Книга написана по программу спецлицеев для 5 класса . В книге изложена основные понятие по начаьному курсу ЛОГИКЕ.

MÜNDƏRİCAT

Ön söz........................................................................4-5

Giriş........................................................................... 6-7

MƏNTİQİN ƏSAS ANLAYIŞLARI

I. MƏNTİQƏ GİRİŞ

1.”Məntiq” elminin yaranması və inkişaf tarixi,

öyrənilməsinin əhəmiyyəti..........................................8-12

2.Məntiqin obyekti,predmeti, məqsəd və vəzifələri....13

3.Məntiqin “qızıl fondu”na daxil olmuş məşhur

məsələlər....................................................................14-16

II.MƏNTİQİN ANLAYIŞLARI VƏ DİLİ

4.Məntiqi anlayış və tərif.............................................18

5.Anlayışların verilməsinin bəzi vasitələri...................19-21

6.Məntiqi mülahizələr,doğru və yanlış hökmlər..........22-23

7.Eynigüclü mülahizələr..............................................24

III.İQRARİ VƏ İNKARİ MÜLAHİZƏLƏR

8.Fərdi,ümumi və xüsusi hökmlər..............................26-27

9. Ümumi iqrari və xüsusi iqrari hökmlər................28-29

10.Mülahizələrin inkarı.Ümumi inkari və xüsusi

inkari hökmlər........................................................ 30-31

11.Üçüncü halın istisnasi qanunu.............................32-33

12.Mövcudluq barədə hökmlər və onların inkarı.....34

IV.MƏNTİQİ ƏQLİ NƏTİCƏ

13.Ardıcıl və əlaqəli mülahizələr əsasında əqli nəticə..36-37.

14.Analogiya əsasında əqli nəticə............................ 38

15.İnduksiya əsasında əqli nəticə................................39

16.Deduksiya əsasında əqli nəticə..............................40

V.KONYUNKSİYA VƏ DİZYUNKSİYA

17.Mülahizələrin konyunksiyası (A^B).........................42-43

18. Mülahizələrin dizyunksiyası (A∨B).........................44

19.Konyunksiya və dizyunksiyalı ifadələr....................45

VI.TƏBİİ DİLİN MƏNTİQİ TƏHLİLİ

20.Fikrin qeyri-müəyyən ifadəsi.............................48

21.Fikrin düzgün və birmənalı ifadəsi....................49

22.Suallar və cavablar..............................................50-52

VII.MƏNTİQ VƏ ELMİ TƏDQİQATLAR

23.Problemlər,tezislər, hipotezlər...............................54-56

24.Arqumentləşdirmə(dəlillləşdirmə).........................57

25.Sübut və təkzib....................................................58-62

VIII.HÖKMLƏRİN İSBATI

26.Real və məntiqi ziddiyyətlər,ziddiyyətsizlik.......64

27.Ümumi hökmərin isbatı.......................................65

28.Xüsusi hökmlərin isbatı........................................66

29.İsbat prosesində inkari mülahizələrdən və

ziddiyyətlərdən istifadə......................................... 67

30. Mövcudluq barədə hökmlərin isbatı..................68

MƏNTİQİ TAPŞIRIQLARA DAİR NÜMUNƏLƏR:

1.Diaqnostik qiymətləndirmə üzrə.........................72-73

2. Summativ qiymətləndirmə üzrə..........................74-120

3.Məntiqi mühakimə qabiliyyəti üzrə....................121

ƏLAVƏLƏR:

1.”Məntiq” xüsusi kursunun proqramı...................122-140.

2.Məşhur məntiq alimləri........................................141-148

Tövsiyə ədəbiyyatı: .................................................149

Ön söz

Özünün uzun dövr davam edən bütün tarixi ərzində məntiq heç vaxt mücərrəd elm olmamışdır, ancaq həssas və iti ağıl üçün maraqlıdır , cəlbedicidir. Məntiq elmi diskussiyalarda, mühakimələrdə və tədqiqat işlərində insan ağlını demaqoqların yalanlarından qorumağa bir “zireh” (sipər) kimi xidmət etmişdir ki, onun praktik əhəmiyyəti də bundadır.

V.Minton-məşhur şotland alimi

İstedadlı uşaq cəmiyyətin milli sərvətidir. İstedadlı uşaq və gənclərin aşkara çıxarılması, onların potensial imkanlarının inkişaf etirilməsi müstəqil Azərbaycan Respublikasınin təhsil sahəsində dövlət siyasətinin əsas istiqamətlərindən biridir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2006-cı il 17 aprel tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “XÜSUSİ İSTEDADA MALİK OLAN UŞAQLARIN (GƏNCLƏRİN) YARADICILIQ POTENSİALININ İNKİŞAFI ÜZRƏ DÖVLƏT PROQRAMI”(2006-2010-cu illər) bu sahədə fəaliyyətin əsaslarını müəyyənləşdirmiş, 2010-cu ildə isə Təhsil Nazirinin Əmri ilə Respublikamızın 8 şəhərində regional liseylər - xüsusi istedada malik şagirdlər üçün liseylər fəaliyyətə başlamışdır.

Bu liseylərə qəbul V siniflərdən xüsusi seçimlə: müsahibə və imtahanla həyata keçirilir. Bu liseylərin tədris planı da fərqlidir.Belə ki, bu liseylərdə ümumtəhsil fənləri ilə yanaşı, “MƏNTİQ” və “NİTQ MƏDƏNİYYƏTİ” kimi xüsusi kurslar da tədris olunur. Çox təəssüf ki, bu günə qədər bu liseylər üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edən bu xüsusi kurslar üzrə heç bir dərslik, dərs vəsaiti hazırlanmamışdır.

Xüsusən, “MƏNTİQ” xüsusi kursu ilə bağlı problem daha ciddidir. Belə ki, bu kurs V-VII sinifləri əhatə etməklə yarımçıq tədris olunur. Dəfələrlə aidiyyatı orqanlara müraciət olunsa da, bu günə qədər yuxarı siniflərdə (VIII-IX və X-XI) bu kursun tədrisi bərpa edilməmişdir. Əsas bəhanə müvafiq siniflər üzrə proqramın və tədris vəsaitinin olmamasıdır. Halbuki VIII-IX siniflər üçün proqram tərtib olunaraq(müəllif Elxan Bəylərov) Təhsil Nazirliyinə təqdim olunmuş, hansı səbəbdənsə bu proqramlar çap edilərək yerlərə çatdırılmamışdır.

Bu problemlərə son qoymaq, qarşıda duran problemi həll etmək məqsədi ilə Təhsil İnstitutu ilə əməkdaşlıq şəraitində “MƏNTİQ” xüsusi kursu üzrə V siniflər üçün tədris vəsaiti hazırlamağı planlaşdırmışıq.Elmi araşdırmalar, 8-9 illik təcrübə, illərlə təkmilləşdirilməklə qurulmuş tədris prosesi bu addımı atmağa əsas verir.

İstedad potensialının aşkara çıxarılmasında “MƏNTİQ” kursunun tədrisinin böyük əhəmiyyəri var:belə ki, məntiqi mədəniyyəti formalaş- dıran, məntiqi düşüncəni inkişaf etdirən “MƏNTİQ” elmi gələcək elmi potensialın inkişafı üçün xüsusi aktuallıq kəsb edir.

Layihə çərçivəsində istedadlı uşaqlar üşün vəsaitlərin, o cümlədən “MƏNTİQ” üzrə vəsaitin hazırlanması istedadlı uşaqların aşkar olunması və dəstəklənməsi üçün yaradıcı mühitin inkişaf etdirilməsi istiqamətində xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.İnanırıq ki,bu layihənin həyata keçirilməsi təhsilimizə dəyərli töhfə verməklə düşüncə məktəbinə doğru inamla gedən Azərbaycan Respublikası təhsil sahəsinin inkişafı üçün aktual olmaqla gələcəyin elmi potensialı olan gəncliyimizi müasir tələblərə uyğun formalaşmasında mühüm rol oynayacaq.

Məqsədimiz xüsusi istedadlı şagirdlər liseyində “MƏNTİQ”xüsusi kursunu tədris edən müəllimləri və bu kursu öyrənən şagirdləri qismən də olsa zəruru vəsaitlə təmin etməklə fənnin tədrisi keyfiyyətinin yüksəlməsinə kömək etməkdir.

Vəsaitin hazırlanmasında bizə dəstək olan, maliyyə dəstəyini təmin etmiş Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinə minnətdarlığımızı bildiririk.

Elmi redaktor:

Elxan Bəylər oğlu Bəylərov

Psixologiya üzrə elmlər doktoru, Azərbaycan Respublikası Təhsil İnstitutunun Psixologiya və yaş fiziologiyası şöbəsinin müdiri

Layihə rəhbəri:

Rəfail Şıxəli oğlu Əliyev,

Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi

Mentiq.az saytı üçün hazırlanmış məntiq üzrə onlayn dərs.

Müəllim: Elxan Bəylərov

Dərs:Fiqurlarla xəyali əməliyyatların aparılmasına aid testlər

Əlavə məlumat üçün daxil olun : mentiq.az [email protected]

Əlaqə telefonu :+994 12 493 09 12

Giriş

Əziz məktəblilər, “Məntiq” xüsusi kursuna aid bu vəsait sizin üçün hazırlanıb.Bu vəsait “MƏNTİQ” xüsusi kursunun hələlik yalnız V sinif üzrə proqramını əhatə edir.Gələcəkdə VI-VII, VIII-IX və X-XI siniflər üçün də bu vəsaitin davamı hazırlanacaq.Vəsait, əsasən, xüsusi istedadlı şagirdlər liseylərinin V sinfi üçün nəzərdə tutulsa da,ondan ümumtəhsil məktəblərinin şagirdləri də istifadə edə bilərlər.

Məktəbli dostlar! “Məntiq” xüsusi kursu sizin :

-məntiqi və tənqidi təfəkkürünüzü inkişaf etdirəcək;

-idraki imkanlarınızı nizamlayacaq:

-məntiqi mədəniyyətinizi formalaşdıracaq;

-idraki imkanlarınızdan səmərəli istifadəni təmin edəcək;

-müxtəlif elm sahələrinə tədqiqat marağınızı artıracaq;

-təlim nəticələrinizin kəmiyyət və keyfiyyətcə yüksəlişini təmin edə

cək;

-fikir,mülahizə, fərziyyə və dəlillərə daha məsuliyyətli. tənqidi yanaşma

bacarığınızı stimullaşdıracaq;

-məsələlərin həllində,teoremlərin isbatında,ideyaların əsaslandırılmasında

və yoxlanılmasında malik olduqlarınız potensial imkanlarınızdan

səmərəli,nizamlı və çevik şəkildə istifadəyə imkan verəcək.

“MƏNTİQ” xüsusi kursunu öyrənməklə siz:

-müasir dünya gerçəkliyində rəqabətədavamlı insanlar üçün zəruri

olan idraki bacarıq və vərdişlər əldə etmək;

-zəruru həcmdə informasiyaya malik olmaq;

-zəngin söz ehtiyatı bazası yaratmaq;

-mənimsədiklərini yeni sahə və materiallara tətbiq etmək;

-səbəb-nəticə əlaqələrini qurmaq;

-örtülü əlaqə və asılılıqları tapmaq;

-düzgün nəticə çıxarmaq;

-informasiyaları təhlil,tərkib interqasiya etmək;

-mürəkkəb problemlərin həllində iştirak etmək;

-informasiyanı təşkil və səmərəli istifadə üçün sistemləşdirmək;

-mürəkkəb ideyaları anlamaq, incə fərqləri görə bilmək;

-ziddiyyətlərə həssaslıqla yanaşmaqla informasiya axtarışında alternativ

yollardan istifadə etmək;

-prosesləri təhlil etməklə nəticələri qiymətləndirmək və

proqnozlaşdırmaq;

-mülahizə yürütməyi bacarmaq, hipotezlər qurmaq;

-ideyaları praktikada tətbiq etmək;

-yeniliklər etməyi bacarmaq;

-təfəkkürün tənqidiliyini və yüksək maraqlılığı təmin etmək kimi

keyfiyyətlərə nail olmaq imkanı əldə edəcəksiniz.

Elxan Bəylərov Rəfail Əliyev

1.”Məntiq” elminin yaranması və inkişaf tarixi, öyrənilməsinin əhəmiyyəti

2.Məntiqin obyekti,predmeti, məqsəd və vəzifələri

3.Məntiqin “qızıl fondu”na daxil olmuş məşhur məsələlər

1. “MƏNTİQ” ELMİNİN YARANMASI VƏ İNKİŞAF TARİXİ,

ÖYRƏNİLMƏSİNİN ƏHƏMİYYƏTİ

“Məntiq” elminin yaranması və inkişaf tarixindən. İnsan fərdi, ailəvi və ictimai həyatını tənzimləməsi üçün ağıllı,düşünən və təhlil edən bir varlıq olaraq yaradılmışdır. İnsan yarandığı zamandan istər özündə mövcud olan hallar üzərində, istərsə də ətraf aləmdə baş verən hadisələrlə bağlı düşünmüş, öz ibtidai dərkinə uyğun icmali şəkildə əqli nəticələr əldə etmişdir.Bu işdə ona məntiqi düşüncə-məntiqi təfəkkür kömək etmişdir. Buna əsasən, demək olar ki, məntiqin həqiqi tarixi bəşər tarixi ilə eynidir. Yeganə düşünən varlıq olan insan çox əvvəllər məntiqi düşünmədən istifadə etsə də məntiq qədim fəlsəfi elm kimi sonralar yaranmışdır.

Məntiq elminin qanunları kağız üzərində yazılmamışdan əvvəl də insan düşünür, əşyalar və hadisələr arasında müqayisələr aparır, qarşılaşdığı məchulları həll etməyə çalışırdı. Çünki insan yaradılış etibarilə düşünən və fikirləşən varlıqdır. Amma, demək olar ki, bu elmin şifahi yaradıcısı Yunan filosofları Pifaqor , Sokrat və b. olmuşdur. Hətta onlardan öncə də insanlar məntiqi qanunlardan istifadə edirdilər.

Məntiq elminin tarixi, təqribən, şifahi olaraq Sokrat və ondan öncəki filosoflarla başlasa da, yazılı olaraq Aristotellə bağlıdır. Yəni onlar zehinlərində bu qanunlara söykənərək fikir yürütsələr də, sonradan bu qanunlar Aristotel vasitəsilə qələmə alınmışdır.

ARISTOTEL

(e.ə.384-322-ci illər)

Aristotel Frakiyanın Stagiya şəhərində anadan olmuşdur. O, Platonun tələbəsi olmuş, müəlliminin ölümündən sonra bir müddət Kiçik Asiyada yerləşən Atarne, sonra isə Militena şəhərində yaşamışdır.Gənc yaşlarından elmə və fəlsəfəyə böyük maraq göstərmişdir. Aristotel e. ə. 367-ci ildə Afinaya köçmüş, Platonun Akademiyasında fəaliyyət göstərmişdir. E.ə.343-cü ildə Makedoniya kralı Filippin dəvəti ilə Makedoniyaya

köçmüş, onun sarayında gənc şahzadə Aleksandrın (Makedoniyalı İskəndərin-red.) müəllimi olmuşdur.

E.ə. 335-ci ildə Afinaya qayıtmış, orada Likeion (yun. Λύκειον) adlanan öz fəlsəfi məktəbini açmışdır.Onu “Peripatetik” (ərəbcə “məşşai”) məktəb də adlandırırlar. Yaxınlığında yerləşən yunan tanrısı Likeionlu Apollonun adı ilə adlanmışdır. Latınca “liseum” (liseum) kimi səslənir.

Günümüzdə “liseylər” adlanan məktəblər Aristotelin likeionunun adını daşıyır.Aleksandrın ölümündən sonra Afinada makedoniyalıların tərəfdarla- rını təqib etməyə başlamışdırlar. Ona görə Aristotel e. ə. 322-ci Euboia ada- sında yerləşən Xalkida şəhərinə köçmüş və orada dünyasını dəyişmişdir.

“Məntiq” sözünün ərəbcə və yunanca mənaları :

“MƏNTİQ” ərəbcə

“LOQOS”yunanca ( λόγος)

1.düzgün təfəkkür qaydalarından bəhs edən elm; 2.nitq,dil 3.müsahibə,söhbət 4.ağlabatan,düzgün,düz

Fikir,

söz, zəka,

qanunauyğunluq

Məntiqin tədrisinə fərqli münsibət. Müxtəlif dövrlərdə məntiq elminin öyrənilməsinə fərqli münasibət olmuşdur.Azərbaycanın da daxiil olduğu keçmiş SSRİ-də məntiqin tədrisi “Orta məktəbdə məntiq və psixolo-giyanın tədrisi haqqında” Ümumittifaq Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin 4 dekabr 1946-cı il qərarı ilə əlaqədar həyata keçirilmişdir. Qərarda qeyd edilirdi ki, 1947/48-ci tədris ilindən başlaya- raq orta məktəb- lərin buraxılış si- niflərində məntiq və psixologiya dərsləri tədris olunsun.

Bu fənlərin tədrisini həyata keçirmək üçün kadr hazırlığı Ural və Azərbaycan universitetlərinə həvalə olundu.

Bu məqsədlə bu universitetlərin filologiya fakültələrində məntiq və psixologiya şöbələri yaradıldı. Tədrisi həyata keçirmək üçün 1947-ci ildə S.N.Vinoqradovun “MƏNTİQ DƏRSLİYİ”(«УЧЕБНИК ЛОГИ- КИ») nəşr olundu. Sonrakı illərdə bu dərslik “MƏNTİQ”(«ЛОГИКА») adı altında 1955-ci ilə kimi A.F.Kuzminin həmmüəllifliyi ilə təkrar nəşr olunmuşdur.1955-ci ildən SSRİ–də , eləcə də Azərbaycanda mənti- qin tədrisi dayandırıldı.

Beləliklə, İosif Stalin məntiq elmini məktəblərə qaytardı, Nikita Xruşşov isə bu fənnin orta mək- təblərdə tədrisini qadağan etdi.

Bu vacib fənnin tədrisi düşünən cəmiy- yətin, mədəniyyətin tərkib hissəsi olan məntiqi mədəniyyətin formaşdırılması zəru- rətindən irəli gəlir. Məhz buna görə də1947/48-ci tədris ilindən başlayaraq, orta məktəblərin buraxılış siniflərində məntiq və psixologiya dərsləri tədris olunmağa başlandı. Ancaq İ.Stalinin ölümündən dərhal sonra tədrisin çətinliyi, tədris yükünün ağırlığı bəhanəsi ilə Məntiq fənninin tədrisi dayandırıldı və qadağan edildi. Əslində, məntiqin tədrisinin qadağan edilməsi düşüncədən kənar, manqurt bir nəsil yetişdirmək, tədrisi yalnız əzbərçilik, mexaniki yaddaş üzərində formalaşdırmaq idi. Birpartiyalı dövlət olan keşmiş SSRİ-də azad düşüncə, müstəqillik qadağan idi. İnsanlar onlar üçün müəyyən edilmiş çərçivədən kənara çıxa bilməzdilər.Sovet rəhbərlərinə belə düşüncədən məhrum cəmiyyət sərfəli idi. Azərbaycan da Sovetlər birliyinə daxil olduğu üçün sərbəst addım atmağa ixtiyarı yox idi. Ona görə də bütün sovet respublikalarında olduğu kimi Azərbaycanda da 1955-ci ildən məntiqin tədrisi dayandırılmışdı.

Azərbaycan öz milli müstəqilliyini yenidən bərpa etdikdən sonra tədrisin yaddaş müstəvisindən təfəkkür müstəvisinə keçirilməsi günün vacib məsələsinə çevrildi. Ali məktəblərin bəzi fakültələrində məntiq fənni tədris olunmağa başladı. Bu sahədə sanballı tədqiqatların, dərslik və vəsaitlərin müəllifi kimi məntiqçi alim Mahir İsrafilovun adı xüsusi qeyd edilməlidir.İxtisasca riyaziyyatçı olan Rauf İmranoğlunun orijinal “MƏNTİQ” dərsliyi də çox dəyərli mənbə kimi həm geniş oxucu kütləsi, həm də mütəxəssislər üçün faydalıdır. Bu kitab məntiqə yeni baxışı ilə seçilir.

Azərbaycanda 2010-cu ildən yalnız xüsusi istedadlı şagirdlər liseylərində bu fənn xüsusi kurs kimi tədris olunur.Azərbaycanda kurikulumun tətbiqi şagirdlərdə məntiqi, tənqidi təfəkkürün formalaşdırılmasını tələb edir. Məhz buna görə də ümumtəhsil məktəblərində də bu kursun tədrisi, tədrislə bağlı yeni mükəmməl və təkmilləşdirilmiş proqraqmın, buna uyğun olaraq dərslik, qiymətləndirmə vəsaitləri və s. hazırlanmasını gündəmə gətirir.

Məntiq elminin öyrənilməsinin əhəmiyyəti haqqında.

«Məntiq-əqli kamilləşdirən, idrakda insanı düzgün yola, həqiqətə yönəldən, onu yanılmaqdan qoruyan qaydalar məcmusudur»

Əl-Fərabi

«Məntiq elə bir elm və sənətdir ki, onun vasitəsi ilə zehnin məlumdan məchula keçməsinin yolları aşkar edilir»

Əbu Əli İbn Sina

Məntiq klassik bir elm kimi bu gün də öz dəyərini itirməmişdir. Məntiq elminin öyrənilməsinin insan təfəkkürünün inkişafında və digər elmlərin öyrənilməsində çox böyük əhəmiyyəti var. Məntiq elmi biliklərə, kəşflərə, dünyanın dərkinə açılmış pəncərədir. Məntiq elmi insanlara düzgün danışmağı öyrədir,nitq mədəniyyətinin tərkib hissəsi olan məntiqi mədəniyyəti formalaşdırır. Insanlar nitq prosesində təfəkkürün forma və qanunlarından düzgün istifadə edəcəkləri təqdirdə fikirlərini daha anlaşıqlı şəkildə başqalarına çatdıra bilər, ətraf aləmi daha dolğun və düzgün şəkildə öyrənə bilərlər. Yalnız məntiqi düşünmək və danışmaqla, düzgün və ardıcıl şəkildə fikirlərini ifadə etməklə, yəni öz mühakimələrində ziddiyyətlərə yol verməməklə və başqasının səhv fikirlərini aşkar etməklə yüksək intellektin daşıyıcısı olmaq olar. Məntiqi bilik və bacarıqları mənimsəməklə digər elmləri

də mükəmməl öyrənmək, elmi kəşflərə yol açmaq olar. Təsadüfi deyildir ki, Azərbaycan ədəbiyyatının klassikləri, Şərqin böyük alim- ləri digər elmləri mənimsəmək üçün, ilk öncə , məntiq elmini öyrəniblər.

Məntiq elminin əhəmiyyəti mühakimə prosesində fikrin əlaqə və münasibətlərinin ümumbəşəri forma və qanunları öyrənilməsi ilə müəyyən olunur.İnsanın əldə etdiyi elmi və məntiqi biliklər həqiqətə nail olmağın zəruri şərtlərindəndir

Məntiqi öyrənmək nəticəsində təfəkkürün qanunları-qaydalar və məntiqi üsullarla tanış oluruq. Bu qanun-qayda və üsulları araşdırmaq təfəkkür prosesinə şüurlu yanaşmağa imkan verir ki, nəticədə təfəkkür məntiqimiz, məntiqi mədəniyyətimiz yüksəlmiş olur.

