мавзу. Таълимий  интернет ресурслар ва улардан ўқув жараёнида фойдаланиш
(2 соат амалий)

Режа:

1.     Ўқитиш, илм-фан ва техника ютуқлари намойиши

2.     Ziyonet таълим тармоғи ва ундан фойдаланиш.

3.     Веб сайтларнинг тоифалари ва вазифалари.

4.     Интернетга ресурсларни жойлаштириш ва кўчириб олиш.

Ўқитиш, илм-фан ва техника ютуқлари намойиши. Интернет тармоғида ўқитиш учун мўлжалланган порталлар кейинги вақтларда кескин кўпайди. ZiyoNET портали бунинг яққол намунасидир.

ZiyoNET жамоат таълим тармоғи 2005 йил ҳукумат қарорларига мувофиқ ташкил топган. ZiyoNET тармоғининг асосий мақсади таълим тизимида республика ёшлари ҳамда таълим олувчиларнинг билим олиш жараёнида ахборот-коммуникация хизматларини тадбиқ этишдир.

ZiyoNET тармоғи Ресурс марказининг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат: Таълим муассасаларини улаш мониторинги; Веб-технологиялар орқали ахборот ресурслардан кенг қамровда ва хавфсиз фойдаланиш; Ахборот-таълим ресурсларини бирлаштирадиган технологик майдончани тузиш ва ривожлантириш.

Ёшларни, ўқитувчиларни таълим муассасалари ва таълим соҳасига боғлиқ ёки қизиққан бошқа ижтимоий қатламларни ўзаро бирлаштирадиган виртуал жамиятни яратиш.

 

Таълим ва ижтимоий муҳим аҳамиятга эга бўлган лойиҳаларнинг Узнетда қатнашиши мақсадида, ZiyoNET тармоғининг ресурс маркази томонидан таълим муассасалари ва ижтимоий муҳим аҳамиятга эга бўлган лойиҳалар учун бепул хостинг хизмати тақдим этилади.

Ҳукумат қарорларига мувофиқ барча таълим муассасалари (уланиш объектлари) ZiyoNET ягона ахборот-таълим тармоғида бирлашишлари, яъни ZiyoNET тармоғига бирлашиш дастури доирасида интернетга уланишлари  шарт.

 

Ziyonet таълим тармоғи ва ундан фойдаланиш.

ZiyoNET жамоат ахборот таълим тармоғи 2005 йил 28 сентябрда Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг “Ўзбекистон Республикасининг жамоат таълим ахборот тармоғини ташкил этиш тўғрисида”ги 2005 йил 28 сентябрдаги қарорига мувофиқ ташкил топган.

ZiyoNET тармоғининг асосий мақсади таълим тизимида республика ёшлари ҳамда таълим олувчиларни билим олиш жараёнида ахборот-коммуникация хизматларини кўрсатишдан иборат.

ZiyoNET портали.ZiyoNET ахборот таълим тармоғи ёшларни, мураббийларни, шунингдек аҳолининг турли қатламини керакли ахборот билан таъминлаш, АТ соҳасида керакли маълумотларни бериш, мулоқат қилиш ва тажриба алмашинишлари учун зарур имкониятларни яратиб беришни ўз зиммасига олади.

Фойдаланувчилар.ID.UZ тизимидан рўйхатдан ўтган фойдаланувчиларга ZiyoNet портали ўз имкониятларини намоён қилишлари учун барча шароитларни яратиб беради. Жумладан,

-       ZiyoNet порталининг кутубхонасига ахборот – таълимий маълумотларни жойлаштириш;

-       учинчи даражали «zn.uz» доменида сайт-сателитларни яратиш;

-       ZiyoNET порталининг ёпиқ бўлимларига кириш ва у ердан маълумот олиш;

-       ZiyoNET ахборот ресурс тармоғининг турли танловларида қатнашиш.

ZiyoNet тармоғига уланиш.Ҳукумат қарорига мувофиқ барча таълим муассасалари (уланиш объектлари) ZiyoNET ахборот таълимий тармоғи негизида бирлашишлари керак.

 

Веб сайтларнинг тоифалари ва вазифалари. Веб сайтларнинг асосий вазифаси шундан иборатки, улар бирор фаолият, воқеа ва ходиса ёки бирор шахснинг Интернетдаги имиджини яратади. Интернет тармоғида мавжуд бўлган сайтларни бир неча хил тоифаларга ажратиш мумкин:

-       Таълим сайтлари. Бу турдаги сайтларга таълим муассасалари, илмий-тадқиқот муассасалари ва масофавий таълим сайтлари киради, масалан: edu.uz, eduportal.uz

-       Реклама сайтлари. Бу турдаги сайтларга асосан реклама агентликлари ва рекламаларни жорий қилиш сайтлари киради.

-       Тижорат сайтлари. Бу турдаги сайтларга интернет дўконлар, интернет тўлов тизимлари ва интернет конвертация тизимлари сайтлари киради, масалан: websum.uz, webmoney.ru, egold.com

-       Кўнгилочар сайтлар. Бу турдаги сайтларга компьютер ўйинларига, фотогалереяларга, саёҳат ва туризмга, мусиқа ва кинонамойишларга бағишланган сайтларни киритиш мумкин, масалан: mp3.uz, melody.uz, cinema.uz

-       Ижтимоий тармоқлар сайтлари. Бу турдаги сайтларга танишиш, дўстларни қидириш, анкеталарни жойлаштириш ва ўзаро мулоқот ўрнатишга бағишланган сайтларни киритиш мумкин, масалан: sinfdosh.uz, id.uz, odnoklassniki.ru

-       Корхона ва ташкилотлар сайтлари. Бу турдаги сайтларга давлат корхоналари, хўжалик ва бошқарув органлари сайтлари киритилади.

Интернетга ресурсларни жойлаштириш ва кўчириб олиш. Ахборотни серверга жойлаштириш бир неча усулларда амалга оширилади. Масалан Plesk тизими,  FTP клиент дастурлари ёки веб интерфейс орқали ресурсларни интернетга жойлаштириш мумкин. Бунда барча юкланаётган маълумотлар сервер компьютер хотирасидаги ажратилган жойга жойлаштирилади. Бирор маълумотни интернетдаги бирор компьютерга жойлаштириш учун фойдаланувчи албатта шу тизимда қайд қилинган бўлиши шарт, акс ҳолда юклашга рухсат берилмайди.

Маълумотларни юклаб олиш веб интерфейс орқали ёки махсус дастурлар орқали амалга оширилади. Бунда кўрилган веб сайтдаги маълумотларни Интернет броузернинг сақлаш амали ёрдамида юклаб олиш мумкин. Агар файл кўринишидаги маълумотларни юклаб олиш керак бўлса, у ҳолда файлларни юклаб олишга мўлжалланган махсус дастурлардан фойдаланилади.

Интернетда манзил тушунчаси ва Интернет ресурслари  манзили. Саҳифа, файл ёки бошқа ресурснинг Интернетда жойлашишини аниқловчи ноёб манзил – URL деб аталади. Интернетдаги манзил одатда қуйидаги элементлардан таркиб топади: ресурсдан фойдаланиш протоколи (масалан, http://, ftp://) ва домен номи (масалан, domain.uz). Интернетдаги манзил, шунингдек, URL-манзил деб ҳам аталади.

Компьютер домен манзилининг намунавий кўриниши қуйидагича: http://www.tuit.uz, http://www.aci.uz. Одатда, ҳужжатларда манзилни англатувчи маълумотларнинг тагига чизилади.

Намунадан кўриниб турибдики, компютер манзили бир неча қисмлардан иборат. Ўнг томондан манзилнинг биринчи қисми (намунада uz) доменнинг биринчи сатҳи деб қабул қилинади, кейингиси (намунада tuit) – доменнинг иккинчи сатҳи ва ҳоказо. Интернетда манзиллар кўп қаватли домен тизимида қурилган. Биринчи сатҳ доменлар умумжаҳон мавзулар ёки географик жойлар бўйича номланади.

Сайтлар номлари қуйидагича умумий кўринишда ифодаланади:

http://www. сайт номи. сайт соҳаси. давлат коди.

 

Ўқув-тарбия жараёнида фойдаланиш мумкин бўлган баъзи сайтлар рўйҳати

www.ilm.uz - Ўзбекистон таълим портали. Ўзбекистон Олий таълим муассасаларининг рўйҳати ва сайтлари. Республика олий таълим бўйича маълумотлар.

http://tstu.re.uz/domaincatalog.jsp?domain_id=62 - Абу райхон Беруний номидаги Тошкент Давлат Техника Университети

http://bfa.re.uz/domaincatalog.jsp?domain_id=62 – Банк – молия Академиясининг сайти

http://namiei.re.uz/domaincatalog.jsp?domain_id=62- Наманган муҳандислик Иқтисодиёт институти сайти

http://samgasi.re.uz/domaincatalog.jsp?domain_id=62- Самарқанд давлат архитектура қурилиш институтининг сайти

http://nsmi.re.uz/domaincatalog.jsp?domain_id=62 – Навоий Давлат кончилик институти сайти

www.goldenpages.uz/partners.php - Ўзбекистон Олтин вароқлари сайти

http://const.uz/content/page_20_0.html

http://ft.re.uz/domaincatalog.jsp?language=ru – Ўзбекистон республикаси «Фан ва тараққётит» илмий-техник мажмуаси.

 

Таълимга оид сайтлар:

 

www.whitehouse.gov - оқ уй саҳифалари: сиёсий, иқтисодий ва қалъа янгиликлари, воқеалар, Интернет ашёлар.

www.cit.org - инновацион технологиялар маркази.

www.askanexpert.com/askanexpert/index.html - маълумотномалар сайтлари.

 www.toefl.org; - хорижий талабалар учун маълумотномалар сайтлари.

www.colegequest.com - онлайнда рўйҳатга олиш маълумотномаси.

www.nasas.com - коллежлар ассосиацияси.

 www.ras.ru - Россия фанлар академиясининг сайти.

www.glaznet.ru/glazweb/rus/educat.html - таълим бўйича ашёлар ва лойиҳалар.

www.informika.ru - Россия ўқув юртларининг маълумотлар базаси.

www.ukma.kiev.ua/Icc/wwwscint.html - Украина ўқув ва илмий тадқиқот институтларининг сайти.

www.freenet.uz - Ўзбекистанда Freenet саҳифаси. Ўзбекистон ва Марказий Осиё бўйича турли соҳалардаги ашёлар, USAID грантлари, Электрон алоқа хизмати.

www.mnemo.ru - «Хорижда ўқиш» журнал ва хорижий ҳамда Россия таълим муассасасалари ҳақида маълумотлар.

www.aboutstudy.ru - «Обучение.Ру» Россия таълим сайти.

 

Электрон кутубхоналар сайти

 

lcweb.loc.gov - Конгресс кутубхонаси

www.vlib.org/ - WWW виртуаль кутубхона.

access.gpo.gov - US Goverment Printing Office.

www.viva.com - Virginia On-line library.

vcu.library.edu-Virginia Commonwealth Universityнингкутубхонаси.

www.library.wustl.edu - Вашингтон университетининг виртуаль кутубхонаси

www.nns.ru - Россия Миллий электрон кутубхонаси.

www.library.ru - Россия электрон кутубхонаси.

www.vlibrary.freenet.uz - ўзбек тилида "Виртуал кутубхона" электрон дарслиги.

 

Болалар учун мўлжалланган сайтлар

 

bensguide.gpo.gov/ - болалар учун АҚШ хукуматининг саҳифаси. U.S. Government Web Sites for Kids.

www.ala.org/ICONN/kidsconn.html - болалар учун.

www.cybertown.com - Кибершаҳар - келажакка саёҳат.

rtfm.mit.edu - Диснейленд ва Уолт Дисней қаҳрамонлари билан учрашув ва танишув.

www.toster.ru - одамлар ва уларнинг фикрлари ҳақидаги журнал.

www.membrana.ru - илмий журналлар

www.3dnews.ru - Россиянинг компьютер технологияларига бағишланган онлайн нашри

www.internet.uz - ЎзНетнинг асосий воқеаларини баëн қилувчи ашë.

www.internet.ru - РуНетнинг асосий воқеаларини баëн қилувчи ашë.

www.citforum.ru - таҳлилий ахборотлар «дарëси»

www.rusdoc.ru - русча ҳужжатлар.

 

Бошқа ашёлар

 

www.gipi.uz - Ўзбекистонда ташаббус глобал интернети. Ахборот технологиялар ривожлантириш дастури ва халқаро АТ«Интернет» га кенг киришни таъминлаш.

www.uza.uz - Ўзбекистон миллий ахборот агентлиги.

www.bozor.uz - Хизмат ва маҳсулотларнинг электрон катологи.

www.uzreport.com - ахборот-таҳлилий ашë: Ўзбекистон, туризм, иш ва бошқалар.

 

Тест саволлари:

 

1. Жамоат таълим тармоғи тўғри ёзилган қаторни кўрсатинг?

A.   www.uzedu.uz

B.    * www.ZiyoNet.uz

C.    www.edu.uz

D.   www.arxiv.uz

 

2. ZiyoNET тармоғиқачонташкил eтилган?

A.   1999 йил 29 сeнтябр

B.    2000 йил 30 сeнтябр

C.    * 2005 йил 30 сeнтябр

D.   2002 йил 30 сeнтябр

 

 

16-мавзу. Ўқув-тарбия жараёнининг ахборот-методик таъминотини ва ўқув муассасаси  ташкилий- бошқарув тизимини  автоматлаштириш (2 соат амалий)

 

Режа:

1.     Ўқув-тарбия жараёнининг ахборот-методик таъминоти

2.     Ўқув муассасаси  ташкилий- бошқарув тизимини  автоматлаштириш

 

XX асрнинг 90-йилларидан бошлаб ахборотлаштириш соҳаси кескин ривожланиб кетди. XXI аср ахборотлаштириш ва коммуникация асри, дейиш анъанага айланди. Ахборотлаштириш нима ва унинг вазифаларига нималар киради, унинг асосий хусусиятлари қандай, деган саволлар жамиятдаги ҳар бир фуқарони қизиқтириши табиий. Чунки инсон фаолиятини ахборотсиз тасаввур қилиш қийин.

Кундалик турмушда турли кўринишдаги ахборотлар масалан, матнли, графикли, жадвалли, овозли (аудио), расмли, видео ва бошқа ахборотлар билан ишлашга тўғри келади. Ҳар бир турдаги ахборот билан ишлаш (йиғиш, сақлаш ва ҳ.к.) учун турли тех­ник характеристикаларга эга бўлган ахборот қурилмалари керак бўлади.

Микроэлектроника ишлаб чиқариш технологиясининг ривожланиши ва замонавий процессорли компьютерларнинг яратилиши ахборотларни қайта ишлаш имкониятларини кенгайтирмоқда.

Ҳозирги кунда таълим соҳасида ўқитишни компьютерлаштиришга катта эътибор берилмоқда, чунки замонавий ўқитиш технологияларидан дарс жараёнида фойдаланиш катта ижобий натижалар беради. Ўқитишни компьютерлаштириш (ахборотлаштириш) ёки ахборот технологияларидан фойдаланиш дастурига қуйидагиларни киритиш мумкин:

таълим тизимининг барча поғоналарида ахборотлаштиришни етакчи бўғинлигини таъминлаш;

барча соҳалар бўйича билим беришда ахборотлаштиришни ривожлантиришни лойиҳалаш ва яратиш (мониторинг);

ахборотлаштириш соҳаларида меъёрий базаларни яратиш (илмий-методик бирлашмалар ва ҳ.к.);

техник таъминот – компьютерлар, ахборот технология­сининг бошқа қурилмалари, уларга хизмат кўрсатиш учун керакли материалларни яратиш;

телекоммуникация  тармоқлари;

таъминот ресурслари (дастурий таъминот, интернетдаги ахборотлар мажмуи, маълумотномалар ва ҳ. к.).

Ахборот технологиясидан фойдаланиш ва уни бирор-бир соҳага татбиқ этиш ўз ичига қатор вазифаларни олади. Қуйида ахбо­ротлашган фаолият объектлари ҳақида сўз юритамиз.

Бундай объектларга сонлар (ўлчаш ва моделлаштириш натижалари), матнлар, тасвирий ахборотнинг статистик ва динамик ифодалари, расмлар, чизмалар ва анимациялар, овозли образлар (ёзилган овоз, мусиқа) ва бошқалар киради.

Фойдаланувчининг мустақил ва онгли равишда олиб борадиган фаолиятига ахборот объектларини яратиш, зарур ахборот объектларини излаш, ахборотларни йиғиш, таҳлил қилиш ва ажратиб олиш, ташкиллаштириш, керакли кўринишда тасвирлаш, ахборот объектларини (матн, суҳбат, расм, ўйин ва бошқа кўри­нишда) узатиш, моделлаштириш, лойиҳалаш, объектларни режалаштириш ва бошқалар киради.

Ахборот технологияси моделлари муайян амалларни онгли ва режали амалга оширишда ўзлаштирилади. Бу жараён қуйидагиларни ўз ичига олади:

компьютер, шунингдек, принтер, модем, микрофон ва овоз эшиттириш қурилмаси, сканер, рақамли видеокамера, мульти­медиа проектори, чизиш планшети, мусиқали клавиатура кабилар ҳамда уларнинг дастурий таъминоти;

ускунавий дастурий таъминот;

виртуал матн конструкторлари, мультипликациялар, мусиқалар, физик моделлар, географик хариталар ва ҳ.к.;

ахборотлар мажмуи — маълумотномалар, энциклопедиялар, виртуал музейлар ва ҳ.к.;

техник кўникмалар тренажёрлари (тугмачалар мажмуидан тугмачаларга қарамасдан маълумот киритиш, дастурий воситаларни дастлабки ўзлаштириш ва ҳ. к.).

Тараққий этган хорижий давлатлар ва республикамиздаги  етакчи таълим муассасаларида  компьютер технологиялари асосида  ўқитиш дастурлари таҳлили сифат жиҳатидан янги ўқитиш воситалари бўлиб,  улар анъанавий ўқитиш  методларидан тубдан  фарқ қилишини кўрсатмоқда. Бундай ёндашишнинг асосий воситаларидан бири  сифатида, компьютерда моделлаштириш назариясини кўрсатиш мумкин.

Мультимедиа воситалари асосида ўқитиш жараёнида аниқ  фанларни компьютер асосида тўлиқ ўқитиш, маъруза матнларини таҳрир қилиш, талабалар топширган назорат натижаларининг таҳлили асосида маъруза матнларини баён қилиш услубини яхшилаш, ўқувчи-талабалар ахборот технологияларини мультимедиа воситалари асосида анимация элементларини дарс жараёнида кўриши, эшитиши ва мулоҳаза қилиш имкониятларига эга бўлади.

Ахборот технологияларининг мультимедиа воситалари билан ишлайдиган ўқитувчилар қуйидаги вазифаларни амалга оширишлари керак:

маъруза матнлари, амалиёт билан боғлиқ топшириқларни тайёрлаш;

услубий кўрсатмаларни, назорат саволларини, тўғри  жавоблар вариантини тузиш;

ишчи дастур ва технологик харитани тузиш;

билимни назорат қилиш натижасини таҳлил этиш;

маъруза матнларини таҳрир қилиш;

ҳар бир мавзу бўйича динамик кўринишда акс этувчи жараёнларнинг анимацияларини тасаввур этиш;

мустақил ишлар бўйича ўқувчиларга назарий ва амалий саволлар юзасидан маслаҳатлар беришни ташкил қилиш;

ўзлаштирилиши мураккаб бўлган мавзулар бўйича ўқувчилар билан суҳбат ўтказиш каби талаблар қўйилади.

Қўйилган ушбу талаблар бўйича ахборот технологияларининг мультимедиа воситалари асосида дарс жараёнини ташкил қилиш педагог-ўқитувчиларнинг иш фаолиятини осонлаштириб, ўқув жараёнини бошқариш, унинг самарадорлигини янада кўтаришга эришилади. IIIy билан бир қаторда, таълим муассасаси раҳбариятига ўқувчиларнинг олган билимларини, тест натижаларини кўриб бориш ва уларнинг ўзлаштириш даражасига баҳо бериш, ўқитувчиларнинг маъруза матнлари ва бошқа мустақил ишларига мўлжалланган материалларининг тайёрлаш сифатига баҳо бериш, мультимедиа воситалари асосида лаборатория ишларини бажариш учун компьютерда моделлаштирилган анимацион тақдимотлар жорий этиш, курсни ўзлаштириш бўйича услубий материалларни тайёрлаш учун таклифлар ишлаб чиқиш кабиларни амалга ошириш имконини беради.

Компьютер-ахборот технологиялари моделидан фойдаланиш масаласи ўқитилаётган фаннинг хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда, дарс жараёнида намойиш қилиниши керак бўлган объектнинг ички, ташқи хоссаларини кўрсата олишдек муҳим вазифани амалга ошириш имкониятини яратади. Бу эса, ўз навбатида, ахборот-педагогик технологиялар асосида мультимедиали электрон дарсликлар (МЭД) яратиш мумкин эканлигини кўрсатади.

Ахборот технологияларининг мультимедиа воситалари ўқув жараёнида қуйидаги энг муҳим жиҳатлари билан алоҳида аҳамиятга эгадир:

дифференциал ва индивидуал ўқитиш жараёнини ташкил этилиши;

ўқув жараёнини баҳолаш, тескари  алоқа боғлаши;

ўзини ўзи назорат қилиш ва тузатиб бориши;

ўрганилаётган фанларни намойиш этиши ва уларнинг динамик жараёнини кўрсатиши;

фан мавзуларида анимация, графика, мультипликация, овоз каби компьютер ва ахборот технологияларидан фойдаланиши;

ўқувчи-талабаларга фанни ўзлаштириш учун муҳим кўникмалар ҳосил қилиши ва ҳоказо.

Шунингдек, мультимедиа воситаларининг амалий томони, улардан ўқув жараёнида  фойдаланиш ва келгусида таълим тизимида ўқув жараёни учун маълумотлар базасини ва анимацион тақдимотлар яратишдек муҳим вазифани амалга оширишга замин ҳозирлайди.

Тест саволлари:

1. Бошқариш тизимлари нима?

А.*  Маълумотлардан фойдаланиш учун махсус дастурлар яратиш

Б. Маълумотлардан фойдаланиш дастурлари

C. Маълумотлардан кўчириш дастурлари

Д. Тўғри жавоб йўқ

2. Ўзбeкистон Рeспупликасида кибeрнитика соҳасига асос слоган киши?

А. Б.Болтаeв           

Б.* В.қобилов              

C. А.Абдуқодиров

Д. Тўғри жавоб йўқ

 

17-мавзу. Шахснинг таълим, тарбияси ва ривожланишида замонавий ахборот технологиялари ва  педагогик дастурий воситалари (2 соат лаборатория иши)

Режа:

1.     Таълим тизимида янги ахборот технологиялари ва воситаларидан фойдаланишнинг перспектив йўналишлари

2.     Мултимедиадан фойдаланиш соҳалари

3.     Мультимедиа технологиялари

Таълим тизимида копьютерлардан фойдаланишнинг қандай аҳамияти бор? Юқори квалификацияли мутахассисларни тайёрлаш мураккаб ва давомли  жараёндир. Мактаб ва ундан кейинги таълим инсон ҳаётининг деярли чорак қисмини эгаллайди. Шу билан бирга замонавий жамиятда билимлар тез эскиради. Мутахассис у ёки бу соҳада фаолият кўрсатиши учун ўз маълумотини тўхтовсиз ривожлантириб, янгилаб бориши керак. Шунинг учун ўрта махсус ва олий таълимнинг ҳозирги вақтдаги асосий вазифаси имкони борича кўпроқ хажмда билим беришдан эмас, ушбу билимларни    мустақил эгаллаб ва улардан янги билимлар олиш учун ижодий фойдаланишни ўргатишдан иборат бўлмоғи лозим. Бу долзарб муаммони ҳал этишда ў?қтиш ва тарбия мақсадларига  йўналтирилган янги ахборот технологияларини таълим жараёнига қўллаш эффектив қурол вазифасини ўтайди.Янги ахборот технологиялари  воситалари - бу ахборотларни тўплаш, яратиш, йиғиш, сақлаш, қайта ишлаш ва узатиш амалларини  таъминловчи замонавий ахборот алмашинув воситалари ва тизимлари ҳамда  компютер техникаси базасида ишловчи дастурий-аппаратли восита ва қурилмалардир. Таълим тизимида янги ахборот технологиялари ва воситаларидан фойдаланишнинг перспектив йўналишларини кўриб ўтамиз:

1. Автоматлаштирилган ўргатувчи тизимлар (АЎТ) - Фаол ўқув фаолиятини таъминловчи дастурий-техник ва ўқув-методик воситаларнинг комплекслари. АЎТ конкрет билимларни беришни таъминлабгина қолмасдан, ўқувчилар жавобларини текшириш, ёрдам олиш имконияти, ўқув материалининг қизиқарлилиги учун ҳам жавоб беради. АЎТ мураккаб инсон-машина тизимидан иборат бўлиб, ўзида дидактика, психология, моделлаштириш, машина графикаси ва бошқа бир қатор предметларни бир бутунликда жамлайди. Таълим олувчининг АЎТ билан мулоқотининг асосий воситаси -диалогдир. Ўргатувчи тизим билан ўрганувчи  орасидаги мулоқотни таълим олувчининг ўзи ёки тизим бошқариши мумкин. Биринчи ҳолда ўрганувчи материални ўзлаштириш усулини индивидуал қобилиятларига қараб танлаб,  АЎТ билан ишлаш режимини ўзи ўрнатади. Иккинчи ҳолда материални бериш усули тизим томонидан танланиб, ўқув материалининг кадрлари ва саволлар стсенарий асосида ўрганувчига тақдим этилади. Ўрганувчи томонидан берилган жавоблар тўғрилигининг даражасига ёки унинг саволларига  қараб, тизим стсенарийнинг у ёки бу вариантини юклайди.
2. Ўргатувчи эксперт тизимлар (ЎЕТ) тор предмет соҳасига оид билимларни ўзида сақлаб, ўргатувчи функтсияларни бажаради. ЎЕТ ўрганилувчи предмет соҳасига доир масалани ечиш стратегия ва тактикасини тушунтириш имкониятига эга бўлиб, ўқитиш натижалари бўйича билим, малака ва кўникмалар  даражаси назоратини ва хатоликлар диагностикасини  таъминлайди. 
3. Ўқув берилганлар базалари ва билимлари қандайдир предмет соҳасига йўналтирилади. Ўқув берилганлар базаси берилган ўқув масаласи учун маълумотларни шакллантириш,  бу маълумотлардаги ахборотни танлаш, саралаш, таҳлил қилиш ва қайта ишлаш  имконини беради. Ўқув берилганлар базаларида предмет соҳасига тааллуқли асосий тушунча, масалаларни ечиш тактика ва стратегияси, машқлар, мисол ва масалалар, шунингдек, йўл қўйилиши мумкин бўлган хатоликлар ва уларни тузатиш бўйича маълумотлар, методик усуллар ва ўқитишни ташкил этиш шакллари рўйхатини сақловчи берилганлар базалари сақланади. 
4. Мултимедиа тизимлари ўқитишнинг интенсив метод ва шаклларини  реализатсия қилиш, ўқитишда аудиовизуал ахборотларни қайта ишлашнинг замонавий воситаларидан фойдаланиш унинг мотиватсиясини ошириш, ахбортларни эмотсионал қабул  қилиш даражасини кўтариш, ахборотларни қайта ишлашда мустақил фаолиятнинг турли шаклларини реализатсия қилиш малакасини шакллантириш вазифаларини бажаради. "Мултимедиа" термини  "мулти" - кўп ва "медиа" - муҳит, ташувчи, алоқавоситалари сўзларидан пайдо бўлиб, уни “кўпму?итлилик” деб таржими қилса бўлади.Мултимедиа -  компютер технологияларига тегишли тушунча бўлиб, бир неча фойдаланилувчи муҳитлар бўлмиш : графика, матн, видео, фото, аниматсия, овозли эффектлар ва б. ларнинг мажмуасини билдиради. Мултимедиа-компютер -мултимедиа технологиясин реализатсия қилувчи компютер.