Məntiqi öyrənməklə biz yalan və yanlışı doğru və həqiqətdən ayırır, yanlış fikir və müddəaları əsaslı şəkildə təkzib (rədd) edirik.

PİFAQOR SOKRAT PLATON

(e.ə 570-e.ə 480) (e.ə.469-e.ə.399) (e.ə.428-e.ə.348)

Sərbəst iş üçün tapşırıqlar(müxtəlif informasiya mənbələrindən istifadə)

1.Məntiq elminin yaranma və inkişaf tarixi haqqında təqdimat hazırlayın .

2.Məntiq elminin öyrənilməsinin əhəmiyyəti haqqında düşüncələrinizi əsaslandırın(kiçik esse yazın).

Məntiq-düzgün ........ün forma və ............larından

bəhs edən fəlsəfi elmdir. Məntiq müstəqil elm kimi

e.ə. IV əsrdə qədim ............................da yaranmışdır.

Məntiq elminin banisi qədim yunan filosofu .

................ olmuşdur.

2. MƏNTİQİN OBYEKTİ, PREDMETİ, MƏQSƏD VƏ VƏZİFƏLƏRİ

Məntiqin obyekti və predmeti.Məntiq qədim fəlsəfi elmdir.Hər bir elm sahəsinin rol və statusu onun obyekt-predmet sahələri ilə müəyyənləşir. Məntiqin də bir elm kimi obyekti və predmeti var. Elmin obyekti-fəaliyyətin müəyyən sahəsi olub, tədqiqatin istiqamətini müəyyənləşdirir.Hər bir elmin predmeti isə onun tədqiqat sahəsi-öyrəndiyi sahədir.

Məntiqin obyekti-insan təfəkkürüdür.Təfəkkür isə dərketmənin mən- tiqi mərhələsi olub ətraf aləmin cism və hadisələrinin fikrən beyində ümumi şəkildə inikası, yəni əks olunmasıdır.

Məntiqin predmeti - düzgün təfəkkürün forma və qanunlarıdır.

Məntiqin məqsədi:1.İdrak prosesinin əsası olan məntiqi düşünmək-əqli nəticə çıxarmaq qabiliyyətini formalaşdırmaq; 2.Məntiqi mədəniyyət tərbiyə etməkdir.

Məntiqin vəzifələri:1.İnsana düzgün düşünməyi,doğrunu yalandan ayırmağı,səhvi düzdən fərqləndirməyi öyrədir.2.Düzgün təfəkkürü formalaşdırmaqla elmi idrakı inkişaf etdirir 3.Bizi əhatə edən hadisələrə şüurlu yanaşmağı,düzgün qiymət verməyi öyrətməklə uyğunluqları uyğunsuzluqlardan ayırmağa imkan verir.

Sərbəst iş üçün tapşırıqlar(fənnin obyekti,predmeti və əhəmiyyəti)

1.Öyrəndiyiniz fənlərdən bir neçəsinin (ana dili, riyaziyyat,təsviri incəsənət və s.) obyekti və predmetini müəyyən edin.

2.Bir neçə fənn nümunəsində (riyaziyyat , informatika,ana dili və

və s.) məntiqi yanaşmaların zərurəti və əhəmiyyətinin konkret misallar üzərində nümayiş etdirin.

3. MƏNTİQİN “QIZIL FONDU”NA DAXİL OLMUŞ

MƏŞHUR MƏSƏLƏLƏR

Paradoks-məntiqi səhvlərdən biri olub, forma –məntiqi baxımdan düzgün görünən, lakin elmi müddəalarla düzgün gəlməyən gözlənilməz, qəribə və təəccüblü, ziddiyyətli hadisələrdir. Paradoks sözün geniş mənasında sağlam düşüncə və həyat təcrübəsi ilə adət edilmiş gözləntilərin əksinə yönəlmiş olan qeyri-adi , təəccüblü, həlli çətin olan vəziyyət və hadisələrdir. Məntiqi paradoks-elə qeyri-adi və təəccüblü vəziyyətdir ki, hətta məntiqi qanunların (ziddiyyətsizlik və üçüncü istisna) gücü xaricində olan iki ziddiyyətli hökm eyni zamanda doğru olub bir-birindən törəyir və bir-birini şərtləndirir. Bütün paradoksların bir ümumi-öz-özünə tətbiq olunmaq,geniş yayılmaq və ya ümumiləşdirilmək xassəsi vardır. Paradokslar həllolunmaz vəziyyətlər olub fikrin dalana dirənməyidir. Məntiqdə tarix boyu paradoksların müxtəlif həlli yolları təklif olunsa da bu günə qədər heç bir paradoks sona qədər həll olunmamışdır.

1.Paradoks - yunanca paradoxos sözündən olub “gözlənilməz”, ”qəribə” mənalarını verir.

2.Sofizm - yunanca sophisma sözündən olub” uydurma”, ”yalan”, ”biclik” deməkdir.

3.Apriori-yunanca aporia “çıxılmaz vəziyyət”, “ağlabatmazlıq” deməkdir.

Sofizm də məntiqi səhvlərdən biri olub mühakimə prosesində qəsdən və ya şüurlu surətdə kiməsə əlverişli şərait yaratmaq məqsədilə bilərəkdən buraxılan səhvlərdir.

Paradoksdan fərqli olaraq sofizmlər qəsdən, məqsədli şəkildə buraxılmış səhvlər olduğu üçün bu səhvləri aşkar və ifşa edib aradan qaldırmaq olar.

Paradoksların bir növü də apriori adlanır. Apriorilər elə ziddiyyətli əhvalatlardır ki, buradakı görüntülərlə düşüncələr ziddiyyət təş- kil edir. Məşhur apriorilər, əsasən, Eley mək- təbinin nümayəndəsi Zenonun adı ilə bağlıdır. Zenon təsdiq edirdi ki,hər yerdə müşahidə edilən hərəkət təfəkkür təhlilinin predmeti ola bilməz.

ZENON

(e.ə.490-e.ə.425)

Hərəkəti görmək olar, düşünmək yox. “Axilles və tısbağa”, “Ox“, “Dixatomiya” kimi məşhur apriorilər Zenonun adı ilə bağlıdır.

“Axilles və tısbağa” paradoksu bizim eradan əvvəl V əsrdə qədim yunan filosofu Eleyli Zenon tərəfindən yaradılmış aporiyalardan (məntiqi cəhətdən doğru, lakin ziddiyətli ideya) biridir. Paradoksun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, əfsanəvi qəhrəman Axilles tısbağa ilə qaçış yarışına çıxmaq qərarına gəlir. Məlumdur ki, tısbağalar ləng olmaqları ilə məşhurdur və buna görə də Axilles öz rəqibinə 500 m. güzəştə gedir.

Tısbağa 500 m. məsafəni qət etdikdən sonra Axil- les 10 qat artıq sürətlə yarışa başlayır. Daha doğrusu, tısbağa 50 m. məsafə qət etməyə nail olduqda, Axilles güzəştə getdiyi 500 m. geridə qoymuş olur.Daha sonradan məşhur qəhrəman 50 metr də qaçmış olduğu halda, tısbağa 5 m. irəli getmiş olur.

Kənardan mənzərə elə təsir bağışlayır ki, Axilles indicə rəqibini geridə qoyacaq. Lakin tısbağa hələ də öndədir və Axilles 5 m. qaçdığı zaman o yarım metr irəliləmiş olur və bu, belə davam edir. Onlar arasındakı məsafə sonsuz olaraq qısalır. Lakin ideyaya əsasən heç vaxt onu geridə qoya bilmir. Ləng tısbağa az fərqlə də olsa daim irəlidədir. Bu aprioridə göstərilir ki, iti gedən Axilles özündən xeyli qabaqda gedən tısbağaya heç vaxt çata bilməz,çünki tısbağanın olduğu nöqtəyə çatdıqda tısbağa başqa nöqtəyə çatacaqdır və bu sonsuzluğa qədər davam edəcəyindən Axilles tısbağaya heç vaxt çatmayacaqdır.Aristotel bu aprioriyə belə cavab vermişdir ki, Axilles nəinki tısbağaya çatar, hətta onu ötə də bilər. Əgər Axilles bir qədər sürətlə hərəkət etsə, o istənilən halda tısbağanı geridə qoyacaq. Lakin Zenon ilk növbədə öz düşüncələri ilə ideallaşdırılmış bəzi riyazi anlayışların real hərəkətdə düzgün tətbiq edilmədiyini göstərmək istəyirdi.

Sərbəst iş üçün tapşırıqlar (ziddiyyətlərin araşdırılması,inşa-esselərin yazılması)

1.Gündəlik həyatınızda, təbiətdə müşahidə etdiyiniz paradoksal və ziddiyyətli hadisələrə dair nümunələr toplayın, fikrinizi əsaslandırın.

2.”Ziddiyyətlər haqqında fikir və mülahizələrim” mövzusunda kiçik esse yazın.

3.İnternetdən istifadə etməklə “Məntiqin məşhur məsələləri” mövzusunda slaydlardan ibarət elektron təqdimat hazırlayın.

1.Məntiqi səhvlərdən biri olub,forma –məntiqi

baxımdan düzgün görünən, lakin elmi müddəalarla

düzgün gəlməyən gözlənilməz,qəribə və təəccüblü,

ziddiyyətli hadisələr.................................adlanır.

2. ..........................lər elə ziddiyyətli əhvalatlardır ki,

buradakı görüntülərlə düşüncələr ziddiyyət təşkil edir.

3. Məşhur apriorilər, əsasən, Eley məktəbinin nümayən

dəsi................ adı ilə bağlıdır. ..

4.Məntiqi anlayış və tərif

5.Anlayışların verilməsinin bəzi vasitələri

6.Məntiqi mülahizələr, doğru və yanlış hökmlər

7.Eynigüclü mülahizələr

4.MƏNTİQİ ANLAYIŞ VƏ TƏRİF

Anlayış-düzgün təfəkkürün ilkin formasıdır.İnsan ətraf aləm və hadisələri, ilk öncə, anlayışlar şəklində dərk edir.”Anlayış” sözü məntiqdə eyni mənanı verən ərəb mənşəli “məfhum” sözü ilə də ifadə olunur.

n Ələmət-əşyaları bir-birinə bənzədən və ya ayıran xüsusiyyətlərdir.

n Xüsusiyyət-predmetin fərdi, daimi göstəricisidir.

MÜHÜM ƏLAMƏT-predmetin elə fərqləndirici əlamətidir ki, bu əlaməti itirdikdə bu predmet əvvəlki mahiyyətini itirərək digər predmetə çevrilir.

Məsələn: kvadratı səciyyələndirən üç mühüm əlamət var; dördbucaqlılıq,düzbucaqlılıq,bərabərtərəflilik.Əgər həndəsi fiqurda bu əlamətlərdən biri olmazsa, onu kvadrat adlandırmaq olmaz.

QEYRİ-MÜHÜM ƏLAMƏT- predmeti səciyyələndirməyən, onun mahiyyətini dəyişməyən əlamətdir.

Məsələn: insanın gözünün,dərisinin rəngi, yaşı onu unsan kimi səciyyələndirməyə mane olmur.

Anlayış nominativ(adlandırma) xarakter daşıdığı üçün yalnız söz

və söz birləşməsi kimi dil vahidləri ilə ifadə oluna bilər.

Məsələn: a) sözlərlə:telefon, insan, ada,terror, müharibə və s.

b)söz birləşmələri ilə:məktəb direktoru,elektrik haqili,

qaz sayğacı və s/

Hər bir anlayış bir-biri ilə əlaqəli iki mühüm cəhətə malikdir; məzmun və həcm.Məzmun anlayışın mahiyyətini ifadə edir və ona verilən təriflə ortaya çıxır.Anlayışlar ardıcıl olaraq həyata keçiriılən 5 məntiqi əməliyyat nəticəsində əmələ gəlir . Bu əməliyyatlar aşağıdakılardır: müqayisə təhlil,tərkib, mücərrədləşdirmə və ümumiləşdirmə.

Anlayışların verilməsinin iki üsulu var : təriflər və tərifə bənzər üsullar.

5. ANLAYIŞLARIN VERİLMƏSİNİN BƏZİ VASİTƏLƏRİ

Anlayışların verilməsinin əsas vasitəsi tərifdir. Ancaq bəzən məfhumlara tərif vermək mümkün olmur. Bu zaman anlayışların verilməsində bəzi vasitələrdən istifadə olunur ki, bunlara da tərifə bənzər üsullar deyilir.

n NÜMAYİŞ-(göstərmə)predmetlə bilavasitə tanışlıqdır.Bu proses predmetlə birbaşa təmasla hə- yata keşirilir, yəni tərif verə bilmədiyimiz predmet nümayiş, göstərmə yolu ilə tədim edi- lir.Bu üsuldan xarici dilin öyrənilməsində,eləcə də ana dilində mənası anlaşılmayan sözlərin izahında istifadə olunur.Bu üsulda ya predmet, ya da onun təsviri olan şəkillər

nümayiş etdirilir. Məsələn:.Papaya meyvəsi

n TƏSVİR-predmetin zahiri əlamətlərinin sözlə ,işarə ilə ifadəsidir.Bu üsul predmetin oxşar predmetlərdən ciddi fərqlənməyən xarici cizgilərinin (əlamətlərinin) sadalanmasıdır.Təsvir üsulu insanın yaradıcı və bərpaedici təsəvvürləri əsasında ona predmetin əyani-hissi obrazını canlandırmağa imkan verir.Təsvir özündə həm mühüm, həm də mühüm olmayan əlamətləri birləşdirə bilər.Təsvir üsulundan bədii ədəbiyyatın müxtəlif janrlarında geniş istifadə olunur.

Məsələn: “O,gənc, gözəl, girdəsifət bir qız idi...”(C.Cabbarlı

“Firuzə” hekayəsindən,) “O,ortaboylu,bir qədər dolubədənli,siması

nurlu bir şəxs idi”-Məhəmməd Peyğəmbərin zahiri təsviri və s.

n SƏCİYYƏLƏNDİRMƏ-məfhumun müstəsna xüsusiyyətlərinin sadalanmasıdır. Bu üsul insanın, hadisənin,predmetin təsvirdəki kimi zahiri görünüşünü deyil,bir sıra daxili mühüm əlamətlərini sadalamağa imkan verir.

Məsələn:”2 ədədi cüt olan yeganə sadə ədəddir,””Aristotel-

qədim dövrün ən böyük mütəfəkkiridir” və s.

n MÜQAYİSƏ-(bənzətmə) yeni anlayışı tanış olan digər anlayışın xüsusiyyətləri ilə izah etmək, predmet və hadisələrin oxşar və fərqli cəhətlərinin göstərilməsidir.Müqayisə gerçəkliyin həm elmi, hə də bədii idrak səviyyəsini ifadə edir.Elmdə müqayisə qarşılaşdırılan predmetlərin oxşar və fərqli cəhətlərini aşkara çıxarmağa imkan verən təfəkkür prosesidir.

n Məsələn:”Böyrəklər-lobyaya bənzəyən böyük olmayan cüt orqanlardır”,

“Noxud çiçəyi oturmuş kiçik kəpənəyi xatırladır.” və s.

Gerçəkliyin bədii əksində isə müqayisə iki predmetin ümumi oxşar cəhətlərinin aydın formada obrazlı ifadəsinə imkan yaradır.Bədii müqayisədə çox vaxt necə”, ”kimi”, ”sanki”, ”guya ki” və s. kimi sözlərdən istifadə olunur. Məsələn:“Sanki bir pəridir;pəri yox, bir ay,

Qəhrəman bir qızdır-başda kəlağay”....

FƏRQLƏNDİRMƏ - tanış olmayan anlayışı tanış olan digər anlayışla fərqləndirməklə şərh etməkdir.Bəzən tərif verilən məfhumun xarakterik cəhəti cism və hadisədə hər hansı bir əlamətin olmaması ilə müəyyən- ləşir.Bu olmayan cəhəti göstərməklə tərif verilən məfhumu ona oxşar digər cisimlərdən fərqləndiririk.Deməli, fərqləndirmə öyrəndiyimiz cism və hadisələri başqalarından ayırmaq və onlar arasındakı fərqləndirici cəhətləri öyrənmək yolu ilə əldə edilən bilikdir. Məsələn: ”Etibarı olmayan dost düşməndən də betərdir”. “Süddənyanıq quzudan qoç olmaz”. “Sonu “0”la qurtarmayan cüt ədədlər ikiyə bölünmür.”

Sərbəst iş üçün tapşırıqlar(tərifə bənzər üsullarla iş)

1.”Tərifə bənzər üsullar” mövzusunda yazılı təqdimat hazırlayın.

2.”Ədəbiyyat” dərsliyindən səciyyələndirməyə aid nümunələr seçib dəftərinizə yazın.

3. İnternetdən istifadə etməklə tanımadığınız qəribə meyvə, bitki və ya heyvanlar haqqında elektron təqdimat hazırlayın, nümayiş, təsvir və müqayisə üsullarından istifadə etməklə slaydları səsləndirin.

..................................-predmet və hadisələrin mü

hüm və fərqləndirici əlamətlərini ifadə edən təfək

kür (fikir) formasıdır. ......................-anlayışın məz

mununu açan intellektual-nitqi əməliyyatdır. ...............-əşyaları

bir-birinə bənzədən və ya ayıran xüsusiyyətlərdir.

........................ - predmetin fərdi, daimi göstəricisidir.

məfhumlara tərif vermək mümkün olmadıqda

anlayışların verilməsində istifadə edilən digər vasitə-

lərə ................................................. deyilir.

Özünü yoxla :

1.Verilmiş məfhumlara tərif ver: məntiq, dil, nitq,kvadrat,

söz birləşməsi, tərif, isim

2.Düşün : “mürəkkəb söz” və “söz birləşməsi” anlayışlarının

oxşar cəhətləri hansılardır ?

3.Eyni anlayışı ifadə edən söz və söz birləşmələrinin altından xətt çəkin :

a) kvadrat, romb, bərabərtərəfli düzbucaqlı b) göz, ayna, görmə orqanı

c)maneəsiz tələffüz olunan danışıq səsi,heca,sait, samit

4.Təriflərə uyğun olaraq məfhumları müəyyənləşdirin :

1.Vurma nəticəsində alınan ədədə ....................... deyilir.

2.Bütün tərəfləri və qarşı bucaqları bərabər olan müstəvi fiqur

............... adlanır.

6. MƏNTİQİ MÜLAHİZƏLƏR,DOĞRU VƏ YANLIŞ HÖKMLƏR

Ətraf aləmin predmet və hadisələrinin məntiqi dərkinin ikinci mərhələsi məntiqi mülahizə və ya hökm adlanır.İnsan fəaliyyət prosesində gerçək aləmi dərk edir,predmet və hadisələr, onların arasındakı əlaqə və münasibətləri aşkara çıxarır ki, bu dərk olunmuş əlaqə və münasibətlər təfəkkürdə anlayışların əlaqəsini özündə əks ifadə edən hökm formasında əks olunur.

Hökmləri anlayışlardan(məfhumlardan ) bir sıra xüsusiyyətləri ilə fərqlənir :

1.İstənilən hökm bir-biri ilə əlaqədar olan məfhumlardan ibarət olur.

2.İstənilən hökm cümlə formasında ifadə olunur.Hökmlər ,əsasən, nəqli cümlə ilə ifadə olunur.

3.İstənilən hökm həqiqi və yalan ola bilər

4.Hökmlər quruluşca sadə və mürəkkəb ola bilər.

Hökmlər kəmiyyətcə fərdi, xüsusi və ümumi, keyfiyyətcə isə iqrari və inkari olur.

Hökmün məntiqi strukturuna aşağıdakılar daxildir :

n SUBYEKT-hökmün predmetini ifadə edən anlayış.

n PREDİKAT-predmetin əlamətı,xassəsi və s. ifadə edən anlayış.

n BAĞLAYICI-subyekt ilə predikat arasında əlaqə və müna- sibətləri iqrar və ya inkar edən sonluqlar.(-dır⁴; deyil)

n KVANTOR SÖZLƏR-subyekti və ya onun hissəsini ifadə edir.(“bütün”,”hər bir”,”bəzi”,”bir çox” və s.)

Hökmlərin quruluşca növləri :

Hökmlər quruluşca 2 cür olur: sadə və mürəkkəb

Subyekt və predikat hökmün terminləri adlanır.

n Sadə hökmlər terminlərdən(S və P) ibarət olur.

n Mürəkkəb hökmlər isə sadə hökmlərdən ibarət olur.

Gerçəkliyə münasibətinə görə hökmlərin növləri :

*HƏQİQİ(doğru) HÖKMLƏR-gerçəkliyi olduğu kimi əks etdirən hökmlər.

Məsələn: Bütün ağaclar bitkidir.Xəzər dənizi dünyada ən böyük göldür.

*YALAN HÖKMLƏR-gerçəkliyi təhrif edən(olduğu kimi əks etdirməyən) hökmlər.

Məsələn :Bütün canlılar insandır.Bütün milçəklər quşdur.

Qeyd:Bəzən “yalan” əvəzinə “yanlış” sözü işlənir ki, bu da düzgün deyil.Çünki “yalan” həqiqəti bilərəkdən təhrif etmək, “yanlış” isə biliksizliklə bağlı səhvin buraxılması nəticəsində ifadə olunan hökm.

Hökmlər üzərində aparılan əməliyyatlar:

Hökmlərin məzmununun aşkara çıxarılmasında onun formalarının dəyişdirilməsindən tez-tez istifadə olunur ki, bunlar da hökmlər üzərində aparılan məntiqi əməliyyat adlanır.Bu əməliyyatların məqsədi hökmlərdə ifadə olunan anlayışların məntiqi əlaqəsini aşkara çıxarmaqdır.Bu əməliyyatlar aşağıdakılardır :

Dəyişilmə-subyekt və predikat arasındakı həcm əlaqəsini aydınlaşdıran hökmün terminlərinin qarşılıqlı surətdə yerdəyişmə əməliyyatıdır. Məsələn.:İnsan düşünən varlıqdır.Düşünən varlıq insandır.

Çevrilmə-hökmün kəmiyyət xarakterini dəyişmədən bağlayıcı vasitəsi ilə keyfiyyətin dəyişilməsi əməliyyatıdır.

Məsələn:Bütün insanlar təfəkkürlüdür. Heç bir insan təfəkkürsüz deyil.

Qarşılaşdırma-əvvəlki əməliyyatların birləşməsindən törəyən əməliyyat olub həm subyektə,həm də predikata görə hökmlərin qarşılaşdırılması şəklində ifadə olunur.

Məsələlən: İnsan düşünən varlıqdır.Düşünən varlıq insandır(dəyişilmə).Heç bir düşünən varlıq qeyri-insan deyil.(çevrilmə)

7.EYNİGÜCLÜ MÜLAHİZƏLƏR

n Eynigüclülük-ekvivalentlik,eynimənalılıq, eyniyyət deməkdir.

n Eynigüclü mülahizələr müxtəlif formada ifadə olunmuş eynimənalı hökmlərdir.

n Eynigüclü mülahizələr həm riyazi dildə, həm də təbii dildə ifadə oluna bilər.

n Məsələn:

a)8<19 və ya 19>8

b)”Mən səndən böyüyəm” və ya

“Sən məndən kiçiksən”

n Riyazi işarələrdə eyniliyin işarəsi belədir: <=>

n Bu işarənin sol və sağındakı ox işarələri götürüldükdə = işarəsi alınır ki, bu da iki ədədi ifadənin ədədi qiymətinin bərabərliyini göstərir.Məsələn:8•2+2=28-10=18

Sərbəst iş üçün tapşırıqlar(eynigüclü mülahizələr üzrə iş )

Verilmiş hökmlərdən eynigüclü hökmlər qurun:

1.İsim varlığın adını bildirən əsas nitq hissəsidir.