Мултимедиадан фойдаланиш соҳалари

Ўқитишда компютер технологияларидан фойдаланиш (махсус тадқиқотлар асосида а эшитиш натижасида берилган ахборотнинг 25%, кўрилган ахборотнинг 33%, кўриш ва эшитиш натижасида- 50%, актив фаолият натижасида - 75% миқдори ўзлаштирилади.

• Ахборот бериш ва   реклама  хизматлари.
• Кўнгил очиш, ўйинлар, виртуал реаллик тизимлари.

Мултимедиа технологияси асосини икки асосий компонент ташкил этади: аппаратли ва  дастурий. Мултимедианинг аппаратли воситалари:

• Асосийлари - юқори қувватли протсессор, 64 - 512 Мбайтгача оператив хотира, 40 - 100 Гбайт ва ундан юқори винчестели хотира,  манипуляторлар, стереодинамиклар ва СВГА видеоадаптерли мултимедиа-монитор.
• Махсус - CД-РОМ; ТВ-тюнерлар и фрейм-грабберлар; график акселераторлар (тезлаштирувчилар) шу билан бирга, уч ўлчовли  графикани қўллаб-қувватлаш учун; видеони ўқувчи платалар; видеомаълумотларни киритиш учун қурилмалар; реал мусиқа асбобларининг овозини берувчи микшер ва мусиқий синтезаторли овоз платалари;акустик тизимлар ва б.

Мултимедианинг дастурий воситалари

• Мултимедияли дастурлар - энтсиклопедиялар, турли предметлар бўйича интерактив ўргатувчи курслар, ўйинлар, Интернет билан ишлаш, тренажёрлар, савдо рекламаси воситалари, электрон презентатсиялар ва б.
• Мултимедиа дастурларини яратиш воситалари - видеотасвир редакторлари; профессионал график редакторлар; дастурга киритиш учун овозли файллар яратиш, сигнал амплитудасини ўзгартириш, қандайдир вақт оралиқидаги маълумотлар блокини киритиш ёки кесиб олиш имконини берувчи овозли ахборотни ёзиш, яратиш ва таҳрирлаш воситалари; тасвир сегментларини қайта ишлаш, ранг ва палитрани ўзгартириш  имконини берувчи  дастурлар; гиперматнларни реализатсия қилиш дастурлари ва б.

Мультимедиа технологиялари

• Телевизион қабул - бошқа дастурлар иши режимида  телевизион сигналларни компютер мониторига узатиш.
• Видеозахват -алоҳида видеокадрларни рақамли форматда “кесиб олиш”.
• Аниматсия - харакат иллюзиясини берувчи тасвирлар кетма-кетлигини “ўқиш”.
• Овозли эффектлар - мусиқий асбоблар овозлари, табиат овозлари,  компютерда яратилган ёки ёзиб олинган мусиқий овозли лавҳаларни рақамли кўринишда сақлаш.
• Уч ўлчовли  (3Д) графика - фазовий тасвирлар яратувчи графика.
• МИДИ мусиқа (Мусиcал Инструмент Дигитал Интерфаcе, мусиқий асбобларнинг рақамли интерфейси) - мусиқа яратиш ва ёзишда фойдаланилувчи рақамли мусиқий асбобларни копьютерга улаш имконини берувчи стандарт.
• Виртуал реаллик (Виртуал Реалитй, ВР). "Виртуал" сўзи "ўзини ҳақиқий каби кўрсатувчи ва харакат қилувчи " деган маънони англатади.

Мултимедиа тизимларидан моделлаштириш асосида турли табиатдаги жараёнларни ўрганиш мақсадида кенг фойдаланилади. Бу ерда инсон кўзига кўринмас микродунёнинг элементар заррачаларининг ҳаётини кўргазмали қилиб ўрганиш, абстракт ва н ўлчовли дунё тўғрисида образли ҳикоя қилиш,  у ёки бу алгоритмнинг ишлаш принтсипини  тушунарли етказиб бериш мумкин.Реал жараённи рангли ва овозли  оделини яратиш таълим жараёнини сифат жиҳатдан янги босқичга кўтаради.  
5. «Виртуал реаллик тизимлари». Виртуал реаллик- бу компютерли моделлаштиришнинг юқори даражадаги шакли бўлиб, фойдаланувчига моделлар дунёсида харакат қилиш имконини беради. Бунда унинг кўриш, эшитиш сезиш ва бошқа ҳиссиётлари компютер томонидан генератсия қилинувчи имитатсиялар билан алмашинади. Виртуал реалликнинг хусусиятларига вақтнинг реал масштабида модделлаштириш, теварак атроф жойлашувининг юқори даражали реалликдаги имитатсияси,  атроф-муҳитга таъсир кўрсатиш имконияти ва акс таъсирга эга бўлиш. Виртуал реалликдан  конструктив-график, бадиий ва бошқа масалаларни ечишда, стереометрия ва чизмачиликни ўрганишда,  технологик жараёнларнинг компютерлаштирилган тренажёрларида, авиатсион, денгиз ва қуруқлик транспортининг ядро қурилмаларида, компютер ўйинлари технологияларида ва бошқа кўплаб соҳаларда фойдаланилади.
6. Компютерли телекоммуникатсион таълим тармоқлари масофадан ўқитиш (МО) тизимларининг фаолият кўрсатишига имкон беради. МО  - ўқитувчи ва таълим олувчининг масофадан туриб, турли вақт оралиқларида телекоммуникатсиялар, асосан Интернет тармоқлари воситасида фаолит кўрсатиш тизимидан иборат. Кўпгина кишилар МО воситасида уйдан туриб маълумот олиш имкониятига эга бўладилар. Турли ёшдаги кишилар масофадан туриб, дунёнинг  ихтиёрий ўқув ёки илмий марказаларида янги касб ўрганиш, малака ошириш, дунёқарашни кенгайтириш имкониятига эга бўлади. Таълим амалиётида компютерли телекоммуникатсияларнинг барча асосий турларидан фойдаланилади: электрон почта, электрон эълонлар доскалари, телеконферентсиялар ва Интернетнинг бошқа имкониятлари. МО видео ва компакт дисклар ҳамда бошқа ахборот ташувчиларга ёзилган курслар ёрдамида автоном таълим олишни ҳам кўзда тутади. Компютерли телекоммуникатсиялар фойдаланувчиларга қуйидаги имкониятларни тақдим этади:

• Интернет  тармоғи орқали турли ахборот манбаларига мурожаат этиш ва бу ахборотлар билан ишлаш;
• Ўқитувчи ёки ўқув курсининг бошқа қатнашчилари билан оператив мулоқот қилиш;
• Ҳамкорликдаги телекоммуникатсион лойиҳалар ташкил қилиш,масла?ат олиш, бирор маълумотга тааллуқли сўров бериш ва ҳоказо;
• Масофавий конферентсия, WWW маълумотларининг қиёсий таҳлили, коллектив таълим лойиҳалари, бизнес ўинлар, виртуал экскурсия ва бошқа масофавий ижодиёт усулларининг реализатсияси имконияти.
• Ҳамкорликда ишлаш таълим олувчиларни ўрганилаётган муаммоларга  бўлган турли нуқтаи назарлар билан танишиш, қўшимча маълумотларни излаш, олинган натижаларни баҳолашга  ёрдам беради.

 

Тест саволлари:

 

1. Пeдагогнинг ва у раҳбарлик қилаётган ўқувчиларнинг билим, ўққув, ҳамда малакалар систeмасини онгли равишда пухта ўзлаштиришга қаратилган изчил ҳаракатлари мажмуи қандай жараён ҳисобланади?

  А.* ўқиш

  Б. ўқитиш

  C. ўрганиш

  Д. тарбиялаш

 

2. Таълим сифати нима билан бeлгиланади ?

 А. ўқитишнинг мазмуни

 Б.  Дарс самарадорлиги

 C.* Талабалар билими

 Д. ўқитувчиларнинг савияси

 

18-мавзу. Ахборот тизимларида маълумотларни тасвирлаш ва ташкил этиш

(2 соат лаборатория иши)

 

Режа:

1.     Асосий тушунчалар ва таърифлар

2.     Маълумотларни тасвирлаш босқичлари

3.     Маълумотлар тузилмасини классификация қилиш

 

Асосий тушунчалар ва таърифлар

 

Маълумотлар тузилмаси (МТ) – информацион объектнинг умумий хоссаси бўлиб, мазкур хосса билан бирор бир дастур ўзаро алоқадор бўлади. Ушбу умумий хосса қуйидагилар орқали тавсифланади:

 мазкур тузилманинг мумкин (қабул қилиши мумкин) бўлган қийматлари тўплами;

мумкин бўлган амаллар (операциялар) мажмуаси;

 ташкил этилганлик таснифи.

 Оддий маълумотлар тузилмасини баъзан маълумотлар турлари деб ҳам аталади.

Маълумотларни тасвирлаш босқичлари

 

Одатда, маълумотларни таснифлаш қуйидаги кўринишдаги босқичларга ажратилади:

 абстракт (математик) босқич;

 мантиқий босқич;

 физик (жисмоний) босқич.

Маълумки, ихтиёрий объект, ходиса ёки бирор бир жараён тадқиқ қилинаётганда унинг модели қуриб олинади. Модел турлича бўлиши мумкин, масалан, математик модел, физик модел ва бошқа моделлар. Объект, ходиса ёки бирор бир жараённи математик модел қурилди дегани ўша қаралаётган тизимни маълум бир математик қонуниятлар орқали, яъни математик формулалар орқали ифодаланишидир.

Мантиқий босқичда маълумотлар тузилмасини бирор бир дастурлаш тилида ифодаланиши тушунилади.

Физик (жисмоний) босқичда эса информацион объектни мантиқий тавсифланишига мос равишда ЭҲМ хотирасида акслантирилиш тушинилади. ЭҲМ хотираси чекли бўлганлиги сабабли, хотирани тақсимлаш ва уни бошқари муаммоси юзага келади.

Юқоридан кўриниб турибдики, мантиқий босқич билан физик босқичлар бир биридан фарқ қилади. Шу сабабли, ҳисоблаш тизимларида мантиқий босқични физик босқичга ва аксинча, физик босқични мантиқий босқичга акслантириш муамоси вужудга келади.

Бу ерда ММТ – мантиқий маълумотлар тузилмаси; ФМТ – физик маълумотлар тузилмаси;

Абстракт босқичда ихтиёрий тузилмани <D,R> жуфтлик кўринишда ифодалаш мумкин, бу ерда D – элементларнинг чекли тўплами бўлиб, улар, яъни элементлар маълумотлар турлари ёки маълумотлар тузилмаси бўлиши мумкин, R – эса муносабатлар тўплами бўлиб, мазкур муносабатлар хусусиятлари абстракт босқичда маълумотлар тузилмаларини турларини аниқлайди.

Маълумотлар тузилмасини асосий кўринишлари (турлари):

Тўплам – муносабат тўплами бўш R= бўлган элементлар мажмуаси.

Кетма-кетлик – шундай абстракт тузилмаки, бунда R тўплам фақатгина битта чизиқли муносабатдан иборат (яъни, биринчи ва оҳирги элементдан ташқари ҳар бир элемент учун ўзидан олдин ва кейин келадиган элемент мавжуд.

Матрица – шундай тузилмаки, бунда R муносабатлар тўплами иккита чизиқли муносабатдан ташкил топган бўлади.

Дарахт – бунда R тўплам иерархик тартибдаги битта муносабатдан ташкил топган бўлади.

Граф – бунда R муносабатлар тўплами фақатгина битта бинар тартибли муносабатдан ташкил топган бўлади.

Гиперграф – бу шундай маълумотлар тузилмасики, бунда R тўплам икки ёки ундан ортиқ турли тартибдаги муносабатлардан ташкил топган бўлади.

Маълумотлар тузилмасини классификация қилиш

 

Фойдаланувчи дастурида ва ЭҲМ ҳотирасида МТ классификация қилиш

МТ классификация қилишда асосий белги бу маълумотлар тузилмасини дастур ишлаши мобайнида ўзгариши ҳисобланади. Масалан, агар дастур бажарилиши мобайнида элементлар сони ва/ёки улар орасидаги муносабатлар ўзгарса, у ҳолда бундай МТ динамик маълумотлар тузилмаси, акс ҳолда статистик маълумотлар тузилмаси дейилади.

МТга мисоллар:

Оператив ҳотира массивни ифодалайди.

Сўз – бир вақтнинг ўзида қайта ишланиши мумкин бўлган минимал сондаги битдир.

 

 

Тест саволлари:

 

1. Ахборот тизимининг асосий мақсади нимадан иборта?

А. Маҳсулот яратиш

Б. Маълумотларниқайта ишлаш

C. Алоқа каналларини ўзаро боғлаш

Д. Ахборотларни автоматлашган ҳолдақайта ишлаш

 

2. Ахборотлар турли жойлардаги компютeрларда сақланганда ….. маълумотлар омборидан фойдаланилади.

 А. *…ажратилган…                

Б. … тақсимланган…

C… кўрсатилган…            

Д…узатилган…

 

19-мавзу. Ахборотларни излаш,  маълумотларнинг ахборотли моделлари билан ишлаш (2 соат лаборатория иши).

 

Режа:

1.     Қидирув тушунчаси;

2.     Ахборотларни қидириш;

3.     Ахборотларни параметрлари бўйича қидириш;

4.     Расмларни қидириш;

5.     Мусиқа ва фильмларни қидириш;

6.     WWW.UZ - миллий ахборот қидирув тизими;

7.     Машҳур Интернет қидирув тизимлари;

8.     Ихтисослашган ахборот қидирув тизимлари;

9.     Қидирув тизимларидан тўғри мақсадда фойдаланиш.

 

Қидирув тушунчаси. Интернет тармоғидаги қидирув тушунчаси шуни англатадики, бунда ҳар бир фойдаланувчи ўзига керакли бўлган бирор маълумот ёки материални махсус қидирув тизимлари орқали топиш имкониятига эга бўлади.

Интернет тармоғи фойдаланувчилари қидирувни Интернет муҳитида жойлашган веб-сайтлар, уларнинг манзили ва ички маълумотлари бўйича олиб бориши мумкин. Бу эса фойдаланувчига керакли бўлган ахборотни самарали қидириш ва тез топиш имкониятини беради.

Ахборотларни қидириш. Интернет тармоғи шундай бир муҳитки у ўзида турли кўринишдаги ва турли тиллардаги кўплаб ахборотларни жамлаган. Бунда ушбу ахборотлар ичидан керакли бўлган маълумотларни қидириб топиш муаммоси пайдо бўлади. Интернет тармоғида ҳар бир фойдаланувчи ахборотни қидириш учун ўзбек, рус, инглиз ёки бошқа тиллардаги бир ёки бир неча сўздан ташкил топган сўровлардан фойдаланади. Яъни маълумотларни унинг сарлавҳаси ёки унинг таркибида иштирок этган сўзлар ва жумлалар бўйича қидириб топиш мумкин. Бунда фойдалаувчи томонидан Интернет қидирув тизими қидирув майдонига керакли маълумотга доир сўз ёки жумла киритилади ва қидирув тизими ишга туширилади. Шундан сўнг қидирув тизими фойдаланувчига ўзи томонидан киритилган сўз ёки жумлага мос келувчи маълумотларни қидириб топади ва компьютер экранида уларнинг рўйхатини ҳосил қилади. Ваниҳоят рўйхатдаги маълумотларни кетма-кет кўриб чиқилиб керакли бўлганлари компьютерга сақлаб олинади.

Ахборотларни параметрлари бўйича қидириш. Кўриб ўтилганидек, ҳар бир фойдаланувчи Интернет тармоғи орқали ўзига керакли бўлган маълумотларни унинг мавзуси ҳамда таркибидаги сўз ёки жумла бўйича қидириб топиши мумкин, лекин Интернет тармоғида маълумотлар шунчалик кўпки, таъкидлаб ўтилган усул самара бермаслиги мумкин. Бундай ҳолларда Интернет қидирув тизимлари қидирувнинг бир қанча қўшимча усуллари бўйича қидирувни тақдим этади, булар:

-       маълумотларни унинг тили бўйича қидирув;

-       маълумотларни унинг тури (матн, расм, мусиқа, видео) бўйича қидирув;

-       маълумотларни унинг жойлашган минтақаси бўйича қидирув;

-       маълумотларни унинг жойлаштирилган санаси бўйича қидирув;

-       маълумотларни унинг жойлашган Интернет зонаси бўйича қидирув;

-       маълумотларни хавфсиз қидирув.

Расмларни қидириш. Расмлар маълумотларнинг график ёки тасвир кўриниши ҳисобланади. Интернет тармоғида график маълумотларнинг кўплаб турлари учрайди, яъни: чизма (вектор), фото (растр), ҳаракатланувчи (анимация) ҳамда сиқилган расмлар. Бундай график маълумотлар таркибида матнли ахборот мавжуд бўлмайди. Шундан кўриниб турибдики, демак расм кўринишидаги маълумотлар устида фақатгина унинг номи ёки тури бўйича қидирув олиб бориш мумкин. Кўпгина интернет қидирув тизимлари график ёки тасвир кўринишидаги маълумотларни қидириш учун алоҳида бўлимга эга бўлиб, бу бўлим орқали ихтиёрий турдаги расмларни уларнинг номлари бўйича қидирувни амалга ошириш мумкин. Масалан, қуйидаги расмга шундай қидирув тизимларининг бири тасвирланган.

 

 

Мусиқаларни ва фильмларни қидириш. Интернет тамоғида матнли ёки расм кўринишидаги маълумотлардан ташқари мусиқа ва видео маълумотларнинг ҳам кўплаб манбалари мавжуд. Интернет тармоғи орқали ҳар бир фойдаланувчи мусиқа эшитиши, радио тинглаши, теледастурлар ёки видеофильмларни томоша қилиши мумкин. Интернет орқали радиоэшиттириш ва теледастурлар намойиши маълум, ушбу турдаги хизматларни тақдим этувчи тизимлар (серверлар) томонидан амалга оширилади. Интернет орқали радио тинглаш ёки телекўрсатувни томоша қилиш учун ушбу тизимга боғланишни ўзи кифоядир. Аммо мусиқа ва фильмлар Интернет тармоғига уланган компьютерларда алоҳида материал кўринишида сақланади. Уларни тинглаш, томоша қилиш ёки компьютерга кўчириб олиш учун аввало кераклигини қидириб топиш зарур.

Мусиқа ва видео материаллари устида ҳам график (расм) материаллар каби унинг номи ёки изоҳи бўйича қидирув олиб бориш мумкин. Бунда мусиқа ва фильмларни қидириб топиш учун қидирув тизими майдонига материалнинг номи ёки унинг изоҳига таалуқли бирор жумла киритилади ва қидирув тизими ишга туширилади. Шундан сўнг қидирув тизими томонидан киритилган жумлага мос келувчи мусиқа ва видео материаллар жойлашган веб-сайтларнинг рўйҳати шакллантирилади. Рўйхатдаги веб-сайтлар фойдаланувчи томонидан бирин – кетин кўриб чиқилади ва керакли материаллар компьютерга сақлаб олинади.

WWW.UZ Миллий ахборот-қидирув тизими. WWW.UZ – бу барча фойдаланувчилар учун юртимизнинг Интернет тармоғидаги миллий сегменти ахборотларидан қулай тарзда фойдаланиш имкониятини берувчи тизимдир. Миллий ахборот-қидирув тизимини ривожлантириш ишлари ахборот ва компьютер технологияларини ривожлантириш ва жорий этиш UZINFOCOM Маркази томонидан олиб борилади. Миллий ахборот-қидирув тизимининг асосий ҳусусиятларидан бири унинг кўп тилли ахборот қидируви (русча, ўзбекча) ва бошқа миллий ахборот тизимлари ва маълумот омборлари билан ўзаро ишлай олишидадир.

WWW.UZ Интернет тармоғи фойдаланувчиларига миллий сигментда жойлашган веб-сайтлар бўйича қидирув хизматини тақдим этади ва қидирувни веб-сайт манзили ва ички маълумотлари бўйича олиб бориши мумкин. Бу эса фойдаланувчига керакли бўлган ахборотни самарали қидириш ва топиш имкониятини беради.

Бундан ташқари Шу WWW.UZ қидирув тизими Интернет ресурслари (веб-сайтлари) каталогини ва веб-сайтлар рейтинги юритади, сайтлар бўйича жамланган статистик маълумотларни тўплайди ҳамда ахборот технологияари соҳасидаги янгиликлар ва мақолаларни ёритиб боради.

WWW.UZ “Каталог” бўлими – Интернет тармоғида очиқ ҳолда жойлашган, Ўзбекистон Республикасига алоқадор бўлган, рўйхатга олинган, изоҳлари келтирилган ва каталог мавзулари бўйича сараланган веб-сайтлар тўплами.

WWW.UZ каталоги фойдаланувчилари ўзларига керак бўлган сайтни мавзулар бўйича (Иқтисод, ОАВ, Маданият ва бошқалар) қидириш орқали тезроқ топишлари мумкин. Каталог ҳар куни қидирув тизимининг фаол фойдаланувчилари томонидан янги сайтлар билан бойитиб борилади.

Шу билан бирга WWW.UZнинг ҳар бир фойдаланувчиси “Топ-рейтинг” бўлимига кириб, барча рўйхатга олинган сайтлар рейтингини кўриши, “Жамланган статистика” бўлимида эса уларнинг статистикаси билан танишиб чиқиши мумкин.

 

 

Машҳур Интернет қидирув тизимлари. Интернет тармоғи йирик маълумотлар омбори ҳисобланади. Ундан керакли маълумотларни қидириб топиш фойдаланувчининг олдига қўйилган энг асосий масалалардан биридир. Бундай ҳолларда йирик маълумотлар омборидан керакли маълумотларни қидириб топишда ахборот-қидирув тизимлари муҳим аҳамиятга эга. Интернет тармоғида бундай тизимларнинг кўплаб турларини учратиш мумкин. Булардан Google, Rambler, Yandex, Yahoo тизимлари ўзбек, рус ва инглиз тилларида қидирувни олиб борадиган энг машҳурлари ҳисобланади. Булар:

 

http://www.google.ru

 

 

http://www.rambler.ru

 

 

http://www.yahoo.com

 

 

http://www.yahoo.com

 

Ушбу машҳур қидирув тизимларининг ҳар бири оддий ва батафсил кенгайтрилган қидирув ҳамда матнли, расм, мусиқа, видео ва бошқа турли шаклдаги ахборотларни қидириш имкониятини тақдим этади. Бу турдаги ахборот-қидирув тизимларидан фойдаланиб ихтиёрий фойдаланувчи ўзига керакли бўлган ихтиёрий турдаги маълумотни қидириб топиши ва ундан фойдаланиши мумкин. Агар сизга бирор маълумот керак бўлиб, лекин сиз унинг қаерда ва қандай кўринишда жойлашганлигини билмасангиз, у ҳолда шу каби ахборот – қидирув тизимларидан фойдаланинг.

Ихтисослашган ахборот қидирув тизимлари. Ахборот қидирув тизимлари – бу веб-сайт ҳисобланиб Интернет тармоғида ахборотларни қидириш имкониятини тақдим этади. Бунда юқорида санаб ўтилганидек Google и Yahoo дунёдаги энг машҳур қидирув тизимларидан ҳисобланади. Бизнинг давлатимизда WWW.UZ ахборот-қидирув тизими қидирув сўровлари бўйича илғорлардан биридир. Бундан ташқари Интернет тармоғида маълум соҳада ишлайдиган ихтисослашган қидирув тизимлари ҳам мавжуд. Булардан энг оммабоплари:

“КтоТам” – инсонлар тўғрисидаги ахборотларни қидиришга мўлжалланган янги турдаги ахборот-қидирув тизими. Бунда инсонларни исми, шарифи, фамилияси, касби, лавозими ва унвони ҳамда ташкилот ва бошқа инсонлар орқали топиш мумкин.

“Tagoo” – мусиқаларни қидиришга мўлжалланган қидирув тизими. Бошқа қидирув тизимларига нисбатан ушбу тизим ўзининг кенгайтирилган мусиқа базасидан ва бошқа сайтларнинг mp3 ресрусларидан қидириб уларнинг рўйхатини шакллантиради. Сўровда мусиқа номини, унинг ижрочисини ҳамда альбом номларини ҳам киритиш мумкин.

“Truveo” – Интернетнинг турли ресурсларидаги видеоматериалларни қидиришга ихтисослашган ахборот – қидирув тизими. Бу тизим орқали он-лайн видео ҳамда теледастурлар намойишларини ҳам қидириб топиш мумкин.

“Kinopoisk” – филмлар тўғрисидаги ахборотларни қидириш тизими. Қидирув вақтида фильмнинг номи, чиққан йили, жанри, ишлаб чиққан давлат номи, компания номи, актерлар исмлари ҳамда режиссерлар ва сценарий муаллифлари исм шарифларидан ҳам фойдаланиш мумкин.

“Ebdb” – электрон кутубхоналардан китобларни қидиришга ихтисослашган ахборот-қидирув тизими. Ушбу сайтнинг маълумотлар базасида электрон кўринишда тарқатиладиган адабиётларнинг кўплаб машҳурлари тўпланган. Қидирув натижалари китоб номлари бўйича гуруҳланади.

“Улов-Умов” – резюме ва вакант жойларни қидириш тизими. Бунда қидирув жараёнида карьера ва ишга бағишланган ҳамда ижтимоий тармоқ ва бошқа сайтлар вакансиялари текширилади ва рўйхати шакллантирилади.

Қидирув тизимларидан тўғри мақсадда фойдаланиш. Ҳа, афсуски, бугунги кунда компьютерга ва интернетга ёшлар томонидан биринчи навбатда кўнгилочар восита деб қаралмоқда. Айниқса, болалар компьютерга кўзи тушган заҳоти дарров ўйинларни сўрашади, кўпчиллик ёшлар эса Интернетга улангани захоти эса расмлар томоша қилишни сўрашади.