2.Vurma nəticəsində alınan ədədə hasil deyilir.

2.Bölünmə əlamətlərinə dair(riyaziyyatda) hökmlər qurun,

onları tərif şəklində müxtəlif variantlarda ifadə etməklə

eynigüclü mülahizələr yaradın.

1.Eynigüclü mülahizələr iki hökmdən ibarət olur.Düşünün :

belə hökmlər quruluşca necə hökmlərdir ?

2.Hökmlərin məntiqi strukturuna hansı anlayışın daxil olması

həmişə mütləq deyil ?

8.Fərdi,ümumi və xüsusi hökmlər

9. Ümumi iqrari və xüsusi iqrari hökmlər

10.Mülahizələrin inkarı.Ümumi inkari və xüsusi inkari hökmlər

11.Üçüncü halın istisnasi qanunu

12.Mövcudluq barədə hökmlər və onların inkarı

8.FƏRDİ,ÜMUMİ VƏ XÜSUSİ HÖKMLƏR

Hər bir hökm subyektin həcmi və predikatın keyfiyyətinə

görə fərqlənir. Subyektin həcminə görə hökmlər üç qrupa bölünür :

•Fərdi hökm-subyektinin həsminə yalnız bir predmetin daxil edildiyi hökmdür.Belə hökmlərdə kvantor söz işlənmir.Məsələn : Bakı şəhəri Azərbaycanın paytaxtıdır.Dil ünsiyyət prosesi deyil.

Fərdi hökmün sxemi belədir: “Bu S-P-dir” və ya “Bu S-P-deyil”

Xüsusi hökm-subyektinin həcminə ümumi, mühüm əlamətlərə malik olan predmetlərin müəyyən hissəsinin daxil edildiyi hökmdür.Belə hökmlər “bəzi”,”bir çox” və s. kvantor sözləri ilə işlənir.Məsələn : Bəzi insanlar idmançıdır.Bəzi cingiltili samitlər kar qarşılıqlı deyil.

Xüsusi hökmün sxemi belədir: “Bəzi S-lər P-dir” və ya “Bir çox S-lər P-deyil”

Ümumi hökm- subyektinin həcminə ümumi, mühüm əlamətlərə malik olan bütün predmetlərin daxil edildiyi hökmdür. Belə hökmlər “bütün”,”heç bir” və s. kvantor sözləri ilə işlənir.Məsələn : Bütün insanlar şüurludurHeç bir samit səsin tələffüzü maneəsiz deyil. Rəqəmlərinin sayı 3-ə bölünən ədədlər özləri də 3-ə qalıqsız bölünürlər.

Ümumi hökmün sxemi belədir: “Bütün S-lər P-dir” və ya “Heç bir S P-deyil”

Məntiqi mülahizələrin, hökmlərin həqiqətə uyğunluğu barədə fikir ifadə edərkən “düzdür”, “düz deyil” və ya “yalandır” ifadələrinin əvəzinə ,uyğun olaraq,”doğrudur” və “yanlışdır” ifadələri işlədilir. “Yanlış” və “yalan” ifadələri yaxın mənalı olsalar da onlar fərqli anlayışlardır.Belə ki, “yanlış” biliyin yetərincə olmaması ilə bağlı səhvdir, “yalan” isə bilərəkdən həqiqəti təhrif edən fikrin uydurulma-sıdır.İnsan yanlışa görə tənbeh olunur, yalana görə isə cəzalandırılırdı.

Sərbəst iş üçün tapşırıqlar(kəmiyyətə görə hökmlərin fərqləndirilməsi)

1.”Hökmlərin kəmiyyətə görə bölgüsü” mövzusunda yazılı təqdimat hazırlayın.

2.Fərdi hökmlərə aid 5 nümunə yazın, fikrinizi əsaslandırın.

3.Kvantor sözləri dəyişməklə ümumi hökmləri xüsusi hökmlərə

çevirin. 1)Bütün şagirdlər əlaçıdır.

2)Hər cür tərif hökm formasında ifadə olunur.

Subyektinin həsminə yalnız bir predmetin

daxil edildiyi hökm ........... .........................

........... ............-subyektinin həcminə ümumi,

mühüm əlamətlərə malik olan predmetlərin müəy-

yən hissəsinin daxil edildiyi hökmdür.

................... ..............- subyektinin həcminə

ümumi, mühüm əlamətlərə malik olan bütün pred-

metlərin daxil olduğu hökm nəzərdə tutulur.

Özünü yoxla :

1.Hökmün kəmiyyəti dedikdə nə başa düşülür ?

2.Xüsusi hökmlər hansı kvantorlarla ifadə olunur?

3.Ümumi hökmlərin ifadəsində hansı kvantor sözlərdən istifadə olunur?

4.Subyekti bir predmetdən ibarət olan hökmlər hansı kvantor sözlə ifadə oluna bilər ?

Test

1.Ümuni hökmləri seçin:

1.İnsanlar düşünən varlıqlardır. 2. Bütün ağaclar bitkidir.3.Gəncə Azərbaycanın qədim paytaxtıdır. 4.Heç bir insan təhlükədən sığortalanmayıb. 5.Bəzi uşaqlar çox istedadlıdırlar.6.Bir çox meyvələr dərman xassəlidir.

A)1,2,3 B)2,3,4 C)1,2,4 D)4,5,6 E)1,4,6

9.ÜMUMİ İQRARİ VƏ XÜSUSİ İQRARİ HÖKMLƏR

Hökmlər kəmiyyətcə olduğu kimi keyfiyyətcə də bir-birindən fərqlənirlər.

Hökmlərin keyfiyyət göstəricisi onların iqrar və inkarlığıdır.

İqrarilik təsdiq deməkdir.Yəni iqrari hökmlərdə cismdə hər hansı bir əlamətin, xassənin olması ifadə olunur.

Məsələn.:Bütün ağaclar bitkidir.Hər bir bakteriya canlı orqanizmdir.Bəzi bitkilər ağacdır. və s.

İqrari hökmlər iki cür olur :

1.Ümumi iqrari hökmlər.

2.Xüsusi iqrari hökmlər

Ümumi iqrari hökmlər.Ümumi iqrari hökmlər subyekti ümumi, predikatı təsdiqdə olan hökmlərdir.Belə hökmlərin subyekti,əsasən, ümumilik kvantorları ilə ifadə olunur, predikatı isə iqrarlıq ifadə edən məntiqi bağlayıcılarla işlənir.

Məsələn: a)Hamının təhsil almaq hüququ var.b)Bütün üçbucaqların daxili bucaqlarının cəmi 180º -dir.c)Hər bir kitab bilik və məlumat mənbəyidir.

Ümumi iqrari hökmlərin stukturu:

Bütün S-lər P-dir.Hər bir S P-dir.

Xüsusi iqrari hökmlər.Xüsusi iqrari hökmlər subyekti xüsusi, predikatı təsdiqdə olan hökmlərdir.Belə hökmlərin subyekti,əsasən, xüsusilik kvantorları ilə ifadə olunur, predikatı isə iqrarlıq ifadə edən məntiqi bağlayıcılarla işlənir.

Məsələn:a)Bəzi şagirdər idmançıdırlar. b)Bir çox şəhərlər qədim tarixə malikdir.c)Bəzi uşaqlar istedadlıdır- lar.d)sonu “0” və ya “5” ilə qurtaran natural ədədlər 5-ə tam bölünürlər.

Xüsusi iqrari hökmlərin stukturu:

Bəzi S-lər P-dir.Bir çox S-lər P-dir.

Sərbəst iş üçün tapşırıqlar( iqrari hökmlər üzrə iş )

1.Ümumi iqrari hökmlərə aid 5 nümunə yazın, kəmiyyət

və keyfiyyət göstəricilərini izah edin.

2. Xüsusi iqrari hökmlərə aid 5 nümunə yazın, kəmiyyət

və keyfiyyət göstəricilərini izah edin.

3.Ümumi iqrari hökmləri xüsusi iqrari hökmlərə çevirin,

həqiqiliyə münasibətini müəyyənləşdirin.

a)Bütün insanlar şüurludur. b)Hər bir heyvan otyeyəndir.

10.MÜLAHİZƏLƏRİN İNKARI,ÜMUMİ İNKARİ VƏ XÜSUSİ

İNKARİ HÖKMLƏR

Hökmlərin keyfiyyət göstəricilərindən biri də inkarlıqdır. İnkarlıq iqrarlığın əksi olub hökmlərdə cismdə hər hansı bir əlamətin, xassənin olmadığını ifadə edir.”İnkar etmək” anlayışı təkzib etmək, qarşı çıxmaq,əleyhinə olmaq, yalanlamaq kimi sözlərlə oxşar mənaları ifadə edir.Məsələn:

a)Heç bir insan şüursuz deyil. b)Bəzi şagirdlər əlaçı deyil.

İnkari hökmlər də iki cür olur :

1.Ümumi inkari hökmlər. 2.Xüsusi inkari hökmlər

Ümumi inkari hökmlər.Ümumi inkari hökmlər subyekti ümumi,predikatı inkarda olan hökmlərdir.Belə hökmlərin subyekti, əsasən,ümumilik kvantorları ilə ifadə olunur, predikatı isə inkarlıq

ifadə edən məntiqi bağlayıcılarla işlənir.Məsələn:a)Heç bir nida və əmr cümləsi hökm deyil.b)Bütün planetlər ulduz deyil.c)Bütün düzbucaqlılar kvadrat deyil.

Ümumi inkari hökmlərin stukturu : Heç bir S P-deyil.

Bütün S-lər P-deyil.

Xüsusi inkari hökmlər.Xüsusi inkari hökmlər subyekti xüsusi, predikatı inkarda olan hökmlərdir.Belə hökmlərin subyekti,əsasən, xüsusilik kvantorları ilə ifadə olunur, predikatı isə inkarlıq ifadə edən məntiqi bağlayıcılarla işlənir.Məsələn: a)Bəzi heyvanlar otyeyən deyil. B)Bəzi göbələklər yeməli deyil.

Xüsusi inkari hökmlərin stukturu : Bəzi S-lər P-deyil.

Bir çox S-lər P deyil.

Qeyd: Hökmlərin kəmiyyət və keyfiyyətə görə birgə bölgüsündə fərdi hökmlər ümumi hökmlərə aid edilir,çünki bu hökmlərdə söhbət hökmün subyektində düşünülən bütün predmetlərdən gedir.

Hökmlərin kəmiyyət və keyfiyyətə görə birgə bölgüsü.Hər bir hökm müəyyət kəmiyyət və keyfiyyət göstəricisi ilə səciyyələndirilir. Buna görə də məntiqdə hökmlərin kəmiyyət və keyfiyyətcə birgə bölgüsü qəbul edilmişdir. Bu bölgüyə görə hökmlərin 4 tipi müəyyən edilmişdir.

A-ümumi iqrari hökmlər.Strukturu:Bütün S-lər P-dir.

İ-xüsusi iqrari hökmlər. Strukturu: Bəzi S-lər P-dir.

İqrari hökmlərin şərti işarələri A və İ hərfləri “iqrar edirəm” mənasını verən latın sözü “affirmo”nun ilk iki saitinin adından götürülüb.

E-ümumi inkari hökmlər.Strukturu:Heç bir S P deyil.

O-xüsusi inkari hökmlər. Strukturu: Bəzi S-lər P deyil.

İnkari hökmlərin şərti işarələri də E və O hərfləri “inkar edirəm” mənasını verən latın sözü “ neqo”nun iki saitinin adından götürülüb.

¬ inkarlığın simvolu

Sərbəst iş üçün tapşırıqlar( inkari hökmlər üzrə iş )

1.Bir-birinin fikirlərini inkar iki nəfərin mübahisəsibdən ibarət dialoq qurun.Dialoqda ümumi və xüsusi inkari hökmlərdən istifadə edin.

2.Verilmiş ifadələrdən inkar mülahizələrini seçin, fikrinizi əsaslandırın: Bütün tək ədədlər 2-yə tam bölünmür. Bəzi şəhərlər paytaxtdır.Heç bir cümlə üzvü köməkçi nitq hissəsi deyil.Bütün metallar kimyəvi elementdir.

3.Hökmlərin kəmiyyət və keyfiyyət üzrə birgə bölgüsünün sxemini hazırlayın.

Predikatın keyfiyyətinə görə hökmlər iki cür

olur:................, .................... . “iqrar edirəm”

,...............”inkar edirəm”........................ .

1.Hökmün keyfiyyəti nə ilə ifadə olunur ?

2. Dildə inkarlığın vasitələri hansılardır ?

3.İnkarı inkar nə ilə nəticələnir ?

Test :İnkari hökmləri seçin:

1.Bütün tək ədədlər ikiyə bölünmür.2.Bəzi şəhərlər pay-

taxtdır. 3.Heç bir hadisə səbəbsiz deyil. 4.Bəzi uşaqlar istedadlıdır.5.Bütün üçbucaqlarda daxili bucaqların cəmi 180 dərəcədir.6 .Bəzi hadisələr cinayət deyil.

A)1,2,3 B)2,3,4 C)1,2,4 D)1,3,6 E)1,4,6

11.ÜÇÜNCÜ HALIN İSTİSNASI QANUNU

Məntiq elmi düzgün təfəkkürün formalarını öyrəndiyi kimi. qanunlarını da öyrənir.

Təfəkkür qanunları məntiqdə xüsusi rol oynamaqla ümumi xarakter daşıyaraq məfhum və hökmlərlə bağlı məntiqi əməliyyatlatın əsasında dayanır,məntiqi əqli nəticə və sübut prosesinin gedişində istifadə olunur.

Düzgün təfəkkürün dörd qanunu var:

Bu qanunlar bütün məntiqi əməliyyatlarda istifadə edilir və məntiq elminin əsas qanunları kimi idrak prosesində xüsusi əhəmiyyət daşı- yır.Bu qanunlardan üçü :eyniyyət, ziddiyyət, üçüncü istisna qanunları klassik məntiqin banisi Aristotel, kafi əsas qanunu isə XVII əsr alman alimi Leybints tərəfindən kəşf edilmişdir.

Düzgün təfəkkür qanunları yalnız eyni məkan və eyni zaman üçün doğrudur.

Hələlik bu qanunlardan yalnız birini –üçüncü istisna qanununu öyrənirsiniz. Digər qanunları isə siz yuxarı siniflərdə öyrənəcəksiniz.

Aristotel “Metafizika” əsərində bu qanunu belə ifadə etmişdir: “Bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edən iki hökm arasında bərabər şəkildə heç nə ola bilməz lakin bir subyekt haqqında hər bir ayrıca predikat ya iqrar, ya da inkar oluna bilər.”

Üçüncü halın istisnası qanununa görə əgər verilmiş bir mülahizə doğrudursa, onun inkarı mütləq yanlışdır və əksinə. Verilmiş mülahizə yanlışdırsa, onun inkarı doğrudur.Məsələn: Əgər biz Vüqar adlı bir şagird haqqında “Vüqar əlaçıdır” mülahizəsini işlədiriksə və əgər bu mülahizə doğrudursa, onun inkarı “Vüqar əlaçı deyil” hökmü mütləq yalandır və ya əksinə. Burada üçüncü hal heç vaxt ola bilməz.

Müxtəlif fənlərin nümunəsində bu qanunu nəzərdən keçirək:

Azərbaycan dili :a)Tərkibində bir sait olan söz hecalara bölünmür.

b)Tərkibində bir sait olan söz hecalara bölünür.

Göründüyü kimi a hökmü döğru, b hökmü yanlışdır.Üçüncü hal qeyri- mümkündür: tək saiti olan söz haqqında eyni zamanda “hecalara bölünür” və “hecalara bölünmür” hökmü verilə bilməz.

Riyaziyyat:a)Sonu cüt və 0 olan ədədlər 2-yə qalıqsız bölünür.

b) Sonu cüt və 0 olan ədədlər 2-yə qalıqla bölünür.

Göründüyü kimi a hökmü döğru, b hökmü yanlışdır.Üçüncü hal qeyri-mümkündür:ikiyə bölünmə əlaməti kimi həm “qalıqsız bölünür”, həm də “ qalıqla bölünür” hökmü verilməsi də heç bir halda doğru qəbul edilə bilməz.

Beləliklə,üçüncü istisna qanununa görə hökm həqiqiliyin iki məna- sından birini ifadə edə bilər: ya “doğru”, ya da “yalan” ola bilər.

Qeyd:Üçüncü halın istisnası qanunu təbiətdə və cəmiyyətdə baş verən keçid prosesləri üçün özünü doğrultmur.Məsələn: klinik ölüm vəziyyəti,havanın uzunmüddətli proqnozu və s.

Nümunəyə müraciət edək: proqramlaşdırılmış təlimdə “İmtahançı” adlanan qurğuda qarşıya qoyulmuş suala üç qrupda cavab müəyyənləşir: 1)”düzgü cavab”, 2)“səhv cavab” 3)”bilmirəm”(cavabsız) .Beləliklə, biliyin yoxlanılması prosesində əvvəlcə təyin etmə məqsədi ilə “təyin edilməmişdir” cavabı da mövcud olduğu üçün burada üçüncü istisna qanunu fəaliyyət göstərmir.

Sərbəst iş üçün tapşırıqlar(üçüncü halın istisnası qanunu üzrə iş )

1.Müxtəlif fənlərdən nümunələr göstətməklə üçüncü istisna qanununu doğruluğunu nümayiş etdirən təqdimat hazırlayın.

2.Doğru hökmün inkarının yanlış və ya yalana çevrilməsini nümayiş etdirin.

3.Üçüncü halın istisnası qanununa aid nümunələr düşünüb dəftərinizə yazın.Üçüncü halın qeyri-mümkünlüyünü sübut edin.

.............. .............. bütün məntiqi əməliyyatlarda

istifadə edilir və məntiq elminin əsas qanunları

kimi idrak prosesində xüsusi əhəmiyyət daşıyır.

Düzgün təfəkkürün ....... qanunu var: .................,

..........................., .................... və .........................

1.Təfəkkür qanunlarından hansı məntiqi əməliyyatların gedişində istifadə olunur?

2.Üçüncü istisna qanununun özünəməxsusluğu nədədir ?

12.MÖVCUDLUQ BARƏDƏ HÖKMLƏR VƏ ONLARIN

İNKARI

Sadə hökmlər müxtəlif əsalara görə növlərə bölünür.Bu bölgü- lərdən biri də predikatın məzmununa görə hökmlərin bölgüsüdür.Bu əsasa görə hökmlər üç yerə bölünür:

1.Artibutiv (xassələr) 2.Relyativ(münasibət) 3.Ekzistensial(mövcudluq).

Bu hökmlərdə fikrin predmeti haqqında nə isə iqrar,yaxud inkar olunur; predmetin özü,onun əlamətləri və əlaqələri aşkara çıxarılır.

1.Artibutiv (xassələr)hökmlər.Bu hökmlərdə predmet və hadisələrə dair məlum xassə.vəziyyət,fəaliyyət növlərini iqrar və ya inkar edir. Məsələn:Qızıl gülün bihuşedici ətri var. Müğənni “leyli və Məcnun” operasından ariya ifadə edir. Sxemi : “S-P-dir”. “S-P deyil”.

2.Relyativ(münasibət) hökmlər.Bu hökmlərdə predmetlər arasındakı qarşılıqlı əlaqə və münasibətlərdən danışılır. Məsələn:Hər cür proton elektrondan ağırdır.Atalar öz övladlarından yaşlıdırlar.

Nisbət hökmlərində üç,dörd və daha çox predmet arasındakı müna- sibət ya iqrar, ya da inkar edilə bilər.Məsələn: Moskva Sank-Peterburq və Kiyev arasında yerləşir. Sxemi : a R b və ya R (a,b) a və b-predmetlərin adları, R isə münasibətlərin adıdır.

3.Ekzistensial (mövcudluq) hökmlər.Bu hökmlərdə hökmün predme- tinin-subyektin varlığı və ya yoxluğu predikatla iqrar və ya inkar olunur.

Ekzistensial hökmlər – onunla səciyyələnir ki, burada hökmün predmetinin mövcud olub – olmaması faktı ifadə olunur.Məsələn:“Atom buzqıran gəmisi vardır”,“Səbəbsiz hadisə yoxdur.”Əbədi mühərrik olmur.və s.

* Atributiv-latın sözü atributum sözündən olub “ayrılmaz əlamət” mənası verir.

* Relyativ-latın sözü relativus sözündən olub “münasibət” mənası verir.

*Ekzistensial- latın sözü existentia sözündən olub “mövcudluq” mənası verir.

Sərbəst iş üçün tapşırıqlar( mövcudluq hökmləri üzrə)

1.”Mövcudluq hökmlərini inkarı” mövzusunda təqdimat hazırlayın.

Predmet və hadisələrə dair məlum xassə.vəziyyət,

fəaliyyət növlərini iqrar və ya inkar edən hökm

..............., predmetlər arasındakı qarşılıqlı əlaqə və

münasibətlərdən bəhs edən hökm..............., hökmün

predmetinin-subyektin varlığı və ya yoxluğunu predi

katla iqrar və ya inkar edən hökm isə ...................

hökm adlanır.

13.Ardıcıl və əlaqəli mülahizələr əsasında əqli nəticə

14.Analogiya əsasında əqli nəticə

15.İnduksiya əsasında əqli nəticə

16.Deduksiya əsasında əqli nəticə

13.ARDICIL VƏ ƏLAQƏLİ MÜLAHİZƏLƏR ƏSASINDA

ƏQLİ NƏTİCƏ

Düzgün təfəkkürün üçüncü forması məntiq və ya əqli nəticədir. Əqli nəticə elə fikir prosesidir ki,burada bi-birinə bağlı olan həqiq hökm- lərdən obyektiv gerçəkliyin cism və hadisələri haqqında yeni fikir formalaşdırılır, nəticə biliyi əldə edilir.Düzgün təfəkkürün formaları bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədədir.Belə ki, hökmlərdə məfhumlar,əqli nəticədə isə hökmlər qarşılıqlı əlaqədədir. Məfhumlar arasındakı əlaqə və münasibət hökmləri, hökmlər arasındakı əlaqə və münasibətlər əqli nəticəni yaradır.Əqli nəticə təkcənin, xüsusi- nin, ümuminin, oxşarlıq və fərqin.konkret və mücərrədin və bu kimi əks -liklərin vəhdəti əks olunur.Fərdi, xüsusi və ümumi bir-biri ilə qarşı- lıqlı əlaqədədir. Bir nümunəni nəzərdən keçirək :

Cökə ağacdır.

Ağac bitkidir.

Deməli, cökə bitkidir.

Bu əqli nəticənin tərkibinə “cökə”, “ağac”və “bitki” kimi üç məf- hum daxildir.Burada “cökə” fərdini, “ağac” xüsusini, “bitki” isə ən ümumini bildirir.

Bu məfhumlar arasında məzmun etibarı ilə də bir bağlılıq var, ona görə də onlar bir-biri ilə vəhdət təşkil etməklə bir-birini tamamlayır.

Hər bir əqli nəticə müqəddimələrdən və nəticə və ya çıxış hökmündən ibarət olur.

Müqəddimələr-yeni hökmün alınmasını şərtləndirən hökmlərdir.

Nəticə isə müqəddimələrdən məntiqi yolla alınan yeni hökmdür.

Müqəddimələrdən nəticəyə keçid isə yekun biliyi adlanır.

Məntiqi nəticəçıxarmanın istiqamətinə görə məntiqi əqli nəticənin

üç növü var: 1.Analigiya(traduksiya) əsasında əqli nəticə

2.İnduksiya əsasında əqli nəticə

3.Deduksiya əsasında əqli nəticə

Sərbəst iş üçün tapşırıqlar(əqli nəticə çıxarma üzrə iş )

1.Əqli nəticəçıxarma haqqında məruzı hazırlayın.

2.Əqli nəticənin sxemlə ifadə edin.

3.Müxtəlif fənlərdən əqli nəticə növlərinə aid nümunələr seçin, nəticələri təhlil edin.

4.Verilmiş əqli nəticələri tamamlayın :

A.Bəzi sifətlər keyfiyyət bildirir.

B.Ağıllı sözü də keyfiyyət bildirir.

C. .........................................................

A.Bütün cüt ədədlər ikiyə bölühür.

B.12 də cüt ədəddir.

C...................................................

.......................-müəyyən qaydalara əsasən bir və ya

bir neçə doğru hökmdən gerçəkliyin cism və hadi

sələri haq -qında yeni bilik verən mülahizələrin

(hökmün) əldə edilməsidir.

......................-yeni hökmün alınmasını şərtləndirən

hökmlərdir................ isə müqəddimələrdən məntiqi

yolla alınan yeni hökmdür. Məntiqi nəticəçıxarma-

nın istiqamətinə görə məntiqi əqli nəticənin üç nö-

vü var: ......................., ........................ , ....................... .

1.Verilmiş əqli nəticədə müqəddimə və nəticə hökmlərini müəyyənləşdirin.

A. Bütün ikiölçülü fiqurlar müstəvi fiqurudur.

B. Trapesiya da ikiölçülü fiqurdur.

C.Deməli, trapesiya da müstəvi fiqurudur.

2.Verilmiş əqli nəticə nümunəsində nəticə ümumi, toxsa xüsusidir ?

Fikrinizi əsaslandırın.

14.ANALOGİYA ƏSASİNDA ƏQLİ NƏTİCƏ

Əqli nəticənin növlərindən biri olan analoji əqli nəticə ehtimali əqli nəticə növüdür.Bu əqli nəticənin adı kimi həm yunanca “analogiya”*, həm də latınca “traduksiya”* terminlərindən istifadə olunur.Belə ki, bu əqli nəticə zamanı müqəddimə hökmlər tutuşdurulur, onlardakı fərqli əlamət müəyyən edilir,fərqli əlamətin digər hökm üçün də mümkünlüyü nəticəsinə gəlinir.Ona görə də belə əqli nəticə hər iki terminlə ifadə oluna bilir.Nümunəni nəzərdən keçirək:

A-cismində a,b,c,d,p əlaməti vardır.

B-cismində a,b,c,d,p və r əlaməti vardır

Ehtimal ki, A-cismində də r əlaməti vardır.

Bu sxemdə A və B müqayisə olunan cisimlər, a,b,c,d,p A və B-nin ümumi əlamətləri,r isə fərqli, köçürülən əlamətdir.Bütün bunları nəzərə alaraq sxemi belə oxumaq olar: əgər A və B cisimləri a,b,c,d və p ümumi əlamətlərə malikdirsə, A-dan fərqli olaraq B cismində r əlaməti də vardır.Onda ehtimal etmək olar ki, A cismində də r əlaməti vardır.

“Analogiya” terminindən birinci dəfə qədim yunan riyaziyyatçıları ədədlər arasındakı nisbət oxşarlığını, uyğunluğu ifadə etmək üçün istifadə etmişdilər.

Məsələn : iki ədədin sistemi başqa iki ədədin sisteminə oxşardır: 8:4 nisbəti 4:2 nisbəti kimidir.

Analoji əqli nəticə belə bir prinsip üzrə aparılır ki, cism və hadisələr bir neçə xassə və əlamətlərinə görə oxşar ola bilər. Məsələn:

Yer planeti Günəş sisteminə daxildir; onda atmosfer, su və həyat var.

Mars planeti də Günəş sisteminə daxildir; onda atmosfer və su var.

Ehtimal ki, Marsda da həyat var.

Analogiya(traduksiya) əsasında əqli nəticədə idrak prosesi vahiddən vahidə, xüsusidən xüsusiyə,yaxud da ümumidən ümumiyə doğru gedir,müqəddimə və nəticələr eyni ümumilik dərəcəsinə malik olur.

*Analogiya-yunan sözü olub “oxşarlıq”,”uyğunluq” mənalarını ifadə edir.

*Traduksiya-latınca “traduktio” sözündən olub “yerdəyişmə”, “köçürmə” deməkdir.

Sərbəst iş üçün tapşırıqlar( analogiya üzrə əqli nəticə üzrə)

1.Analoigiya haqqında yazılı təqdimat hazırlayın.

15. İNDUKSİYA ƏSASINDA ƏQLİ NƏTİCƏ

Təcrübə,müşahidə idrakın çıxış nöqtəsidir.Təbiətdə və cəmiyyətdə ümumi fərdi,konkret və ayırıcı vasitəsilə təzahür edir.Ümuninin dərk olunması insanın təbiətə.ətraf aləmədə inkişafın gedişinə fəal təsir nəticəsində əldə etdikləri biliklərin məqsədəuyğun formasıdır.Ümumini dərk etməyin vasitələrindən biri də induksiyadır*.İnduksiya əsasında əqli nəticədə idrak prosesi az ümumidən-növdən cox ümumiyə-cinsə doğru gedir.Əqli nəticənin digər növləri kimi,induksiyadan da elmi qanunların kəşf olunması prosesində, sübutda, elmi hipotezlərin yaranmasında geniş istifadə olunur.Məsələn:

Yupiter hərəkət edir.

Mars hərəkət edir.

Venera hərəkət edir.

Yupiter,Mars,Venera-planetdir

Bütün planetlər hərəkət edir.

İnduksiya daha çox riyaziyyatda işlənən məntiqi əqli nəticə növüdür.İnduk siyadan sadə isbat məsələlərində istifadə olunur. Riyazi induksiya-riyazi isbat metodu olub bütün natural ədədlərin həqiqiliyini təsdiq etmək üçün istifadə olunur.

Məhz bu metodla riyaziyyatda hesablamalar üçün ümumu qaydalar ortaya çıxarılır.Məsələn:

Bərabərtərəfli üçbucağın perimetri tərəfin 3 mislinə bərabərdir.

Bərabərtərəfli dördbucağın perimetri tərəfin 4 mislinə bərabərdir.

Bərabərtərəfli beşbucağın perimetri tərəfin 5 mislinə bərabərdir.

Bərabərtərəfli çoxbucaqlının perimetri tərəfin bucaqlar sayının

mislinə bərabərdir.(P=a·n)

*İnduksiya-latınca “induktio” sözündən olub “yönəltmə”, “qurma”, “düzəltmə”, “aid etmə” mənasını bildirir.

Sərbəst iş üçün tapşırıqlar( induksiya üzrə əqli nəticə üzrə)

1. İnduksiya haqında yazılı təqdimat hazırlayın. Nümunələri riyaziyyat fənnindən seçin.

2.Riyaziyyat fənnindən induksiya əsasında müəyyən edilmiş ən azı üç müxtəlif qaydanın izahını verin.Fikrinizi nümunələrlə əsaslandırın.

16. DEDUKSİYA ƏSASINDA ƏQLİ NƏTİCƏ

Əqli nəticənin növlərindən biri də deduksiyadır.Deduksiya induksiyanın əksi olub ümumi qaydanın xüsusi hallara tətbiqini nəzərdə tutur.Deduksiya əqli nəticə çıxarmanın elə növüdür ki, burada təfəkkür prosesi daha ümumi biliklərdən az ümumi biliklərə, yəni ümumidən xüsisiyə, fərdiyə, cinsdən növə doğru gedir.Məsələn:

Bütün ulduzlar enerji şüalandırır.

Günəş-ulduzdur.

Günəş enerji şüalandırır.

Göründüyü kimi,birinci müqəddimə ümumi qaydanı ifadə edir,ikinci müqəddimə isə xüsusi halın ifadəsidir ki, ikinci hökmün köməyi ilə əqli nəticəkimi xüsusi hal meydana çıxır:əgər bütün ulduzlar enerji şüalandırırsa, Günəş də enerji şüalandırır, çünki Günəş də ulduzdur.

Deduktiv əqli nəticə zamanı mühakimə prosesi ümumidən xüsusiyə,böyükdən kiçiyə, yeni biliyi ifadə edən hökm isə inandırıcı gücə malik olan dəqiq,vacib, zəruri nəticə kimi ortaya çıxır.Bu halda meydana çıxmış nəticə hökmü yeganə mümkün halı ifadə edir.Buradakı əqli nəticə üç anlayış arasındakı münasibəti ifadə edir ki, bunu da Eyler dairəsi ilə belə ifadə etmək olar:

Anlayışlar : 1.Ulduzlar(U)

2.Enerji şüalandıran cism(C)

3.Günəş (G)

* Deduksiya latınca.deductio sözündən olub— izah etmək, nəticə çıxarmaq deməkdir.

Sərbəst iş üçün tapşırıqlar( deduksiya üzrə əqli nəticə üzrə)

1.Deduksiya haqqında yazılı təqdimat hazırlayın.Nümunələri müxtəlif elm sahələrindən seçin.

2.Deduksiya əsasında əqli nəticəyə aid araşdırma aparın. Fikrinizi müxtəlif fənlərdən seçdiyiniz nümunələrlə əsaslandırın.

3.Əqli nəticə çıxarmanın növləri və xüsusiyyətlərini cədvəl şəklində ifadə edin.Əqli nəticə növlərinin oxşar və fərqli cəhəıtlərini müəyyənləşdirin.

4.Əqli nəticə çıxarma növlərinin hansı sizə daha çox kömək edir?

17.Mülahizələrin konyunksiyası (A^B)

18. Mülahizələrin dizyunksiyası (A∨B)

19.Konyunksiya və dizyunksiyalı ifadələr

17.MÜLAHİZƏLƏRİN KONYUNKSİYASI(A^B)

Mülahizələr quruluşca sadə və mürəkkəb olur.Mürəkkəb hökmlər sadə hökmlərin müxtəlif bağlayıcılarla birləşməsindən əmələ gəlir.

Konyunktiv hökmlər-birləşdirici, dizyunktiv hökmlər-ayırıci, impliktiv hökmlər-şərti, ekvivalent hökmər-eynigüclü, inkari hökmlər isə-bir-birinə zidd hökmlərdir.

Ekvivalent hökmlər haqqında əvvəlki dərslərdə məlumat almışsınız. (“Eynigüclü mülahizələr”).Bu dərs ilində isə yalnız konyunktiv və dizyunktiv mülahizələri öyrənəcəksiniz.

Konyunksiya mürəkkəb hökmlərin “və” birləşdirici bağlayıcısı ilə əmələ gəlməsidir.

Konyunktiv hökm məntiqdə ^ işarəsi ilə göstərilir.

Formulu belə yazılır : A^B. A və B subyektləri və ya predikatları eyni olub bir mürəkkəb hökmdə birləşdirilməsi mümkün olan sadə hökmlərdir.

Məsələn : Fuad bu hadisənin şahididir. Həsən bu hadisənin şahididir.Bu iki sadə hökmdə predikatlar eyni olduğu üçün onlaın subyektlərini birləşdirməklə mürəkkəb hökm yaratmaq olar: Fuad və Həsən bu hadisənin şahidləridir.Bu hökmün sxemini belə yazmaq olar : S₁^S₂-P-dir.

Bağlayıcıların yerləşməsinə görə konyunksiyanın aşağıdakı sxemləri ola bilər: S₁^S₂-P-dir; S-P₁^P₂-dir. S₁^S₂-P₁^P₂-dir.

Konyunksiya nəticəsində alınmış yeni hökm o zaman doğru olur ki, mülahizələrdən hər biri doğru olsun.Mülahizələrdən biri yanlış olduqda, yekun mülahizə də yanlış olur.

Konyunktiv hökmlər iqrari mülahizələrdən yarandığı kimi inkari mülahizələrdən də yarana bilər.

Məsələn: Yaquar ev heyvanı deyi. Canavar ev heyvanı deyil

Konyunktiv hökm : Yaquar və canavar ev heyvanı deyil

Formulu : S₁^S₂-P-deyil

Sərbəst iş üçün tapşırıqlar( konyunksiyalı mülahizələr üzrə)

1.”Sadə və mürəkkəb hökmlər” mövzusunda məruzə hazırlayın. Sadə

və mürəkkəb hökmləri sadə və mürəkkəb cümlələrlə müqayisə

edin, oxşar və fərqli cəhətləri müəyyənləşdirin.Fikirlərinizi nümu

nələrlə əsaslandırın.Məruzədə əldə etdiyiniz nəticələri bir-iki te-

zislə ifadə edin.

2.Mülahizələrin konyunksiyası üzrə təqdimat hazırlayın.

3. 10 hökm fikirləşib yazın.Onları konyunksiyalı mürəkkəb hökm-

lərə çevirin.

Test tapşırığı :

Hansı hökmləri konyunksiyalı hökmlərə çevirmək olar :

1.Hər bir insanın hüquqları dövlət tərəfindən qorunmalıdır.

2.Müharibə-ictimai təhlükəli hadisədir.

3.Sülh əksər insanların əbədi və əzəli arzusudur.

4. Hər bir insanın azadlıqları dövlət tərəfindən qorunmalıdır.

5.Əgər su 100º S-yə qədər isidilirsə, onda qaynayacaqdır

A)1,5 B) 2,3 C)1,4 D)2,3

18. MÜLAHİZƏLƏRİN DİZYUNKSİYASI (A∨B)

Dizyunksiya mürəkkəb hökmlərin “və ya” ayırıcı bağlayıcısı ilə əmələ gəlməsidir.Dizyunktiv hökm məntiqdə “ v” işarəsi ilə göstərilir.Formulu belə yazılır : AvB. A və B subyektləri və ya predikatları eyni olub bir mürəkkəb hökmdə birləşdirilməsi mümkün olan sadə hökmlərdir.Məsələn : Fuad bu hadisənin şahididir. Həsən bu hadisənin şahididir.Bu iki sadə hökmdə predikatlar eyni olduğu üçün onlaın subyektlərini birləşdirməklə mürəkkəb hökm yaratmaq olar: Fuad və ya Həsən bu hadisənin şahidləridir.Bu hökmün sxemini belə yazmaq olar : S₁vS₂-P-dir.

Bağlayıcıların yerləşməsinə görə dizyunksiyanın aşağıdakı sxemləri ola bilər: S₁vS₂-P-dir; S-P₁vP₂-dir. S₁vS₂-P₁vP₂-dir.

Dizyunksiya nəticəsində alınmış yeni hökm o zaman doğru olur ki, heç olmasa mülahizələrdən biri doğru olsun.Mülahizələrin hamısı yanlış olduqda, yekun mülahizə də yanlış olur.

Dizyunktiv hökmlər iqrari mülahizələrdən yarandığı kimi, inkari mülahi- zələrdən də yanlış olur.

Öyrəndiklərini tətbiq et:

Sərbəst iş üçün tapşırıqlar( dizyunksiyalı mülahizələr üzrə)

1.”Dizyunksiyalı mülahizə nədir ?” mövzusunda təqdimat hazırlayın.

2.Venn diaqramı çəkin, konyunksiyalı və dizyunksiyalı hökmləri müqayisə edərək, onların oxşar və fərqli cəhətlərini müəyyən edin.

3. Konyunksiya və dizyunksiya haqqında öyrəndiklərinizi yada salaraq cədvəllərdəki boşluqları doldurun və fikirlərinizi əsaslandırınHökmləri doğruluğunu D, yalanlığını Y hərfi ilə göstərin.

A	B	A^B
Y	Y
Y	D
D	Y
D	D

A	B	AvB
Y	Y
Y	D
D	Y
D	D

19. KONYUNKSİYA VƏ DİZYUNKSİYALI İFADƏLƏR

Mürəkkəb hökmlərdə konyunksiya və dizyunksiya ayrılıqda işləndiyi kimi, birlikdə də işlənə bilir.Belə ifadələr konyunksiyalı və dizyunksiyalı ifadələr adlanır.Belə hökmlərdə konyunksiya subyektlər arasında olursa, dizyunksiya isə predikatlar arasında olur.

Məsələn : Şəbnəm və Toğrul yarışda ya qalib gələcək, ya da məğlub olacaq.

Bu mürəkkəb hökmün sxemi belə olur: S₁^S₂-P₁v P₂

Konyunksiyalı və dizyunksiyalı ifadələrin sxemləri aşağıdakı variantlada ola bilər :

S₁^S₂-P₁v P₂ S₁v S₂-P₁^ P₂

Öyrəndiklərini tətbiq et:

Sərbəst iş üçün tapşırıqlar( kontunksiyalı və dizyunksiyalı mülahizələr üzrə)

1. “Konyunksiyalı və dizyunksiyalı ifadələr” mövzusunda

elmi məruzə hazırlayın.Fikirlərinizi nümunələrlə əsaslandırın.

2.Verilmiş mülahizələri konyunksiyalı və dizyunksiyalı ifadələr kimi işlədin.

a) Çinarə “Məntiq” fənnini həvəslə öyrənir.Toğrul da “Məntiq” fənnini həvəslə öyrənir.

b)Neft qiymətli yanacaq növüdür. Neft sənaye üçün qiymətli xammaldır.

Test tapşırığı :

Konyunksiyalı və dizyunksiyalı ifadə hansıdır :

1.Toğrul və Çinarə bilik yarışının qalibidirlər.

2. Toğrul və ya Çinarə bilik yarışının gedəcək.

3. Toğrul və Çinarə bilik yarışında ya qalib gələcək, ya da məğlub olacaqlar.

4. Toğrul və Çinarə bilik yarışının qalib gəlsələr buraxılış sinfində qızıl medal almağa namizəd olacaqlar.

A) 1 B)3 C) 4 D)2

20.Fikrin qeyri-müəyyən ifadəsi

21.Fikrin düzgün və birmənalı ifadəsi

22.Suallar və cavablar

20.FİKRİN QEYRİ-MÜƏYYƏN İFADƏSİ

Fikrin qeyri-müəyyən ifadəsi dedikdə fikrin qeyri-dəqiqliyi, məzmunun qeyri-müəyyənliyi nəzərdə tutulur.Belə fikirlərdə məna, məzmun fərqli, ziddiyyətli yozula bilir.Fikrin qeyri-müəyyən ifadəsi müxtəlif səbəblər-lə bağlı ola bilsə də , əsas səbəb məntiqi qanunauyğunluqların və dil norma larının pozulmasıdır.Fikrin qeyri-müəyyən ifadəsi aşağıdakı səbəblərlə bağlı ola bilər :

—Cümlədəki sözlər cümlədəki məzmuna uyğun seçilməyə bilər, yəni müxtəlif cür yozula bilər:

—Cümlədə söz sırasının pozulması məzmunun düzgün anlaşılmama- sına şərait yaradar:

—Qrammatik şəkilçilərin düzgün seçilməməsi məzmun dolaşıqlığına səbəb ola bilər;

—Fonetik, orfoqrafik və orfoepik normaların pozulması fikrin təhrif olunması şəklində qeyri-müəyyənlik yarada bilər və s.

Məsələn :”Anam başımın yanında dua edirdi” cümləsində yanımda sözü yerinə düşmür, fikirdə qeyri-müəyyənlik yaranır, bu söz üstündə sözü ilə əvəz olunmalıdır.

Şifahi nitqdə fikrin qeyri-müəyyənliyi isə hər cür vurğunun pozulması ilə bağlı məna dəyişikliyi kimi ortaya çıxa bilər.

Məsələn : Alma faydalı meyvədir cüməsində alma söünün vurğusunu 1-ci hecanın üzərinə gətirsək, cümlədəki fikir pozulacaq.[a`lma]

Qeyri-müəyyən fikir həm də ziddiyyətli olur; məntiqi qanunların pozulması ilə meydana çıxır.

Məsələn : “Qaynana” pyesində Çənnət arvad gəlinindən narazılığını bildirmək üçün deyir :

—Bir qurtum çay istədim, Soyuq çayı üstümə töküb məni yandırdı....

“Əhməd haradadır ?”filmində də belə ziddiyyətə rast gəlirik : oğlunu axtaran Nərgiz xalaya Zülümov bir sərxoşu göstərib deyir:

—Xala, oğlunuzu tapmışam.

Əhmədin atası Şirin kişi Zülümova istehza ilə deyir :

—Bu ki heç ayaq üstə dura bilmir?!...

Zülümov dişlərini ağarsıb deyir ?

—Neyləsin? Yazıq yetimdir də ....

Göründüyü kimi, son cümlədə fikir ziddiyyəti var : soyuq çay yandıra bilməz! Ata-anası olmayan da yetim olsa bilməz !

21.FİKRİN DÜZGÜN VƏ BİRMƏNALI İFADƏSİ

Düzgün təfəkkür fikrin düzgün və birmənalı ifadəsi ilə səciyyələnir.Yalnız məntiqi mədəniyyətə, onun tərkib hissəsi olan nitq mədəniyyətinə sahib olan şəxs fikirlərini düzgün və birmənalı ifadə edə bilər.Düzgün və birmənalı fikir nitq amili kimi mədəni nitqin tələblərinə cavab verməlidir.Bu tələblər aşağıdakılardır :

1.Düzgünlük-dilin fonetik,leksik və qrammatik normalarınin pozulmaması;

2.Dəqiqlik-dil vahidlərinin düzgün seçilməsi ilə fikrin dəqiq ifadəsi

3.İfadəlilik-dildə üslub baxımından bədii təsvir və ifadə vasitələrindən istifadə etmək;

4.Aydınlıq-heç bir çətinlik çəkmədən izah və şərhə, əlavə vasitələrə tələb yaranmadan başa düşülməsidir.

Düzgünlük,dəqiqlik və aydınlıq hamıdan tələb olunur, ifadəlilik isə söz sənəkarlarına aiddir.

Bu tələblərə cavab verməyən fikir düzgün və birmənalı ifadə oluna bilməz.

Şifahi nitqdə fikrin düzgün ifadəsi nitq prosesində vurğu və intonasiyadan, səs tonundan, mimika və jestlərdən düzgün istifadə ilə təmin olunur.

Zəngin söz ehtiyatına malik olan insan fikirlərini çox yığcam, səlis ifadə edə bilir.Fikrin az sözlə yığcam ifadəsi lakoniklik* adlanır.

*lakonik –yunan sözü olub “qısa”, “yığcam”, “azsözlü” deməkdir.

Nümunələri nəzərdən keçirək :

1. İncitək sözlər seç, az danış, az din,
Qoy az sözlərinlə dünya bəzənsin.(Nizami Gəncəvi)

2. Az danış, düz danış.(Atalar sözü)

3. Düz baxanda meşəli təpələr, dağlar görünürdü. Bu meşələrin üstündə isə bir zirvə ucalırdı. Başı kəllə qəndə oxşayırdı, aşağı getdikcə qarlı şırımlar açılırdı. Nəhəng ağ saqqallı bu zirvə Savalan dağı idi.