Интернет ресурслари хилма-хилдир. Уларнинг ичида ҳам фойдали ҳам зарарли бўлганлари маълумотлар учрайди. Интернет тармоғидаги ахборот-қидирув тизимлари эса Интернет ресурслари ичидан сўралган ихтиёрий маълумотларни қидириб топиб бериш имкониятига эга. Чунки бундай қидирув тизимлари калит сўзлар бўйича қидиришни амалга оширади. Фойдаланувчи томонидан қандай маълумот киритилса, худди шу маълумотга мос маълумотларни қидириб топади. Шу нарсани эслатиб ўтиш керакки,  ҳар қандай ахборот ҳам фойдали ва тўғри, рост ҳисобланавермайди. Ахборот-қидирув тизимларидан фақатгина тўғри ва фойдали мақсадда фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Турли ножўя маълумотлардан фойдаланишдан ва тарқатишдан сақланиш мақсадга мувофиқдир.

 

Тест саволлари:

1. Ахборот ташувчи воситаларни кўсатинг:

А. соат                          

B.* CD-диск                           

C. карнай            

Д.CD-ROM

 

2. Ахборотни+айта ишлаш дeганда нима тушунилади?

*А. Бир ахборот объeктидан бирор амал бажариб бошқа ахборот объeктини ҳосилқилиш

Б. Ахборотлар устида турли хил амаллар бажарилиши

C. ахборотниқабулқилш ва узатиш                    

Д. барчаси тўғри

20-мавзу. Автоматлаштирилган ахборот тизимлари

 (2 соат лаборатория иши)

Режа:

1.        Автоматлаштирилган ахборот технологияларининг таърифи ва классификацияси

2.        Маълумотлар базаси билан ишлаш схемаси.

3.        Ахборот тизимининг намунавий таркиби

 

Автоматлаштирилган ахборот технологияларининг таърифи ва классификацияси.

 

Автоматлаштирилган ахборот технологиялари  ахборотларни, ЭҲМ ва моделларни, техник, дастурий, технологик восита ва ахборотларни қайта ишлаш ва бошқарув қарорларини қабул қилиш учун мўлжалланган ахборотлар мажмуини ташкил қилади.

Автоматлаштирилган ахборот технологиялари бажарилиши шароитидаги бошқариш жараёни объектни тузилмавий – динамик хоссаларини тавсифларини акс эттирувчи иқтисодий-ташкилий моделга асосланади.

Автоматлаштирилган ахборот технологиялари ривожланишида икки босқични ажратиш мумкин:

Биринчи босқич – бу автоном файлларда жамланувчи ахборот тизимларидир. Уларнинг бу файлларни қайта ишлаш ва натижавий ахборотни амалга оширувчи автоном файллар тўплами ва амалий дастурлар комплекси (мажмуи)дан ташкил топади.

Иккинчи босқич- бу маълумотлар банки (МБн).

Маълумотлар банки – бу маълумотларни марказлашган сақлаш ва жамоа бўлиб фойдаланиладиган автоматлаштирилган ахборот технологияларидир.

Автоматлаштирилган ахборот технологиялари икки турда  бажарилади:

1.      Тизимнинг автоном бажарилиши, бунда автоматлаштирилган ахборот технологиялари бошқа тизимлар таркибига кирмай, мустақил фойдаланилади.

2.      Автоматлаштирилган ахборот технологиялари бошқа тизим таркиби сифатида амалга оширилиши.

Автоматлаштирилган ахборот технологиялари турли хил белгилари бўйича таснифланади:

- маълумотларни сақлаш тури бўйича;

- маълумотларни қайта ишлаш характери бўйича;

- бошқарувни автоматлаштирилиши ва маълумотлар интеграцияси даражаси бўйича;

- тарқатилиш даражаси бўйича.

 

Иқтисодий объектни бошқаришнинг автоматлаштирилган ахборот тизими – иқтисодий объектнинг мақсадидан келиб чиқадиган талабларга мувофиқ ахборотларни йиғиш, қайта ишлаш, тақсимлаш, тақдим этиш учун мўлжалланган стандарт процедуралар, ходимлар, дастурий воситалар, асбоб-ускуна, маълумотларнинг ўзаро боғланган мажмуидир.

Мазкур тизим биргаликда ҳаракат қилувчи компьютерлар ва телекоммуникациялар, компьютер ахборот маҳсулотларини ишлаб чиқиш ва қарорлар қабул қилишни қўллаб-қувватлаш учун мўлжалланган.

Шуни қайд этиш лозимки, ахборот алмашув жараёни инсоннинг эшитиш, кўриш, англаш аъзолари орқали қабул қилинадиган нутқ, маълумот ёки тасвирлар билан бошланади ва тугайди. Келадиган-чиқадиган бу элементлар ўртасида компьютерлашган ахборот тизимида турли даражадаги электрон маҳсулотлар бўлади. Булар-операцион тизимлар, маълумотлар базаларини бошқариш тизими, амалий дастурий таъминот ва ахборотнинг ўзидир. Ушбу ахборот ва дастурий воситалар ҳамда компонентлардан кўпинча айнан бир пайтда ва ўша вақтда фойдаланиб бўлмайди. Шунинг учун ҳам бундай ахборот тизимларининг ўзига хос томони шундаки, маълумотларни қайта ишлаш жараёни вақтида улар аралашиб кетади.

ААТнинг концептуал модели. Ахборот тизими фойдаланувчиларнинг талабига мувофиқ ахборотларни йиғиш, қайд этиш, узатиш, сақлаш, тўплаш, қайта ишлаш, тайёрлаш ва тақдим этишга мўлжалланган. Концептуал нуқтаи назардан қараганда, ахборот тизими – бу операцияни бажарувчи тизим ва бошқарувчи тизим ўртасидаги воситачи саналади (4.1-расм).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4.1-расм. Ахборот тизимининг  концептуал модели.

 

Ахборот технологияси ахборот тизими ичидаги технология саналади. Ахборот тизими тизимдаги маълумотлар, ахборотлар билан операцияни амалга оширади. Ахборот тегишли муаммога қаратилган бўлиб қарорлар қабул қилиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Ахборот ҳал этилиши лозим бўлган вазифага мувофиқ ва ушбу вазифани ҳал этувчи ходимнинг қобилиятига мувофиқ қайта ишланади.

Ахборот тизимининг функционал модели.Ахборот тизимининг функционал моделини қуйидагича тасаввур этиш мумкин(4.2-расм).

 

 

 

Ахборот тизими

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 - ахборотни ташкил этиш, сақлаш ва  тақдим этиш тизими;

2 - ахборотни киритиш, янгилаш ва тузатиш тизими;

3 - ахборотни истеъмол қилиш тизими.

 

4.2-расм. Ахборот истеъмол қилиш тизими

 

 

Мазкур моделдан кўриниб турибдики, ахборот тизимининг соҳаси ахборот объектлари мажмуидан иборат ахборот маконини ифодалайди. Умуман олганда ахборот макони бир хилда эмас, чунки унда ахборотнинг юзага келиши, ташкил этилиши ва жойлаштирилиши жиҳатидан фарқланувчи ахборот объектларини ўзида сақлайди.

Тизим орқали барча ахборотларнинг юзага келишини қуйидаги асосий процедураларга ажратиш мумкин: сақлаш, қидириш, қайта ишлаш, киритиш ва чиқариш. Биринчи учтаси ички босқич саналади, тўртинчи ва бешинчилари эса мазкур тизим билан ахборот манбаи ва ташқи муҳит ўртасидаги алоқани таъминлайди.

 

4.Маълумотлар базаси билан ишлаш схемаси.

 

Ҳар қандай фойдаланувчи маълумотлар базаси билан ишлаш тартибини батафсил билиши лозим. МББТ нинг самарадорлиги муносабатлар устида муносабатлар алгебрасининг  саккиз амалини бажариш имконияти борлиги билан аниқланади. Бу амаллар муносабатларни қуйидагилар: қўшиш (бирлашмаси), кўпайтириш (кесишмаси), айириш (тўлдирувчиси), декарт кўпайтмаси, бўлинмаси, проекция, боғланиш (қўшилиши), танлаш.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5-чизма.МБ билан ишлашда маълумотларнинг алмашиниш схемаси.

 

 

 

Амалиётда кўпинча қуйидаги тўрт амал фойдаланилади: танлаш, қўшиш, модификациялаш (алмаштириш) ва олиб ташламоқ..

Уларни  бошқаришни маълумотларни танлаш мисолида кўриб чиқамиз (5-чизма).

Маълумотлар базаси билан ишлаш жараёнининг қуйидаги босқичларга ажратиш мумкин:

1. Терминал фойдаланувчиси (1) илова билан ишлаш жараёнида маълумотлар базасига расмий талаб (2) шакллантиради.

2. Илова (3) дастурий доирасида маълумотлар билан амаллар бажариш тили (МББТ) ёрдамида маълумотлар базасини бошқариш тизимига (МББТ) расмий талаб (4) ишлаб чиқади.

3. МББТ ўзининг тизимли  бошқариш блоклари, жадваллари ва маълумотлар луғатини фойдаланган ҳолда маълумотлар жойини аниқлаш мақсадида операцион тизимга (ОТ) мурожаат қилади (5).

4.Операцион тизимнинг файл системаси ёрдамида ташқи хотирадан керақли маълумотлар ҳисобланиб (6) МББТ буферига жойлаштирилади.

5. Олинган маълумотлар мос форматга келтирилади, уларни МББТ дастурнинг махсус блокига юборади (7) ва ишларнинг охирига етканлиги тўғрисида хабар беради.

  6. Илова (3) МБдан маълумотларни танлаш натижасини фойдаланувчининг терминалида (1) акс эттиради (9).

Агар фойдаланувчи маълумотлар базасини бошқариш тизими билан мулоқотли  (интерактив) режимида ишлашида қуйидаги босқичларни фарқлаш мумкин:

1. Терминал фойдаланувчиси (10) маълумотлар базасини бошқариш тизимининг талаб тилида, масалан QBE (Queru By Example) ёрдамида маълумотлар базасига расмий талаб (11) ҳосил қилади.

2. МББТ маълумотлар жойини аниқлайди, ундан сўнг операцион тизимга мурожаат қилади (5), маълумотлар хисобланади (6) ва натижа МББТ тизимли буферига жойлаштирилади.

3. Тизимли буфердаги маълумотлар тегишли форматга келтирилади (12) ва фойдаланувчи терминалида (10) акс эттирилади (13).

 

 

Ахборот тизимининг намунавий таркиби. Автоматлаштирилган ахборот тизимига қуйидагилар киради: одам(ходим), техник воситалар ва дастурий таъминот. Улар биргаликда бошқарув усуллари учун маълумотларни қайта ишлайди(4.4-расм).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4.4-расм. Ахборот тизимининг намунавий таркиби

 

Автоматлаштирилган ахборот тизими тузилмаси.

 

Автоматлаштирилган ахборот тизими таъминловчи ва функционал қисмларга эга(4.5-расм).

 

Таъминловчи қисм ахборот, техник, математик, дастурий, ташкилий, хуқуқий ва лингвинистик таъминотдан иборат бўлади.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4.5-расм. Автоматлаштирилган ахборот тизими

 

Ахборот таъминоти – иқтисодий объектда айланиб юрувчи ахборотларни ташкил этиш шакли, жойлаштирилиш ҳажми (ахборотни таснифлаш ва кодлаштириш, ҳужжатларни унифициялаштириш тизими, ахборот оқимларининг ягона тизими) бўйича лойиҳа қарорларининг шунингдек маълумотлар базаси тузилиш услубининг мажмуидир.

 

Тест саволлари:

 

1. Инсон фаолиятининг муҳим ёъналишларида олинган билимлардан самарали фойда-ланиш учун коърилган комплeкс чора-тадбирлари+андай жараён дeб аталади?

 

B)              *Тизимлаштириш жараёни

C)              Ахборотлаштириш жараёни

D)             Компютeрлаштириш жараёни

E)              Ташкиллаштириш жараёни

 

2.                 Автоматлаштириш даражасига кўра бошқариш тизимлари+анақа тизимларга ўзаро фарқланади ?

 

A.          автоматлаштирилган, автоматик, автоматлаштирилмаган

B.        фойдаланувчи, бошқарувчи

C.        *ахборот тeхнологияси, ахборот тизим автоматик  дастурий таъминотлар

D.       Тўғри жавоб йўқ

 

 

 

21-мавзу. Замонавий ахборот технология воситалари билан танишиш
(2 соат лаборатория иши)

 

Режа:

1.     Замонавий ахборот технология воситалари

2.     Замонавий ахборот техналогиялар.

3.     Ахборот тизимининг аппарат ва дастурий қисми

 

Юқоридаги қурилмалардан ташқари компьютерга махаллий тармоққа уланиш имконини берувчи тармоқ адаптери, қаттиқ дискдаги ахборотни тез сақлаш учун стриммер, диджитайзер, яъни электрон планшет, джойстик, видиоглаз, рақамли фотоаппарат ва видиокамера каби қурилмалар уланиши мумкин.

Мазкур    техник    воситаларнинг    ҳар    бири    тўғрисида    алоҳидатўхталиб,    умумий маълумотлар берилади.

Кодоскоп. Кодоскоп -сув ққоғоздаги тасвирни катта экранга чиқариш учун хизмат қилади.

Тузилиши:

- корпус - ток манбасига улаш учун шнур - диодли лампа

- блюр ойна

- стойка

- тасвирни қайтарувчи қисм

Кодоскопдан фойдаланиш:

 Кўргазмали матарилларни тайерлаш:

- 210-270 мм ўлчамдаги сув коғоз тайёрланг

-Сув қоғозни ўзингизга мосини танланг (рангли принтер,  лазер принтер ёки маркерда  ёзиш учун)

-Кўргазмали материаллингизни рангли принтерда тайёрласангиз юмшоқ сув қоғоз танлаш зарур ёки Кўргазмали материалингизни лазер принтерда тайёрламоқчи бўлсангиз қаттиқ сув қоғоз танлаш зарур. Бунинг учун сиз мутахассисга мурожат қилинг

-Сиз кўп марта фойдаланиладиган ўрамли сув қоғоздан фойдаланишингиз мумкин, бунда Кўргазмали материалларни таийерлашда рангли маркерлардан фойдаланишингиз мумкин.

-Кодоскопни ишлатишдан олдин блюр ойнани ва тасвирни қайтарувчи қисмни  тозалигини текширинг

-Диодли лампани  3-минутдан ёрдамчи лампага алмаштириб туриш зарур

 

Видeoкўз-қoгoздaгиёки тaйёрлaнгaн ўқув мaтeриaллaрдaги бaрчa тaсвир, тeкст, жaдвaллaрни экрангa чиқaриш учун xизмaт қилaди. Видeoкўздaн oлингaн тaсвирни кoмпютeргa рaсм, видeoлaвхa кўринишдa кўчириб oлиш ёки тўгридaн -тўгри Видeoпрoeктoр oрқaли экрангa чиқaриш мумкин.

Тузилиши:

— кoрпус

— тoк мaнбaсигa улaш учун шнур

— кўз

— стoйкa

— тугмaлaр мaжмуи

Видeoкўздaн фoйдaлaниш:

-Видeoкўзни видeoпрoйeктoргa улaгaн хoлдa ёки кoмпютeргa улaнгaн хoлдa ишлaтиш мумкин

-Видeoкўзни кoмпютeргa улaш мумкин.

Нусxaкўчириш    қурилмaситaйёрмaтeриaллaрдaннусxaлaркўчиришучун қўллaнилaдигaн қурилмa. Уни ишлaш принципи қуйидaгичa:

1)    қурилмaни  ишгa тушириш учун ўнг бурчaкдaги  ёқиш тугмaчaси бoсилaди  вa қурилмa бир нeчa дaқиқaгa қизиш учун қўйиб қўйилaди;

2)    қурилмa қизигaндaн сўнг устки қoпқoг’и oчилиб, нусxa кўчирилиши кeрaк бўлгaн мaтeриaл кeрaкли ўлчaмгaмoслaштирилиб қуйилaди вa қoпқoқ ёпилaди;

3)    қурилмaдa мaтeриaлдaн кўчирилaдигaн нусxaлaр сoни, унининг ўлчaми, фoрмaти, қoғoзлaрнинг кaллaклaрдaги жoйлaшувини бoшкaрувчи тугмaлaр хaқидa тушунчaлaр бeрилaди;

4)    Кeрaкли мaълумoтлaр киритилгaндaн сўнг «стaрт» тугмaси бoсилaди вa қурулмa ишгa тушaди вa нусxaни чиқaриб бeрaди;

5)    Ишни тутaтишдaн oлдин, юқoри қoпқoқ oчилaди вa мaтeриaл у йeрдaн oлинaди вaқурилмa ўчирилaди;

Видeo иккилик. Тaълим жaрaёнидa видeo, aудиo лaвхaлaрни нaмoйиш қилишдa кeнг фoйдaлaнилaди. Экрани  кaттa  тeлeвизoрлaрни  кaттa  экран  сифaтидa  видeoкўз  oрқaли  мaтeриaллaрни нaмoйиш қилишдa фoйдaлaнилсa хaмбўлaди.

Рaқaмли фoтoaппaрaт- сeминaрдaги ёки дaрс жaрaёнидaги oлингaн рaсмлaрни кoмпютeргaoлиниб уни қaйтa ишлaш oрқaли слaйд, видeoпрoeктoр, кoдoскoп ёрдaмидa нaмoйиш қилиниши мумкин.

Скaнeр (тaсвирдaкoмпютeргa нусxaoлиш қурилмaси). Хoзирги кундa имкoният скaнeрлaри грaфик имкoниятлaрдaн  кeлиб чиққaн хoлдa хaр xил турлaри мaвжуд. Скaнeр aсoсaн хaр xил мaълумoтлaрни кoмпютeргaкўчириб нусxaoлиш учун ишлaтилaди. Нусxaoлингaн мaълумoтлaрни кoмпютeр имкoниятлaридaн кeлиб чиқиб хaр xил кўринишгa ўткaзиш мумкин. Скaнeрлaрни ишлaтишдa прoгрaммистлaрдaн фoйдaлaнишни мaслaхaт бeримиз. Чунки скaнeрни ишлaтиш бу кoмпютeрдa ишлaш мaлaкaсигa бoглиқ. 

 

Замонавий ахборот техналогиялар.

 

•                     Технология – грекча тилдан таржима қилинганда санъат, маҳорат каби маъноларни билдиради.

 

 

•                     Тизим - ягона мақсад йўлида бир вақтнинг ўзида ҳам яхлит, ҳам ўзаро боғланган тарзда фаолият кўрсатувчи бир неча турдаги элементлар мажмуаси тушунилади. Тизимнинг бир неча хил кўриниши мавжуд:

 

–                    Корхона тизими – тузилмаси, бино, ходимлар, моддий-техник таркиби.

 

 

–                    Компьютер тизими – компьютер тузилмаси, маълумотларни қайта ишлаш, бошқариш, киритиш ва чиқариш тизими, хотира тизими.

 

 

 

–                    Телекоммуникация тизими – алоқа воситалари, алоқа линиялари, модемлар, тармоқ аппарат таъминоти.

 

 

–                    Ахборот тизими – компьютер, компьютер тармоқлари, фойдаланувчилар, ахборот ва дастурий таъминот.

 

 

 

Ахборот тизимининг аппарат ва дастурий қисми

 

•                     Ахборотларни киритиш тизими

–                    Клавиатура, сичқонча, сканер ва ахборот ташувчи воситалар

•                     Ахборотларга ишлов бериш тизими

–                    процессор, хотира ва ахборотларни қайта ишлаш воситалари

•                     Ахборотларни чиқариш тизими

–                    монитор, видеопроектор, принтер ва плоттерлар

•                     Тескари алоқа тизими

–                    маълумотларни узатиш ва қабул қилиш воситалари

 

 Ушбу Ахборот тизимининг аппарат ва дастурий қисми структураси қуйидаги расмда келтирилган.

 

 

 

 

Жараён- деганда олдига қўйилган мақсадга эришга йўналтирилган ҳаракатларнинг муаян йиғиндиси жамланмаси тушунилади.

Моддий ишлаб чиқариш технологиялари деганда хом ашё ёки матералнинг ҳолати, хусусиятлари, шаклларини қайта ишлаш, тайрлаш, ўзгартириш восита ва услублари жамлигини белгиловчи жараён тушинилади. Технология моддий маҳсулот олиш мақсадларида материянинг сифати ёки бошланғич холатини ўзгартиради.

Моддий ишлаб чиқариш технологиялари мақсади - инсон ёки тизим эҳтиёжларини қондирувчи махсулотларни ишлаб чиқаришдир. Ахборот технологияларининг мақсади инсон тахлил қилиши учун ахборотни ишлаб чиқариш ва унинг асосида бирор бир хатти ҳаракатни бажариш бўйичақарорқабулқилишдир. Ахборот технологияси обьект, жараён ёки ходиса(ахборот махсулоти)нинг холати хакидаги янги сифат ахборотини олиш учун маълумотларни туплаш, кайта ишлаш ва узатишнинг восита ва услублари жамланмасидан фойдаланувчи жараёндир. Маълумки, турли технологияларни моддий захираларга қўллаб бориб, турли махсулотларни олиш мумкин. Ахборотни кайта ишлаш технологиялари учун хам бу нарса адолатли булади. Киёслаш учун куйидаги жадвалга каранг.

 

Технологияларнинг асосий компонентларини қиёслаш

 

 

Замонавий ахборот технологиялари - шахсий компьютерлар ва телекоммуникация воситаларидан фойдаланган холда фойдаланувчи ишининг дустона интерфейсли ахборот технологиясидир.

Замонавий ахборот технологияларининг уч асосий тамойили:

-компьютерли интерактив(мулокотли) иш режими;

-бошқа дастури махсулотлар билан интеграциялашлик (туташищ), ўзароалоқа:

-хам маълумотлар, хам вазифанинг куйилиши жихатидан ўзгаришлар жараёнларининг мослашувчанлиги.

Бугунги кунда таъминловчи ЗАТ ва функционал ЗАТ ҳақида гапириш мумкин. Таъминловчи ЗАТ турли вазифаларни хал қилиш учун хилма-хил предметли соҳаларда асбоблар мажмуи сифатида фойдаланилиши мумкин бўлган ахборотни кайта ишлаш технологиясидир.Таъминловчи туридаги ахборот технологиялари вазифаларга йуналтирилган синфларга нисбатан тасниф килиниши мумкин. Функционал ЗАТ таъминловчи ЗАТларнинг шундай модификациясини узида намоён этадики, унда предметли технологиялардан бирортаси реализация килинади. Масалан, банк кредит булими ходимининг ЭҲМдан фойдаланиладиган иши карз олувчининг кредит олиш кобилятини бахолашнинг банк технологиялари йигиндиси, кредит шартнома ва тезкор мажбуриятлар, туловлар графики хисоб-китоби ва бирор бир ахборот технологияларида амалга оширилган бошқа технологияларни шакллантиришни албатта кузда тутади:матнли процессордаги МББТ ва хоказо. Предметли технология ва ахборот технологиялари бир-бирига таъсир этади. Масалан, пластикали карточкаларнинг молиявий ахборот сифатида ташувчилиги предметли технодогияларни тубдан ўзгартиради, бу ташувчисиз мавжуд булмаган имкониятларни беради. Мисол тарикасида картотека билан ишлаш банк технологиясини келтириш мумкин, у молиявий назорат мотивлари бўйича шахсий хисоб ракамининг ёпилиши туфайли кайта ишлашга тушган ва бажарилмаган хужжатларни уз ичига олади. Бу холда аввал хисоб раками ёзилади. Сўнгра, агар ахборот технологияси қўлланса, бу ёзув картотека раками билан шундай белгиланадики, хисоб ракамидаги колдикни камайтирувчи барча бошқа хужжатлар ушбу картотекага тушиши керак. Ахборот технологиялари компьютерда сақланувчи маълумотлар устида турли мураккаблик даражасидаги операциялар, амаллар, босқичларнии бажаришнинг аник регламентли коидаларидан ташкил топади. Ахборот технологиясининг асосий мақсади - ахборотни саклаш ва узатишни ташкилэтиш. Ахборот тизими ахборотни кайта ишлашнинг ахборот-компьютер тизимини узида ифодалайди.

 

Тест саволлари:

 

1. Замонавий ҳисоблаш тeхникаси воситалари билан маълумотларни қайта ишлаш тизимиини яратиш ва улардан фойдаланиш учун қўлланиладиган дастурий ва ҳужжатли воситалар тоўплами - бу?

A.              *Ахборот тизимларининг дастурий таъминоти

B.              Ахборот тизимларининг тeхник таъминоти

C.              Бошкариш тизими ахбороттаъминоти

D.              Ахборот тизимларининг барча таъминотлари

 

2. Замонавий ахборот муҳити ўзаро боғланган қандай учта таркибий қисмларни ўз ичига олади ?

A.          фойдаланувчининг ахборот тузилмаси, ахборот тeхнологияси, бошқарувнинг иштирок eтувчи объeктлари

B.        фойдаланувчининг ахборот тузилмаси, бошқарувнинг иштирок eтувчи объeктлари

C.        ахборот тeхнологияси, бошқарувнинг иштирок eтувчи объeктлари

D.       *фойдаланувчининг ахборот тузилмаси, ахборот тeхнологияси, бошқарувнинг иштирок eтувчи объeктлари, ахборот фонди  ва дастурий таъминотлар

 

22-мавзу. Видеопроектор қурилмалари билан ишлаш
(2 соат лаборатория иши)

 

Режа:

1.     Интерактив доска

2.     Слайд проекторлари

3.     Видeoпрoeктoрдaн фoйдaлaниш

  Замонавий компьютер технологияларининг яна бир ютуғи шундан иборатки, интернет тизимидан эркин фойдаланаолишлиги бўлса иккинчидан видеоконфренсияларларни оддий маркерли доскалардаги маълумотларни интерактив доскалар билан боғлай олишлигидадир. СМАРТ теҳнологияси асосида ишлаб чиқарилаётган интерактив доскалар қўйидаги қулайликларни фойдаланувчиларга тағдим этмоқда. Яни икки қаватли сеткага эга бўлган юқори тасвирларни катта экран кўринишида номойиш эта оладиган, экран бўйлаб нуқталар сони 2000*2000 кўринишида жойлаштирилган бўлиб бу нимоиш этилаётган тасвирнинг барча имкониатларини номоиш этиб беради. Интерактив доскалар ўз навбатида икки ҳил кўринишда ишлаб чиқарилади: тўғри ва тескари проексияли.

Интерактив доскаларнинг оҳирги вариантлари лойиҳаси проексион телевизор кўринишида ишлаб чиқилган бўлиб бунда проекторлар досканинг орқа тамонида жойлашган бўлади, бу эса тушунтириш ишларини олиб борувчининг кўзига нур тушушидан сақлайди. Маҳсус дастурлар асосида файллар ўчирилиб, сўнгра албом кўринишида маълумотларнинг сақланишини амалга оширади. Бундан ташқари фойдаланувчилар томонидан тайёрланган материаллар ёки расмлар олдиндан номойиш этилиш ҳусусиятлари мавжуд. Досканинг пастки қисмида  жойлашган тугмалардан бирини босиш эвазига, клавиатура ёрдамида керакли тасвирларни чақириб олиш мумкин бўлади, виртуал ҳолатда жойлашган тугмалар ёрдамида матнлар ёзиш имконияти ҳам мавжуд.
Шуни алоҳида такидлаш лозимки интерактив досканинг ишлаш тизимини, компютер олдиндан билиши керак, бунинг сабаби шундаки тасвир досканинг қайси жойига йўналтирилиши ва шу нуқтадан тасвирни узатишни муълтипроектор ёрдамида амалга оширади. 
Интерактив доскалар асосан уч ҳилдаги ранглар билан ишлаш учун мўлжалланган бўлиб, фойдаланувчи нур таралаётган нуқтага ранг белгисининг биронтасини ўрнатиши билан доска шу рангда тасвирларни кўрсатиб беради.

Слайд проекторлари

Слайд проекторлари асосан фотоплёнкадаги тасвирларнинамойиш қилиш учун ҳизмат қилади. Бугунги кунда Слайд проекторлари барча жараёнларда ишлаш имконияти борлиги билан ажралиб туради. Слайд проекторлари асосан ўқув муассасаларида илм фан билан шуғилланувчи Институтларда, медитсина соҳасида, реклама ва шоу – бизнес соҳаларида кенг тарқалган праектор ҳисобланади. Кўпгина Слайд проекторлари эни 35мм плёнкалар билан иш юритади. Слайд проекторлари унча қиммат бўлмаган праекторлар тоифасига киради. Слайд проекторларининг икки хил модели мавжуд бўлиб, 1) кабелли ёки инфрақизил нурли 2) масофадан туриб бошқариладиган пултли модели. Слайд проекторлари Киндерман қўшимча ҳолдаги қурилмаларга эга бўлиб, бу қурилмалар ёрдамида тасвирни узун масаофага ва кенгайтирилган ҳолда етказиб беради. Слайд проекторлари ўлчамидан қатъий назар
кичик хоналардаги тасвирларни ҳам катта экранга чиқариб бериш ёки   аксинча кичик ҳажмли тасвирларни кенгайтириб чиқариши мумкин. Бундай  Слайд проекторларини дарс давомида қўллаш ва ундан фойдаланиш учун ўқувчилар маълум қонун қоидаларни билишлари таълаб этилади. Бу праектор орқали барча тасвирларнинг ҳаракатланиш, тасвирларнинг турли лойиҳавий кўринишларини йиғиш уларга турли ранглар бериш имкониятини ҳам яратади.

Видеoпрoектoр—кoмпютeрдa тaйёрлaнгaн aудиo видeo-aтeриaллaрни кaттa экрангa чиқaриш учун xизмaт қилaди.

Тузилиши:

— кoрпус

— тoк мaнбaсигa улaш учун шнур

— блюр oйнa

— тaсвирни сoзлaш тугмaлaр мaжмуи

 

Видeoпрoeктoрдaн фoйдaлaниш:

Кўргaзмaли мaтeриaллaрни тaйёрлaш

—Сиз учун зaрур бўлгaн бaрчa aудиo вa видeoмaтeриaллaрни кoмпютeрдa тaйёрлaб ёки тaйёр ўқув мaтeриaллaрдaн фoйдaлaнишингиз мумкин

— Aгaр сиздa Видeoкўздaн фoйдaлaниш имкoнияти бўлсa у хoлдa видeoпрoйeктoрни тўг’ридaн—тўг’ри Видeoкўзгa улaнг. (бундa китoбдaги ёки бoшқa қoғoздaги мaтeриaллaрни экрангa чиқaриш имкoнияти туг’илaди)

— Лaмпaни 3—минутдaн ёрдaмчи лaмпaгa aлмaштириб туришни унутмaнг

— Тaйёрлaгaн прeзeнтaция oxиридa ўтиргaн иштирoкчигa хaм aниқ кўринишини тeкширинг

Бoшқaрув вoситaлaри

Бoшқaрув вoситaлaрининг умумий кўриниши.

Aппaрaтни бoшқaришнинг икки йўли бoр:

1)    aппaрaтнинг ўзидaн бoшқaриш

2)    мaсoфaдaн туриб бoшқaриш

¨  Aппaрaтдaн бoшқaриш

¨     OСД Мeнюси (экран мeнюси)

Тaсвирни янaям яxширoқ сoзлaш учун OСД мeнюси мaвжуд.

OСД мeнюсини  чaқириш бoшқaрув тугмaлaри ичидaги МEНЮ

тугмaчaси бoсилaди

Функциялaр тaвсифи

¨ Aсoсий функциялaр

ØPower On-Standby (ёқишгатайёргарлик)	тaсвир чирoқлaрини ёқиш учун бoшқaриш жoйидaн бoсилaди
ØMENU(меню)	экран мeнюсини aктивлaштириш учун шу тугмaчa бoсилaди
Ø Reset	тaсвирни илгaри сoзлaнгaн хoлигa  қaйтaриш учун  ишлaтилaди
ØFour Direкtinal	1)   p вa q тугмaчaлaри билaн oбeкт тaнлaнaди  2)Тaсвирнинг вeртикaл хoлaти p вa q тугмaчaлaри билaн сoзлaнaди
ØSeleкt Кeys  («Q», «-« тугмачаси)	tвa uтугмaчaлaри билaн  тaнлaнгaн нaрсa сoзлaнaди. Гoризoнтaл xoлaти uвa tтугмaчaлaри  билaн сoзлaнaди.
Ø Language (тил)	Бoшқaрув жoйи «Language» билaн ингиз нeмис, фрaнцуз, испaн, итaлян, япoн вaxитoй тиллaридaн бири тaнлaб oлинaди
ØAudio	1) «Q» вa «-« тугмaчaлaри тoвуш бaлaндлигини тaнлaш учун, Мутe eсa тoвушни  ўчириш учун ишлaтилaди. 2)  oвoз сoзлaш:  бaлaндлик, пaсстлик,бaлaнс, oвoз кучи, 4 тa тoн турлaри
Ø  Sourse	Бу тугмaчa   билaн видeo вa кoмпютeр сигнaллaри ичидaн бoшқaрув мaнбaaси   тaнлaб oлинaди.
Ø Rear Proeкtion (орқатомонданкўрсатиш)	тaсвирни  экраннинг oрқa тoмoнидaн  қaрaш кeрaк бўлгaндa ишлaтилaди
ØCeiling Projeкtion	Тaсвирни юқoридaн пaстгa қaрaб туширишучун ишлaтилaди
Exit	Exit экран мeнюсидaн чиқиш

 

Компьютерга улангандаги функциялари

Ø Pointer(кўрсатиш)	қўл шaклидaги кўрсaтувчини хoсил қилиш учун ишлaтилaди
Ø  Freeze (қотириб қуйиш)	тaсвирни қoтириб қўйиш учун  ишлaтилaди
Ø Curtain  (ёпиш)	бутун тaсвирни ёпиб қўйиш учун ишлaтилaди.  p вa q тугмaчaлaри «пaрдaни» oчиш  вa ёпиш учун xизмaт қилaди.
Ø Zoom  in/ Zoom out  (кaтталаштиришвакичиклаштириш)	«zoom in» кўрсaтилaётгaн тaсвирни кaттaлaштирaди «zoom out» кичрaйтирaди..
Contract (кoнтракт)	Бу функция билaн экран устидaги кoнтрaст вa ёруг’лик сoзлaнaди.
Ø Tracing (Sync-созлаш)	мaсoфaдaн бoшқaриш пулти ёки экран мeнюси билaн рaнг вa рaнглaрнинг тўқлиги сoзлaнaди.
Ø Frequency (частота)	Бу тугмaчa тaсвирни тўxтaтиб, қoтириб қўйиш учун ишлaтилaди
Ø Custom Memory (хотирага сақлаш)	Бу функция билaн сиз шу пaйтдaги мoслaшни ўз кoмпютeрингиздa сaқлaб қўйишингиз мумкин. Бунинг учун дaстлaб OSD мeнюсидaн «Benutzer Speicher» ни тaнлaнг, сизгa кeрaкли бўлгaн «Benutzer-gruppa» гa бoринг (мaсaлaн: Benutzer 4). Кeйин «Save»ни тaнлaнг вa шу xoзирги нaрсaни сaқлaб қўйиш учун « Enter”ни бoсинг, ёки «Open»ни тaнлaнг вa oлдин сaқлaб қўйилгaн нaрсaни чaқириш учун «Enter »ни бoсинг.  (Custom Memory)  6 тa гуруxгa eгa. Aгaр сиз RGB –стaндaрт мaнбaaгa қaйтмoқчи бўлсaнгиз, «Speicher» нинг OСД-мeнюлaри (экран мeнюлaри)дaги Benutzer 1 oлдигa жoйлaб қўйилгaн « RGB Стaндaрт»-мoдусигa бoринг

ÛИлгaри қўйилгaн нaрсaни oчиш пaйтидa экрандa «ungültig»

(бeкoр) дeгaн xaбaр пaйдo бўлиши мумкин. Бу кoмпютeрнинг нoтўг’ри қўшилгaнидaн ёки сaқлaб қўйилгaн нaрсa нoтўғри сaқлaб қўйилгaнидaн дaрaк бeрaди.

Û «Reset» функцияси бу прoйeкция кўрсaткичидa фaқaтгинa «РГБ-Стaндaрт Мoдуси»дa ишлaйди.

 

Ø Auto Image (avto tasvir)

OSD- мeнюсидa бeнуқсoн, сифaтли тaсвир xoсил қилиш учун ишлaтилaди.

¨ Video ulangandagi funкtsiyalar

Ø Contrast/Brightness (кoнтакт/ёруғлик)	Бу функция билaн экран устидaги кoнтрaст вa ёруг’лик сoзлaнaди.
Ø Color/Tint (ранг/тўқлик)	мaсoфaдaн бoшқaриш пулти ёки экран мeнюси билaн рaнг вa рaнглaрнинг тўқлиги сoзлaнaди.
ØFreese (қотириб қўйиш)	Бу тугмaчa тaсвирни тўxтaтиб, қoтириб қўйиш учун ишлaтилaди

 

Тест саволлари:

 

1. Киритиш-чиқаришнинг асосий дастурлари тўғридан-тўғри компютeрнинг доимий хотирасида сақловчи қурилмага ёзилган бўлади. У қандай аталади?

 

A.   WARP

B.    *DR-DOC

C.    ОC

D.   BIOS

2. Видeофайл, видeомаълумотларни сиқиш воситаси….

А. Аксeлeратор

Б. Видeоплата

C. *CОДEC

 Д. WAPE TABLE

 

 

23-мавзу. Мультимедиа воситалари билан ишлаш (4 соат лаборатория иши)

Режа:

1.     Мультимедиа воситалари билан ишлаш

2.     Мультимедиа воситаларининг афзалликлари ва уни таълимда қўллаш муаммолари

3.     Мультимедиа воситаларива уларнинг ахамияти

Ўқитиш жараёнида мультимедиа воситаларидан фойдаланиш ўқитиш сифати ва самарасини оширишнинг энг қулай усулларидан бири ҳисобланади. Мультимедиа воситалари ёрдамида олиб борилган аудио-видио мулоқот ўқувчининг дарсга бўлган қизиқишини ва билим олишга бўлган хавасини оширади. Мультимедиа воситаларига, жумладан аудиоколонка, микрофон, видеопроектор, Web камера, TV tuner, CD-ROM в.щ.лар киради.

Мультимедиа воситалари ўқувчига якка тартибда шуғулланиш имконини беради. Ўқувчи ўқитувчининг бевосита иштирокисиз ҳам материални мустақил ўзлаштириши мумкин бўлади.

Ҳозирда мультимедиа сўзи кундалик илмий-ихтисосий фаолиятимизда жуда кўп ишлатилмоқда. Таълимда мультимедиа технологияларини тадбиқ этиш учун дастлаб «Мультимедиа нима ўзи?», деган саволга жавоб берайлик. Турли касб  мутахассислари бу атамани турли хил изоҳламоқдалар. Уларнинг фикрларини умумлаштириб мультимедиага шундай таъриф бериш мумкин:

Мультимедиа — бу информатиканинг дастурий ва техникавий воситалари ёрдамида ўқув материалларини тингловчиларга тўлиқ етказиб беришнинг мужассамлашган ҳолдаги кўринишидир.

Мультимедиа ҳозирда жуда тез ривожланаёгган замонавий ахборот технологияларидан бўлиб, у қуйидаги анъанавий ахборот турларини: матн, жадвал, турли хил безаклар ҳамда оригинал ахборот турларини: нутқ, мусиқа, телекадрлар, видеофильмлардан парчалар, лавҳалар, анимация кўринишдаги ахборотларни ўз ичига олади;

-  видео ва аудио ахборотларни компьютерда қайта ишлаш ва акс эттириш учун марказий процессорнинг ҳаракатчанлигини, маълумотларни узатиш шинасининг ўтказиш қобилиятини, тезкор ва видео-хотира ҳажмини, катта сиғимли ташқи хотирани, компьютер кириш-чиқиш каналлари бўйича алмашув тезлигини тахминан икки бараварга ошириш талаб этилади; 

- «инсон-компьютер-инсон» интерфаол мулоқотининг янги даражасининг таъминланишиназарда тутилади. Фойдаланувчи, техник мулоқот жараёнида анча кенг ва ҳар томонлама мукаммал ахборотларни олиши осонлашади ва тезлашади.

Мультимедиа воситаларининг афзалликлари ва уни таълимда қўллаш муаммолари. Ҳозирги амалиёт шуни кўрсатмоқдаки, мультимедиа воситалари ёрдамида тингловчиларни ўқитиш анъанавий таълимдан икки баробар самарали бўлмоқда.

Таълим соҳасида мультимедиа воситалари ёрдамида тингловчиларга билим бериш афзалликлари қуйидагилардан иборат:

- таълим жараёнида берилаётган материалларни чуқурроқ ва мукаммалроқ ўзлаштириш имкониятининг мавжудлиги;

- таълимнинг турли шаклларидан бир вақт ўзида фойдаланиш имкониятининг пайдо бўлиши.

- бошқа фан соҳалари билан яқиндан алоқа қилиш иштиёқини янада ошиши;

-дарс жараёнида билим олиш вақтининг қисқариши натижасида вақтни тежаш имкониятига эришилиши;

-олинган билимларнинг киши хотирасида узоқ муддат сақлаб қолиш ва уни амалиётда қўллаш мумкинлиги.

Мультимедиани таълим жараёнига қўллашнинг айрим муаммолари ҳам мавжуд, жумладан:

- таълим учун зарур былган ўқув материалларини ҳамда бошқа зарурий кўрсатмаларни электрон қўлланма шаклида ёки ўқув компьютер дастурлари кўринишида ишлаб чиқиш;

- ишлаб чиқилган ўқув компьютер дастурлари учун мультимедиа элементларини қўллаш.

Мультимедиали ўқув материалларини ишлаб чиқишда ҳозирда Республика илмий методик марказларида ва уни таълим жараёнида қўллаш быйича татқиқот ишлари бошлаб юборилган. Бунга етакчи мутахассислар жалб қилинган ва таълим ўқув материаллари йўналишлари бўйича яратилмоқда.

Мультимедиа воситалари билан ишлаш. Видео ёки аудио мультимедиа воситаларини компьютерда жуда кўп дастурлар орқали ишлатилади. Видео, аудио билан ишловчи дастурлар қаторига, жумладан, Windows Media Player, Winamp ва бошқалар киради.

Windows Media Player дастурини ишлатишни кўриб ўтамиз.

Windows ўрнатилган барча компьютерларда Windows Media Player дастури Windows билан биргаликда ўрнатилган бўлади. Windows Media Player дастурини ишга тушириш учун Windowsнинг Пуск тугмаси босилади, кейин Бош менюдаги Программы меню остидан Стандартные қисмига кирилади ва Windows Media Player ишлатилади.

МУЛЬТИМЕДИА ВОСИТАЛАРИ ВА УЛАРНИНГ АХАМИЯТИ

Мультимедиа воситалари ёрдамида ахборотларни матнли, тасвирли, товушли ва анимацияли кўринишда намойиш этиш мумкин.

Мультимедиали ахборот ресурслари анимацияли, аудио ва видео маълумотлардан таркиб топади.

Мультимедиа воситалари бу:

–                    нутқли ахборотни киритиш-чиқариш қурилмалари (микрофон, кучайтиргичлар, товуш колонкалари);

–                    Анимацион ва видео маълумотларни киритиш ва чиқариш қурилмалари (видеокамералар, видеопроектор ва экранлар)

–                    товушли ва видео маълумотларни сақловчи оптик дисклар.

Мультимедиа воситаларидан фойдаланишда уларнинг бир неча турлари ва усуллари мавжуд.

Мультимедиа ресурслари таркибини ташкил этувчи маълумотлар турлари ва уларнинг ўзаро боғлиқлик схемаси ушбу расмда келтирилган.

Мультимедиа маълумотлари структураси

 

Мультимедиа хусусиятларива телевидения мультимедиясидан тажрибада фойдаланиш

Медиа бу инсонлар ўртасида ахборот, билим, хис-туйғулар, фикр ва ғояларни етказиб беришдир. Медианинг этимологияси сухбатдошга билим ёки ахборотни беришдир. Бир хил турдаги маълумотлар мономедиа дейилади. Мультимедиа бу биттадан кўп бўлган медиадир. Мультимедианинг компоненталарига – матн, тасвир, графика, овоз, мусиқа, анимация, видеолардир.

 

Hello World!
Матн	Мусиқа	Тасвир	Графика	Анимация	Видео

 

Мультимедиа маълумот хусусиятлари ва мультимедиа ускунавий таъминотидан тажрибада фойдаланиш

Мультимедиа маълумот хусусиятларига интерактив, ночизиқ, интеграцион, катта хажмли, рақамли бўлиши киради.

Интерактив – реал вақт режимида ўзаро маълумот алмашиш.

Ночизиқ – сон, овоз, тасвир каби ночизиқ маълумотларни бошқариш.

Интеграцион – турли медиаларни бирлаштириш.

Катта хажмли – тасвир, аудио ва видео каби маълумотлар.

Рақамли – Аналог маълумотни рақамли маълумотлга айлантириш.

Рақамли маълумотлар аналог маълумотларга солиштирганда шовқинни йўқотиш осонлиги.

Чиқариш қурилмалари: Монитор, принтер, спикер, наушник, плоттер ва бошқалар.

 

Мультимедиа технологияларидан тажрибада фойдаланиш

 

Фойдаланувчиларни мультимедиа технологиялари, сақловчи технологиялари:

CD-DA, CD-ROM, CD-I, Photo CD, Video CD, DVD(4.7G-8.5G/17G), JPEG, MPEG, DVI, AVI, алоқа технологиялари, Stream шаклида юбориш (ADSL, ATM), синхронлашган технологиялар, вақтни синхронлаштириш, жойни синхронлаштиришни тажрибада ишлатишамалий кўникмаларини ҳосил қилиш.

Сақловчи технологиялар: CD-DA, CD-ROM, CD-I, Photo CD, Video CD, DVD(4.7G-8.5G/17G).

Сиқувчи технологиялар: JPEG, MPEG, DVI, AVI, Quick Time for Window, Video for Window.

Синхронлашган технологиялар: Вақтни синхронлаштириш, жойни синхронлаштириш.

Мультимедианинг қўлланилиши.

-                             таълим ва тарбияда;

-                             видеоконференцияда:

-                             киоскда;

-                             ўйинларда;

-                             Интернетда ва бошқалар.

 

Тест саволлари:

1. Тугмали ҳаракатланувчи махсус дастадан иборат қурилма нима дeб аталади?

 А.Жойстик

 Б.Weб-камeра

 C.Трeкбол

 Д.* Сичқонча

 

2. Матн, товуш, видeо ҳамда тасвирли маълумотларни бирлаштирган тeхнология нима дeб аталади?

 А.Сканeр

 Б.* Мултимeдиа

 C.Weб-камeра

 Д.Флаш

 

24-мавзу. Бошқарувда ахборот технологиялари (2 соат лаборатория иши)

 

Режа:

1.     Бошқарув фаолиятида ахборот технологияларини қўллаш зарурияти

2.     Электрон офис

3.     Бошқарув техникаси тушунчаси ва классификацияси.

 

Бошқарув фаолиятида ахборот технологияларини қўллаш зарурияти

Сўнги йилларда ахборот оқими тўхтовсиз кўпайиб бормоқда. Муассасалар, бошқарув аппарати ходимларининг иш унумдорлиги энг паст бўлган шароит юзага келди. Бундай ҳолатни кутиш мумкин эди. Чунки ишлаб чиқаришга доимий равишда анчагина сармоя қўйилади, вақти-вақти билан техник қуроллар билан таъминланади. Ишлаб чиқаришни бошқариш соҳасида ахборот оқими тобора кучайиб бормоқда.

Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, раҳбар интеллектуал иш учун ўз иш вақтининг 29% ни сарфлар экан, қолган қисмидан эса (71%) самарасиз фойдаланади. Бошқарув қарорини қабул қилиш учун катта ҳажмдаги маълумотларни (фактографик, статистик, иқтисодий, илмий, сиёсий ва ҳоказо) қайта ишлаш натижаси бўлган ахборот зарур. Ўсиб келаётган ахборот оқими туфайли ва мураккаб бошқарув механизмининг элементи сифатида муассаса ходимининг стратегик қарорларни тайёрлаш ва қабул қилишга вақти қолмайди.

Инсон ўз фазилатларини намоён қилишга ва ижодий фаолиятга интилишга мойил. Шунинг учун бошқарув жараёнида унинг эски операцияларни бажариши кам самарали бўлади, қарор кўпинча интуитив даражада тугал ахборотдан фойдаланмасдан қабул қилинади.

Бозор иқтисодиёти шароитида, мураккаб ва тез ўзгарувчан шароитда бошқарув ходимлари қулай самарали ахборот тизимлари ҳамда технологияларидан фойдаланишга зарурият сезади. Чунки айнан шу нарса ишни осонлаштиради, вақти яхшироқ режалаштиришга имкон беради.

Шуни қайд этиш лозимки, бошқарув мақсади учун ахборот технологияларидан фойдаланиш анча илгари бошланган ва мустаҳкам соҳага айланган. Шахсий (персонал) компьютернинг пайдо бўлиши автоматлаштирилган бошқарув жараёни тўғрисидаги тасаввурни ўзгартиргани йўқ, аксинча автоматлаштириладиган вазифа ва жараёнлар соҳасини кенгайтирди.

70-йиллар ўрталарида автоматлаштирилган тизим қиёфаси шаклланган вақтда (корхоналар, тармоқлар учун АБТлар каби) ташкилий бошқарув учун хос бўлган ахборотни биринчи марта қайта ишлаш билан маълумотларни йиғиш вазифасини автоматлаштириш қабул қилинган. Одатда кичик маъмурий ходимга юклатиладиган регламентлаштирилган оммавий эски операциялар автоматлаштирилган. Махсус билим талаб этиладиган ўрта ва катта бошқарув ходимининг иши эса автоматлаштирилмай қолди.

Бу шу билан боғлиқ эдики, қарор қабул қилиш иши нисбатан мослашувчан ва кучли дастурий таъминот ва қатъий вақтинчалик чеклашларни талаб қилади. Янги ахборот технологиялари, жумладан кучли ҳисоблаш ресурсларига эга персонал компьютерлар маълум маънода мавжуд шароитни ўзгартиради.

Маъмурий бошқарув соҳасига нафақат қарорлар қабул қилиш киради, шу билан бирга янги ҳужжатларни расмийлаштириш, бошқарув объектининг ҳозирги ҳолати бўйича ҳисоботлар, маълумотномалар билан боғлиқ идора фаолияти (идора деганда ҳар қандай иқтисодий объект, унинг бўлимлари, муассаса, институт, вазирлик ва ҳоказо назарда тутилмоқда) ҳам муҳим ўрин эгаллайди. Мазкур фаолиятни автоматлаштириш янги ахборот технологиялари асосида маълумотларни қайта ишлаш, сақлаш ва қидирувни амалга оширадиган «электрон офис» концепциясининг пайдо бўлишига олиб келди.

 

Электрон офис. Идоранинг (офиснинг) асосий фаолияти қарор қабул қилиш мақсадида ахборотни қайта ишлашдир. Турли даражадаги идораларда иқтисодий объект сиёсати шаклланади ва шу ердан раҳбарият кундалик операцияларни амалга оширади. Идорада бўлинмалардан, ташқи оламдан ахборот йиғилади, йиғилишлар, учрашувлар ўтказилади, қарорлар қабул қилинади. Чунки идора бошқарув ишини ташкил этиш шакли бўлиб, унинг ишини такомиллаштириш бошқарув аппарати ишининг самарадорлигини ошириш шартларидан биридир.

«Электрон офис» концепциясининг хаддан ташқари самарали эканлиги маълум бўлди. Чунки у бошқарув штатини қисқартириш, муассаса бўлинмалари орасидаги коммуникацияни яхшилаш, бошқарув тезлигини ошириш имконини беради.

«Электрон офис» идора фаолиятида ахборот технологиясининг турли воситаларини қўллаш жойи саналади. Замонавий ахборот технологиялари идораларга ахборотни сақлаш, узатиш ва қайта ишлашнинг янги тамойилларига асосланган қуйидаги воситаларини таклиф этади: зарур дастурий таъминотли шахсий компьютер; юқори сифатли чоп этадиган принтер; нусха кўпайтирувчи техника; хотирали телефон; телеконференция ўтказиш учун аппаратура, маълумотларнинг ташқи базаси.

Электрон офис бошқарув меҳнатини автоматлаштириш ва бошқарувчиларни ахборот билан яхшироқ таъминлаш имконини беради.

Электрон(автоматлаштирилган) офис фақат ходимлар ўртасида ички алоқага кўмаклашгани учунгина эмас, ташқи муҳит билан коммуникация воситаларини тақдим этгани учун ҳам эътиборга лойиқ.

Автоматлаштирилган офиснинг ахборот технологияси – компьютер тармоқлари базасида ташқи муҳит ва иқтисодий объект ичида коммуникация жараёнларини ташкил этиш ҳамда қўллаб-қувватлашдир.

Автоматлаштирилган офис технологияларидан бошқарувчилар, мутаҳассислар, техник ходимлар фойдаланади, у айниқса муаммоларни гуруҳ бўлиб ҳал этиш учун қулай.

Электрон офиснинг асосий таркибий қисмлари 7.1-расмда келтирилган.

Маълумотлар базаси. Автоматлаштирилган офисдаги маълумотлар базалари иқтисодий объектнинг ишлаб чиқариш тизими, шунингдек ташқи муҳит хақидаги маълумотларни жамлайди.

 

 

 

 

Ташк

 

Компьютер офис технологиялари		Компьютер офис технологиялари
Матнли процессор		Конференциялар
Электрон почта		Аудио/видео
Аудио почта		Факс
Жадвал процессори		Ксерокс
Электрон календарь
Компьютер конференцияси
Телеконференция
Тасвирни сақлаш
Видео бошқарув дастурлари

 

Қарор қабул қилувчи менежерлар ва ташқи муҳитга узатиш учун ахборот.

 

 

 

7.1 - расм. Офисни автоматлаштиришнинг асосий таркибий қисмлари

 

Маълумотлар базаларидан ахборот матнли процессор, жадвал процессори, электрон почта, компьютер конференцияси каби компьютер иловаларининг киришига келиб тушади. Ҳар қандай автоматлаштирилган офиснинг компьютер иловаси иқтисодий объект ходимларининг бир-бири билан алоқасини таъминлайди.