– Ana, Savalanın zirvəsinə çıxsan hara görünər?

– Sən ora çıxa bilməzsən, oğlum. Çox ucadı.

– De görüm hara görünər?

– Haranı görmək istəyirsən, oğlum?

– Bu yanda Təbrizi, o yanda Dəmir qapı Dərbəndi

Fərman Kərimzadə “Xudafərin körpüsü”romanından

22.SUALLAR VƏ CAVABLAR

-50-

Sual ərəb sözü olub-.bir şey haqqında cavab,məlumat almaq üçün müraciət etmə, soruşma;sorğu mənalarını verir.Hər hansı informasiyanı almaq və ya dəqiqləşdirmək üçün sualla müraciət etmək olar. Suallara cavab vermək də alınmış infomasiyanı dəqiqləşdirmək və ya tamamlamaq məqsədi daşıyır. Yalnız ritorik suallar cavab tələb etmir.Suallar barədə fikirləşmək məntiqi düşünmənin inkişafına əsaslı şəkildə kömək edir.

Suallar müxtəlif əsaslara növlərə bölünür.Suallar verilməsində əsasən iki məqsəd qarşıya qoyulur: məlum informasiyanın dəqiqləşməsi və ya tamamlanması.

Dəqiqləşdirici sual-sorğuda biliyin həqiqiliyinin aşkara çıxarılmasına yönəlmiş sualdır.Belə sualların qrammatik əlaməti -mı⁴ədatıdır.Dəqiqləşdirici suallar çox vaxt “Doğrudurmu ki,” Belədirmi ki,” Həqiqidirmi ki,” və s. bu kimi sözlərlə başlayır. Məsələn : Doğrudurmu ki, sən müsabiqənin qalibisən?

Dəqiqləşdirici suallarda ya danışığın predmeti haqqında bilik, ya da onun əlaməti ifadə olunur.Məsələn : Rüstəmili vəkillər kollegiyasının üzvüdürmü?,

Doğrudurmu ki, Simens qardaşları Gədəbəy misəritmə zavodundan külli miqdarda qızıl aparmişdır?

Belə suallara həmişə qisa “hə” və ya “yox” cavabı vermək olmur.Bir çox hallarda cavabın dəqiqləşdirilməsi üçün araşdırmalara ehtiyac duyulur.Belə sualları bəzən qapalı sual da adlandırırlar.

Tamamlayıcı sual-tədqiq olunan hadisələrdə bu və ya digər xassənin aşkara çıxarılmasına yönəlmiş sualdır.Belə suallar sual

əvəzliklərinin iştirakı ilə yaranır və konkret sual əvəzliyinin

cavabı ilə fikir tamamlanır.Məsələn: “Əsrin müqaviləsi” nə vaxt və harada bağlanmışdır? Bu barədə qərarı kim qəbul etmişdir ?

Tamamlayıcı suallara konkret cavab vermək üçün əlavə biliklər tələb olunur.Buna görə də belə suallar açıq suallar adlandırılır.

Suallar( eləcə də cavablar) konkretliyinə görə düzgün və düzgün verilməyən ola bilir.Düzgün verilən sual-dolğun,birmənalı, konkret sualdır.Belə sualın cavabı da əsas biliyi tamamlayır, həqiqi və ziddiyyətsiz olur.Məsələn : Məntiq elminin banisi kimdir ? Hansı çoxbucaqlının bucaqlarının cəmi açıq bucağa bərabər olur ?

Düzgün verilməyən sual isə zəif,yarımçıq, qeyri-müəyyən olub özündə yalan,zidiyyətli və qeyri-müəyyn biliyi ifadə edir.Məsələn : Ad bildirən sözlərə nə deyilir ? Üçbucaqın neçə növü var ?

Göründüyü kimi düzgün verilən suallara konkret cavab vermək mümkün olduğu halda düzgün verilməyən suallara konkret cavab vermək mümkün deyil.

Suallar birbaşa və dolayı verilə bilər.

Birbaşa suallar-mahiyyəti konkret ifadə edən suallardır.Məsələn :

Kvadrat nədir ? İsmin ümumi qrammatik mənası nədir ?

Dolayı suallar isə sualın mahiyyətini birbaşa,konkret ifadə etmir.

Suallar alternativ də ola bilər.Alternativ sual-dəqiqləşdirici suala konkret cavab verilə bilmədikdə tələb olunan əlavə suallardır.Məsələn: Həqiqətdirmi ki, Mürsəlzadə məhkəmə iclasını peşəkarcasına aparır ?” sualına “bəli” cavabını vermək kifayət deyil.Dəqiqləşmə üçün bu mütəxəssis haqqında məlumatımız olmalıdır, yəni bu mütəxəssisin bu işdə zəngin təcrübəsi var, peşəkar hüquq -şünasdır, obyektivliyi, qüsursuz fəaliyyəti ilə tanınmışdır və s.Yalnız alternativ suallarla bu xüsusiyyətlər müəyyənləşdirildikdə suala qəti dəqiq cavab vermək olar.

Suallar quruluşca da növlərə bölünür: sadə və mürəkkəb suallar.

Sadə sual-özündə yalnız bir sual sözünü birləşdirən sualdır.Məsələn: Məntiqdən böyük summativ nə vaxt keçiriləcək ?

Mürəkkəb sual-özündə bir neçə sadə sualı birləşdirən sualdır. .Məsələn:Mal-qaranı kim oğurlayıb,oğurlanan heyvanlar harada gizlədilib?

Suallara verilən cavablar da suallara uyğun şəkildə müxtəlif ola bilər :dəqiqləşdirici və tamamlayıcı,düzgün və səhv(düzgün olmayan),birbaşa və dolayı,alternativ,sadə və mürəkkəb, doğru və yanlış cavablar.

Doğru cavab-həqiqi faktlarla təsdiq olunan,həqiqəti əks etdirən cavabdır.

Yanlış cavab isə məlumatsızlıqdan(biliksizlikdən) həqiqəti təhrif edən cavabdır.Məsələn :Rombun qarşı bucaqları bərabərdir.-doğru cavab, rombun bütün bucaqları bərabərdir-yanlış cavabdır.

ELMSİZ MÜDRİKLİK (HİKMƏT) KAMİLLİYİN ANCAQ KÖLGƏSİDİR.

İmmaneul Kant,
alman filosofu

- Описание: Коричневый мрамор

-52-

23. Problemlər,tezislər, hipotezlər

24. Arqumentləşdirmə(dəlillləşdirmə)

25. Sübut və təkzib

23.PROBLEMLƏR,TEZİSLƏR, HİPOTEZLƏR

Problem. Tarixin müxtəlif dönəmlərində insan qarşıya çıxmış çətinliklərin həllinə çalışır,bunun üçün həll yolları axtarır. Ziddiyyətlərdən azad olmaq istəyir.Bu zaman vəziyyətin həllinə çalışaraq yollar axtarır, yaranmış vəziyyəti təhlili etməklə onun izahını verir. Gündəlik həyatımızda,elmi tədqiqatlar zamanı, müxtəlif situasiyalarda idrakda ziddiyyət yaratmaqla öz həllini gözləyən nəzəri və ya əməli məsələlər, qeyri-müəyyənliyin nəzəri izahını gözləyən hallar problemlər * yaradır.

Problem ilk başlanğıcda problemli vəziyyət formasında yaranır.sonra isə aydın dərk edilərək pqoblem şəklində formalaşır.Problem utopik(reallıqdan uzaq) olmamalıdır.Problemin qoyuluşu dörd mərhələdən keçir:

*lkin(müvəqqəti)mərhələ;

*problemin təhlili;

*problemin dəyərləndirilməsi;

*layihənin irəli sürülməsi

Təbiətdə və cəmiyyətdə baş verən dəyişikliklər daim problemli vəziyyətlər yaradır, sonrakı idrak mərhələsində problemə çevrilərək öz həllini gözləyir.Hər cür problemin, o cümlədən də elmi problemlərin həllində tezis* və hipotezlərin* yeri və rolu vardır.

Tezis. Tezis — məntiqdə həqiqiliyi (doğruluğu) əsaslandırılmalı, sübut olunmalı olan müddəa, fikir mənasında işlənir. Məsələn, tesiz irəli sürmək, öz tezisini müdafiə etmək .

Tezis digər mənalarda da işlənir:

Tezis — məruzə, mühazirə, məlumat və s.-nin adətən yazılı surətdə, təfsilatsız ifadə olunan əsas fikirlərinin qısa xülasəsi; Məsələn, tezis yazmaq, mühazirənin tezisləri;

Tezis — elmi əsərin, məqalənin və s.-nin əsas müddəaları;

Tezis — məruzənin, mühazirənin, əsərin məğzinin və ya ətraflı məzmununun qısa ifadə edilməsi və s.

Antitezis (q.yun. ἀντίθεσις "antitesis" qarşıqoyma; lat. antithesis "antitezis") — fəlsəfi məntiqdə inkişaf prosesində əsas müddəanın inkarı; tezisə qarşı irəli sürülən fikir,hökm; tezisin ziddinə yürüdülən mühakimə; Antitezis Hegel triadasının ünsürlərindən biridir. Tezis irəli sürülən müddəadırsa, antitezis bu iddianın qarşısına irəli sürülən fikir, iddiadır.

Hipotez. Elmdə hipotez anlayışı çox vaxt təbiətin, yaxud ictimai həyat hadisələrinin hər hansı bir sahəsini izah edən fərziyə kimi başa düşülür. Hadisəni izah etmək, onun səbəbini, başqa hadisə və proseslərlə qanunauyğunluq əlaqəsini aşkara çıxarmaqdır. Buna görə də, hipotez əksər hallarda elmin həqiqi müddəalarına zidd gəlməyən, lakin müəyyən hadisələr və prosesləri doğuran səbəb haqqında irəli sürülən, sübut olunmsı- na ehtiyac duyulan fərziyyə hesab olunur. Hipotezlər bir sıra müşahidə və nümunələrə söykənməli və həqiqətə oxşamalıdır . Hipotezlər ya təsdiq edilməli və fakta çevrilməli və ya da rədd edilərək əsassız iddia cərgəsinə keçməlidir.Elmi tədqiqatlarda hipotezlər müəyyən sayda müşahidələr, təcrübədən alınan nəticələrə əsaslanan mülahizələrin mü- əyyən edilməsi deməkdir. İrəli sürülən hipoteziərin yoxlanılması xüsusi eksperimentlə- rin gedişində

həyata keçirilə bilər. Təsdiq edilməmiş və rədd ediməmiş hipotez açıq problem adlanırlar.

Hipotezin inkişaf mərhələləri :

Birinci mərhələ: verilmiş faktlar dairəsini izah edən səbəb haqqında fərziyyənin yürüdülməsidir.

İkinci mərhələ :ehtimali müddəalardan deduktiv yolla müxtəlif nəticələrin çıxarılması və onların təcrübi faktlarla tutuşdurulmasıdır.

Üçüncü mərhələdə: diqqətli yoxlamalar nəticəsində hipotez ya təsdiq, ya təkzib olunur. Təsdiq olunan hipotez həqiqi biliyə çevrilir.

Hipotezin üç növü vardır:

1.Ümumi hipotez- hadisə, yaxud hadisələr qrupu nəzərdən keçirilir, burada təbii və ictimai hadisələrin qanunauyğunluqları haqqında fərziyyələr yürüdülür, nəticədə qanun kəşf olunur.

2.Xüsusi hipotez- hadisə və proseslərin ayrıca tərəfi, xassəsi haqqında mülahizələr yürüdülür. Konkret tarixi hadisələrin qarşılıqlı əlaqəsi, ayrı-ayrı şəxsiyyətlərin tarixi fəaliyyəti, cinayətin ayrı-ayrı tərəfləri, məqamları haqqında yürüdülən fikirlər xüsusi hipotezləri bildirir.

3.İş hipotezi- isə verilmiş problem haqqında müəyyən informasiyalar toplanır, təhlil edilir və tədqiqatçıya konkret istiqamət verilir. Bu hipotez, xüsusilə təbii-elmi eksperimentləşdirmə sahəsində geniş yayılmışdır.

Elmi idrakın forması kimi hipotez bir sıra şərtlərə tabedir:

1. Konkret hadisə və proseslər haqqında irəli sürülən və izahı tələb olunan faktik materiallarla, elmdə qəbul olunmuş qanun və nəzəriyyələrlə zidiyyət təşkil etməməlidir;

2.Prinsip editabilə yoxlanılmalıdır;

3.Geniş hadisələr dairəsini əhatə etməklə, onların bütöv bir qrupuna tətbiq olunmalıdır;

4.Sadə olmalıdır, yəni mümkün qədər az sayda prinsip və mülahizələr əsasında qurulmalıdır;

5.Nəzərdən keçirilən hadisə və faktlara oxşar olmaqla, çoxlu proses və hadisələri izah etməlidir;

6.Tədqiq olunan hadisələrlə yanaşı, həmin qrupa aid olmayan proses və hadisələrin varlığını da qabaqcadan söyləməlidir;

7.Ümumi elmi prinsiplərə və dialektik-məntiqi qanunlara, onun əsas müddəalarına uyğun gəlməlidir;

8.Nəticələri deduktiv yolla əsaslandırılmalıdır.

*Problem (qədim yunan sözü )προβλήμα) — öyrənilməsini və həllini tələb edən mürəkkəb və praktiki situasiya; hansısa vəziyyətin, obyektin, qeyri-müəyyənliyin mürəkkəbliyinin nəzəri isahını gözləyən hal.

*Tezis-(qədim yunan sözü) θεσις doğruluğu dəlillərlə sübuta yetirilməli, yaxud inkar edilməli olan fikir, iddia.

*Hipotez- ( qədim yunan sözü) ὑπόθεσις — "əsas", "təxmini fikir") — təxmin edilmə, fikrə gəlmə, təsdiq edilməmiş iddia.

Öyrəndiklərini tətbiq et:

Sərbəst iş üçün tapşırıqlar( problem,tezis, hipotezlər üzrə)

1.Sizi düşündürən ən qazı beç problem fikirləşib yazın, onlardan birinin həlli yollarını araşdırın.

2.Həll etmək istədiyiniz problemlə əlaqədar hansı tezisləri irəli sürərdiniz ?

3.Hansı elmə daha çox marağınız var?

4. Elmi tədqiqatla məşğul olmaq istərdinizmi ?

1.Tezislə hipotezin oxşar və fərqli cəhətləri hansılardır ?

2.Problemlər necə yaranır?

3. Bütün problemlərin tez bir zamanda həlli mümkündürmü ?

24.ARQUMENTLƏŞDİRMƏ (DƏLİLLƏŞDİRMƏ)

Düzgün təfəkkürün vacib keyfiyyəti inandırıcılıq,əsaslılıq və sübutluluqdur.Bu vacib keyfiyyətlər o zaman əldə edilir ki, mücərrəd təfəkkürdə nəticələrin həqiqiliyi əvvəllər müəyyən edilmiş həqiqətlərə uyğun gəlsin. Hər hansı mülahizənin həqiqət meyarı isə arqument, yəni fikri əsaslandıran dəlillərlə təsdiq və ya inkar oluna bilər.Dəlillər isə həm maddi faktlar(əşyalar,fotoşəkillər, videomateriallar və s.),həm də öz təsdiqini tapmış informasiya şəklində ola bilər. Arqumentləşdirmə isə hər hansı fikrin sübutunu əsasalandırmaq üçün onun arqumentlərlə zənginlədirilməsi anlamına gəlir.

Arqumentləşdirmə dedikdə, hər hansı bir hökmün məntiqi üsullarla yanaşı, nitqin, emosional psixloji və başqa metodlarla əsaslandırılması əməliyyatı başa düşülür. Bu metodlar barəsində gələcək dərslərdə danışacağıq. Ümumiyyətlə, bu cür təsir metodlarından müxtəlif elmlər istifadə edir. Bir çox peşə sahibləri məsələn, psixoloq öz xəstəsinə yaxşı mənada təsir etmək üçün, vəkil məhkəmədə hakimə təsir etmək üçün, müəllim şagirdə təsir etmək üçün və s. arqumentləşdirmədən istifadə edirlər.

Arqumentləşdirmənin forması, hər şeydən əvvəl dialoq xarakteri alır və arqumentator öz tezisini sübut etməklə yanaşı, qarşı tərəfin antitezisini də təkzib edir və auditoriyanın dinləyicilərini tezisin doğruluğuna inandıraraq, onları öz tərəfinə çəkməyə çalışır.

Bir sözlə insanları inandırmağın təsir vasitələrinin öyrənilməsi arqumentasiya nəzəriyyəsinin predmetidir.

Məsələn : nümunə üçün andlıların məhkəməsində qarşı tərəflərin çıxışları; debatlarda müxtəlif tərəflərin nümayiş etdirdikləri mövqeləri göstərmək olar.

Öyrəndiklərini tətbiq et:

Sərbəst iş üçün tapşırıqlar( arqumentləşdirmə üzrə)

1.Hər hansı fikir söyləyin, onu arqumentlərlə əsaslandırın.

2.Arqumentləşdirməyə aid dialoq qurun.

25.SÜBUT VƏ TƏKZİB

Sübut və arqumentasiya bir-biri ilə sıx əlaqədə olsa da onları eyniləşdirmək olmaz.”Arqumentasiya”anlayışı məzmun və mahiyyətinə görə sübutdan daha zəngindir.Sübut və onun əksi olan təkzib arqumentasiyanın tərkib hissələridir.

Çünki, arqumentasiya özündə sübut və təkzibi birləşdirən mühakiməyürütmə üsuludur. Sübut-hər hansı bir hökmün (tezis və ya mülahizənin) həqiqiliyinin əsaslandırılması üçün istifadə olunan məntiqi üsulların məcmusudur .Sübutun strukturuna bir-birini tamamlayan üç anlayış daxildir:

Tezis-həqiqiliyi sübut olunmalı hökm, dəlil(arqument) sübut zamanı istifadə olunan həqiqi hökmlər,nümayiş isə sübutun forması olub tezislə dəlili məntiqi əlaqələndirmə üsuludur.

Sübutun mahiyyəti üç sualla müəyyənləşir:

1.Nə sübut olunur ?(tezis)

2.Verilən hökm necə,hansı üsul və vasitələrlə sübut olunur?(dəlillər)

3.Çıxış hökmünün doğruluğunu necə əsaslandırmaq olar ?(nümayiş)

Həm tezislər, həm də dəlillər gerçəkliyə uyğun gələn həqiqi hökmlər, fikirlər olmalıdır.Əks halda tezis əsaslandırıla bilməz.

Məntiqdə dəlilin aşağıdakı növlərindən istifadə olunur :

1.Həqiqiliyi təsdiqini tapmış faktlar.Buraya faktik materiallar: statistik məlumatlar,sənədlər,maddi sübutlar və s. daxildir.Sübut zamanı faktlar,o cümlədən elmi faktlar çox böyük əhəmiyyətə malikdir.Lakin faktların rolunu mütləqləşdirmək olmaz.

2.Təriflər.Bütün elmlərdə təriflər məfhumun məzmunu və mahiyyətini açdığı üşün dəlil kimi istifadə olunur.

3.Aksiom və postulatlar*.Bir sıra dəqiq elmlərdə:riyaziyyat, mexanika,nəzəri fizika və s. istifadə olunan aksiom və postulatlar da arqument kimi ciddi əhəmiyyətə malik olub elmi mahiyyət daşıyır.

4.Müxtəlif elmlərə aid qanunlar və əvvəllər təsdiq olunmuş teoremlər.Fizika,kimya, biologiya və digər elmlərin qanunları, eləcə də əvvəllər sübutunu tapmış teoremlər də dəlil kimi əhəmiyyət daşıyır.

Sübut prosesində bu dəlillərin bir yox,bir neçə növündən istifadə etmək olar.

*Postulát : [lat.] fəls. Müəyyən elmi nəzəriyyənin başlanğıc nöqtəsi kimi qəbul edilən və bir qayda olaraq, həmin nəzəriyyəçərçivəsində isbat olun- mayan prinsip və ya hökm. Məntiqdə “postulat” anlayışından “aksiom” anlayışının sinonimi kimi də istifadə olunur.

Sübutun iki növü var: düzünə(birbaşa) sübut, dolayı sübut.

Düzünə(birbaşa) sübut-tezisin doğruluğunu birbaşa dəlillərlə əsaslandırır.

Dolayı subut isə verilən tezisi antizisin* yalanlığını sübut etmək yolu ilə əsaslandırmaqdır.

*Antitezis (q.yun. ἀντίθεσις "antitesis" — qarşı qoyma; lat. antithesis "antitezis") — fəlsəfi məntiqdə inkişaf prosesində əsas müddəanın inkarı; tezisə qarşı irəli sürülən fikir, hökm; tezisin ziddinə yürüdülən mühakimə

*Antitezis (qədim.yunan sözü. ἀντίθεσις "antitesis" — qarşı qoyma; tezisi inkar etmə.

Məntiqdə subutun əksi olan proses təkzib* adlanır.Belə ki, tezisin doğruluğunu sübut etmək mümkün olduğu kimi,tezisin yalanlığını, əsassızlığını da müəyyən etmək mümkündür.

Təkzib-ərəb sözü olub, sübutun əks mənasında işlənir, hər hansı tezisin yalanlığını müəyyənləşdirir.Tezisin yalanlığı aşağıdakı üsullarla aşkara çıxarıla bilər:

1.Dəlillərin yalanlığını müəyyənləşdirməklə nümayişin əsassızlığı və sübutun düzgün qurulmadsığı açkara çıxarılır.

2.Tezis yalandır, çünki dəlillər onun doğruluğunu təsdiq etmir.

Təkzibi tələb olunan hökm təkzibin tezisi, tezisi təkzib edən hökmlər isə hökmün dəlilləri adlanır.

Təkzibetmənin birinci üsulu olan tezisin təkzibi də sübutdakı kimi iki formada aparıla bilər : düzünə və dolayı.

Tezisin təkzibinin ən uğurlu üsulu faktlarla* təkzibdir.Doğruluğu qabaqcadan yoxlanılmış faktlar tezisin doğruluğunu əsaslandırdığı kimi, yalanlığını da sübut edə bilər,çünki faktlar təcrübədə sınanmış təkzibedilməz reallıqdır, baş vermişlərin gözlə görünmüş təsdiqidir.

Məsələn : “Venerada canlı həyat vardır” tezisinin yalan, yanlış olduğunu aşağıdakı faktlarla təkzib etmək olar:

1.Veneranın səthində istilik 470-480º S-yə çatır.

2.Atmosfer təzyiqi 95-97 civə sütunudur.Bu şərtlər şəraitində canlı həyatın mövcudluğu mümkün deyil.

*Fakt (lat. factum — "baş vermiş", "olmuş") — reallığın təsdiq forması.

Elmi fakt – nəticə çıxarmaq və təsdiq etmək üçün əsas olan hadisə. Elmi biliyin əsasını təşkil edən element.

Tezisin təkzibinin dolayı yolu həmişə uğurlu olmaya bilər, çünki belə halda tam əsalandırılmamış ,yoxlanılmamış faktlardan istifadə olunur ki, bu da tezizin tam təkzibini əsaslandırmaqda müəyyən maneələr yarada bilir.