Маълумотлар базаларидан ахборот олишда узатиш, нусхалаш, сақлаш учун нокомпьютер техник воситалардан фойдаланиш мумкин.

Бошқарув кадрларининг асосий иш фаолияти матнларни қайта ишлаш, сақлаш ва ҳужжатларни беришдан иборат. Электрон офиснинг асосий таркибий қисмини матн муҳаррирлари электрон жадваллар, маълумотлар базаларининг бошқариш тизимлари каби дастурий воситалар ташкил этади.

Электрон офисда деярли ҳар қандай турдаги – гистограмма, диограмма, схема, жадвал ва ҳоказо тасвирни олиш имконини берувчи машина графикасидан фойдаланилади. Электрон офис амалиётида шунингдек, муассаса фаолиятини назорат қилувчи ва мувофиқлаштирувчи воситалардан ҳам фойдаланилади. Улар ёрдамида барча бошқарув фаолияти бажариладиган ишнинг хусусиятларини тавсифловчи жараёнлар мажмуи сифатида акс этади. Айни пайтда ҳар қандай алоҳида ходимнинг фаолиятигина эмас, бошқа ходимлар билан ахборот ва субординация алоқалари кўриб чиқилади. Шаклланган схемага мувофиқ кўрсатилган муддатларда бевосита ижрочилар учун керакли вазифалар автоматик равишда яратилади. Дастурлар пакетларининг қуйидаги функционал гуруҳларидан фойдаланилади:

·        матнларни қайта ишлаш;

·        жадвалларни яратиш ва қайта ишлаш;

·        маълумотлар базаларини бошқариш;

·        график ахборотни қайта ишлаш;

·        электрон ёзув дафтари.

Дастурларнинг бундай пакетлари кўпинча ихтисослаштирилган деб юритилади, чунки улар санаб ўтилган функциялардан бирини бажариш учун мўлжалланган. Ихтисослаштирилган дастур пакетларидан биридан (масалан, OFFICE 95) тез-тез фойдаланишнинг қулайлиги дастурнинг интеграллашган дастур пакетларини ишлаб чиқишнинг мақсадга мувофиқлигини шарт қилиб қўйди. Шуни ҳисобга олиш лозимки, битта жой бўлган ҳолларда, фаолиятнинг қатъий белгиланган тури (масалан, матнларни қайта ишлаш) кўпроқ унинг учун мўлжалланган бўлади. Шундай қилиб фойдаланувчининг вазифаси фақат дастур пакетини аниқ бир ҳолатлар учун тўғри танлаш саналади.

Кўпгина шахсий компьютерлар учун интеграллаштирилган ва ихтисослаштирилган дастур пакетлари турли функцияларга «меню» (имкониятлар рўйхатлари ва танлаш параметрлари) орқали киришни таъминлайди. Бу инсон ва компьютер ўртасидаги мулоқатни енгиллаштирувчи энг кенг тарқалган усул. Меню янги, янада аниқроқ функциялар ва ўлчамларга кириш имконини берувчи икки ёки ундан ортиқ даражаларга эга иерархик ҳолда тузилади. Фойдаланувчи ҳар қандай ҳолатда пакетнинг барча функциясига мурожаат қилиши мумкин. Бу ягона тилда, саволлар ва жавоблардан иборат тизим ёрдамида амалга оширилади. Мулоқат хабарни экранга чиқариш ва клавиатурадаги тегишли клавишни босиб бир ёки иккита рамзни киритиш орқали бажарилади. Шундай қилиб дастурлаштириш ва компьтер техникаси соҳасида мутаҳассис бўлмаган фойдаланувчи ШКга кириш имконига эга бўлади.

Муассаса фаолиятида у ёки бу ҳужжатларнинг шаклланишигина эмас, иқтисодий объект ичи маълумотлар оқимининг тақсимланиши ҳам катта аҳамиятга эга. Муассаса меҳнатини автоматлаштириш тизимининг ривожланиши электрон почта, телеконференция, видеотека каби турли электрон алоқа воситаларининг пайдо бўлишига олиб келди.

 

Телекоммуникация тизимлари алоқа йўллари билан туташган ва одамлар гуруҳи ичида бир пайтда ахборот алмашиш учун мўлжалланган техник воситаларни намоён этади. Телеконференцияларнинг икки алоҳида тури – компьютерлашган телеконференциялар ва видеоконференцияларга ажралади. Видеоконференциялар жисмоний жиҳатдан турли жойларда бўлган иштирокчиларга бир-бирини кўриш ва эшитиш имконини берадики, бу ҳол худди бир жойда мавжуд бўлиш тасаввурини уйғотади. Алоқа учун мўлжалланган умумий телефон линиялари ёки тўлақонли телевизион тасвирни таъминловчи коаксиль, оптик толали линиялардан фойдаланилиши мумкин.

Шахсий компьютерлардан кенг фойдаланиш компьютерлашган телеконференцияларнинг ўсишига олиб келади.

Локал тармоқ ҳамкасбларнинг терминалларига, муассасалардаги ихтисослашган маълумотлар базасига ва марказлашган хизматларга (асосий компьютерлар, ахборот файлларга) кириш имконини беради. Локал тармоқ идора коммуникациясини таъминлайди ва катта ахборот оқимларини узатишга қобил. Ҳужжатлар асосан электрон шаклда тарқатилади ва сақланади. Бироқ, қоғоздаги ҳужжат ахборотни намоён этишнинг энг оммавий шакли бўлиб қолмоқда, шу электрон ҳужжатлар охирги фойдаланувчига етиб боргунча қоғоз шаклига киради.

 

Замонавий, маълум маънода, идеал идора бошқарув мутаҳассислари ва идоранинг бошқа ходимлари меҳнатини комплекс автоматлаштиришни таъминлашлари лозим.

Раҳбарлар ва мутаҳассисларнинг зарур ахборотни олиш учун компьютер ва бошқа асбоб-ускуналарга тўғридан-тўғри кириш имконияти пайдо бўлмоқда. Таҳлиллар шуни кўрсатадики, кўп ҳолларда идора ишини  автоматлаштириш анча самарали натижалар бермоқда. АҚШ бошқарув органларида бундай офисларда иш ҳажмининг 37% бажарилади ва унга сарфланаётган вақтни эса 24% га камайтирди.

«Электрон офис» концепциясини амалий жиҳатдан рўёбга чиқариш секин-аста бошқариш усул ва методларини ўзгартиришга, бир қатор ходимлар вазифаларини қайта кўриб чиқишга, меҳнат самарадорлигини оширишга олиб келмоқда. Шу билан бир қаторда қоғоз-ҳужжатлар билан ишловчи ходимларга эҳтиёж камаймоқда, иш вақтидан фойдаланишни, бир-биридан узоқ хоналарда жойлашган ходимларни назорат қилиш имконияти ошмоқда.

Малакали ходимларга бўлган талаблар ҳам ўзгариб бораяпти. Бир томондан юқори малакага эга бўлмаган ходимларнинг бир қисмидан ҳам фойдаланиш имконияти туғилмоқда. Бошқа бир томондан, раҳбарлик лавозимларида тор соҳа-даги мутаҳассислардан фойдаланишдан кенг дунёқарашга эга ва замонавий ахборот технологияларини эгаллаган ходимлардан фойдаланилаяпти. Соф ишлаб чиқариш ва ишлаб чиқариш ҳарактеридаги ахборот  ўртасидаги чегаралар йўқолиб бориб, ахборотни қайта ишлаш ва сақлаш учун умумий ахборот массивлари ва процедураларидан фойдаланилмоқда.

«Информация» ахборот - атамаси лотинча сўз бўлиб, хабардорлик, бирор ходиса ёки бирор киши фаолияти хақида хабарга эга бўлиш маъносини билдиради. Ахборот бошқарув тизимига уни ривожлантириш ва такомиллаштириш мақсадида фаол таъсир этиш учун зарур маълумотлар йиіиндисидан иборатдир. Етарли ва аниқ ахборотга эга бўлмай бошқариш мумкин эмас.

Ишлаб чиқариш ахбороти бошқарувчи ва бошқарилувчи тизимлар ўртасида алоқа усулидир. Бошқарувчи тизим бошқариладиган тизимдан ишлаб чиқариш холати ва унинг хўжалик фаолияти тўғрисида ахборот олади. Бошқарувчи тизим олинган ахборот асосида бошқарилувчи тизим фаолиятига бахо беради, бошқаришни янада такомиллаштириш мақсадида кўрсатма, фармойишлар чиқариб, бошқарилувчи тизимга ижро учун юборади.

Ахборот бошқарув тизимида алохида бўғин бўлиб хисобланади. Унга қатор ўзига хос хусусиятлар мансуб бўлиб, улар ахборот бошқарувининг барча бўғинлари, барча вазифаларини қамраб олишига боғлиқдир. Ахборот - бу бошқарув аппарати фаолиятининг хам дастлабки нуқтаси, хам натижасидир, шунингдек, амалга оширилаётган ҳаракатлар мавжудлиги шарти, мустахкамлаш усулидир. Ахборот хажми ортиши билан бошқарув ахборотининг сифат кўрсаткичларига бўлган талаб хам ортиб боради.

Бошқариш жараёни бошқарув қарорларини қабул қилиш мақсадида ахборот тўплаш, узатиш ва қайта ишлаш, бошқарув буйруқлари кўринишида ахборот бериш ва уни ижрочиларга етказишдан иборат.

Ахборотнинг қуйидаги турлари мавжуд: статистик, оператив, иқтисодий, хисоб, молия, таъминот, кадрлар бўйича, технологик, конструкторлик, маркетинг, ижтмоий ва бошқалар.

Ишлаб чиқаришни бошқаришда иқтисодий ахборот алоҳида ўрин эгаллайди, чунки у кишиларнинг моддий бойликларни ишлаб чиқариш, тақсимлаш, айирбошлаш ва истеъмол қилиш жараёнидаги мносабатларини акс эттиради. Шу билан бирга фан-техника тараққиёти асосида ишлаб чиқариш ривожланишини акс эттирувчи илмий-техникавий ахборот ахамиятини ҳам таъкидлаб ўтиш лозим.

Келиб чиқиш манбаасига боілиқ равишда ахборот ташқи ва ички ахборот турларига бўлинади. Ташқи ахборот ташқи мухитдан олинадиган хабарлардан иборат бўлади. Булар жумласига юқори ташкилотлар фармойишлари, режа топшириқлари, маҳсулотни сотиш шартлари хақида ахборотлар киради. Ички ахборот корхона ёки унинг бошқарув бўіинида шаклланиб, истеъмол қилинади. Корхона миқёсида улар жумласига цехлар томонидан режанинг бажарилиши, моддий-техникавий таъминот, махсулот таннархи, кадрлар, меҳнат унумдорлиги хақида ахборотлар киритилиши мумкин.

Йўналиши бўйича ахборот - бошланіич ва бошқарувчи (раҳбарлик) ахбороти турларига бўлинади. Раҳбарлик ахбороти бошланіич ахборотни қайта ишлаш асосида қарор қабул қилиш натижасидир. Бошланіич ахборот доимо бошқарув тизимининг қуйи даражасидан юқорироқ даражага қараб ҳаракат қилади, раҳбарлик ахбороти эса тескари йўналишда ҳаракатланади.

Ахборот вақт ўтиши билан турли аҳамият касб этади. Барқарорлик даражаси бўйича уни барқарор шартли-барқарор, ўзгарувчан турларга бўлиш мумкин. Барқарор ахборот узоқ муддат давомида ўз ахамиятини ўзгартирмайди (корхона, унинг бўлинмалари номи, махсулот тури). Шартли-барқарор ахборот ахамияти маълум муддат давомида сақланиб туради. Корхона миқёсида бундай ахборотга турли меёр ва меёрий хужжатларни (моддий, меҳнат сарфи, тарифлар меёрлари)ни киритиш мумкин. Ахборотнинг бундай тури корхона бўйича умумий ахборотнинг 35%дан кўпини ташкил этади. Ўзгарувчан ахборот бошқарув объекти фаолияти ва унга мос ҳолда бошқарув жараёнлари ўзгарувчанлигини акс эттириб, қарор қабул қилиш учун тез қайта ишлашни талаб этади.

Бошқарув фаолиятида шунингдек, бошланіич ахборотни қайта ишлаш натижасида олинган ҳосила (иккиламчи) ахборотдан ҳам фойдаланилади.

Ахборотни рўйхатга олиш ва сақлаш мақсадида уни сақловчи турли воситалар инсон хотираси, хужжат, перфорация карталари, магнит ленталари, барабан диск, электр импульслар комбинациясидан фойдаланилади.

Ахборот йиіиндиси бошқарувнинг ахборот тизимини ташкил этиб, у бошқарув жараёнини ахборот билан таъминлаш шаклида намоён бўлади. Ахборот тўіри, аниқ, ўз навбатида, объектив. Мазмунли ва қарорларни қабул қилиш учун тушунарли бўлиши керак. Ахборот хажми жихатидан кичик, мазмунжиҳатидан чуқур, унинг матни тушунарли ва содда бўлиши лозим. Корхонани ахборот билан тўіри алоқалар кўринишидаги турли-туман ахборот оқимлари воситасида таъминланиб, улар аниқ ишлаб чиқариш вазифасини хал этиш имконини беради.

Замонавий йирик корхоналарда ахборот хажми миллион хужжат сатри гача етади., бу ўринда барча ахборот тез қайта ишланиши зарурлигини ҳам инобатга олиш зарур. Масалан, Тошкент авиация заводида кундалик бирламчи ахборот миллион кўрсаткични ташкил этади. Бундай шароитда ахборот билан ишлашни ташкил этиш бўйича қуйидаги қатор муаммоларни хал этиш лозим бўлади:

1) мақбул ахборот тизимини ишлаб чиқиши;

2) ахборот ақимларини шакллантириш усулларини ишлаб чиқиш;

3) ахборот қабул қилиш ва юборишнинг мақбул усулларини танлаш;

4) ахборотни сақлаш ва излашни ташкил этиш;

5) ахборотни қайта ишлаш жараёнини механизациялаш ва автоматлаштириш.

Бу йўналишда олиб бориладиган барча ишлар ахборотни йиіиш ва қайта ишлашнинг ягона умумдавлат тизимини яратишни таъминлаши зарур. Ахборотлар йиіиндиси бошқарувнинг ахборот тизимини ташкил этади. Ахборот тизими - хужжатлар ахборот оқимлари, алоқа каналлари ва бошқарув объектининг техникавий воситаларини қамраб олувчи мураккаб ахборот мажмуидир. Бошқарув объектининг қандайдир бир қисми бўйича ахборот йиіиндиси кичик тизимни ташкил этади. Мақбул ахборот тизимини ташкил этиш бошқарувнинг у ёки бу ташкилий тизимини лойиҳалаштириш ва унинг самарали фаолият юритишининг муҳим шартларидан бўлиб хисобланади.

Ахборот тизимлари оддий ва мураккаб тизим бўлиши мумкин. Оддий ахборот тизими уни қайта ишлашни талаб этмайди, ахборот манбаасидан у истеъмол қилиниш жойигача етказишда ўзгариш юз бермайди. Бундай ахборот телефон ёки бошқа хабар бериш воситалари ёрдамида бир марта берилувчи хабар сифатида етказилади. Мураккаб ахборот тизимлари ахборотни қайта ишлашнинг механизациялаштириш ва автоматлаштириш даражаси бўйича турларга ажратилади. Биринчи гурухга қўлда ёки энг оддий механизмлар ёрдамида қайта ишланувчи ахборот тизимлари киради.. Иккинчи гурухга ахборотни тўплаш, қабул қилиш ва қайта ишлашда механизация кенг қўлланиладиган ахборот тизимлари киради. Учинчи гурухга маълумотларни комплекс механизация воситаси билан бирга автоматлаштириш элементларини қўллаб қайта ишлаш ва тўплаш қўлланилган ахборот тизимлари киради.

Ахборот қабул қилиш, узатиш ва қайта ишлаш цикли автоматлаштирилган ахборот тизими тўртинчи гурухни ташкил этади.

Ахборотни қайта ишлашда ЭҲМлар қўлланиладиган бошқарув тизимлари автоматлаштирилган бошқарув тизими (АБТ) номини олган. АБТ қуйидаги вазифаларни бажаради:

–  ахборот қабул қилиш;

–  ахборотни қайта ишлаш;

–  ахборотни сақлаш, йиіиш;

–  бошқарув ташкилотига ахборот бериш;

–  ижрочиларга буйруқ узатиш.

Иліор ахборот тизимини лойхалаштириш жараёни қуйидаги вазифаларни амалга оширишга асосланиши лозим:

–  корхонада мавжуд ахборот тизимини тахлил қилиш, ахборотнинг асосий йўналишларини ўрганиш;

–  ахборот тизимининг иқтисодий-моделини ишлаб чиқиши; зарур ахборот хажми ва мазмунини аниқлаш;

–  ахборот тўплаш ва қайта ишлаш учун техникавий воситаларни аниқлаш;

–  ахборотни қайта ишлаш технологиясини яратиш;

–  ахборот вужудга келиши ва фойдаланиш даврийлигини белгилаш;

–  корхонада қўлланиладиган ахборот учун шифрлар тизимини яратиш;

–  ахборотни узатиш ва қайта ишлашни автоматлаштириш ва механизациялаштириш қулай бўлиши учун стандарт маълумотларни лойиҳалаштириш;

–  лойиҳалаштириш жараёнида олинган барча материалларни тартибга солиш ва расмийлаштириш.

Бозор шароитида ишлаб чиқариш ахборот тизимларини улар ривожланиши ва лойиҳалаштиришга тизимий ёндашиш асосида комплекс ташкил этишни талаб этади. Бу талабларга маълумотларни қайта ишлашнинг интеграцион тизими жавоб беради. Уни турли даражадаги замонавий хисоб машиналари, ЭҲМ, инсон машина тизимини ҳар томонлама қўллаш асосида лойиҳалаштириш мумкин.

 

Бошқарув техникаси тушунчаси ва классификацияси.

 

Бошқарув техникаси - бу ақлий меҳнат техникаси, бошқарув тизимида ахборотни қайта ишлаш техникаси, бошқарув тизимида ахборотни қайта ишлаш техникаси. Техника воситалари қанчалик такомиллашган бўлса бошқарув технологияси, бошқарув мехнатини ташкил этиш ва бутун бошқарув жараёни шунчалик самарали бўлади. Оргтехника воситаларига жуда турли-туман ускуна ва қуроллар (оддий қурол ва восита, ахборот олиш ва қайта ишлаш, кўчириш, кўпайтириш, алоқа воситалари ва ахборот узатиш, хизмат кўрсатиш, хизмат хоналари ускуналари) киради. Бошқарув меҳнати турли оддий қурол ва ускуналардан (қалам, ручка, идора дафтарлари, жадвал, график ва бошқалар) фойдаланишга асосланади.

 

3. Коммуникация

 

Коммуникация - бу ахборот алмашишдир. Ана шу ахборот негизида раҳбар маълумотлар олиб, самарали қарорлар қабул қилади ва ишчи ходимларга етказади.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Раҳбарлик фаолияти самарали ахборот алмашинувни талаб қилади. Агар инсонлар ўзаро ахборот алмашинмаса, улар биргаликда ишлай олмайди ва олдиларига қўйган мақсаднинг шаклланиши, унга эришиши қийин бўлади.

Бошқарув фаолиятида ахборот алмашув муҳим аҳамиятлилиги учун раҳбар ўзининг вақтининг 50% - 90%ни коммуникацияга сарфлайди. Ахборот алмашишнинг сифати бошқарув қарорларига таъсир кўрсатади.

Коммуникациянинг мажлислар, хизмат ёзув-чизувлари, телефон орқали мулоқотлар, хисоботлар, видеотасмалар ва юзма-юз сухбатлар орқали кўпгина муаммоларни хал қилишда ёрдам беради.

Корхона ташқи муҳит билан алоқа боғлашда, турли-туман воситалардан фойдаланади. Мавжуд ҳаридорлар билан улар реклама орқали боғланибгина қолмай, махсулотни бозорга олиб кирадиган бошқа дастурлардан ҳам фойдаланади.

Ахборотлар корхона ичида босқичма-босқич, яъни вестикал коммуникациялар орқали ўтади. Ахборотлар юқори бошқарув органларидан, пастки органларга ўтади. Шунингдек пастки органлардан юқори бошқарув бўлимларига ахборотлар оқими келади. Айнан иккинчи жараён корхоналарда ижобий ўзгаришларга олиб келади.

Корхонада вертикал коммуникациялардан ташқари, горизонтал коммуникациялар ҳам мавжуд. Маълумки корхоналарда турли-хил функционал бўлимлар, цехлар ва бошқа бўлимларнинг мавжудлиги улар орасидаги ахборот оқимининг кераклигини англатади. Масалан, фундаментал технология асосида, корхона турли-хил махсулотлар ишлаб-чиқариши мумкин, шунинг учун ҳам маркетинг булимининг ахборот ахамиятлигини саклаб қолади ва унинг талабларини ўз вақтида қондирилишини таъминлайди

 

 

 

Тест саволлари:

 

1. Бошқарувда жамият аъзоларининг ахборотдан мақсадли фойдаланиш, ахборотни қайта ишлаш ва узатиш, замонавий тeхник-ташкилий воситалардан ва усулларидан фойдаланиш кўникмаларига eга боғлиқ қанада маданиятдeб аталади?

 

A.                 Дeмократик  маданият

B.               Оммавий маданият

C.                 *Ахборот маданияти

D.                 Эстeтик  маданият

 

2. Ҳар кандай ташкилотнинг Бошқарув тузилмаси учта поғонага ажратилади

A.   Коғозли, Электрон, дастакли.

B.    Стратeгик, Опeратив,қоғозли.

C.   *Функционал, Электрон, Опeратив

D.    Стратeгик, функционал, опeратив

 

25-мавзу. Wеb камера,  CD-RОМ, DVD-RОМ ва бошқа қурилмалар билан ишлаш
(4 соат лаборатория иши)

Режа:

1.     Веб камера ва унинг аҳамияти

2.     Skype, Mеyl Agеnt, Google Talk, ICQ дастурлари ва улар орқали мулоқот ўрнатиш

Веб камера ва унинг аҳамияти

Веб камера  алоҳида қурилма бўлиб, у компютер воситасига уланади ва Интернет тармоғи орқали мулоқотларда ишлатилади.

Веб камерадан фойдаланиш ва у орқали мулоқот қилиш учун Интернет тармоғи уланган бўлиши ҳамда ҳар бир фойдаланувчи компютерида веб камера қурилмаси ўрнатилган бўлиши шарт.

Веб камера фойдаланувчиларга жуда ҳам кўп қулайликларни яратиб беради,  яъни суҳбат  жараёнида фойдаланувчилар қаерда жойлашганлигидан қатъий назар бир-бирларини кўриб турадилар. Интернет тармоғи орқали видео мулоқотлар Skayp, MеylAgеnt, GoogleTalk, ICQ дастурлари орқали амалга оширилади.

Skype, MеylAgеnt, GoogleTalk, ICQ дастурлари ва улар орқали мулоқот ўрнатиш.

Скайп дастури. Скайп – бу Интернет орқали компютерлараро сўзлашув алоқасини таъминлаб берувчи тизимдир. Скайп тизими Интернет орқали мобил ва уй телефонларига қўнғироқ қилиш пуллик хизматларини хам кўрсатади. Бундан ташқари скайп тизими ёрдамида чат сифатида матн хабарларини юбориш, видеоқўнғироқларни амалга ошириш ҳамда конферентсалоқани ҳам амалга ошириш мумкин. Видео қўнғироқларни амалга оширишда веб камерадан фойдаланилади.

Маил Агент дастури. Mail.ru Агент - Mail.ru компанияси томонидан ишлаб чиқилган, Интернет орқали тезкор хабарларни алмашиш дастури. Mail.ru дастури тезкор хабарларни алмашишдан ташқари, Интернет орқали телефон қурилмалари ёрдамида сўзлашиш, видеоқўнғироқларни амалга ошириш, текин СМС харабларни жўнатиш ҳамда электрон почтангизга келиб тушган хатлар тўғрисида огоҳлантириш имкониятларини ҳам тақдим этади.

Твиттер оммавий ахборотларни жўнатиш тизими, ундан тўғри фойдаланиш. Интернет тармоғида Блог деган тушунча кўп учрайди. Бу блогда ҳар бир фойдаланувчи ўз фикрини қолдириши ва шу фикрига таҳлилларни олиши мумкин. Твиттер фикр алмашиш учун мўлжалланган кичкина блог ҳисобланади. Кичкина блог дейилишига сабаб белгилар сони 140 тани ташкил этади, яъни сиз 140 тадан ортиқ белгини кирита олмайсиз. Шундан қилиб Твиттер ахборотларни жўнатиш тизими веб сайт орқали матн хабарларни, СМС хабарларни, табрикларни, миннатдорчиликларни ҳамда шунга ўхшаш турли маълумотларни жўнатиш мумкин. Шуни унутманг - сиз жўнатган хабар ёки маълумот барчага Интернет орқали кўринади ва имконли бўлади. Шунинг учун, хабарларни ёзишда ва жўнатишда ахборотлардан фойдаланиш ва ишлаш маданияти қоидаларига риоя қилинг.

Google Talk дастури. Google Talk дастури Google компанияси томнидан ишлаб чиқилган тезкор реал вақт тизимида хабарларни алмашиш дастури ҳисобланади. Google Talk дастури матн кўринишидаги хабарларни алмашиш, ва товушли сўзлашиш имкониятини тақдим этади. Бундан ташқари Google Talk дастури Gmail электрон почта тизимининг хизматчи дастури бўлиб почта қутисини бошқариш вазифасини ҳам бажаради. Google Talk дастуридан фойдаланиш учун албатта Gmail тизимиди электрон почта қутисига эга бўлиш керак.

ICQ- ҳозирги кунда энг оммабоп бўлган интернет мулоқот дастури ҳисобланади. Бу дастурнинг фойдаланувчилар сони 38 млн. дан ошиб кетган. Бу дастурда хар бир фойдаланувчи шахсий рақамига эга бўлади. Қидирувни амалга оширадиган вақтда ҳам ICQ рақамидан фойдаланилади. Фойдаланувчилар Интернетга уланган компютерда ушбу дастурни ишга туширади, шундан сўнг дастур автоматик равишда ICQ хизмати сервери билан боғланади. Боғланиш амалга оширилгандан сўнг хабарлар алмашиш мумкин.

Интернет орқали мулоқот қилиш ва изоҳ қолдириш маданияти. Ахборот сайтлари томонидан таклиф қилинаётган ёки ушбу ахборот сайтидан фойдаланишингиз оқибатида пайдо бўлаётган барча шарҳлар, ўзаро алоқа, таклиф ва фикрлар ахборот сайтининг шахсий мулки ҳисобланади ва булардан ахборот сайти томонидан исталган ерда ва исталган мақсадда дунёнинг исталган ерида сизнинг рухсатингизсиз ҳам фойдаланиш мумкин. Шунинг учун сайтларда ўзингиз тўғрингиздаги маълумотларни киритишда ёки материалларга изоҳлар киритишда эҳтиёт бўлинг. Изоҳлар қолдиришда бировнинг нафсониятига тегадиган маълумотларни, ҳар хил ножўя сўзларни ёзишдан сақланинг. Ахборотдан фойдаланиш маданиятига риоя этинг.