Təkzibetmənin ikinci üsulu dəlillərin təkzibi(təqidi)dir.Bu prosesdə təkzibedən tərəfindən tezisin əsaslandırılması üçün istifadə olunan dəlillərin inandırıcı olmadığı, tutarsız olduğu göstərilir. Əgər opponentə dəlillərin şübhəli,yaxud yalan olduğunu göstərmək mümkün olursa, onda qarşı tərəfin mövqeyi zəifləyir.

Dəlillərin tənqidi vasitəsi ilə təkzib aşağıdakı şəkildə əsaslandırıla bilər:

1.Verilmiş dəlillərin ümumiləşdirilməsində ikimənalılığa yol verilmişdir;

2.Heç bir dəlil ekspert yoxlamasından keçməmişdir;

3.Nəticələr ictimai təcrübədə təsdiq olunmamışdır.

Məsələn:”Bütün kvadratların diaqonalları bərabərdir” tezisini sübut etmək üçün “Bütün kvadratlar-rombdur” arqumentindən istifadə olunub və “Bütün rombların diaqonalları bərabərdir”.Burada arqumentləri təkzib etmək üçün “Bütün rombların diaqonalları bərabərdir”hökmünün yalan olduğunu sübut etmək kifayətdir. Belə ki, bu hökm tezisi sübut əsas ola bilməz.

Təkzibetmənin üçüncü üsulu nümayişin əsassızlığı-nümayişin tənqididir.Bu üsul sübutun formasında olan səhvləri göstərməklə sübut olunan tezislə dəlillər arasında zəruri məntiqi bağlılığın olmadığını aşkara çıxarır.Bu üsulun tətbiqi əqli nəticənin qaydalarına əsaslanır, yəni müqəddimə hökmlərindən ən azı birinin doğruluğu təsdiq olunmursa, şübhəli xarakter daşıyırsa,tezislə dəlillər arasında məntiqi bağlılıq təsdiq olunmur, nəticə də əsassız olur.

ELMİ TƏDQİQATIN MƏRHƏLƏLƏRİ:

1.Hazırlıq

2.Tədqiqatın aparılması və

3.Qiymətləndirmə

26.Real və məntiqi ziddiyyətlər,ziddiyyətsizlik

27.Ümumi hökmərin isbatı

28.Xüsusi hökmlərin isbatı

29.İsbat prosesində inkari mülahizələrdən və ziddiyyətlərdən istifadə

30. Mövcudluq barədə hökmlərin isbatı

26. REAL VƏ MƏNTİQİ ZİDDİYYƏTLƏR, ZİDDİYYƏTSİZLİK

Ziddiyyət-kəmiyyət və keyfiyyətcə bir-birindən fərqlənən iki hökm arasındakı münasibətdir.Belə hökmlərdən biri həqiqi, o biri isə mütləq ya- landır.Əvvəllər öyrən- diyimiz “Üçüncü halın istisnası qanunu”na görə eyni münasibətdə və eyni zamanda bir-birinə zidd olan iki fikrin (hök -mün) biri doğru, biri yalandır, üçüncü hal mümkün deyil. Məsələn: Bütün şüurlular insandır.(doğru) Heç bir şüurlu insan deyil(yalan)

Ziddiyyətlər həm bizi əhatə edən ətraf aləmdə, həm də fikirdə ola bilər. Ziddiyyətlər bizim iradəmizdən asılı ola da bilər, olmaya da.

Real ziddiyyətlər-bizdən asılı olmayaraq,ətraf aləmdə, kainatda, gerçəklikdə obyektiv şəkildə baş verir. Belə ziddiyyətlərin səbəbi gerçəklikdəki qanunauyğunluqların pozulmasıdır ki, buna da insan müdaxiləsi mümkün deyil. Məsələn:

Yay fəslində havaların kəskin dəyişməsi nəticəsində qar yağması.Qış fəslində havaların isti keçməsi nəticəsində ağacların erkən oyanaraq çiçək açması və s.

Məntiqi ziddiyyətlər isə fikir ziddiyyəti olub, yalnız təfəkkürdə baş verir.Belə ziddiyyətlərin səbəbi məntiqsizlik, məntiqi mədəniyyətin yoxluğu, məntiqin qanun və prinsiplərinin pozulmasıdır.Belə ziddiyyətlərə müdaxilə edib onları dəyişmək mümnkündür.Yetər ki, təfəkkür qanunlarının tələblərinə əməl edilsin.Məntiqi zid- diyyət o zaman baş verir ki, fikir söyləyən ya əks tərəfə qarşı qərəzli mövqe tutur,ya əqli qabiliyyəti zəif olur, ya da diqqət yayğınlığı səbəbindən dediyinin fərqinə varmır və s.Məsələn:

”A parçası şəkildə verilən parçaların ən uzunudur və A parçası sağındakı B parçasından bir qədər qısadır.”

Ziddiyyətsizlik-fikirlər arasında elə məntiqi qanunauyğunluğun gözlənilməsidir ki, orada fikirlər bir-birini rədd etmir.

27.ÜMUMİ HÖKMLƏRİN İSBATI

Riyazi isbat - elm aləmində qəbul olunmuş aksiom və qaydalar əsasında, ardıcıl məntiqi nəticələrdən istifadə edərək, müəyyən riyazi fərziyyənin doğru olmasını göstərmək deməkdir. Riyaziyyatda isbat fərziyyə, müddə- alar teorem adlanırlar.

Misal üçün, fərz edək ki, "Düzbucaqlı üçbucaqda katetlərin kvadratları cəmi hipotenuzun kvadratına bərabərdir. Əgər a və b katetlər, c isə hipotenuz olarsa onda a² + b² = c² ". Bu fərziyyə həndəsi aksiom və qaydalar əsasında isbat edilmişdir ( bax şəkilə) və Pifaqor (e.ə. 569-475-cı illər) teoremi adlanır.

Teorem (yun. θεώρημα) — doğruluğu digər məlum təkliflər və aksiom - lar əsasında isbat olunan təklifdir. Verilmiş bir teorem müxtəlif şəkillərdə ifadə oluna bilər.

Fəlsəfədə teorem məntiqli çıxarıla bilən, fikir və ya tezisdir

Hökmləri isbatı məntiqi əqli nəticə çıxarma üsulları ilə həyata keçirilir.

Ümumi hökmlər deduksiya yolu ilə isbat olunur.Nəticədə xüsusi hökm formasında nəticə alınır.Məsələn : Deduksiyaya sadə misal olaraq aşağıdakı mühakiməni göstərmək olar:

"Bütün insanlar ölümə məhkumdur. Sokrat insandır.Onda Sokrat olümə məhkumdur".

Hazırda deduksiya deyəndə bu və ya digər aksiomlar sisteminə əsaslanan ciddi riyazi mühakimə başa düşülür.

Buna görə, deduksiya mühakimənin aksiomatik üsulu adlandırırlar. Müəyyən bir təklifi isbat etmək üçün, məsələn, həndəsədə onu ya isbat olunmuş teoremə, ya da qəbul olunmuş aksiomların birinə, yaxud bir neçəsinə gətirirlər.

Riyazi induksiya prinsipinin köməyi ilə müxtəlif teoremlərin isbatı deduksiyaya misaldır.

Sərbəst iş üçün tapşırıqlar (ümumi hökmlərin isbatı üzrə)

1.Riyaziyyatdan ümumi hökm kimi ifadə olunmuş iki-üç teoremin isbatını nümayiş etdirin.

2. Evdə riyaziyyatdan örəndiyiniz 3 sadə teoremi isbat etməklə yazılı şərh hazırlayın.

28. XÜSUSİ HÖKMLƏRİN İSBATI

Xüsusi hökmlər isə induksiya yolu ilə isbat olunur.Nəticədə ümumi hökm formasında nəticə alınır.

Məsələn :

A.Bərabərtərəfli üçbucağın perimetri onun bir tərəfinin 3-ə hasilinə bərabərdir.

B.Kvadratın perimetri onun bir tərəfinin 4-ə hasilinə bərabərdir.

C .Hər hansı bərabərtərəfli çoxbucaqlının perimetri onun bir tərəfinin ölçüsünün bucaqlar sayına vurulmasından alınan hasilə bərabərdir.

Bu ümumi nəticə aşağıdakı ümumi düsturu formalaşdırır :

P= a •n

P-çoxbucaqlının perimetri

a- çoxbucaqlının tərəfi

n-bucaqların sayı

29.İSBAT PROSESİNDƏ İNKARİ MÜLAHİZƏLƏRDƏN VƏ ZİDDİYYƏTLƏRDƏN İSTİFADƏ.

İsbat prosesində iqrari mülahizələrdən istifadə olunduğu kimi inkari mülahizələrdən də istifadə oluna bilər.İnkar dedikdə iqrari hökmün əksi nəzərdə tutulur,yəni iqrari hökmlər hər hansı prosesin iucrasını nəzərdə tutduğu halda, inkari hökmdə prosesin icra olunmadığı, qeyri-mümkünlüyü bildirilir.Məsələn : Hər hansı üçbucağın daxili bucaqla- rının cəmi 180º -dən çox ola bilməz.

Bir nümunəni nəzərdən keçirək: İsbat edin ki, üçbucağın daxili bucaqlarının cəmi 180º-dir.

İsbat prosesində inkari mülahizəyə müraciət edək.Məlumdur ki,üçbucaq ən kiçik çoxbucaqlıdır və dördbucaqlının diaqonal boyunca

böldükdə yarısına bərabərdir. Göründüyü kimi düzbucaq

lının daxili bucaqlarının cəmi 90º x 4=360º.Üçbucağın isə

daxili bucaqlarının cəmi 360º : 2=180º olacaq.

Ziddiyyət isə mülahizələrin bir-birini rədd etməsidir.Məsələn : A.Toplananların hər hansı bir qrupunu onların cəmi ilə əvəz etdikdə cəm dəyişmir. B.Toplananların hər hansı bir qrupunu onların cəmi ilə əvəz etdikdə cəm dəyişir.

Bir-birini rədd edən bu mülahizələr eyni zamanda doğru ola bilməz.Bunlardan mütləq biri yalan və yanlışdır.Bu mülahizələri təcrübədə yoxlamaqla doğru və yalan mülahizəni aşkara çıxarmaq olar.Məsələn :Bizə məlumdur ki, toplamanın yerdəyişmə xassəsinə görə toplananların yerini dəyişdikdə cəm dəyişmir.30+54=54+30=84 Bu xassəni toplanan qruplar üzərində də müşahidə edək :

8+10+23=(8+10)+23=18+23=41.

İsbat prosesində zidd hökmlərdən istifadə edərkən 3-cü halın istisnası qanundan istifadə edilməlidir.

Beləliklə, isbat prosesində düzgün əsaslandırılmış arqumentlərlə ( doğru mülahizə və faktlarla ) verilmiş mülahizə isbat olunur.

Sərbəst iş üçün tapşırıqlar:(isbat prosesində inkar və ziddiyyətdən istifadə)

1.İnkarın tətbiqi ilə məsələ qurun və həll edin.

2.Ziddiyyətdən istifadə etməklə riyaziyyatdan öyrəndiyiniz sadə qaydalardan birini isbat edin.

30. MÖVCUDLUQ BARƏDƏ HÖKMLƏRİN İSBATI

Mövcudluq barədə hökmlərin isbatında analogiya(traduksiya) üsulundan istifadə olunur.Nəticədə hökmlərin ümumilik dərəcəsi dəyişməz olaraq qalır.

Məsələn :

A.Dörd cüt ədəddir, 2 –yə qalıqsız bölünür

B. Altı da cüt ədəddir

C.Deməli altı da 2-yə qalıqsız bölünür

Yekun nəticə : bütün cüt ədədlər 2-yə qalıqsız bölünür.

DİAQNOSTİK QİYMƏTLƏNDİRMƏ ÜZRƏ :

DİAQNOSTİK QİYMƏTLƏNDİRMƏ-1

1.Üçbucağın ən azı neçə iti bucağı ola bilər ?

A) 1 B)2 C)3 D)heç bir cavab düz deyil

2. O, hansı natural ədəddir ki, onun 10-luq dairəsində ( 0-dan

başqa) hər hansı ədədə hasilindən alınan ikirəqəmli ədədin

rəqəmlərinin cəmi onun özünə bərabərdir ?

A)3 B)6 C)7 D)9

3.Kvadratı diaqonallar neçə üçbucağa bölür ?

A)4 B) 6 C)8 D)12

4.Aşağıdakı şəkildə neçə parça var ?

A B C D

• • • •

A) 1 B) 4 C) 5 D) 6

5.Qəfəsdə dovşanlar və toyuqlar var.Onların birlikdə ayaqları 20 –dir. Qəfəsdə ən azı neçə toyuq ola bilər ?

A)2 B)3 C)4 D) 1

A) 256 B) 64 C) 16 D)25

7.Kvadratı dörd eyni düzbucaqlıya ayırdılar.Düzbucaqlıların hər birinin sahəsi 36 sm ² oldu.Düzbucaqlının perimetri neçə sm olar ?

A)16 B) 30 C)32 D) 48

8.Sözün son hecasındakı sait U-dur.Sözə hansı şəkilçi artırılmalıdır ?

A) –dır B)-dir C)-dur D) –dür

9.Cümlədə mübtəda hansı sözlə ifadə olunub ?

Dünən idmançı Rüfət yarışda qızıl medal aldı.

A) dünən B) idmançı C) Rüfət D) medal

10. Azərbaycan dilində qarşılığı olmayan neçə danışıq səsi var ?

A)4 B) 5 C) 6 D)bütün danışıq səslərinin qarşılığı var

11.Hansı cümlədə “qoca” sifət kimi işlənməyib ?

A)Qoca qadın, nədəsə, çox narahat idi.

B)Qoca nənəm maraqlı nağıllar bilir.

C)Qoca çox ehtiyatla pillələri endi.

D)Qoca bağban ağaclara qulluq edirdi.

12. Hansı əvəzlik “ nə? “ sualına da cavab verir ?

A)mən B)sən C)o D) heç biri

13.Fərqli şəkil hansıdır ?

A) B) C) D)

14.Aşağıdakı ədədlərdən hansı düzbucaqlının perimetri ola bilməz ?

A) 44 B) 31 C)18 D)24

15.Üçbucağın daxili bucaqlarının cəmi nə üçün 180º-dən böyük ola bilməz ? Fikrini əsaslandır?

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

16.Hansı saitlər eyni qrafik işarənin öz oxu ətrafında fırlanma nəticəsində fərqlənir ?

SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ

V siniflər üzrə

KSQ-1

I və II tədris vahidləri üzrə:

I .MƏNTİQƏ GİRİŞ II.MƏNTİQİN ANLAYIŞLARI VƏ DİLİ

1.Məntiq elmi nə zaman, harada yaradılıb, banisi kimdir?

A)bizim eradan əvvəl IV əsrdə, qədim Romada, Aristotel

B)bizim eradan əvvəl IV əsrdə, qədim Yunanıstanda, Axilles

C)bizim eradan əvvəl IV əsrdə, qədim Yunanıstanda, Aristotel

D)bizim eradan əvvəl VI əsrdə, qədim Yaponiyada, Arximed

2.Üç ədədin ədədi ortası 20-dir.Ədədlərdən ikisinin cəmi 40 olarsa,

3-cü ədəd neçədir ?

A) 25 B)30 C)35 D)20

3.Eynigüclü (ekvivalent) mülahizələr hansılardır?

1.Bütün insanlar canlıdırlar 2.Qurbağa inəkdən kiçikdir

3.Bütün canlılar insandır 4.Mən səndən ağıllıyam

5.Sən məndən yaxşısan 6.İnək qurbağadan böyükdür

7.20<25 8)20>8

A)1;3 B)4;5 C)2;6 D)7;8

4.Sait səslər nə üçün uzun tələffüz oluna bilir ?

A) qalın və incə olduğu üçün B) maneəli tələffüz olunduğu üçün

C)açıq və qapalı olduğu üçün D)maneəsiz tələffüz olunduğu üçün

5.Anlayışın məzmununu açan intellektual-nitqi əməliyyat nə adlanır?

A)məntiq B)təfəkkür C)mülahizə D)tərif

6.Məntiqin “qızıl fondu”na daxil olmuş məşhur məsələ hansıdır ?

A)Axillesin dabanı B) Axilles və qurbağa

C) Axilles və tısbağa D)Axilles və əjdaha

7.Hökmün predmetini ifadə edən anlayış nədir ?

A)kvantor B)predikat C) subyekt D)bağlayıcı

8.Anlayışların dildə ifadə vasitələri nədir ?

A) söz və cümlə B) söz və söz birləşməsi

C) söz birləşməsi və cümlə D) səs və cümlə

9.Hansı sadə ədədin başqa sadə ədədlərlə hasilindən alınan ikirəqəmli ədədin rəqəmlərinin cəmi həmin ədədin özünə bərabərdir?

x•n=ab; a+b=x; x=?

A) 5 B) 8 C) 9 D) 3

10.Predmetin ümumi, mühüm və fərqləndirici əlamətlərini ifadə edən

təfəkkür forması nədir ?

A)mülahizə B)anlayış C)əqli nəticə D)təsvir

11. Şəkildə neçə müxtəlif kvadrat var?

A)36 B)30 C)16 D)22

12.”Bütün təriflər hökm formasında ifadə olunur” hökmünün subyekti hansıdır ?

A) hökm B) ifadə C)təriflər D) bötün

13.

4 ?

A) 14 B)11 C)12 D)19

14.Hansı söz şəkilçi qəbul etməyib ?

A)çapıq B)hüquq C)sınıq D)uçuq

15.Tahir bir həyəti 4 günə şumlayır , Samir isə 2 günə bu işi görür.Tahir ilə Samir bir gün bərabər çalışdılar.Sonra Samir getdi.Qalan işi Tahir neçə günə qurtara bilir?

A) 1 B) 2 C) 3 D) ½

16. X, Y və Z -in yerinə hansı ədədlər yazılmalıdır ?

A)x=125;y=35;z=30

B) x=45;y=25;z=5

C)x=15;y=35;z=55

D)x=25;y=5;z=65

KSQ-2

III tədris vahidi üzrə : İQRARİ VƏ İNKARİ MÜLAHİZƏLƏR

1.”Verilmiş iki zidd hökmdən biri həqiqi, digəri yalandır, üçüncü heç nə ola bilməz” fikri təfəkkürün hansı qanunudur ?

A)eyniyyət B)ziddiyyət C)üçüncü halın istisnası D)kafi əsas

2.”Afirmo” sözünün mənası nədir ?

A)”inkar edirəm”

B)”rədd edirəm “

C)”iqrar edirəm”

D)”düşünürəm”

3.Sadə hökmün terminləri hansılardır ?

A)mübtəda və xəbər

B)subyekt,predikat,bağlayıci, kvantor

C)subyekt və predikat

D)subyekt və kvantor

4.Hökmlərdə işlənən “bütün”,”bəzi”,”heç bir” kimi sözlər nə adlanır ?

A)subyekt B) kvantor C)bağlayıcı D)predikat

5.İdrak prosesində anlayışlar arasındakı əlaqəni ifadə edən təfəkkür forması nə adlanır ?

A)məfhum B)hökm C)təsəvvür D)əqli nəticə

6.”Bütün S-lər P-dir” formulu hansı hökmün ifadəsidir ?

A)ümumu iqrari

B)ümumi inkari

C) xüsusi iqrari

D)xüsusi inkari

7.Ümumi inkari hökmün yazılışı hansıdır ?

A) S A P

B)S İ P

C) S E P

D)S O P

8.Hökmün predmetini ifadə edən anlayış nə adlanır?

A)subyekt B)predikat C) bağlayıcı D) kvantor

9.”Neqo” sözünün saitləri hansı hökmlərin simvoludur ?

A)Ümumi iqrari və xüsusi inkari

B)ümumi inkari və xüsusi inkari

C)ümumi iqrari və xüsusi iqrari

D)ümumi inkari və xüsusi iqrari

10.Predikatın məzmununa görə sadə hökmlərin hansı növləri var?

A)atributiv

B)nisbət və mövcudluq

C)iqrari və inkari

D)atributiv,nisbət,mövcudluq

11.Hökmdə informasiyanın varlığı və yaxud yoxluğu faktını əks etdirən hökm:

A)mövcudluq

B)nisbət

C)atributiv

D)yanlış

12.Anlayışın məzmununu açan intellektual-məntiqi əməliyyat :

A)təsnifat

B)tərif

C)təsəvvür

D)təfəkkür

13.Tərifi əvəz edən üsullar hansılardır ?

A)analiz,sintez

B)müqayisə, ümumiləşdirmə

C)göstərmə,təsvir,müqayisə,fərqləndirmə,səciyyələndirmə

D)mücərrədləşdirmə, ümumiləşdirmə

14.Predmetin mühüm və fərqləndirici əlamətlərini ifsdə edən təfəkkür forması nədir ?

A)hökm

B)məfhum

C)əqli nəticə

D)qavrayış

15.”Bakı Azərbaycanın paytaxtıdır”. –subyektin həcminə görə necə hökmdür ?

A)ümumi

B)fərdi

C)xüsusi

D)qeyri-müəyyən

I YARIMİLİN YEKUNU -BSQ

I-III TƏDRİS VAHİDLƏRİ ÜZRƏ

1.Hökmlərdə işlənən “bütün”,”bəzi”,”heç bir” kimi sözlər nə adlanır ?

A)subyekt

B) kvantor

C)bağlayıcı

D)predikat

2.İdrak prosesində anlayışlar arasındakı əlaqəni ifadə edən təfəkkür

forması nə adlanır ?

A)məfhum

B)hökm

C)təsəvvür

D)əqli nəticə

3.”Bütün S-lər P-dir” formulu hansı hökmün ifadəsidir ?

A)ümumu iqrari

B)ümumi inkari

C) xüsusi iqrari

D)xüsusi inkari

4.”Verilmiş iki zidd hökmdən biri doğru, digəri yalandır, üçüncü heç nə ola bilməz” fikri təfəkkürün hansı qanunudur ?

A)eyniyyət

B)ziddiyyət

C)üçüncü halın istisnası

D)kafi əsas

5.”Afirmo” sözünün mənası nədir ?

A)”inkar edirəm”

B)”rədd edirəm “

C)”iqrar edirəm”

D)”düşünürəm”

6.Sadə hökmün terminləri hansılardır ?

A)mübtəda və xəbər

B)subyekt,predikat,bağlayıci, kvantor

C)subyekt və predikat

D)subyekt və kvantor

7.Predikatın məzmununa görə sadə hökmlərin hansı növləri var?

A)atributiv

B)nisbət və mövcudluq

C)iqrari və inkari

D)atributiv,nisbət,mövcudluq

8.Hökmdə informasiyanın varlığı və yaxud yoxluğu faktını əks etdirən hökm:

A)mövcudluq

B)nisbət

C)atributiv

D)yanlış

9.Anlayışın məzmununu açan intellektual-məntiqi əməliyyat :

A)təsnifat

B)tərif

C)təsəvvür

D)təfəkkür

10.Tərifi əvəz edən üsullar hansılardır ?

A)analiz,sintez

B)müqayisə, ümumiləşdirmə

C)göstərmə,təsvir,müqayisə,fərqləndirmə,səciyyələndirmə

D)mücərrədləşdirmə, ümumiləşdirmə

11.Predmetin mühüm və fərqləndirici əlamətlərini ifadə edən təfəkkür

forması nədir ?

A)hökm

B)məfhum

C)əqli nəticə

D)qavrayış

12.Ümumi inkari hökmün yazılışı hansıdır ?

A) S A P

B)S İ P

C) S E P

D)S O P

13.Hökmün predmetini ifadə edən anlayış nə adlanır?

A)subyekt

B)predikat

C) bağlayıcı

D) kvantor

14.”Neqo” sözünün saitləri hansı hökmlərin simvoludur ?

A)Ümumi iqrari və xüsusi inkari

B)ümumi inkari və xüsusi inkari

C)ümumi iqrari və xüsusi iqrari

D)ümumi inkari və xüsusi iqrari

KSQ-3

IV və V tədris vahidləri üzsrə :MƏNTİQİ ƏQLİ NƏTİCƏ , KONYUNKSİYA VƏ DİZYUNKSİYA

1.Məntiqi ardıcıllığın istiqamətinə görə əqli nəticənin növləri

hansılardır ?

A)analogiya,deduksiya,induksiya

B) impliksiya,deduksiya

C) traduksiya,induksiya

D) analogiya,deduksiya

E) induksiya,deduksiya

2.Bağlayıcının növlərinə görə mürəkkəb hökmlərin hansı növləri var?

A)iqrari və inkari

B) xüsusi və ümumi

C) konyunksiya,dizyunksiya

D) konyunksiya

E) dizyunksiya

3.Dizyunksiyanın simvolu hansıdır ?

A)>

B) <

C) ^

D) v

E)=

4.Konyunksiyalı ifadələr hansı bağlayıcı ilə yaranır ?

A) və ya

B) ilə

C) və

D) əgər

E) gah

5.”Hər bir insanın hüquq və azadlıqları dövlət tərəfindən qorunmalıdır”.hökmününn sxemi hansıdır ?

A) S₁ v S₂=P

B) S₌ P_{1 ^}P ₂

C) S₁^P=S₂ v P

D) S₁*S₂=P

E)S₁^S₂=P

6. A. Bütün iynəyarpaqlı ağaclar tikintiyə yararlıdır.

B. Şam ağacı iynəyarpaqlı ağacdır.

C.______________________________________

Bu hökmlərdən əqli nəticə çıxart, nəticənin növünü müəyyən et.

________________________________________________________

7.Xüsusi hökmlərdən ümumi hökmlərin çıxarilması əqli nəticənin hansı növüdür?

A) analogiya

B) deduksiya

C) traduksiya

D) induksiya

E)impliksiya

8.”Silahlı münaqişə,müharibə-ictimai təhlükəli və hüquqa zidd işdir”.Hökmün sxemi hansıdır?

A)S=P₁∨P₂

B)S₁-S₂=P₁^P₂

C)S=P₁^P₂

D)S₁^S₂=P

E)S₁∨S₂=P

9.Dizyunktiv hökmün simvolu və bağlayıcısı hansıdır?

A)A ∨ B. və

B)A> B, və ya

C)A^B,və

D)A∨B,və ya

E)A<B,ilə

10.Konyunksiyalı,dizunksiyalı hökmün ifadə formasının sxemi hansıdır?

A)S₁^S₂=P₁^P₂

B) S₁∨S₂=P₁∨P₂

C) S₁>S₂=P₁<P₂

D) S₁^S₂=P₁∨P₂

E) S₁∨S₂=P₁∨P₂

KSQ-4

VI və VII tədris vahidləri üzrə :

TƏBİİ DİLİN MƏNTİQİ TƏHLİLİ.

MƏNTİQ VƏ ELMİ TƏDQİQATLAR

1.Tezisin yanlışlığını və ya əsassızlığını müəyyən edən məntiqi əməliyya nədir?

A)sübut B)arqument C)təkzib D) hipotez

2.Sual nədir ?

A)sübut olunmalı mülahizə B)şifahi sorğu

C) məfhumun məzmununu açan məntiqi əməliyyat

D) informasiyanın dəqiqləşdirilməsinə və ya tamamlanmasına yönəlmiş

məntiqi əməliyyat

3.Təkzibin üsulları hansılardır ?

A)tezisin təkzibi, dəlillərin təkzibi,nümayişin əsassızlığı

B)sübutun təkzibi, arqumentin təkzibi,sualın əsassızlığı

C)problemin təkzibi, nümayişin əsassızlığı,dəlilin inkarı

D)sualın təkzibi,dəlilin nümayişi

4.Sübutun forması hansıdır ?

A)məfhum, hökm, əqli nəticə

B)tezis, hipotez,təkzib

C) tezis,dəlil, nümayiş

D)problem və hipotez

5.”Doğrudurmu ki,Simens qardaşları Gədəbəy misəritmə zavodundan külli miqdarda qızıl aparmışlar ?” sualının növünü müəyyən et:

A)tamamlayıcı

B)ritorik

C)dəqiqləşdirici

D)bədii

6.Tezislə dəlillərin məntiqi əlaqələndirilməsi nə adlanır ?

A)hipotez B)arqument C) təkzib D)nümayiş

7.”Əsrin müqaviləsi nə vaxt və harada bağlanmışdır ?”-sualı sualın hansı növüdür?

A)tənqidi

B)qrammatik

C)tamamlayıcı

D)dəqiqləşdirici

8.Hər hansı hökmün doğruluğunu digər doğru mülahizələrlə əsaslandıran intellektual-məntiqi əməliyyat nədir ?

A)antitezis B)problem

C) sübut D) təkzib

9.Tezis nədir ?

A)intellektual oyun

B)elmi problem

C)sübut olunmalı mülahizə

D)həll olunmalı problem

10.Müəyyən bir mülahizənin məntiqi-nitqi,emosional-psixoloji və s. üsul və metodlarla əsaslandırılması nədir ?

A) sistemləşdirmə

B) arqumentləşdirmə

C) hipotez

D) məntiqi oyun

11.Təkzibin son mərhələsi nədir ?

A)arqumentin təkzibi

B)tezisin təkzibi

C)nümayişin əsassızlığı

D)sualın təkzibi

12.Tezisin sübutunda istinad edilən doğru hökmlər nədir ?

A)dəlil B)antitezis

C)sübut D)termin

13. Heydər Əliyev 1994-cü ildə Moskvada tribunadan çıxışa

başlayır:”1967-ci ildə Qarabağda paltarımı çıxarıb, çayda

üzməyə getdim.Çaydan çıxanda gördüm ki,ermənilər paltarımı

oğurlayıb”.

Bu an zalda olan erməni nümayəndə yerindən qalxıb qış-

qırır: “O vaxt ermənilər orada yaşamırdı”.

Heydər Əliyev :

—Elə mən də onu sübut etmək istəyirdim......

Burada Heydər Əliyev hansı tezisi təkzib edir,hansını sübut edir

KSQ-5

VIII tədris vahidi: HÖKMLƏRİN İSBATI

1.”Toplananların yerini dəyişdikdə cəm dəyişmir”hökmünü isbat edin.

(Toplananlar A və B, cəm C)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2. Məntiqi ziddiyyətin mənbəyi nədir?

A)təbiət qanunlarının pozulması B)dil qanunlarının pozulması C)riyazi qanunların pozulması D)təfəkkür qanunlarının pozulması

3.Azalan və çıxılan 20 vahid artarsa, fərq necə dəyişər?

A) 40 vahid azalar. B) Dəyişməz C) 40 vahid artar. D) Fərq azalana bərabər olar.

4.Üçbucağın bir bucağı düz, digər bucağı itidirsə, üçüncü bucağı necə bucaq olar ?

A) kor bucaq B) iti bucaq C) açıq bucaq D) düz bucaq

5.Təfəkkürdən asılı olmayaraq gerçəklikdə obyektiv şəkildə baş verən ziddiyyət necə adlanır ?

A)məntiqi ziddiyyət B)analoji ziddiyyət C)real ziddiyyət D)genetik ziddiyyət

6. Məntiqi ziddiyyət hansıdır?

A)Gülnar şeiri yaxşı əzbərləmişdi.O,şeiri gözəl ifa etdi.

B)Stəkanda çay çox isti idi.Bir qurtum içmək istədim,dilim-ağzım yandı.

C)İsti günəş od püskürürdü.Hər tərəf buza dönmüşdü.

D)Vüqar gülləri səliqə ilə yığdı.O,gülləri iri bir güldana qoydu.

7. DƏNİZ sözü 12537 olarsa, DƏRƏ sözünü hansı ədəd ifadə edə bilər?

A)1282 B)1232 C)1272 D)1252

8.P=a· n hökmünü isbat edin:

9. ?

A) B) C) D)

10. 1 2 2

A) B) C) D)

11. İsbat edin: a)12 cüt ədədddir, 2-yə bölünür

b)8 –də cüt ədəddir .....................

Nəticə:..........................................................................

12. Təfəkkürdə baş verən ziddiyyət necə ziddiyyətdir?

A)real ziddiyyət B) məntiqi ziddiyyət

C)təfəkkürdə ziddiyyət olmur D)bütün cavablar səhvdir

13.Sübutun formaları :

A) anlayış,hökm,əqli nəticə B) tezis, dəlil , nümayiş

B) tezis, təkzib, nümayiş D) məfhum, arqument,tezis

14.Sual işarələrini hansı cavab əvəz edə bilər ?

7;12 6;9 ? ;?

A)1;9 B)9;20 C)9;11 D)4;5

15. ·8= –

= ?

: 4=

· 6=84

A) 7 B) 6 C) 8 D) 9

I I YARIMİLİN YEKUNU -BSQ

IV-VIII TƏDRİS VAHİDLƏRİ ÜZRƏ

1.Gerçəkliyin predmetləri arasındakı əlaqə və münsibətlər haqqında informasiyanı iqrar və ya inkar edən təfəkkür forması nədir ?

A)sübut B)məfhum C)hökm D)məntiqi nəticə

2.Hökmün predmetini ifadə edən anlayış nədir ?

A)kvantor söz B)məntiqi bağlayıcı C)predikat D)subyekt

3. Hansı hökmlər eynigüclü ola bilməz?

A)hər ikisi doğru olan hökmlər B)hər ikisi yanlış olan hökmlər

C) biri doğru,biri yanlış olan hökmlər D)heç bir cavab doğru deyil

4.”Məntiq” elmi nəyi öyrənir ?(tərif)

________________________________________________________

5.Məfhum (anlayış) nədir?

_____________________________________________________________

6.Düzgün təfəkkürün formaları hansılardır ?

_____________________________________________________________

7.Biri tərifi əvəz edən üsullardandır:

A)fərqləndirmə B)əlaqələndirmə C)nəticə çıxarma D)təkzibetmə

8.Sxemi tamamla:

9.Məfhumların ifadə vasitələri hansılardır?

A) səs və hərf B)heca və söz

C)söz və söz birləşməsi D)söz və cümlə

10.Subyekt və predikat arasında əlaqə və münasibətləri iqrar və inkar edən anlayış nədir?

A)şəkilçi B) durğu işarələri C)məntiqi bağlayıcı D)kvantor söz

11.Kvantor sözlər hansıdır ?

A)hər şey, heç nə B)bütün, məgər C)hər bir,bəzi D)heç kim,hamı

12.Hökmün terminləri hansı sözlərlə ifadə olunub ?

Bütün metallar kimyəvi elementdir.

A)bütün,metallar B)metallar,kimyəvi C)metallar,element D)kimyəvi,element

13.İnformasiyanın dəqiqləşməsi və tamamlanmasına yönəlmiş məntiqi əməliyyat nədir?

_____________________________________________________________

14.Konyunksiyalı ifadə hansıdır ?

A) S─P₁v P₂ B)S₁∧ S₂─P C) S₁vS₂─P₁∧P₂ D)Bəzi S-lər─P-deyil.

15.Dizyunksiyalı ifadələr hansı bağlayıcı ilə işlənir?

____________________________________________________________

16.Sxemi tamamla :

17.Sübuta ehtiyacı olan mülahizə nədir ?

A) dəlil(arqument) B)tezis C)problem D)hipotez

18.Bölmə əməlində ən böyük kəmiyyəti hansı anlayış ifadə edir?

A)bölən B)qismət C)bölünən D)heç biri

19.Kub neçə kvadratın birləşməsindən əmələ gəlir?

A)4 B)6 C)8 D)10

20.Əqli nəticənin növləri hansılardır ?

VI sinif üzrə :

KSQ-1

1.İnkari hökm nədir?

A)rəddedici hökm

B)qabaqlayıcı hökm

C)təsdiqedici hökm

D)atributiv hökm

E)yanlış hökm

2.”S-P deyil” hökmü keyfiyyətcə necə hökmdür ?

A)inkari B)iqrari C)sadə D)qəti E)fərdi

3..Gerçəkliyi olduğu kimi əks etdirən hökm hecə adlanır?

A)iqrqri

B)doğru hökm

C)aydın hökm

D)yanlış hökm

E)ixtiyari hökm

4. Hansı cümlələr yalnız mübtəda və xəbərdən ibarətdir ?

1)Hava da sakitləşdi. 2).Tək-tək ulduzlar göründü. 3). Tez-tez gəl.

4)Gəmini gördük. 5)Buludlar da dağıldı.

A)1;4 B)3;5 C)1;5 D)2;5 E)1;3

5. Bərabərtərəfli üçbucağın perimetri 24 sm olarsa , tərəflərinin ölçüləri neçə sm olar ?

A)6sm,6sm,12sm

B)10sm,10 sm,4sm

C)8sm,8sm,8sm

D)7sm,7sm,10sm

E)9sm,9sm,6sm

6.Parçanı 3 yerdən kəsərək bərabər hissələrə böldülər.Hər hissənin uzunluğu 5 m olarsa,parça neçə metr uzunluqda idi ?

A)15 B)5 C)20 D)25 E)10

7.Təfəkkürün formaları hansılardır ?

A) duyğu, qavrayış, təsəvvür

B) təsəvvür və anlayış

C) məfhum, hökm, əqli nəticə

D) təxəyyül, düşüncə

E) sillogizm, hipotez

8.Gerçəklikdəki cism və hadisələrin ümumiləşmiş,vasitəli və məqsədəuyğun formada beynimizdəki inikası nə adlanır ?

A)duyğu B) hökm C) təxəyyül D)təfəkkür E)təsəvvür

9.Hissi idrakın formaları hansılardır ?

A)müşahidə,təsəvvür

B) duyğu, qavrayış,təsəvvür

C) duyğu,təxəyyül,məfhum

D)xəyal,arzu,düşüncə

E)sübut və təkzib

10.”mələk”, “div” həcmcə necə məfhumlardır ?

A)tək B)ümumi C)boş D)toplayıcı E) konkret

11.Təfəkkür qanunları hansılardır ?

A)düzgünlük, dəqiqlik

B) obyektivlik, subyektivlik

C) eyniyyət,ziddiyyətsizlik, üçüncü halın istisnası , kafi əsas

D)ziddiyyətsizlik, obyektivlik

E)kafi əsas və üçüncü halın istisnası qanunu

12. Hansı bənddəki sözlər kar qarşılığı olmayan cingiltili samitlərdən ibarətdir ?

A)qoğal, bahar, məktub

B)zəng, dəmir, qarğa

C)nar, liman, maral

D)limon,ceyran,qan

E)un,yağ,duz

13. .Biri tərifi əvəz edən üsullardandır;

A)nitq

B)səciyyələndirmə

C)analiz

D)məcaz

E)mücərrədləşdirmə

16.Predmetin mühüm və fərqləndirici əlamətlərini ifadə edən təfəkkür forması nədir ?

A)mülahizə

B)anlayış

C)hipotez

D)tərif

E)məntiq

KSQ-2

Tədris vahidi :” MƏNTİQİ ÜSULLAR”

1. İdrakın mərhələləri hansılardır ?

A)duyğu,qavrayış B)duyğu.qavrayış,təsəvvür

C)təsəvvür,təfəkkür D)duyğu,qavrayış,təsəvvür,təfəkkür

2.Obyektiv aləmin predmet və hadisələrinin oxşar və fərqli cəhətlərinin dəyərləndirilməsi,

araşdırılması hansı məntiqi üsuldur ?

A)analiz B)sintez C)müqayisə D)ümumiləşdirmə

3.Gerçəklikdəki cisim və hadisələrin ümumiləşmiş,vasitəli və məqsədəuyğun

formada beynimizdə inikası nədir ?

A) duyğu B) təfəkkür C)təsəvvür D)hökm

4.Məntiqi üsullar hansıdır?

A)ümumiləşdirmə və məhdudlaşdırma B)təhlil və tərkib

C)mücərrədləşdirmə və ümumiləşdirmə

D)müqayisə,təhlil,tərkib,mücərrədləşdirmə və ümumiləşdirmə

5.Təfəkkürün duyğu və qavrayışdan fərqi nədədir ?

__________________________________________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________

6.Hansı təfəkkür forması bitmiş fikir bildirir?

A)hökm B) söz birləşməsi C)məfhum D)söz

7. Predmetləri daha dərindən öyrənmək üçün onları fikrən öz tərkib hissələrinə

parçalanması nə adlanır ?

A)təhlil B)tərkib C)müqayisə D)təxəyyül

8.Duyğunun mənbəyi nədir ?

A)maddi aləm B)təxəyyül C)yuxu D)təsəvvür

9. Predmetləri fikrən tərkib hissələrinə parçalanmış hissələrinin bütöv şəkildə

canlandırilması nə adlanır?
A)təhlil B)təfəkkür C)təsəvvür D)tərkib

10.Məfhumun tam dərkedilmə mərhələsi hansı məntiqi üsullarlarla həyata keçirilir?

A)təhlil B)mücərrədləşdirmə və ümumiləşdirmə

C)müqayisə və analiz D)təhlil və tərkib

11.Müqayisənin 4-cü qaydasına görə müqayisə hansı əlamətlərə görə aparılmalıdır ?

A)təsadüfi B)hər hansı C)vacib və əhəmiyyətli D)bütün

12.Müqayisənin düzgünlüyü nə ilə müəyyənləşir ?

____________________________________________________________________________________________________________________________________________

13.Müqayisə oluna bilən anlayışlar hansıdır ?

A) su və qızıl B) dəftər və kitab C)vaqon və kitab D)çörək və fikir

14.Məntiqin vəzifəsi nədir?
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

15.Obyektiv gerçəklikdəki cism və hadisələrin ayrı-ayrı xassələrinin (rəng,forma,iy,dad və s.) beynimizdə əks olunması nə adlanır ?

A)qavrayış B)duyğu C)təsəvvür D)təfəkkür

KSQ-3

Tədris vahidi:” MƏNTİQİ ÜSULLAR”(davamı)

1.Sxemi tamamlayın:

2.Cism və hadisələrin fikrən parçalanması nə adlanır ?

A)təkzib

B)təhlil

C)tənqid

D)tərkib

E)təhkiyə

3.Məntiqi üsullarla bağlı doğru fikri tapın:

A)təhlil-tənqid

B)təhlil-təkzib

C)təhlil-tərkib

D)təhkiyə-təhlil

E)tənqid-tərkib

4.Məntiqi üsullar düzgün təfəkkürün hansı formasının əmələ gəlməsində iştirak edir ?

A)əqli nəticə

B)hökm

C)sübut

D)məfhum

E)arqument

5.Hansı bənddə ümumiləşdirmə doğrudur ?

A)canlı-insan-Həsən

B)bənövşə-lalə-nərgiz

C)qarağat kolu-kol-bitki

D)cansız əşya-stol-yazı stolu

E)dastan-təmsil-bayatı

6.Cism və hadisələrin ümumi və mühüm əlamətlərinin seçilib ayrılması hansı məntiqi üsuldur?

A)məhdudlaşdırma

B)ümumiləşdirmə

C)fərdiləşdirmə

D)mücərrədləşdirmə

E)sintez

A) B) C) D) E)

8.Eyni cinsdən olan cism və hadisələrin fikrən birləşdirilməsi nədir?

A)duyğu

B)mücərrədləşdirmə

C)ümumiləşdirmə

D)qavrayış

E)təsəvvür

9.Ayrı-ayrı hissələrə parçalanmış cism və hadisələrin bir tam halda birləşdirilməsi hansı məntiqi üsuldur ?

A)tərkib

B)təhlil

C)təkzib

D)müqayisə

E)mücərrədləşdirmə

10.Məfhumun tam formalaşdırılması hansı məntiqi üsullarla başa çatır ?

_____________________________________________________________

11.Şəkildə neçə üçbucaq var ?

A) 6

B)9

C)8

D) 14

E) 12

KSQ-4

Tədris vadidi:” MƏFHUM VƏ ONUN MAHİYYƏTİ”

1.Cisimlərin müxtəlif xassələri nə adlanır ?

A)xarakter

B)əlamət

C)kəmiyyət

D)xasiyyət

2.Cism və hadisələrin ümumi və mühüm əlamətlərini əks

etdirən təfəkkür forması nədir ?

A)duyğu

B)hökm

C)məfhum

D)hipotez

3.Məfhumun dildə ifadə forması hansıdır?

A)cümlə B)mətn C)jest D)söz

4.Məfhum öz əhəmiyyətini nə zaman itirir ?

A)həqiqəti təhrif etdikdə

B)həqiqəti düzgün əks etdirdikdə

C)məfhumdan ümumi və mühüm əlamət çıxarılanda

D)nəzəriyyə təcrübədən təcrid edildikdə

5.Cism və hadisələrin əyani surəti nədir?

A)duyğu

B)qavrayış

C)təsəvvür

D)təfəkkür

6.Təsəvvürə aid xüsusiyyətlər hansılardır ?

1.Fərdi səciyyəli olur

2.Ümumi səciyyəli olur

3.Mühüm olmayan əlamətlərdən əmələ gəlir

4.Cism və hadisələrin mahiyyətini əks etdirir

A)1,2

B)1,3

C)1,4

D)2,3

7.Nəzəriyyə təcrübədən təcrid edildikdə necə məfhum yaranır?

A)düzgün məfhum

B)müsbət məfhum

C)səhv məfhum

D)geniş məfhum

8.Fikri tamamla: “Həcm etibarilə daha geniş olan məfhum

məzmun etibarı ilə daha ..... olur.”

A)uzun

B)qısa

C)maraqlı

D)dar

9.Aşağıdakı anlayışlardan hansılar həcmcə genişdir ?Altından xətt çək.

1.Ədəd.Kəsr ədədi.

2.Həndəsi fiqur.Kvadrat.

3.Göy göl.Göl.

4.İnsan.Müəllim.

10.Aşağıdakı anlayışların məzmununu aç.

İsim, məntiq, hökm

11.Aşağıdakı məfhumların həcmini aş.

Nitq hissələri, danışıq səsləri

12.Mühüm əlamətləri məfhumda əks olunan cisimlər zümrəsi haqqındakı bilik nədir ?

A)Məfhumun tərifi

B)Məfhumun keyfiyyəti

C)Məfhumun həcmi

D)Məfhumun çəkisi

KSQ-5

Tədris vahidi:”MƏNTİQİ ÜSULLAR VƏ MƏNTİQİ

ƏMƏLİYYATLAR ”

1.Məfhumların əmələ gəlməsində hansı məntiqi üsullardan istifadə olunur?Ardıcıllıqla yaz.

__________________________________________________________________________________________________________________________

2. “Əks münasibət” qanunu necə ifadə olunur ?
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

3.Təfəkkür fəaliyyətində məfhumların həcmi ilə əlaqədar bir-birinin əksi olan hansı məntiqi əməliyyatlardan istifadə olunur ?

A)təhlil və tərkib

B)mücərrədləşdirmə və ümumiləşdirmə

C)məhdudlaşdırma və ümumiləşdirmə

D)məhdudlaşdırma və mücərrədləşdirmə

4.Ümumiləşdirilməsi mümkün olmayan ən ümumi məfhumlar nə adlanır ?