VoIP va SKYPE  
Интернет электрон почта, жонли суҳбат, янгиликлар гуруҳи каби кўплаб янги мулоқат воситаларини таклиф қилади. Булардан ташқари, эски мулоқат усулларидан ҳам фойдаланиш мумкин.Уларга мисол сифатида интернет орқали телефон қўнғироқларини келтириш мумкин. Бунда қўнғироқ қилаётган ва у билан гаплашаётган одамнинг овозлари TCP/IP протоколи ёрдамида пакетларга ажратилади ва интернет орқали узатилади.
Телефон қўнғироқларини интернетда узатадиган бу усул VoIP (Voice over Internet Protocol –intеrnеt orqali ovozni uzatish protokoli) деб аталади.
VoIP дан фойдаланишнинг бир қатор усуллари мавжуд. Энг қулай усуллардан бирида сиз бир компютердан иккинчи компютерга қўнғироқ қилиш мумкин. Бунинг учун телефон аппаратларининг ҳам кераги йўқ. Овозлар компютерларга уланган микрофонлар орқали ёзиб олинади ва компютерга уланган карнайлар тармоқдан қабул қилиб олинган овозларни чиқаради. Бу усулда телефон қўнғироқлари мутлоқо бепулдир. Ягона талаб ўзаро уланган икки компютер бир хил дастурий воситадан фойдаланишлари керак. Бундай дастурлар жуда кўп бўлиб, улар орасида бепул тарқатиладиганлари ҳам талайгина. Интернет орқали қўнғироқ қилишнинг иккинчи усули Skype (скайп) ёки унга ўхшаш тарзда ишлайдиган дастурлардир. Бу усулда компютердан мобил ёки статсионар телефон аппаратларига қўнғироқ қилиш мумкин. Бу усулда қўнғироқ қилинганда овоз сигналлари ё`лнинг асосий қисмини компютер тармоғи орқали босиб ўтади ва ўз ё`лининг охиридагина маҳаллий телефон тармоғи орқали телефонга узатилади. Бунда қўнғироқлар учун пул тўлашга тўг`ри келади, лекин ҳаттоки халқаро қўнғироқлар учун ҳам тўлов бир-икки сентдан ошмайди. VoIP дан компютерлардан ташқарида ҳам фойдаланилади. Масалан, контсерт пайтида фойдаланиладиган симсиз микрофонлар ҳам бу протоколдан фойдаланадилар. VoIP дан кичик ва катта ташкилотларнинг ички телефон тизимларини яратишда ҳам фойдаланилади. Бунда ички қўнғироқлар тўлиқ компютер тармоқлари орқали узатилса, корхонадан ташқарига чиқиб кетадиган ва ташқаридан кириб келадиган қўнғироқлар тармоққа мавжуд телефон тизимларидан келиб тушади. Лекин бу усулда ҳам қўнғироқларнинг нархи бир неча баробар арзон бўлади.

ВоIP
1. VoIP дан фойдаланиб Интернетда телефон қўнғироқларини узатишнинг бир қатор усуллари бор.ВонАге деб аталувчи ВоIP хизмати телефон қўнғироқларини интернет кабели, ДСЛ модеми, маршрутизатор орқали узатиш имконини беради. Бунинг учун дастлаб махсус VoIP телефонини марштрутизатор ёки интернет кабелига уланиши керак.
2. VoIP телефони овоз сигналларини рақамли кўринишга ўтказади ва тезроқ узатиш учун унинг ҳажми камроқ бўлган кўринишда архивлайди. Архивланмаган овоз сигналлари интернет орқали узатиш учун жуда катта бўлиб, уларни реал вақт тартибида етказиб беришнинг иложи деярли йўқ.
3. Рақамланганваархивланганкўринишгаўтказилгановозсигналлари IP пакетларгаажратилади.
4. Бупакетларинтернеторқалибошқапакетларсингари ТCP/IP протоколи ёрдамидаузатилади.
5. Овозпакетлариетказилишикеракбўлгантелефонтармоғигаэнгяқинбўлган IP овозшлюзигаузатилади. IP овозшлюзидаовозпакетларибирлаштирилади, ҳосилбўлганархивдандастлабкирақамлиовозсигналитикланади, ундананалогликўринишдагивателефонтармоғидаузатилаолинадигансигналтиклади, маҳаллийтелефонтармоғигаузатилади.

6. Бу сигнал телефон тармоғи орқали бошқа телефон қўнғироқлари каби узатилади. Бу сигналларни қабул қилган телефон аппаратидан жавобан овоз сигналлари келганда бу жараён такрорланади. Бу сигналлар IP овоз шлюзига узатилади, у ерда бу сигнал рақамли кўринишга ўтказилади, архивланади, пакетларга ажратилади, қўнғироқ қилинган жойдан сигнални қабул қилган IP овоз шлюзига узатилади. Ундан эса сигнал VoIP телефонига узатилади ва уни қўнғироқ қилган одам эшитади.

Skype.

1. Skype шахсий компютерда ишлайдиган клиент дастури бўлиб, у Skype сайтидан юклаб олиниши ва компютерга ўрнатилиши керак. Бу дастур бепул бўлиб, ундан шундай дастур ўрнатилган бошқа компютерга қўнғироқ қилиш ҳам бепулдир. Компютердан оддий телефон аппаратига қўнғироқ қилиш пулли бўлиб, бунда ҳатто халқаро қўнғироқлар нархи ҳам бир сентдан ошмайди.

2. Қўнғироқ қилиш учун компютернинг микрофони ва карнайидан ёки махсус ишлаб чиқилган ва компютернинг УСБ портига уланган микрофон ва карнайдан фойдаланиш мумкин.

3. Skype дастури ишга туширилгач, унга ном ва парол киритилади. Skype юзма-юз ишлайдиган дастур бўлиб, у ўз ишида сервердан фойдаланмайди. Шу сабабли, Skype дастури биринчи марта ишга туширилганда у суперузелга уланади, суперузел Skype дастури ишлаётган оддий шахсий компютердир. Skype дастури ишлаётган ҳар қандай шахсий компютер суперузел бўла олиши мумкин ва буни ҳеч ким пайқамайди ҳам. Суперузелсизнинг компютерингизга суперузеллар ҳақидаги кеш ахборотни: уларнинг IP манзиллари ва фойдаланадиган портлари номерини жўнатади. Бу маълумотлар суперузелларга уланишда керак бўлади ва шахсий компютерга ўрнатилган оператсион тизимнинг регистр файлида сақланади.

4. Суперузел сиз киритган ном ва паролни Skype тармоғининг номлар серверига киритиб, сизни тармоқда қайд қилади.

5. Сиз ўзингиз биладиган ва Skype тармоғида қайд қилинган абонент билан боғланиш учун унинг номини сичқонча билан икки марта чертиш кифоя. Сиз у билан боғланиб, иккалангиз ўз компютерларингизга уланган микрофон ва карнайдан фойдаланган ҳолда гаплаша оласиз.

6. Сиз Skype тармоғида керакли одамларни қидиришингиз мумкин. қидирув ҳақидаги маълумотлар суперузелга жўнатилади. Топилган IP манзил, унинг порти номери ва бошқа мулоқат учун маълумотлар сизга жўнатилади. Бу маълумотлардан фойдаланган ҳолда сиз керакли одамга қўнғироқ қила оласиз.

7. Агар суперузелда сиз қидираётган маълумотлар топилмаса, бу суперузел бошқа суперузелларга мурожаат қилади ва суперузеллар бу маълумотлар топилмагунча бир-бирларига мурожаат қила берадилар.

8. Skype мобил ва статсионар телефонларга ҳам қўнғироқ қилиш имконини беради. Дастлаб қўнғироқ интернет орқали узатилади ва фақат охирги қадамда қўнғироқ симли ёки мобил телефон тармоғи орқали узатилади.

 

CД RОМ - компакт дисклардан маълумотларни ўқиш имконини беради. Бу компакт дисклар ишончлироқ, 650 Мбайт ҳажмдаги маълумотни сақлайди.

          Компакт диск CD-RОМ қурилмага жойланади. CD-RОМ-қурилманииккитуримавжуд; оддийвааҳборотларнёзишучун. Агаршаҳсийкомп`ютерингизгаоддий CD-RОМ-қурулмаўрнатганбўлсангиз, сизфақатгинакомпакт-дискларданқаттиқдиск(винчестр)гааҳборотларнингкўриболишингизмумкин, балкиахборотларнингқаттиқдисквинчесторданкомпакт-дисккаёзиболишингизҳаммумкин. Бунингучункомп`ютерингиздамаҳсусдастурларўрнатилганбўлишшарт.

 

Тест саволлар:

 

1. Биринчи  CD-ROM стандарти қачон ишлаб чиқилган?

А. 1984 йил Sony ва Philipsкомпаниялари томонидан

Б. 1996 йил Миcрософт компанияси томонидан

C.1984 йил Апплe Cомпутeр фирмаси томонидан

Д.* 1996 йил Sony ва Philips компаниялари томонидан

 

2. DVD дисклар одатдақанча ахборот сақлай олади?

А. 700 МБ

 Б. 4,7 Гб

 C. 1 Гб

Д. *500 Мб

 

26-мавзу. PageMaker дастури ва улар билан ишлаш (2 соат лаборатория иши)

 

Режа

1.     Дастурнинг асосий ойнаси ва менюси.

2.     Ҳужжатлар ойнаси.Ҳужжатларни маштаблаш ва тасвирлаш

3.     PageMaker инструментлари

4.     Бошқариш палитраси

5.     Махсуслаштирилган палитралар

 

Кейинги пайтларда турли корхоналарда кичик нашриётлар пайдо бўла бошлади. Кичик нашриёт деганда,  шахсий компьютер базасида, турли тез чоп қилувчи ва бошқа қўшимча қурилмалар орқали босма маҳсулотлари (китоб, ойнома, журнал, брошюралар, проспектлар ва ҳоказо) чиқариш тушунилади.бунда бўлажак босма маҳсулотлари компьютерда тайёрланади, яъни компьютер варақлаш, асл макетлаш ишлари ҳам компьютерда бажарилади.

Ризограф эса асл макет шаклида компьютерда тайёрланган, чоп қилиш учун ишлатилади ва у минутига ўртача 130 саҳифани чоп қилиши мумкин. Ризографларнинг турли хиллари мавжуд. Улар рангли бўлиб, турли чоп қилиш тезлигига эга бўлади. 

Нашриёт соҳасида ишлатиладиган матн муҳаррирлари шу соҳа учун яратилган махсус дастурлар бўлиб, улар кичик нашриётлар ёрдамида газета- журналлар, китоблар, турли реклама маҳсулотлари тайёрлашга мўлжалланган. Кичик нашриёт деганда, шахсий компьютер дастурий техник воситалари ҳамда турли- туман чоп қилувчи ва бошқа қўшимча қурилмалар орқали босма маҳсулотлар тайёрлаш жараёни тушунилади. Бунда бўлажак босма махсулотлар ккда тайёрланиб, бу матнни териш, текшириш ва таҳрирлашдан то макетлашгача бўлган босқичларни ўз ичига олади. Кейинчалик макет лазер принтерда битта асл нусҳада чоп этиб олинади ва ундан сўнг тайёрланган ҳужжатнинг макети ризограф деб номланувчи махсус қурилма ёрдамида кўпайтирилади. Кичик нашриёт булардан ташқари муқоваловчи, брошюраловчи ва кесувчи қурилмалар билан ҳам таъминланган.

Сифатли ва асл макетларни тайёрлаш учун бир қанча турдаги нашриёт тизимларидан фойдаланади. Уларга мисол қилиб Page Maker, Ventura Publisher, Post Script, QuarkXPress, TEX, LATEX нашриёт тизимларини келтиришимиз мумкин.

Шулардан бири ва кенг миқёсда ишлатиладигани Page Maker дастурлар пакети китоблар матнини териш, тахрирлаш, кўриб чиқиш ва чоп қилишда жуда қулай восита ҳисобланади.

Ventura Publisher эса газета- журналлар матнини териш ва чоп этишга мўлжалланган. Унинг ёрдамида матнни саҳифаларга бўлиш, матн бўлакларини зарур жойларга жойлаштириш (Компоновка) ва шунга ўхшаш ушбу соҳада кўплаб ишлатиладиган амалларни тез ва қулай амалга ошириши мумкин.

Турли формулали матнларни (масалан, математика, физика, химия фанларига оид) таёрлашда ТЕХ ва унинг кейинги версиялари бўлган LАТЕХ тахрирловчи дастурлардан кенг миқёсда фойдаланилади.

 Page Maker дастури Page Maker Aldus Corporation фирмаси томонидан яратилган кенг имкониятли ва қулай дастурдир. Унинг ишлаши Microsoft Windows операцион системасининг тўлиқ версияси бўлишини талаб қилади. Page Maker дастури файл ва каталоглар билан ишлайди. Файл номи эса .pub кегайтмаси ёрдамида ёзилади. Бошқа каталогга ўтиш учун сичқонча кўрсаткичини тегишли белгига келтириб (вертикал символга) унинг чап тугмаси икки марта босилади. Шундан сўнг рўйхатдан керакли каталог номи танланиб, тугмачани икки марта босиш орқали ишга туширилади. Шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, нашриёт тизимларининг асосий вазифаси нашрни тайёрлашда тез такрорланувчи амалларни иложи борича кўпроқ даражада автоматлаштиришдир. Уларнинг афзаллиги эса нашр саҳифаси ва унинг умумий кўринишини тайёрлашдаги қулайлик ҳамда ўзгартиришлар киритишнинг осонлиги ва вақт тежалишидир. Нашр саҳифасининг умумий кўринишини тайёрлашда хусусий компьютердан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Асл нусха макетини босиб чиқариш учун эса лазерли ёки пост скрипт принтеридан фойдаланиш маъқулдир. Матн ва суратлар компьютер хотирасига олдиндан киритилиши лозим. Нашр асосий элементларини компьютерда сақлашнинг асосий афзаллиги шундаки, матнни тўғридан-тўғри ҳарф териш қурилмасига бериш мумкин, шунда матн билан суратларни мос жойларга қўлда жойлаштиришга эҳтиёж қолмайди.

Page Maker Aldus Corporation фирмаси томонидан яратилган кенг имкониятли, қулай нашриёт системасидир. АҚШ фирмасининг Европа бўлими 1989 йил сентябр ойида Page Maker дастурининг русча вариантини эълон қилди. Page Maker дастурининг ишлаши учун Мicrosoft Office дастурининг тўлиқ версияси бўлиши талаб қилинади. Шахсий компьютернинг операцион системаси билан таниш бўлган фойдаланувчи дискнинг форматлаш, файл нусҳасини ҳосил қилиш, файлни ўчириш, уни босиб чиқариш ёки дастурни ишга тушириш буйруқларини албатта билиши керак. Windows муҳити операцион системанинг қобиғи ҳисобланиб, фойдаланувчи учун операцион системанинг барча имкониятларини унинг буйруқларини ёддан билмасдан туриб ишга туширишга имкон беради.

Page Maker дастури ёрдамида нашр саҳифасини экранда кўриш ва унга чоп қшгангунга қадар тегишли тузатишлар киритиш мумкин, Барча керакли ўзгартиришлар киритилагндан сўнг, асл нусҳа макети ҳарф териш қурилмасига узатилади ёки лазерли принтерда босиб чиқарилади.

Ҳар қандай ҳужжатни нашрга тайёрлашда қуйидаги ишларни бажаришга тўғри келади:

•Тахрирланганқўлёзмаэлементларини охиригача тайёрлаш;

•Керакли сурат, белги ва чизмаларни яратиш ва жойлаштириш;

•Оригинал макет (асл нусҳа) ни тайёрлаш.

Кўрсатилган режани амалга оширишда ва ар бир саҳифанинг умумий кўринишини тайёрлашда Page Maker нашриёт дастури ишлатилиши мумкин. Саҳифани нашрга тайёрлаш учун қўлёзманинг матн ва суратларини қандай тартибда жойлаштириш масаласини ҳал қилиш лозим бўлади. Ана шундан сўнг,  Page Maker дастури ёрдамида асл нусҳа макети тайёрланади. Агарда қўлёзма хажми маълум бўлса, саҳифанинг катта- кичиклигини, суратлар ва чизмалар эгаллайдиган жойларни, ҳар бир саҳифадаги устунлар сонини ва матнинг босиб чиқариш кўринишини аниқлашимиз ва сарлавҳаларни турли кўринишларда кўриб чиқишиимз мумкин. Дастурда 17 хил кўринишда тўғри чизиқ, айлана ва тўғри тўртбурчак белгиларини чизишимиз мумкин.

Page Maker дастури ёрдамида қўлёзмани киритиш, таҳрирлаш, қўлёзмани ўқиб чиқиш, махсус символлар билан ишлаш ва ҳар хил чизмалар чизиш каби амалларни бажариш мумкин.

Page Maker дастури матн муҳарририда юборилган саҳифа рақамлари, колонтитул ва матннинг ўнг чегараси каби форматлаш элементларини қабул қилмайди. Лекин у қуйидагиларни қабул қилади:

•   Шрифтлар(гарнитура ва кегль), интерлиняш, бош ҳарф ва кичик ҳарфлар, қўштирноқ ва тире символларини автоматик равишда мослаштиради;

•   Матн мухаририда ўрнатилган чар чегара ўзгаришсиз қолади. Page Maker дастури матн сатрини устун кенглигида ажратади;

•   Матннинг чап ва ўнг чегаралари Page Maker дастури ўрнатган устунлар чегарасига асосан ҳисобланади. Масалан, матнлар файлида чап чегара 1 дюйм қилиб белгиланган бўлса, у ҳолда Page Maker дастури матнни жойлаштиришда устуннинг чап томониданг 1 дюйм жой қолдиради;

•   Enter ва Return клавишларининг босилиши ҳолати параграфнинг охири деб қабул қилинади;

•   Табуляциянинг    ичкисимволлари    матнни    ёки    жадвалустунларини    текислаш    учун    ишлатилади.    Раgе    Маker дастуридаустуннинг  битта   сатридаги  табуляция символларининг сони йигирматадан ошмаслиги керак.

Сиз ишлатган шрифт ўрнатилган принтерда бўлмаган тақдирда ҳам Page Maker дастури ўша шрифтни эслаб қолади. Матнни чоп қилишда ўша шрифтга   кўриниши   яқин   бўлган   шрифт   ишлатилади.   Кейинчалик   эса принтерни   алмаштириб,   керакли   шрифт  билан   матнни   босиб   чиқариш мумкин.  Матнларни  кўпинча Page Maker дастурининг ўзида форматлаш қулай ҳисобланади.

Баъзи махсус символлар компьютер клавиатурасида бўлмаса сиз уни Page Maker дастурида ёки Windows муҳитидаги матн муҳарририда киритишингиз мумкин. ANSI Windows символлар тўпламидаги ихтиёрий символ Alt клавишасини босиб турган ҳолда ноль рақамини ва ANSI символининг кодини киритиш орқали амалга оширилади. Махсус символларга савдо маркасининг белигси, муаллифлик хуқуқи белгиси, боблар ва параграфларни белгилаш символлари, очилган ва ёпилган қўштирноқлар, полиграфик тире ва миллий алифбонинг ўзига хос махсус белгилари киради. Агар ишлатилаётган матн мухаририда бу белгилар бўлмаса, уларга жой ташлаб кетишингиз ва оригинал макетни тайёрлаган пайтда уларни Page Maker дастурида киритишингиз мумкин.

 

PAGE MAKER программасини ишга тушириш

 

Бунинг учун WINDOWS системасида иш столида сичқонча ёрдамида Пуск тугмасига босилади, программалар рўйҳатидан Adobe бўлимига тегишли PageMaker номи танланади.

 

 PageMaker программасини асосий меню орқали ишга тушириш.

PageMaker (PM) программаси ишга тушгач, янги ҳужжат тайёрлашга киришамиз. Бунинг учун File (файл) менюсини очиб, ундаги New (Новўй -янги) буйруғини танлаймиз. Экранда Document Setup (ҳужжат параметрлари) мулоқот ойнаси пайдо бўлади.

«Ҳужжат параметрлари» мулоқот ойнаси.

Бу ойна элементлари ёрдамида ҳужжат саҳифаларининг сони, ўлчамининг қийматлари киритилади. Target Printerresolution (Разрешение - босиб чиқарувчи қурилма қобилияти) параметри ёрдамида босиб чиқарувчи қурилманинг турига қараб, керакли қиймат ўрнатилади: агар бу иш суратли териш автоматида бажарилса, қиймати 2450 бўлиши мумкин, агар лазерли принтер бўлса, қиймати 300 ёки 600 бўлиши мумкин. Босиб чиқарувчи қурилма турини нашр қилинадиган саҳифани тайёрлашдан олдин аниқлаш мақсадга мувофиқдир. Бу ишни Doсument Setup(Параметры документа-Ҳужжат параметрлари) мулоқот ойнасидаги Compose toprinter (принтер учун тайёрлаш) рўйхати ёрдамида бажарамиз. Айрим ҳолларда бундай қурилма лазерли принтер бўлиши мумкин. Лекин кўп ҳолларда юқори сифатли сурат терувчи автоматдан фойдаланилади. Босиб чиқарувчи қурилмани олдиндан аниқлаш РМ программаси учун керакли шрифт гарнитуралари ва ранглар ҳақида маълумот беради. Агар қурилма тури иш давомида ўзгартирилса, наш қилинаётган саҳифанинг умумий кўриниши ўзгариб кетиши мумкин. Мулоқот ойнасида ҳамма параметрларни ўрнатиб бўлгач OK тугмасида сичқонча тугмасини битта босилади. Экранда тоза саҳифа кўриниши пайдо бўлади.

Янги ҳужжатнинг тоза саҳифаси.

 

Саҳифага керакли маълумотлар ёзилганидан сўнг, уни хотирада сақлаш керак. Бунинг учун File менюсининг Save (Сохранить-сақлаш) ёки Save as (Сохранить как...-қайси кўринишда сақлаш...) буйруғини танланади, ёки Ctrl-S тугмаларини босилади. Янги ҳужжатни сақланмоқчи бўлинса экранда мулоқот ойнаси очилади. Ҳужжат сақланадиган файл номини киритиб, мулоқот ойнасини ёпиш мумкин. Агар ҳужжатнинг муқобил(альтернатив) вариантини бошқа ном билан сақланмоқчи бўлса, Save as (Сохранить как...-қайси кўринишда сақлаш...) буйруғини танлаш керак.

Хотирадаги ҳужжатни ўқиш. Хотирада сақланган ҳужжатни экранга чиқариш учун File (файл) менюсининг Open (Открыть-очиш) буйруғидан фойдаланамиз. File (файл) менюсининг Recent Publications (Последние публикации-охирги нашрлар) буйруғи ёрдамида хотирадаги охирги 8та нашрдан бирортасини очишимиз мумкин. Ҳужжат билан ишлашни тугатгандан сўнг уни ёпиш учун File менюсининг Close (Закрыть-ёпиш) буйруғидан фойдаланамиз.

Ҳужжат бўйлаб сурилиш. Page Maker программасида ҳужжат саҳифалари бўйлаб сурилишнинг уч хил усули бор. Керакли саҳифа номерини кўрсатиб ўтиш учун Goto Page (Саҳифага ўтиш) буйруғидан фойдаланамиз. Экранда пайдо бўлган мулоқот ойнасида керакли саҳифа номери киритилади. Шаблон-саҳифага ўтиш учун эса Layout (макет) менюсининг Goto Page (Саҳифага ўтиш) буйруғини танлаш ёки Ctrl-/ клавишларини босиш мумкин. Ҳужжат саҳифаларини кетма-кет кўриш учун Goto Page (Саҳифага ўтиш) буйруғини танлаш вақтида Shift тугмасини босиб туриш керак. Page Maker кетма-кет 1-саҳифадан бошлаб ҳужжат саҳифаларини кўрсата бошлайди. Кўрсатишни тўхтатиш учун сичқонча тугмасини босиш кифоя.

Кейинги саҳифага ўтишнинг энг содда усули F12 тугмасини босишдир. F11 босилса, битта аввалги саҳифага қайтамиз. Агар кўпроқ сичқончани ишлатиш маъқул кўрилса, ҳужжат саҳифалари бўйлаб сурилишнинг яна бир усули бор. Ҳужжат ойнасининг чап томондаги қуйи бурчагида саҳифа кўринишидаги пиктограммалар жойлашган. Чап томондаги пиктограммалар шаблон-саҳифаларга мос келади. Ўнгроқдаги пиктограммалар эса ҳужжат саҳифаларига мос келади.

Саҳифани акслантириш масштабини ўзгартириш.

Компьютер экранида саҳифа кўринишини катталаштириш учун меню буйруқларидан, клавиатурадан ва сичқончадан фойдаланиш мумкин.

Менюнинг Layout (макет) пунктидаги View (кўриш) пунктининг қисм менюсини очилади ва керакли ўлчовни танланади. Агар танлаш вақтида Alt тугмасини босиб турилса, танланган масштаб ўлчови ҳужжатнинг ҳамма саҳифалари учун ўринли бўлади. Масштабни ўзгартиришнинг энг қулай усулларидан бири сичқонча ёрдамида ўзгартиришдир. Сичқонча ўнг тугмаси бир марта босилса, саҳифа табиий кўринишда (100%) аксланади (в натуральную величину). Агар Shift билан бирга ўнг тугма босилса, 200% ли акслантириш ўрнатилади. Агар экранда катталаштирилган режим ўрнатилган бўлса, ўнг тугмани босиб Fil in Window (тўлиқ саҳифа) режимига ўтилади. Агар Ctrl-пробел тугмалари биргаликда босилса, сичқонча кўрсаткичи ўртасида «-» белгили лупа кўринишини олади. Лупали кўрсаткич билан сичқонча тугмаси ҳар гал босилганда акслантириш масштаби катталашаверади. Кичиклаштириб кўрсатиш учун эса Alt-Ctrl-пробел тугмалари биргаликда босилади. Бу ҳолда сичқонча кўрсаткичи «-» белгили лупа кўринишига ўтади.

Саҳифанинг қандайдир бир бўлагини катталаштириш учун уни катталаштириш рамкасига жойлаштириш керак. Бунинг учун сичқончанинг «-» ли лупа кўрсаткичини ажратиладиган текст қисмида диагонал бўйича йўналтириш керак. Сичқонча тугмасини қўйиб юборсак, рамка ичидаги текст катталашади. Шу усулда 800% гача катталаштириш мумкин.

Асбоблар панелидаги «Лупа» дан ҳам фойдаланиш мумкин. «Лупа» да сичқонча тугмаси икки марта босилса, саҳифани 100% ли масштабда акслантириш режими ўрнатилади. Агар шу вақтда Alt тугмасини босиб турсак Fit in Window (Тўлиқ саҳифа) кўринишида акслантириш режими ўрнатилади.

Йўналтирувчи чизиқлар ва координата линейкаларини акслантириш. Бунинг учун Layout (Макет) менюсининг Guides and Rulers (Направляюҳие и линейка-Йўналтирувчи чизиқлар ва линейка) буйруғини танлаш керак. Линейкадаги бирликлар системасини File(файл) менюсидаги Preferences (Установки) буйруғи ёрдамида ўрнатиш мумкин.

          Шаблон-саҳифалар. Page Maker 6.0 ўз ичида бир нечта шаблон-саҳифалардан фойдаланади. Шаблон-саҳифаларда ҳужжатнинг ҳамма саҳифалари учун умумий бўлган элементлар олдиндан ўрнатилган бўлади. Шаблон-саҳифага ўтиш учун қуйи чап бурчакдаги шаблон-саҳифа пиктограммасида сичқонча тугмасини босиш керак.

Шаблон-саҳифанинг кўриниши

 

Йиғиш (монтаж) столида ҳужжатларни сақлаш. Page Мaker программасидаги (монтаж) йиғиш столини кўриш Layout (Макет) менюсидаги View (кўриш) пункти қисм менюсининг Entire Pasteboard (Монтаж столи) буйруғи ёрдамида бажарилади. Монтаж столи- Pasteboard даги расм, мақола, текст қисмларини ҳужжатнинг турли саҳифаларида ишлатиш мумкин. Шунинг учун ҳам ҳужжатда қайта-қайта ишлатиладиган стандарт объектларни монтаж столида сақлаш қулайдир.

  Асбоблар панели (Toolbox).Асбоблар панелини экранга чиқариш учун Window менюсининг Toolbox буйруғини ишга туширамиз.

Асбоблар панелининг кўриниши

 

Асбоблар панелидаги бирор асбобда сичқонча тугмасини икки марта босилса, аввалги ишлатилаётган асбоб инкор қилиниб, экранда янгисига тегишли мулоқот ойнаси очилади.

«Текст» асбоби билан ишлаш. «Текст» асбоби асбоблар панелида жойлашган   кўринишидаги тугмачадир. Асбоблар панели экранда кўринмаса, уни очиш учун Window(Ойна) менюсидаги Toolbox(Асбоблар панели) буйруғини ишга тушириш керак.

Текстни форматлаш – бу символларни ва абзацларни форматлашдир. Текстни форматлаш учун аввал форматланадиган текст қисмини ажратиш керак.

Текст қисмини ажратиш учун, текст бўйлаб I-курсорни силжитиб битта символдан тортиб текстнинг ҳаммасигача ажратиш мумкин.

Текстни ажратишнинг яна бир усули бор. Бунинг учун «Текст» асбобини танлаймиз ва ажратиладиган текст қисмининг бошида сичқонча тугмасини босамиз, Shift тугмасини босиб турган ҳолда ажратилиши керак бўлган бўлакнинг охирида ҳам сичқонча тугмасини босамиз. Керакли текст қисми ажралиб қолади. Shift тугмасини босиб турган ҳолда курсорни йўналтирувчи тугмалардан бирини босиб ҳам текст қисмини ажратиш мумкин.

Сўзни ажратиш учун шу сўз устида «Текст» асбоби билан сичқонча тугмаси икки марта босилади.

Абзацни ажратиш учун абзац устида «Текст» асбоби билан сичқонча тугмаси 3 марта босилади

Символлар кетма-кетлигини ажратиш учун сичқонча кўрсаткичини белгиланган нуқтадан керакли жойгача Shift тугмасини босиб туриб сурилади.

Катта ҳажмдаги текстни ажратиш учун Edit (Правка-Таҳрирлаш) менюсининг Select All (Выделить все- Ҳаммасини Ажратиш) буйру`идан фойдаланиш мумкин. Ctrl-A тугмалар комбинацияси эса шу операцияни тезроқ бажаради.

          Символларни форматлаш. Матн муҳаррирларида ишлатиладиган шрифтларнинг турлари кўп. Улар шрифт гарнитуралари деб аталади ва ҳар бир гарнитуранинг номи бор.

Page maker программасида символларни форматлаш вақтида шрифт гарнитурасининг номини, шрифтнинг катталиги - кеглни, сатрлар орасидаги масофа – интерлиньяжни ва символларнинг ёзилиши турларини, символлар кенглигини ўрнатиш ва символлар орасидаги масофани кернинг ва трекинг ёрдамида ўзгартиришимиз мумкин.

Абзацларни форматлаш. Абзацни форматлаш атрибутларини ўрнатиш учун Paragraph Specification (Абзац параметрлари) мулоқот ойнасидан фойдаланамиз. Мулоқот ойнасини очиш учун Type (Текст) менюсининг Paragraph (Абзац) буйру`ини ишга туширамиз ёки Ctrl-M тугмалар комбинациясидан фойдаланамиз.

Меню ёрдамида абзацни форматлаш учун Type(Текст) менюсининг Alignment(Выключка) қисм менюсидан фойдаланамиз.

Type менюсининг Alignment қисм менюси.

 

Бошқарувчи палитра ёрдамида абзацни форматлаш энг тез усул ҳисобланади. Абзацни форматлаш тугмалари абзац охири белгиси бор тугмадан ўнгда жойлашгандир. Абзацни форматлаш вақтида абзац чегараларини ўрнатишимиз ва ўзгартиришимиз, абзац стилини ўзгартиришимиз, абзацнинг биринчи сатр сурилиши (отступ)ни белгилашимиз ва санаб ўтилувчи рўйхатларни форматлашимиз мумкин.

Абзац режимидаги бошқарувчи палитра.

Page Maker воситалари ёрдамида расм чизиш.

Тўғри чизиқ ва геометрик фигураларни чизиш.

Page Maker программасида бирор шакл чизиш учун асбоблар панелидан керакли асбобни танлаш кифоя.

Бу асбобларни танлаш учун қуйидаги тугмалар комбинациясидан фойдаланиш мумкин.

 

  Тўғри тўртбурчак ва эллипс чизиш вақтида Shift тугмаси босиб турилса, квадрат ва айлана чизилади. Тўғри тўртбурчак чизилганда, унинг бурчакларини юмалоқлаш мумкин. Бунинг учун Element (Элемент) менюсининг Rounded Corners (Юмалоқланган бурчаклар) буйруғидан фойдаланамиз.

 

Юмалоқланган бурчаклар мулоқот ойнаси.

 

 

 

 

 

 

 

Кўпбурчак мулоқот ойнаси.

Кўпбурчак чизиш учун унинг томонлари сони ва бурчакларининг чуқурлигини процентларда кўрсатиш керак. Бунинг учун Element (Элемент) менюсининг Polygon Setting (Кўпбурчак) буйруғини танлаш вақтида очиладиган мулоқот ойнасидан фойдаланамиз. Кўпбурчак томонларининг сони 3 дан 100 гача бўлиши мумкин.

Чизилган объектнинг жойини ёки ўлчамини ўзгартириш учун «Стрелка» асбобидан фойдаланамиз. Агар объектни кўчириш вақтида Shift тугмасини босиб турсак, объект фақат горизонталига ёки вертикалига сурилади. Объектнинг ўлчамини ўзгартириш учун уни чегаралаб турган рамканинг бурчакларида ва томонларининг ўртасида жойлашган чегараловчи нуқталардан фойдаланамиз. Томонлар ўртасидаги чегараловчи нуқталарни суриб, объектнинг баландлиги ёки кенглигини ўзгартирамиз. Бурчаклардаги чегараловчи нуқталарни суриб, бир вақтда унинг кенглиги ва баландлигини ўзгартирамиз. Чегараловчи нуқталарда сичқонча кўрсаткичи икки томонлама стрелка кўринишини олади.

Чизиқнинг қалинлиги 0 дан 800 пунктгача берилади. Чизиқларнинг бир неча хил типлари бор: узлуксиз, штрихли, пунктир ва ҳ.к. Чизиқнинг қалинлиги ва типини ўзгартириш учун менюсининг Line (Чизиқ) буйруғидан фойдаланамиз.

 

Тўғри чизиқ типлари

Бирор геометрик шаклнинг ичини тўлдириш (безаш) учун Element (элемент) менюсининг буйруғидан фойдаланамиз. Fill (фон) буйруғининг қисм менюсида шакл ичини тўлдириш учун штрихлашнинг бир неча хил кўринишлари берилган.

Саҳифага тайёр график шакл жойлаштириш учун File (файл) менюсининг буйруғидан фойдаланамиз. Очилган мулоқот ойнасидан керакли график файл номини танлаймиз. Агар саҳифадаги расмни бошқасига алмаштирмоқчи бўлсак,аввал расмни ажратиб олиш керак, ундан сўнг Place (жойлаштириш) мулоқот ойнасини очиб, янги расмли файлни танлаш керак.

Саҳифадаги расмни таҳрирлаш учун, аввал расм ажратилади ва Edit (таҳрирлаш) менюсининг Edit Original (оригинални таҳрирлаш) буйруғидан фойдаланилади. Экранда расм қайси программада тайёрланган бўлса, шу программа ойнасида пайдо бўлади. Расмга керакли ўзгартиришларни киритиб, хотирада сақланади ва программа ойнаси ёпилади. Page Maker саҳифасида расмнинг эски нусхаси ўрнида ўзгартирилган кўриниши пайдо бўлади.

Оригнал - макектни босиб чиқариш.Одатда, нашриётларда босиб чиқарувчи қурилма сифатида лазерли принтерлар ишлатилади. Лазерли принтерда бирор нарсани босиб чиқариш учун драйвер программа - компьютер билан принтер орасида маълумот алмашинувини бошқарувчи махсус программали таъминот зарур. Драйвер программалар операцион система таркибига киради ва принтер билан бирга берилган бўлади. WINDOWS 95 системасида керакли принтерни ўрнатиш учун Printers (принтерлар) папкасидаги принтерлар рўйхатини очиш ва принтер номини танлаш керак. Агар сиз POST SCRIPT тилига мослашган принтерни ишлатсангиз, унда TRUE TYPE гарнитураларини POST SCRIPT эгри чизиқларига мослаштирувчи режимни ўрнатишингиз керак. Бунинг учун танланган принтернинг Properties Хусусиятлар) ойнасида Fonts(Шрифтлар) қисмига тегишли ойна очилади. Бу ойнада Always Use True Type Fonts (Доим True Type шрифтларидан фойдаланиш) калити(переключатель) ўрнатилади. Сўнг Send Fonts As (Шрифтни узатиш усуллари) тугмасида сичқонча тугмасини битта босиб, Send True Type Fonts As (True Type шрифтларини узатиш усуллари) рўйҳатидан Outline (Контурлар) сатрини танланади.

Ҳужжатни босиб чиқариш мулоқот ойнаси.

 

Ҳужжатни босиб чиқаришда Print мулоқот ойнасидан фойдаланамиз. Мулоқот ойнасининг ўнг томонида жойлашган тугмаларнинг ҳар бирита мос ўзининг мулоқот ойнаси очилади.

Тест саволлари:

1. Page Maker дастури нима учун мўлжалланган?

А. * нашриёт тизими 

Б. . фото тасвирларни қайта ишлайдиган дастур 

C. жадвалли маълумотларни қайта ишлайдиган дастур 

Д.  интeрнeт хизматини кўрсатувчи дастур

2. Page Maker дастурида файл кeнгайтмасини аниқланг?

А.  doc

Б. * pub

C. wau

Д.xls

 

27-мавзу. Тадқиқот ва лойиҳалашда ахборот технологиялари
(2 соат лаборатория иши)

 

Режа:

1.     Тадқиқот ва лойиҳалаш

2.     Лойиҳалашда ахборот технологиялари

 

Узлуксиз таълим тизими олдига қўйилган давлат талабларига мувофиқ, таълим муассасалари таълим–тарбия жараёнининг самардорлигини ошириш, илм–фаннинг сўнги ютуқларини амалиётга жорий этиш орқали ижодкор, ижтимоий фаол, юксак маънавиятли, касб–ҳунарли, Она Ватанга садоқатли, миллий ва умуминсоний қадриятларни ардоқлайдиган, ижодий ва мустақил фикр юрита оладиган, давлат, жамият ва оила олдида ўз масъулиятини ҳис этадиган баркамол шахсни камолга етказиш каби муҳим вазифаларни амалга оширишни назарда тутади.

Ушбу вазифаларни муваффаққиятли ҳал этиш таълим–тарбия жараёнида ахборот коммуникацион технологияларидан фойдаланишни тақозо этади. Бу эса ўз навбатида ўқитувчининг касбий компетентлигини ривожлантиришни талаб этади.

          Ўқитувчининг касбий компетентлиги уларнинг ўзига ва ўз ишига нисбатан талабчанлиги, ўз ишининг устаси бўлиши, ўз соҳасининг сирларини ҳар томонлама чуқур билиши, ўзини-ўзи ривожлантирувчи ҳамда ўз қобилияти ва имкониятларини тўла ишга сола билиши, таълим муассасаси, оила ва маҳалла ҳамкорлигини йўлга қўя олиши даражалари билан аниқланади.

          Ўқитувчининг касбий компетентлигини ривожлантиришда ахборот коммуникацион технологияларнинг ўрни асосан ўқитувчи ўз ишининг устаси бўлишида, ўзини-ўзи ривожлантиришида керак бўлади. Бугунги кунда дарс жараёнида АКТ дан фойдаланиш давр талаби ҳисобланади. Дарсларда энг ками слайлардан фойдаланиб дарс ўтилганда ҳам дарс самарадорлиги нисбатан 50 фоизга ошади. Бу борада қадимги чин ҳикматларида шундай дейилган: - “Менга айтинг - мен унутаман, менга кўрсатинг - мен эслаб қоламан, менга шуни ўзимда бажартиринг у ҳамиша меники бўлиб қолади”.

          “Биз қандай ўқиймиз? Биз маълумотларни эслаб қоламиз: 10 фоиз ўқиганимизда, 50 фоиз кўрганимизда ва эшитганимизда, 80 фоиз гапириб берганимизда, 90 фоиз гапириб берганимизда ва бажарганимизда”. Демак ўқувчилар ўзлаштиришининг 50 фоизи берилган маълумотни ҳам кўриш ва эшитиш орқали амалга оширилар экан ҳар бир дарс жараёнида АКТдан самарали фойдаланиш мақсадга мувофиқ бўлади ва бу ўз навбатида ўқитувчининг касбий компетентлигини оширишида АКТнинг аҳамиятини кучайтиради. Бу эса ўз навбатида ўқитувчининг касбий компетентлигини ривожлантиришда унинг ахборотлар билан ишлаш функциясини такомиллаштиришни тақозо этади.

 Ахборотлар билан ишлаш функцияси - ўқитувчилар билан ўқувчилар ўртасидаги шахсий ва технологик ахборотлар алмашувини ташкил этади. Унинг асосий хусусияти ўқитувчилар томонидан ўқувчиларнинг фаолиятини мувофиқлаштириш, педагогик жараёнларда шахсга йўналтирилган таъсирни вужудга келтириш асосида уларнинг фаоллигини таъминлаш, ўқувчиларнинг ўз ўқув фаолиятидан ва ташкил этилган педагогик жараёнларда яратилагн шарт-шароитлардан қониқиш ҳосил қилишлари учун уларда қизиқишлар вужудга келтириш билан белгиланиб, бу хусусият ўқитувчиларнинг ўқитиш функциялари билан бир қаторда, ахборотлар ёрдамида ишлаш функциясининг кўрсаткичлари билан боғлиқ бўлади[1].  

          Ўқитувчининг ахборотлар билан ишлаш функциясини такомиллаштириш бевосита у фаолият кўрсатаётган таълим муассасасининг ахборотлар тизими билан таъминланишига ҳам боғлиқ.

Ахборотлар тизими - бу педагогик жараёнларда муҳим педагогик аҳамиятга эга бўлган маълумотларни, ўқитишнинг янги педагогик ва ахборот технологияларини ҳамда педагогик жараёнларни ташкил этиш йўналишидаги барча меъёрий ҳужжатларни, ташкилий янгиликлардан иборат оқимни, замонавий ахборот технологиялари, компьютерлаштириш ва компьютерлар тармоқлари негизида таълим жараёнини ахборот билан таъминлашни ўз ичига олувчи мураккаб тизим ҳисобланади. Ахборотлар тизимида меъёрий ҳужжатлар билан танишиш ва унга амал қилиш ўқитувчининг касбий компетентлигини ривожлантиришда АКТнинг аҳамиятини белгиловчи энг асосий вазифадир.

Бу борада ўқитувчилар касбий компетентлигини оширишда АКТ бўйича Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2002 йил 30 майдаги “Компьютерлаштиришни янада ривожлантириш ва ахборот-коммуникация технологияларни жорий этиш тўғрисида”ги 3080-сонли Фармони, Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 6 июндаги “Компьютерлаштиришни янада ривожлантириш ва ахборот-коммуникация технологияларини жорий этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 200-сонли қарори ҳамда Халқ таълими вазирлигининг 2006 йил 3 августдаги “2006-2007 ўқув йилини “Ахборот-коммуникация технологияларидан фойдаланишда педагог кадрлар салоҳиятини ошириш ўқув йили” деб номлаш тўғрисида”ги буйруғи, 2008 йил 19 сентябрдаги “Халқ таълими тизимидаги муассасаларида компьютер техникасидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш тўғрисида”ги 223-сонли буйруғи, 2011 йил 23 мартдаги “Умумтаълим мактабларида фаолият кўрсатаётган ўқитувчиларнинг замонавий ахборот-коммуникация технологияларидан фойдаланиш бўйича малакасини оширишни ташкил этиш тўғрисида”ги 61-сонли буйруғини билишлари ҳамда ушбу меъёрий ҳужжатларда белгиланган мақсад ва вазифаларни амалга оширишга оид билим, кўникма ва малакалар билан қуролланишни талаб этади.

Юқоридаги фикрлардан келиб чиқиб, шуни таъкидлашимиз мумкинки бугунги кун ўқитувчисининг касбий компетентлигини ривожлантиришда АКТ нинг ўрни ва аҳамиятини “ўқитувчи-ахборот коммуникацион технологиялари-ўқувчи” муносабатларида ҳам кўришимиз мумкин. Бу муносабатлар ўзига хос хусусиятларга эга бўлиб, ўқитувчиларнинг касбий компетентлилигини ривожлантириш жараёнларида педагогик жараён сифатида майдонга чиқади, яъни таълим муассасалари ўқитувчилари ўқитишнинг техникавий воситалардан оқилона фойдаланишни, дарсларда ва йиғилишларда, ўқув семинарларида слайд, электрон дарслик, ўқув-лаборотория машғулотларининг электрон вариантларидан фойдаланишга эришиши айниқса ёш ўқитувчиларда ахборот коммуникацион технологияларга бўлган қизиқишларни ривожланишида ўзининг ижобий самарасини беради.

Таълим муассасасида комьютер техникаси воситаларининг янги авлодларнинг бўлиши ва улардан барча ўқитувчилар фойдаланишни ўрганишлари шунингдек, фойдаланишлари учун зарурий ва етарли шарт-шароитлар ва имкониятларни яратилиши ўқитувчиларда раҳбарга нисбатан бўлган ҳурмат ва эътиборни кучайтиради ҳамда уларнинг компьютер техникаларига бўлган қизиқишини ривожлантириш билан бир қаторда, улардан фойдаланишни ўрганишга ҳамда фойдаланишга ундайди.

Ўқитувчиларда ўз касбий компетентлигини ривожлантиришда ахборот коммуникацион технологиялардан фойдаланиш уларнинг мустақил таълим олишга ижобий мотивларни шакллантиради, яъни уларда таълим олишга, илм-фанга қизиқишни янада ривожлантиради.

Электрон ўқув қўлланма архитектураси компьютерлаштирилган ахборот технологияларини эгаллаш ҳаракатидир. Полиграфик нашрларни нусхалашда, ѐзилган CD-ROM лар ѐки Интернет биргаликдаги зарбасига учради. Бу албатта отсиз сакрашга ўхшайди чунки ҳеч қандай қоғозбозликсиз электрон йўллар орқали нашр қилиш ѐки кўпайтириш имконияти бор.

Тақдим этилган маълумотлар янги шаклда, электрон ўқув қўлланмада тасвирланади. Электрон ўқув қўлланманинг биринчи шакли матн кўринишида ишлаб чиқилди Ҳозирда эса унинг кўриниши мураккаб ҳолга етиб келди. Электрон ўқув қўлланмага ҳозирда матн, овоз, мусиқа, видео ва бошқа интернет тармоғи имкониятлари қўшиб борилмоқда. У телевизион ва радио узатиш имкониятига эга. Мультимедиа ўқувчи ўқитувчиларнинг экран дизайнига бўлган муносабатини камайтирди. Тан олиш керак маълумотлар фойдаланувчиларга янги имкониятлар билан берилмоқда. Шу билан бир қаторда ҳар хил кўринишдаги муаммолар, боғлиқликлар, масалан, фойдаланиш манбалари етишмайдиган махсус билимларни пулга олишларидир. Бу муаммонинг ечимини такрорланмас, энг замонавий электрон ўқув қўлланмалар кўрсатиб берди. Замонавий ахборот технологиялари тараққиѐти стратегияси йўналишни маълумотдан билимга белгилайди. Компьютер дастурлари билимларни ташиш вазифасини бажаради деган фикр, фақат маълумот ѐки унинг шакли, белгиланган бутунлик таъминланади. Дарҳақиқат биринчи электрон ўқув қўлланмада алгоритмлаш амалга оширилиб, муаллиф бутун ўқитишни шакллантиришга эришди. Бу электрон ўқув қўлланма эволюциясига мультимедианинг тараққиѐти сабаб бўлди. Аммо айнан у фойдаланувчилар ахборот ресурсларининг келажагини белгилайди. Энг яхши электрон ўқув қўлланмаларда чуқур маъно, яна методик ва панд -насиҳат даражаси стратегия ва алгоритмига эга.

 

Тест саволлари:

1. Инсон фаолиятининг муҳим йўалишларида олинган билимлардан самарали фойдаланиш учун кўрилган комплeкс чора-тадбирлари қандай жараён дeб аталади?

A.   *Тизимлаштириш жараёни

B.    Ахборотлаштириш жараёни

C.    Компютeрлаштириш жараёни

D.   Ташкиллаштириш жараёни

2. Кўпчилик ишловчиларнинг ахборот, айниқса унинг олий шакли бўлмиш билимларни ишлаб чиқариш, сақлаш, қайта ишлаш ва амалга ошириш билан банд бўлган жамият қандай жамият дeб аталади?

A.              Дeмократик жамият

B.              Очиқ жамият

C.              Компютeрлаштирилган  жамият

D.              *Ахборотлашган жамият

 

28-мавзу. МS Аccеss дастурида маълумотлар базасини ташкил этиш
(2 соат лаборатория иши)

Режа:

1.     МS Аccеss дастурида ишлаш

2.     МS Аccеss дастури иловалари

3.     МS Аccеss дастурида маълумотлар омборини яратиш

 

Microsoft Office кенг таркалган офис ишларини автоматлаштирувчи дастурлар пакетидир. Унинг таркибига кирувчи Access номи дастурлар мажмуаси хозирда МОБТ сифатида кенг урганилмокда ва қўлланилмокда.

МОнинг дастлабки ойнаси соддалиги ва тушинарлилиги билан ажралиб туради. Ундаги олтита илова, дастур ишлайдиган олти объектни тасвирлайди. Булар «Таблицы»(жадваллар), «Запросы»(Сўровлар), «Формы» (Шакллар), «Отчёты» (Хисоботлар), «Макросы» (Макрослар), «Модули» (Модуллар).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Уларнинг хар бири ҳақида кискача тухталиб утамиз:

1. «Таблицы» (Жадваллар)-МО нинг асосий объекти. Унда маълумотлар сақланади.

2. «Запросы» (Сўровлар)-бу объект  маълумотларга ишлов бериш, жумладан, уларни саралаш, ажратиш, бирлаштириш, ўзгартириш каби вазифаларни бажаришга мулжалланган.

3. «Формы» (Шакллар)-бу объект маълумотларни тартибли равишда осон киритиш ёки киритилганларни куриб чикиш имконини беради. Шакл тузилиши бир канча матнли майдонлар, тугмалардан иборат булиши мумкин.

4. «Отчёты» (Хисоботлар)-бу объект ёрдамида сараланган маълумотлар кулай ва кўргазмали равишда когозга чоп этилади.

5. «Макросы» (Макрослар)-макробуйруклардан иборат объект. Мураккаб ва тез-тез мурожат килинадиган амалларни битта макросга гурухлаб, унга ажратилган тугмача белгиланади ва ана шу амалларни бажариш урнига унбу тугмача босилади. Бунда амаллар бажариш тезлиги ошади.

6. «Модули» (Модуллар)- MicrosoftAccess дастурининг имкониятини ошириш мақсадида ички YisualBasic тилида ёзилган дастурларни уз ичига  олувчи объект.

Бундан ташкари, «Страницы» (Сахифалар) номли алохида объект хам мавжуд. Бу объект HTML кодида бажарилган, Web-сахифада жойлаштириладиган ва тармок оркали мижозга узатиладиган алохида объектдир.

 

MICROSOFTACCESSДА МАЪЛУМОТЛАР ОМБОРИНИ ЯРАТИШ

Бирор маълумотлар омборини лойиҳалаш ва яратиш учун MicrosoftAccess дастурини ишга тушириш керак. Бунинг учун WINDOWS ойнасининг масалалар панелидаги «пуск»тугмачаси устига сичқонча курсаткичини олиб бориб чап тугмачасини босамиз ва «Программы» булимига утиб, MicrosoftAccess кисмини танлаб оламиз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Дастур ишга тушгандан кейин куйдаги ойна ҳосил булади.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

МОнинг дастлабки ойнасида юкорида санаб утилган 6та асосий объектларнинг иловаларидан ташкари, яна 3та буйрук тугмачалари мавжуд. Булар? «Открыт» (очиш), «Конструктор» (Тузувчи), «Созат» (Яратиш) тугмачаларидир.

«Открыт» (Очиш) тугмачаси танланган объектни очади, «Конструктор» (Тузувчи) хам танланган объектни очади, лекин у объектнинг тузилмасинигина очиб, унинг мазмунини эмас, балки тузилишини тўғрилаш имконини беради. Агар объект жадвал бўлса, унга янги майдонлар киритиш мумкин. «Создать» (Яратиш) тугмачаси янги объектларни: жадваллар, сўровлар, шакллар ва хисоботларни яратиш учун ишлатилади.

Бирор МОни яратишдан олдин албатта унинг лойиҳасини ишлаб чикиш лозим. Бунинг учун МОнинг тузилмасини аниклаб олиш керак булади. МОнинг яхши тузилмаси талабларга мос келадиган, самарали МОни яратиш учун асос булади.

MSAccessда  МОни яратишнинг икки усули мавжуд. Улардан бири буш базани яратиб, сўнгра унга жадваллар, шакллар, хисоботлар ва бошқа объектларни критишдан иборат. Бу усул анча енгил ва кулай бўлгани билан МОнинг хар бир элементларини алохида аниклашга тўғри келади. Шунинг учун иккинчи усулдан кўпрок фойдаланилади. Унда «Мастер» (уста) ёрдамида барча керакли жадваллар, шакллар ва хисоботларга эга бўлган маълум турдаги МО бирданига яратилади, сўнгра тегишли ўзгартиришларни бажариш мумкин. Бу бошлангич МОни яратишнинг энг содда усулидир.

МОни «Мастер» (Уста)  ёрдамида яратиш.

1.MSAccess ишга туширилгандан кейин пайдо бўлган ойнадан «Запуск мастера» (Устани ишга тушириш) параметрини танлаб, ОК тугмачасини босамиз. Агар МО олдиндан очилган бўлса ёки дастлабки мулокот ойнаси ёпилган бўлса, ускуналар панелидаги «Создать базу данных» (МОни яратиш) тугмачасини босиш керак.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Сичқонча курсаткичини  керакли МОнинг шаблони  (андазаси) устига жойлаштириб, чап тугмачасини икки марта босиш керак.

3.Очилган «Файл новой базы» (Янги база файли) мулокот ойнасидаги «Папка» (Жилд) руйхатидан, яратилаётган МОни  саклаб куймокчи бўлган папкани ташлаш, «Имя файла» (Файл номи) майдонида МОнинг номини киритиш ва «Создать» (Яратиш) тугмачасини босиш керак.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4.Кейинги мулокот ойнасида Уста яратилаётган МО қандай ахборотни саклаши кераклиги ҳақида маълумот чикади. Ушбу мулокот ойнасининг куйи кисмида куйдаги тугмачалар жойлашган:

«Отмена» (Бекор қилиш)-Устанинг ишини тухтатади;

«Назад» (Оркага)-Уста ишида битта олдинги кадамга кайтади;

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

«Далее» (Кейинга)-Уста ишида кейинги кадамга утади;

«Готово» (Тайёр)-Танланган параметрли МОни яратиш устасини ишга туширади. Ушбу тугмачана босишдан олдин Мода сақланадиган ахборот экранга чиқарилади.

5.Ишни давом эттириш учун «Далее» (Кейинги) тугмачаси босилади.

6.Очиладиган мулокот ойнаси иккита руйхатдан иборат булади.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Улардан бири МО жадваллари руйхати, иккинчиси-танланган жадвалнинг майдонлари руйхати. Ушбу руйхатда жадвалга киритилаётган майдонлар белгиланган булади. Одатда деярли барча майдонлар белгиланади (жуда кам ишлатиладиган майдонлардан ташкари). Майдончалар учун байрокча белгисини (v-белгиси) урнатиш ёки олиб тбилан жадвалга майдонларни киритиш ёки киритмаслик мумкин. Шундан сунг «Далее» (Кейинги) тугмачасини босиш керак.

7.Устанинг кейинги кадамида таклиф килинаётган намуналардан экранни жихозлашни танлаб олиш яна «далее» (кейинга) тугмачасини босиш керак.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8.Уста ишининг кейинги босқичида МО учун яратилаётган хисоботлар куринишини аниклаш мумкин.

9.Очилган навбатдаги мулокот ойнаси хисоботга сарлавха қўйиш ва расм белгилаш имконини беради. Улар кейинги барча хисоботларда тегишли жойда пайдо булади. Агар расм керак бўлса «Да» (Ха) ёзувининг олдига байрокча урнатиш керак. Унда «Рисунок» (Расм) тугмачасини ишлатиш мумкин булади. Бу тугмача  босилганда «Выбор рисунка» (расмни танлаш) ойнаси очилади.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

10.Охирги ойнада «Готово» (Тайёр) тугмачасини босиш устани МОни тузиш учун ишга тушириб юборади ва у автоматик равишда юкорида белгиланган параметрли МОни яратади.

МО ни мустакил равишда яратиш

Янги маълумотлар омборини Устанинг ёрдамисиз, мустакил равишда яратиш мумкин. Бунинг учун MSAccess ишга туширилгандан кейин пайдо бўлган ойнадан «Новая база данных» (Янги МО) параметрини танлаб, ОК тугмачасини босамиз. Агар МО олдиндан очилган бўлса ёки ишга тушиш ойнаси ёпик бўлса, ускуналар панелидаги «Создать базу данных» (МОни яратиш) тугмачасини босиш ва сичқонча курсаткичини янги МО белгиси устига олиб бориб, тугмачасини икки марта босиш керак. Шундан сунг «Имя файла»(Файл номи) каторига омбор номини ёзамиз ва «Создать» (Яратиш) тугмачасини босамиз. Натижада буш бўлган МО танасини ҳосил киламиз.

Маълумотлар омборини очиш

МОни очишнинг икки усули мавжуд. Уни Access МОБТни ишга тушириш жараёнида ёки у билан ишлаш жараёнида очиш мумкин.

МОни Access билан ишлаш жараёнида очиш учун «Файл» менюсида «Открыть» (Очиш) буйругини танлаш керак. Шундан сунг очилган ойнадан фойдаланиб куйдаги ишлар бажарилиши керак.

1.Адреслар панелида ёрлик устида сичқонча белгисини жойлаштириб тугмачасини босиш ёки «Папка» (Жилд) майдонида керакли МО жойлашган диск ёки жилдни танлаш.

2.Жилдлар руйхатида керакли жилд устида икки марта сичқонча тугмачасини босиб, МО жойлашган жилдни очиш.

Агар керакли МО топиш имкони булмаса «Сервис» тугмачасини босив ва «Найти» (Топиш) буйругини танлаш керак. «Найти» (Топиш) мулокот ойнасида излаш учун кушимча шартларни киритиш, сўнгра керакли параметр устида сичқонча тугмачасини босиш керак. МОни фақат укиш, яъни тахрирламасдан куриб чикиш учун очганда «Открыть» (Очиш) тугмачаси ёнидаги стрелкали тугмачани босиш керак ва «Открыть для чтения» (Укиш учун очиш) вариантини танлаш лозим. Access МОБТни ишга туширишда экранда мулокот ойнаси пайдо булади. Буни сиз яхши биласиз. Ундаги «Открыть бау данных» (МОни очиш) булимини танлаш ва таклиф этилаётган барча мавжуд Молар руйхатидан керакли МОни сичқонча тугмачасини МОнинг ёзуви ва номи устида босиш билан очиш мумкин.

 

Маълумотлар омборининг объектларини яратиш

 

Бизга маълумки, МОни мустакил равишда яратганда у бош болади. Унинг объектларини фойдаланувчининг узи яратишига тугри келади. Куйида биз МО объектларидан жадваллар, сўровлар, шакллар ва хисоботлар яратишни куриб чикамиз.

Жадваллар яратиш

 

Бўш жадвал яратиш. MicrosoftAccessда буш жадвални яратишнинг тўрт усули

Мавжуд:

-МОни тулалигича яратадиган МОнинг устасини куллаш. Бундай уста янги омборни яратади, холос. Унинг ёрдамида Мога янги жадвалларини, шаклларни ёки хисоботларни кушиб булмайди.

-Жадваллар устаси олдиндан аникланган жадваллардан яратилган жадвал учун майдонни танлаш имконини беради.

-Жадвал холатида маълумотларни бевосита буш жадвалга киритиш.

-Конструктор холатида жадвал макетининг барча параметрларини аниклаш.

Жадвал яратишда ишлатилган усулнингтуридан катъий назар, хар доим жадвал макетини ўзгартириш, масалан, янги майдонлар қўшиш, кийматларини урнатиш ва бошқаларни бажариш учун Конструктор холатини куллаш имконияти мавжуд.

Жадваллар устаси ёрдамида жадвал яратиш

1.МО ойнасига утиш. Бир ойнадан иккинчи ойнага утиш учун F11 тугмачасини босиш керак.

2. «Таблица»(Жадвал) иловасида «Создать» (Яратиш) тугмачасини босиш.

3. «Мастер таблиц» (Жадваллар устаси) элементида сичқонча тугмасини икки марта босиш. Натижада куйдаги ойна ҳосил булади.

4. Жадваллар устидаги мулокот ойнасидаги курсатмаларга риоя қилиш.

Эслатма: керак бўлган холда жадваллар устаси билан иш тугагандан сунг, ҳосилбўлган жадвални Конструктор холати ёрдамида ўзгартириш ёки кенгайтириш мумкин.

 

Жадвалга маълумотларни киритиш йули билан жадвални ҳосил қилиш

 

1.МО ойнасига утиш.

2. «Таблица» (Жадвал) иловасида «Создать» (Яратиш) тугмачасини босиш.

3. «Режим таблицы» (Жадвал холати) элементида сичқонча тугмачасини икки марта босиш. Натижада экран 20 та устун ва 30 та сатрдан иборат буш жадвал ҳосил булади. Алохида курсатма беришмаса, устунлар «Поле1», «Поле2» ва хоказо номларни олади.

4. Хар бир устун номини ўзгартириш учун унинг олдинги номи устида сичқонча тугмачасини икки марта босиш, янги номни уларга куйиладиган барча талабларга риоя килган холда киритиш ва ENTER тугмачасини босиш керак.

5.Агар жадвал 20 тадан ортик устунга эга бўлса, янги устунларни қўшиш мумкин. Бунинг учун янги устун куйилиши керак бўлган жойнинг чап томонидаги устуннинг унг томонида сичқонча тугмасини босиш ва «Вставка» (Қўшиш) менюсида «Столбец» (устун) буйругини танлаш керак.

6.Маълумотларни жадвалга киритиш. Бунда хар бир устунга маълум турдаги маълумотларни киритиш лозим.

7.Барча устунларга маълумотларни киритиб бўлгандан сунг «Сохранить» (Саклаш) тугмачасини босиш керак.

Конструктор холатида жадвални тез яратиш

1.МО ойнасига утиш.

2. «Таблица» (Жадвал) иловасида «Создать» (Яратиш) тугмачасини босиш.

3.Конструктор элементида сичқонча тугмачасини икки марта босиш.

4.Жадвалда ҳар бир майдонни аниклаш.

5.Калит майдонларни аниклаш.

6.Ускуналар панелидаги «Сохранить» (Саклаш) тугмачасини босиш, сўнгра жадвал номини киритиш керак.

Амалиётда дастлабки яратилган жадвалдан ёзувларнинг бир кисмини (маълум мезонлар бўйича) танлаб олиш ва тартиблаш зарурати кўплаб тугилиб туради. Танлаш мезонлари бир катор шартлар мажмуаси билан аникланиши мумкин.

Танлаб олиш сўровлари.Сўровларнинг энг кўп учрайдиган тури бу ташлаб олиш сўровларидир. Унинг мақсади МО маълумотлари орасидан берилган шартларга буйсинадиган маълумотларни танлаб, натижавий жадвални чоп этишдир. Сўровларни яратиш учун Мода махсус сўровлар тили мавжуд. У SQL деб аталади.

1.Омбор учун сўров яратишда МОнинг мулокот ойнасидан «Запросы» (Сўровлар) иловасини танлаш, сўнгра «Создать» (Яратиш) тугмачасини босиш керак. Натижада куйдаги ойна очилади.

2.Очилган «Новый запрос» (Янги сўров) мулокот ойнасида «Конструктор» булимини танлаш билан сўровни кулда ишлаш холатида яратиш усули белгиланади.

3. «Конструктор» холатида сўровни яратиш, Модан мана шу сўров асосини ташкил этадиган жадвалларни танлашдан бошланади.

4. Жадвални танлаш «Добавление таблицы» (Жадвални қўшиш) мулокот ойнасида бажарилади. Унда Модаги барча жадваллар руйхати акс эттирилган булади.

5.Танланган жадваллар сўров бланкасининг юкори кисмига ёзиб куйилади. Бунинг учун жадваллар танлаб олингандан сунг «Добавить» (Қўшиш) тугмачаси босилади.

6. «Добавление таблицы» (Жадвални қўшиш) ойнасида учта илова «таблицы» (жадваллар), «запросы» (Жадваллар ва сўровлар) борлигига эътибор бериш керак.

7.Намуна бўйичасўров бланкаси иккита панелга эга. Юкори панелда сўровга асос буладиган жадваллар майдонларининг руйхати  жойлашади.

8. Куйи панель сатри сўров тузилмасини, яъни сўров натижасида олинган маълумотлар жойлашадиган натижавий жадвал тузилмасини аниклайди.

9. Куйи панелдаги «Поле» (Майдон) сатри бланкининг юкори кисмидаги майдонлар номини олиб утиш билан тулдирилади.

10. «Имя» (номи) сатри майдонлар олиб утиладиганда автоматик равишда тулдирилади.

11.Агар  «Сортировка» (Саралаш) сатрида сичқонча тугмачаси босилса, саралаш турларини курсатувчи руйхатни очадиган тугмача пайдо булади.

12. «Условие отбора» (Танлаш шарти) сатрида натижавий жадвалга кититиш учун ёзувларга куйиладиган мезон (шарт) ёзилади. Хар бир майдон учун узининг танлаш шарти булиши мумкин.

13. Сўровни ишга тушириш «Вид» (Куриниш) тугмачасини босиш оркали бажарилади. Унда натижавий жадвал ҳосил булади.

14. Натижавий жадвалдан чикиш ва намуна бўйича сурув бланкасида янги сурувни яратишга қайтиш учун «Вид» (Куриниш) тугмачасини такроран босиш керак. Ўзгартиришсўровлари   танлаб  олиш  сўровларининг  барча   турлари  вақтинчалик   натижавий   жадвалларни  ҳосилқилади  Бунда  базадаги  жадваллар  ўзгаришсиз   қоладишунга  карамасдан  МОни  яратувчилари  учун сўровларнинг  махсус  гурухи  мавжудки, улар ўзгартириш  сўровлари дейилади. Ўзгартириш сўровлари -бу  бир  амални  бажариш  билан  бир  нечта  сўровларга  ўзгартириш  киритадиган  сўровдир  Унинг  4тури  мавжуд:  йукотиш  янгилаш  ёзувлар қўшиш  ва  жадвал  яратиш  сўровлари 

Йукотиш сўровлари бир ёкибир неча жадвалдан ёзувлар гурухини йўқотади. Йўқотиш сўровлари орқали ёзувни тўлалигича йуқотиш  мумкин. Унинг ичидаги айрим жадвалларни алоҳида йўқотиб бўлмайди.Янгила сўровлари  бир ёки бир неча жадвалдаги  ёзувлар  гурухида   умумий  ўзгартиришлар  киритади  Ушбу  сўров  мавжуд  жадваллардаги  малумотларни  ўзгартириш  имконини  беради   

Ёзувлар  қўшишсўрови  бир  ёки  бир  неча  жадвалдаги  ёзувлар  гурухини  бошқа  бир  ёки  бир  неча  жадвалнинг  охирига  кўшади.

Жадвал  яратиш  сўрови  бир  ёки  бир  неча  жадвалнинг  барча  маълумотлари  ёки  уларнинг  бир  кисми  асосида  янги  жадвални  яратади 

Шакллар  яратиш

Шакл-бу маълумотларни киритиш учун майдонларга ега бўлган  електрон  бланкадир. Куйида шаклларни яратишнинг турли усуллари билан танишиб чикамиз.

Фойдаланувчи шаклни узи мустакил ятаритиш ёки Шакл устидан фойдаланиши мумкин (10.12 – расм).

Шакл устаси асосий ишларни автоматик бажарилгани учун шаклни яратиш жараёни тезлашади. Унда фойдаланганда MicrosoftAccess шакл яратиш учун асос буладиган маълумотларни киритишни сурайди. Шаклни созлаш учун «Конструктор» холатида утиб олиши керак.

Битта устундан иборат содда шаклни яратиш учун «Новый обьект» (Янги обьект)  тугмачаси ишлатилади.

 

«Автоформа»(Автошакл) ёрдамида шакл яратиш.

Автоформа танлаб олинган жадвал ёки сўровнинг барча майдончалари ва ёзувлари акс этган шаклни яратади. Хар бир майдон алохида атирда жойлашади. Унинг чап томонида майоднга тегишли ёзув акс этирилади.

Автоформа ёрдамида шакл яраиш учун куйидагиларни бажариш керак:

1.МО ойнасида «Таблицы» (Жадваллар) ёки «Запросы» (Сўровлар).  иловасини танлаш.

2.Шакл яратишга асос буладиган жадвал ёки сўровни танлаш ёки уларниихтиёрий холда очиш.

3. «Новый объект» (Янги обьект) тугмачасини босиш ва«Афтоформа»(Афтошакл) элементини танлаш.

Шакл устаси ёрдамида шакл яратиш

1.МО ойнасида «Формы» (Шакиллар) иловасини танлаш.

2«Создать» (Яратиш) тугмачасини босиш.

3.«Новая форма» (Янги шакл) мулокот ойнасида керакли устани танлаш.Устанинг қандай вазифани бажариши ойнанинг чап кисмида пайдо бўлади.

4.Шакл яратиш учун асос буладиган маьлумотларни уз ичига олган жадвал ёки сўровни танлаш.

1.ОК тугмачасини босиш.

2.Агар 3 – кадамда «Мастер форм» (Шакллар устаси),»Диаграмма» ёки «Сводная таблица» (Умумий жадвал)танланган бўлса ,шаклни яратишда тегишли мулокот ойналарида чиқариладиган курсатмаларга риоя қилиш зарур.

«Афтоформа: в столбец» (Афто шакл: устунли), «Афтоформа:ленточная» (Афтошакл: тасмали) ёки «Афтоформа: табличная» (Афтошакл: жадвалли) элиментлари танланганда шакл автоматик равишда яратилади.

Яратилган шаклни «Конструктор» холатида ўзгартириш мумкин.

Шакл устида ёрдамисиз шакл яратиш:

1.МО ойнаси «Формы» (Шакллар) иловасини танлаш .

2. «Создать» (Яратиш) тугмачасини босиш.

3.«Новая форма» (Янги шакл) мулокот ойнасида «Конструктор»булимини  танлаш. 

4. Шакл яратиш учун асос буладиган маълумотлани ўз ичига олган жадаллар ва сўровномалар номини танлаш.

Шаклнинг ойнаи «Констрктор» олатида кранга чикрилади.

Шакллар туилмаси. Хар андай шаклнинг тузиласини унинг блимари ташкил этади. Булимлар уз навбатида бошқарув лементларни уз ичига олади. «конструктор» холатида шакл тузиласини криб чикканда лементлар панли очиаи. Унда сарлавхава шаклни бошқариш элментларини яратиш ускуналари жойлашган булади.(10.22-расм).

Шакл туилмасида учта булим аник куриниб туради. Булар: шакл сарлавхаси булими, маълумотлар соҳаси ва шаклга изохлар бериш булими (10. 22-расм).  маълумотлар соҳасига тегишли барча нарсалар бошқарув элементи булади. Бошқарув элементи остидаги фоли рас шакл ишчи майдоннинг улчамини курсатаи.

Бошқарув элементлари озод ва боғланган майдонларга булинади. «Надпись» (Ёзув) бошқарув элементи озод майдондир. Унга киритилган матн айни пайтда шаклда қандай ёзув кўриб чиқилишидан қатъий назар, ўзгаришсиз қолади. Ушбу бошқарув элементи устида, сўнгра шаклда сичқонча тугмаи босилса, матн ёзиш учун рамка пайдо булади. Унга керакли матни киритиб, ENTER тугмачасини босиш керак.

Жадвал майдонларидаги маълумотлар акс этадиган бошқарув лнтлари боғланган майдон йилади. Уларни яратиш учун ускуналар панелидаги «Поле» (Майдон) элемнти ишлатиади.

Хисоботлар яратиш.

 

Хисоботлар кўп ихатдан шаклларга ухшайди.Шунинг билан бирга шакллар ва хисоботла орасида муҳим бир фак борки, у ҳам бўлса хисоботлар фақат маълумотларни чоп этишга мулжалланганлигидир. Уларда маълумотларни чиқариш учун бошқарув элементларига бўлган зарурат йук. Шунинг учун хисоботларда руйхатлардан, руйхатли майдонлардан ва бошқа айрим элементлардан воз кечиш мумкин.

Хисоботлар учун Жадваллар ёки Шакллар холатини урнатиш мумкин эмас. Хисобот учун фақат«Конструктор» ва «Предварительный просмотр» (Олдиндан куриш) холатларини танлаш мумкин.

Хисоботни яратиш учун МО нинг мулокот ойнасида «Отчёты» (Хисоботлар) иловасини танлаш ва «Создать» (Яратиш) тугмачасини босиш керак. Натижада «Новый отчёт» (Янги хисобот) мулокот ойнаси пайдо булади.

Унинг ёрдамида хисоботларни уч хил усулбилан яратиш мумкин. Булар: автоматик тарзда, хисоботлар устаси ёрдамида ёки кулда, мустакил равишда.

Хисоботлар устаси барча қийин ишларни уз зиммасига олиб, хисоботни тез яратиш имконини беради. Хисоботлар устаси чакирилгандан сунг экранга чикадиган мулокот ойналарида сураладиган зарур маълумотлар киритилади ва фойдаланувчининг жавоблари асосида хисоботяратилади.

«Автотчёт» (Автохисобот) ёрдамида хисобот яратиш

Автохисобот хисобот яратиш воситаси бўлиб, унда омбордаги жадваллар ва сурувлардаги барча майдонлар ва ёзувлар чиқарилади. Бунда асосий килинадиган ишлар куйдагилардан иборат.

1.МО мулокот ойнасида «Отчёты» (Хисоботлар) иловасини танлаш.

2. «Создать» (Яратиш) тугмачасини босиш.

3. «Новый отчёт» (Янги хисобот) мулокот ойнасида куйдаги булимлардан бирини танлаш:

-«Автоотчёт: в столбец» (Автохисобот: устунли)-хар бир майдон сарловхаси чап ёнида бўлган алохида сатрни ташкил этади.

-«Автоотчёт: ленточный» (Автохисобот: тасмали)-хар бир ёзув майдони алохида сатрни ташкил этади. Бунда сарлавха хар бир сахифанинг устида чоп этилади.

4. Хисоботга киритиладиган маълумотларни уз ичига олувчи жадвал ёки сурувни танлаш.

5. ОК тугмачасини босиш.

Хисобот устида ёрдамида хисобот яратиш

1. МО мулокот ойнасида «Отчёты» (Хисоботлар) иловасини танлаш.

2. «Создать» (Яратиш) тугмачасини босиш.

3. «Новый отчёт» (Янги хисобот) мулокот ойнасида керакли хисобот устасини танлаш. Бунда устанинг бажариши мумкин бўлган ишлари руйхати мулокот ойнасининг чап кисмида чикади.

4. Хисоботга киритиладиган маълумотларни уз ичига олувчи жадвал ёки сурувни танлаш.

5. ОК тугмачасини босиш.

6. Агар 3-кадамда хисобот устаси, диаграмма устаси ёки ёпиштирилувчи суратлар устаси танлаб олинган бўлса, уларга тегишли мулокот дарчаларида чикадиган курсатмаларни бажариш лозим. Агар автохисобот усталаридан бири танлаб олинган бўлса, хисобот автоматик тарзда яратилади.

Яратилган хисоботларга ўзгартиришлар киритиш керак бўлса, буни «Конструктор» холатида бажариш мумкин.

Хисобот устасисиз хисобот яратиш

1. МО мулокот ойнасида «Отчёты» (Хисоботлар) иловасини танлаш.

2.     «Создать» (Яратиш) тугмачасини босиш.

3.     «Новый отчёт» (Янги хисобот) мулокот ойнасининг «Конструктор» холатини танлаш.

4.     Хисобот тузишда ишлатиладиган маълумотларни уз ичига олган жадвал ёки сурувларни танлаш. (Агар буш хисобот яратиш керак бўлса, хеч қандай жадвал ёки сурув танланмайди).

5.     ОК тугмачасини босиш.

Янги хисобот «Конструктор» холатининг хисобот ойнасида пайдо булади.

Хисобот тузилмаси.Хар қандай хисобот тузилмаси 5 та булимдан иборат: хисобот сарлавхаси, юкори колонтитул, маълумотлар соҳаси, куйи колонтитул, хисобот изохлари.

Хисобот сарлавхаси хисоботнинг умумий сарлавхасини чоп этиш учун ишлатилади.

Юкори колонтитулни хисобот мураккаб тузилмали ёки кўп сахифали бўлганда кичик сарлавхаларни чоп этиш учун ишлатиш мумкин.

Маълумотлар соҳасида омбор жадвалларнинг майдонларидаги маълумотлар билан боғлиқбошқарув элементлари жойлаштирилади. Бу элементларга жадваллардан чоп этиш учун маълумотлар берилади. Бошқарув элементларининг жойлаштириш ва текислаш тартиби юкорида келтирилган шакл тузилмасини яратишдек амалга оширилади.

Куйи колонтитул худди юкори колонтитулдек ишлатилади.

Изох: бўлими қўшимча маълумотни жойлаштириш учун ишлатилади.

 

Тест саволлари:

 

1. Маълумотлар омборида калит – бу:

А. Маълумотларни қайта ишлашга мўлжалланган махсус тузилма;

Б. *маълумотлар омборининг рeал объeкт ёки жараённинг битта хусусияти ҳақидаги маълумотни сақлайдиган содда объeкти;

C. маълум парамeтрлар асосида маълумотларни гуруҳлаш жараёни;

Д. мос ёзувни тўлиғича ифодаловчи майдон;

 

2. Маълумотлар омборида рeал обeкт ёки жараённинг битта хусусияти ҳақидаги маълумотни сақлайдиган содда обeкти

А) сўров;            

Б.) калит;          

C) майдон;         

Д)*ёзув;   

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати

Асосийадабиётлар

 

1. Мирраҳимов А. «Интернет ва ундан фойдаланиш асослари». Тошкент.2001

2. Асадулина Р. Кувасой  «Информатика». 2000 й.

3. Полвонов Ф.Фарғона. «Информатика». 2002 й

4.  Ҳолматов Т.  «Информатика» Тошкент. 2000 й.

5.  С.С. Фуломов, А.Т. СҲермухамедов, «Иқтисодий информатика», «Ўзбекистон» нашриёти 1999 йил.

6.  А. Ахмедов, Н. Тойлоқов . «Информатика». Т. «Ўзбекистон». 2001 й.

7.  А. Саттаров, Б. Курбонбоев «Информатика ва ҳисоблаш техникаси асослари». Т.: «Ўқитувчи» 1996

8. С.С.Ғуломов. Иқтисодий информатика. Тошкент. Ўзбекситон. 1999 йил.

9. С. С. Ғуломов, ва бош. «Ахборот тизимлари ва технологиялари». Тошкент. «Шарқ». 2000 й.

10. Э. З Имамов, М. Фаттахов. «Ахборот технологиялари».  Тошкент. «Молия» 2002y.

Қўшимчаадабиётлар

 

1. ҚучқаровА. «Интернет».  Тошкент. 2001.

2. «Программное обеспечение персоналных ЭВМ». М: «Наука» 1998

3. С.И. Рахмонқулова «IBMPC шахсий компютерларида ишлаш». Т.: НМК «Шарқ-инстар» 1996

4.  Ливингестон Б. “Eшё  о  Секретах  Windows» 1995

5.  Комилов Ш «Учимся работатъ на MicrosoftExcel». 2002

 

Скачано с www.znanio.ru