A)fərdi məfhum

B)boş məfhum

C)kateqoriya

D)ümumi məfhum

5.Məhdudlaşdirmanın son nəticəsi hansı məfhumları əmələ gətirir?

_____________________________________________________________

6.Hansı bəndəki məfhumlar kateqoriyadır ?

A)kitab,dərslik

B)kainat,zaman

C)məkan,dəniz

D)həndəsi fiqur, natural ədəd

7.”Məfhumun ümumiləşdirilməsi-........... ümumi məfhumdan ........... ümumi olan məfhuma keçməkdir”.Nöqtələrin yerinə hansı sözlər yazılmalıdır?

A)bir,iki

B)çox,az

C)çox,xeyli

D)az,çox

8.Məhdudlaşdırma əməliyyatında ardıcıllığı pozan məfhumun altından xətt çəkin.

Çap məhsulu, “Məntiq” dərsliyi, kitab,dərslik,Malik Aranlının “Məntiq” kitabı

9.Çox ümumi məfhumdan az ümumi məfhuma keçmək hansı məntiqi əməliyyatdır ?

_____________________________________________________________

10.”Xəzər dənizi” həcmcə necə məfhumdur ?Fikrinizi əsaslandırın.
_____________________________________________________________

11.Məntiqi uyğunluğu müəyyən edin:

Qırmızı,doqquzuncu,dünən,mən,....

A)sən

B)beş-altı

C)gözəl

D)aşağı

12.Şəkildə neçə üçbucaq var?

A)10 B)9 C)8 D)7

13. 6457

A)4655 B)5564 C)5566 D)3544

14.

A)208 B)29 C)0.8 D)27

15. + = + - =?

+3=8

+ =9

A) 1 B) 2 C) 3 D)4

BSQ-1 I yarımil üzrə

1.Uyğunluğu oxlarla müəyyənləşdirin:

Qavrayış	İdrak prosesinin başlanğıcı
Duyğu	Hiss üzvlərinə təsir edən bütün əlamət və xassələrin bütövlükdə dərki
Təfəkkür	Hissi və məntiqi idrak arasında keçid mərhələsi
Təsəvvür	Gerçəkliyin vasitəli və ümumiləşdirilmiş idrakı

2.Obyektiv aləmin cisim və hadisələrindəki bənzəyiş və fərqlərin müəyyən edilməsi hansı məntiqi üsuldur ?

A)bənzətmə

B) təhlil

C) tərkib

D) mücərrədləşdirmə

E)müqayisə

3.KƏNİZ sözü 12537 olarsa,NƏRƏ sözünü hansı ədəd ifadə edə bilər ?

A)1282

B)7232

C)2875

D)5272

E)5212

4.Məntiqi uyğunluğu seçin .

A) B) C) D) E)

5.İdrak prosesinin mərhələlərini sxemdə qeyd edin:

6.”Fikirlərin düzgün qurulmasını şərtləndirir”...fikri hansı anlayışı ifadə edir?

A)bədii təfəkkür

B)elmi təfəkkür

C)təfəkkür məntiqi

D) tənqidi təfəkkür

E) məntiq elmi

7.Təfəkkür prosesini cəmiyyətə çatdıran zəruri vasitə nədir ?

A)nitq B)hiss C)duyğu D)anlayış E)düşüncə

8.Məntiqi qanunlar hansılardır?Düzgün cavabı seçin:

A)uyğunluq,kafi əsas

B)davamlılıq,əsaslılıq

C)sübutluluq,ardıcıllıq

D)müəyyənlik,ziddiyyətsizlik,ardıcıllıq,əsaslılıq

E)əlverişlilik,ziddiyyətlilik

9.Uyğunluğu müəyyən edin,boşluqları doldurun:

10.Fikirlərin quruluşu nədir ?

A) məntiq elmi

B)məntiqi forma

C)təfəkkür məntiqi

D) məntiqi nəticə

E)məntiqi qanun

11.Məntiqi qanunlar təbiət qanunlarından necə fərqlənir?

__________________________________________________________________________________________________________________________

12.Hansı sözlər eyni məfhumun ifadəsidir ?

A)İnsan.Alim

B)Kvadrat.Düzbucaqlı

C) Dərə.Təpə

D)Nitq.Dil

E)Eynək.Gözlük

13.Təhlil zamanı ayrı-ayrı hissələrə fikrən parçalanmış olan cism və ya hadisənin bir tamda birləşdirilməsi hansı məntiqi üsuldur?

_________________________________________________________________________________________________________________________

14.Məfhumun əmələ gəlməsində istifadə olunan məntiqi üsullar hansılardır ?

_____________________________________________________________

15.Məntiqin tərifi necədir ?

__________________________________________________________________________________________________________________________

16.Ardıcıllığı müəyyən edin.

1-təfəkkür 2-duyğu 3-təsəvvür 4-qavrayış

A)1,2,3,4

B) 4,2,3,1

C)1,4,2,3

D) 2,1,4,3

E)2,4,3,1

17.Gerçəkliyin vasitəli və ümumiləşmiş idrakı nədir ?

A)hipotez

B)təsəvvür

C)qavrayış

D)təfəkkür

E)duyğu

18.Hansı məntiqi üsulda məfhumlar fikrən tərkib hissələrinə parçalanır ?

A)ümumiləşdirmə

B)mücərrədləşdirmə

C)təhlil

D)müqayisə

E)tərkib

19.Təfəkkürün növləri hansılardır ?

__________________________________________________________________________________________________________________________

20.İdrak prosesi nədən başlanır ?

A)təfəkkürdən

B)hökmdən

C)təsəvvürdən

D)duyğudan

E)qavrayışdan

BSQ-2 II yarımil üzrə:

1.Hansı məntiqi əməliyyatda məfhumun məzmunu daralır?

A)bölgüdə

B)tərifdə

C)sübutda

D)təkzibdə

2.Sxemi tamamlayın:

3.Məntiqin əsas vəzifəsi nədir?

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

4.İdrakın mərhələləri hansılardır ?

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

5.Məntiqi idrakın ilkin forması nədir?

A)əqli nəticə

B)məfhum

C)hökm

D)qavrayış

6.İdrakın hansı növü hissi idrakla məntiqi idrak arasında körpü rolu oynayır?

A)duyğu

B)qavrayış

C)təsəvvür

D)məfhum

7.Müəyyən cism və hadisələr arasındakı oxşar və ya fərqli cəhətlər nə adlanır ?

A)keyfiyyət

B) kəmiyyət

C)əlamət

D)xüsusiyyət

8.Obyektiv kerçəklikdəki cism və hadisələrin ayrı-ayrı xassələrinin beynimizdəki əksi nədir?

A)məfhum

B)hökm

C)duyğu

D)qavrayış

9.Kerçəklikdəki cism və hadisələrin beynimizdəki əyani obrazı nədir?

___________________________________________________________________________________________

10.Məfhumun əmələ gəlməsinin son mərhələsi hansı məntiqi üsullardır?

__________________________________________________________________________________________________________________________

11.Gerçəkliyin vasitəli və ümumiləşdirilmiş idrakı nə adlanır?

A)təsəvvür

B)tezis

C)təfəkkür

D)qavrayış

12.Müqayisə hansı əlamətlər üzrə aparılmalıdır?
____________________________________________________________________________________________

13.Hansı məfhumlar düzgün məfhum adlanır?
____________________________________________________________________________________________

14.Təfəkkür fəaliyyətində məfhumlar üzərində hansı məntiqi əməliyyatlar aparılır?

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

15.Bölgü məntiqi əməliyyatında həcmcə ən böyük məfhum necə adlanır?
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

16.Bir dairə ,bir üçbucaqlı hansı fəza fiqurunun hissələridir?

A)prizma

B)konus

C)silindr

D)paraleloqram

17. Hökmlə cümlə arasında hansı işarəni qoymaq olar?

HÖKM CÜMLƏ

A)=

B) <

C)>

18.Sol tərəfdəki fikirlər sağ tərəfdəki hansı məfhumlara aiddir?(oxla göstərin .)

19.Hansı söz və söz birləşmələri eyni anlayışı ifadə edir?Altından xətt çəkin.

1.Göz,ayna, görmə orqanı

2.Xəzər dənizi,Qara dəniz,dünyada ən böyük göl

20.Məfhumların ümumiləşdirilməsinin son nəticəsində alınan məfhum necə adlanır ?

A)fərdi məfhum

B)boş məfhum

C)kateqoriya

D) xüsusi məfhum

VII sinif KSQ-1

Tədris vahidi: MƏFHUMLAR

1.”Ağac”, “cökə”, “palıd” məfhumlarını hansı qrupa aid etmək olar ?

A) eynimənalı

B) kəsişən

C) müştərək tabeli

D)tabeli

E)müqayisə edilməz

2. Şəkil hansı məfhumların ifadəsidir?

A)eynimənalı

B)kəsişən

C) tabeli

D) əks(kontrar)

E)müştərək tabeli

3.Predmetin mühüm əlamətlərinin məcmusu nə adlanır ?

A)Anlayışın həcmi

B)Anlayışın tərifi

C) Anlayışın məzmunu

D)Anlayışın səciyyəsi

E) Anlayışın dəyəri

4.”Bərabərtərəfli dördbucaqlı”, “kvadrat” məfhumları uyuşan məfhumların hansı növünə aiddir ?

A)kəsişən

B)tabeli

C)eynimənalı

D) müştərək tabeli

E) çarpazlaşan

5.Eynicinsli cisim və hadisələri əks etdirən məfhumlar necə adlanır ?

A)fərdi

B)mücərrəd

C) ümumi

D) müsbət

E) xüsusi

6.”Şəhər”, “paytaxt”, “Bakı” məfhumlarında cins anlayışı hansı sözlərə aid ola bilər ?

A)Bakı

B) paytaxt

C)şəhər

D)şəhər, paytaxt

E) şəhər, Bakı

7.Mücərrəd , müsbət anlayışlar hansı sıradadır ?

A)ağac,kitab

B)igidlik, gözəllik

C)mərdlik, tərslik

D)axmaqlıq, qaranlıq

E)yuxu,pislik

8.”mələk”, “div” həcmcə necə məfhumlardır ?

A)tək

B)ümumi

C)boş

D)toplayıcı

E) konkret

9.Həcmləri bir-birinə tamamilə və ya qismən uyğun gələn məfhumlar necə adlanır ?
A) uyuşan

B)mənfi

C) uyuşmayan

D) kəsişən

E) konkret

10.Antonimlər arasında hansı münasibət mövcuddur ?

A)zidd

B)eynimənalı

C)müştərək tabeli

D)əks

E)tabeli

11.Aralarındakı münasibətə görə anlayışların qrupları hansılardır ?

A) müsbət və mənfi

B) müqayisə olunan və müqayisə olunmayan

C) uyuşan və uyuşmayan

D)əks və zidd

E)kəsişən və kəsişməyən

12.”Metal”, “qeyri-metal” məfhumları arasında hansı münsibət var ?

A)zidd

B)əks

C)kəsişən

D)tabeli

E)müştərək tabeli

13.Toplayıcı məfhumlar hansıdır ?

A)qələm, kağız

B)ayı,dələ

C)meşə, kitabxana

D)ordu, əsgər

E)sürü, qoyun

14.”Riyaziyyat”, “ana dili”, “həyat bilgisi” məfhumları arasındakı münasibəti müəyyən et :

A)eynimənalılıq

B)tabelilik

C)ziddiyyətlilik

D)müştərək tabelilik

E)heç bir münasibət yoxdur

15.Təfəkkürün formaları hansılardır ?

A) duyğu, qavrayış, təsəvvür

B) təsəvvür və anlayış

C) məfhum, hökm, əqli nəticə

D) təxəyyül, düşüncə

E) sillogizm, hipotez

16.Çox ümumi məfhumlara ................... məfhumları deyilir.

Nöqtələrin yerinə hansı söz uyğun gəlir ?

A)növ

B)zümrə

C) cins

D) tabelilik

E)əkslik

KSQ-2

Tədris vahidi: MƏFHUMLARIN TƏRİFİ

1.Biri tərifi əvəz edən üsullardandır:

A)yerdəyişmə

B)eyniyyət

C) fərqləndirmə

D)duyğu

E) qavrayış

2.”Kvadrat - üçbucaqlı deyil” tərifində tərifin hansı qaydası pozulub ?

__________________________________________________________________________________________________________________________

3.Fikri tamamla: “Bölgü-məfhumun həcmini, tərif isə .........................açan məntiqi əməliyyatdır”.

4.Kvantor söz sadə hökmdə nəyi ifadə edir ?

A)predikatın iqrariliyini

B) subyekti və ya onun hissəsini

C) predikatın inkariliyini

D) predikatın həcmini

E) subyekt və predikatın keyfiyyətini

5.Dar tərifin ifadəsi hansıdır ?

A)Dfd>Dfn

B) Dfd <Dfn

C) Dfd <>Dfn

D) Dfd =Dfn

E) Dfd -Dfn

6. Dfd =Dfn Tərifin hansı qaydasının ifadəsidir?

__________________________________________________________________________________________________________________________

7.”Hidrogen oksigendən onunla fərqlənir ki, özü yanır, lakin yanmaya kömək etmir”.

Bu, tərifi əvəz edən hansı üsulun ifadəsidir?

A)bənzətmə

B)səciyyələndirmə

C)göstərmə

D)təsvir

E)fərqləndirmə

8.Anlayışı ifadə edən terminin mənasını izah edən tərif necə adlanır?

A)real

B) normal

C) geniş

D)nominal

E) genetik

9.”Kvadrat-düzbucaqlıdır” tərifində hansı qayda pozulub və düzgün tərif necə olmalıdır ?

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

10.”Tərifdə dövretmə olmamalıdır”. Tərifin bu qaydası pozulduqda hansı məntiqi səhv baş verir ?

A)məhdud tərif alınır

B)geniş tərif alınır

C)inkari tərif alınır

D)taftalogiya baş verir

E)mütənasiblik pozulur

11.Tərif quruluşca hansı hissələrdən ibarətdir ?

__________________________________________________________________________________________________________________________

12.Məfhumun məzmununu açmaq nə deməkdir ?

A)məfhumu müqayisə etmək

B)məfhumu hissələrə bölmək

C)məfhumun şəklini çəkmək

D)məfhuma tərif vermək

E)məfhumu təsvir etmək

13.”Xörək duzu-xlor və natriumun birləşməsi nəticəsində əmələ gələn kimyəvi maddədir”.

Bu,hansı tərifdir ?

A) nominal

B)ideal

C) genetik

D) geniş

E)dar

14.Predmetə verilən tərif necə adlanır ?

A) nominal

B) real

C) genetik

D) aksiomatik

E) kontekstual

15.Hökmün keyfiyyəti nə ilə ifadə olunur?

A) kvantorla

B) predikatla

C) subyektlə

D) məntiqi bağlayici ilə

E) konyunksiya ilə

16.”Su həyatın cövhəridir” fikrində tərifi əvəz edən hansı üsuldan istifadə edilib?

A)təsvir

B)fərqləndirmə

C)bənzətmə

D)səciyyələndirmə

E)göstərmə

KSQ-3

Tədris vahidi: “MƏFHUMLARIN BÖLGÜSÜ”

Tədris vahidi :”Məfhumların bölgüsü”

1.Bölgü üçün götürülən əlamət nə adlanır ?

A)bölgü üzvü

B)bölgü mexanizmi

C)bölgü əsası

D)bölgü sistemi

2.Məfhum bölgüsünün mahiyyəti nədir ?

A)Məfhumun məzmununu açmaq

B)Məfhumun əlamətlərini göstərmək

C)Məfhumun həcmini açmaq

D)Məfhumu cinslərə bölmək

3.Bölgüyə cəlb edilən məfhum necə adlanır ?

A)çarpazlaşan məfhum

B)tərif verən məfhum

C)bölgü üzvü

D)bölünən məfhum

4.Bölgü prosesində hansı məfhum cins məfhumu hesab edilir ?

_____________________________________________________________

5.Bölgü zamanı alınan növ məfhumları nədir ?

A)bölgü əsası

B)bölgü üzvləri

C)bölünən məfhum

D)bölünməz məfhum

6.Məfhumun tərifi və bölgüsü arasında hansı münasibət var?

__________________________________________________________________________________________________________________________

7.Bölünən məfhum “Nitq hissələri”,bölgü üzvləri “əsas nitq hissələri”və “köməkçi nitq hissələri” olarsa, bölgü əsası

hansı ola bilər ?

A)suala cavab verib-verməməsi

B)cümlə üzvü olub-olmaması

C)leksik mənaya malik olub-olmaması

D)hiss-həyəcan bildirib-bildirməməsi

8.Hansı bölgü ilkin və düzgündür ?

A) B)

C) D)

9.Bölgü əsası düzgün götürülmədikdə məfhumların çarpazlaşması hansı qaydanın pozulmasıdır ?

A)Bölgü mütənasib olmalıdır

B)Bölgü bir və həm də mühüm əsas üzrə aparılmalıdır

C)Bölgü üzvləri bir-birini istisna etməlidir

D)Bölgüdə sıçrayış olmamalıdır.

10.Bölgünün III qaydası (“Bölgü üzvləri bir-birini istisna etməlidir”) pozulduqda hansı məntiqi səhv baş verir ?

__________________________________________________________________________________________________________________________

11 .Sxemi tamamlayın :

12.”Nitq ifadə formalarına görə şifahi və yazılı nitqə bölünür”.Bu bölgüdə bölünən məfhum,bölgü əsası və bölgü üzvlərini müəyyən edin.

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

13.Cümlə üzvlərinin baş və II dərəcəli üzvlərə bölünməsinin bölgü əsasını göstərin.

__________________________________________________________________________________________________________________________

14.Sual işarəsinin yerində nə qədər yük olmalıdır ki, tarazlıq pozulmasın

9sm 6sm

A)5kq B)6 kq C)7,5 kq D)9 kq

KSQ-4

Tədris vahidi :” BÖLGÜNÜN NÖVLƏRİ VƏ ƏHƏMİYYƏTİ”

1.Iki zidd məfhuma bölünmə necə bölgü adlanır ?

A)politomik

B)trixotomik
C)dixotomik

D)monotomik

2.Dixotomik bölgüyə nümunə hansıdır ?

A)ağ rəng, qara rəng

B)böyük şəhər,kiçik şəhər

C)dadlı meyvə,dadsız meyvə

D)üzvi kimya,qeyri-üzvi kimya

3. Məntiqi səhvlər üzrə uyğunluğu müəyyən edin,

4.Bölgü məntiqi əməliyyatında məfhum cinslərə, yoxsa növlərə bölünür?

____________________________________________________________

5.Bölgünün məntiqi strukturuna hansı anlayışlar daxildir ?

________________________________________________________________________________________________________________________

6.”Sıçrayış” adlanan məntiqi səhv bölgünün hansı qaydasının pozulmasıdır ?Qaydanı tam şəkildə ifadə edin.

7.Aşağıdakı misalda bölünən anlayışı,bölgü üzvlərini və bölgünün əsasını göstərin.

Nitq hissələri əsas və köməkçi nitq hissələrinə bölünür

1)bölünən məfhum_____________________________________

2)Bölgü əsası__________________________________________

3)Bölgü üzvləri_________________________________________

8.Bölgü üzvərindəki səhvləri müəyyənləşdirin.Düzgün bölgünü əsaslandırın.

Nitq şifahi,yazılı,qarışıq,ağıllı nitqə bölünür.

1)Bölünən məfhum__________________________________

2)Bölgü əsası_______________________________________

3)Bölgü üzvləri _____________________________________

Düzgün bölgü_________________________________________

9.Düzgün bölgüdə bölünən məfhumla bölgü üzvləri arasında hansı işarə qoyula bilər?

A) <

B) >

C)=

D)&

10.Aşağıdakı misallarda verilmiş bölgü üzvlərinə əsasən bölünən məfhumu və bölgü əsasını təyin edin.

1.Yaz,yay,payız,qış 2.Kənd,qəsəbə,şəhər

3.Epik,lirik,dramatik 4.Toplama,çıxma,vurma,bölmə

KSQ-5

1.Bölgüyə bənzər üsula nümunə hansıdır?

A)Danışıq səsləri sait və samitdən ibarətdir

B)Təbiət üzvi və qeyri-üzvi təbiətə bölünür

C)Ağac kök,gövdə, budaq və yarpaqlardan ibarətdir

D)Suyun üç aqreqat halı var :maye,buz,buxar

2.Cism və hadisələrin təbiətini ifadə edən əsas əlamət üzərində qurulan bölgü növü nədir?

A)bölgüyə bənzər üsul

B)süni təsnifat

C)politomik bölgü

D)təbii təsnifat

3.Kitabların əlifba kataloqu necə təsnifatdır? Fikrini əsaslandır.

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

4.Məfhumların sistemli şəkildə şaxələndirilməsi hansı məntiqi anlayışdır ?

A)bölgü

B)tərif

C)təsnifat

D)bölgüyə bənzər üsul

5.Adi bölgüdən təsnifat nə ilə fərqlənir ?

A)elmiliyi ilə

B)bölgü qaydalarına tabe olmamağı ilə

C)dəyişkən xarakteri ilə

D)sabit və sistemli xarakteri ilə

6.Təsnifatda bölgü xüsusidən ümumiyə, yoxsa ümumidən xüsusiyə doğru aparılır?

_____________________________________________________________

7.Nitq hissələrinin elmi bölgüsü necə təsnifatdır? Fikrini əsaslandır.

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

8.”Saylar müəyyən,təribi və qeyri-müəyyən saylara bölünür”.Bu bölgü üçün bölünən məfhum nədir ?

___________________________________________________________

9.Fərdi məfhum cinsdir, yoxsa növ ? Fikrini əsaslandır.

10.Azərbaycan dilində danışıq səslərinin elmi tənifat sxemini çək.

11. –11= +

= ?

+18=29

– = 2

A)1 B)2 C)3 D)4

12.UYĞUNLUĞU müəyyən et:

Un, pambıqçı, kəklikotu, Xəzər dənizi,........

A)istiot

B)Kür çayı

C)dəvədabanı

D)heyva

13.

+ 13 + 20

+ ?

A) 17 B) 20 C) 27 D) 31

KSQ-6

1.Cins anlayışlarının altından düz xətt çəkin.

1)İnsan.Alim 2)Həndəsi fiqur.Kvadrat. 3)Göl.Göy göl.

4)Kvadrat.Bərabərtərəfli düzbucaqlı. 5)Burun.Qulaq.

6)Dil.Azərbaycan dili.

2.Geniş və dar təriflərin yaranması kimi məntiqi səhvlər tərifin hansı qaydasının pozulmasının nəticəsidir ?
__________________________________________________________________________________________________________________________

3.Məfhumlar arasındakı münasibətləri müəyyənləşdirin:

MƏFHUMLAR	MÜNASİBƏTLƏR
Ağac,palıd
Gənclər,tələbələr
Ağ,qara
Metal,qeyri-metal

4.Verilən cismin mənşəyini göstərən tərif .........................tərif adlanır.

A) nominal

B) real

C) genetik

D)aksiomatik

5.Uyğunluğu müəyyən edin:

6.Tərifin qaydaları hansılardır ?

7.Məfhumlar hansı sxemə uyğundur? Dərsliklər: riyaziyyat, ana dili, həyat bilgisi

B) C) D)

8.Uyğunluğu müəyyən edin:

9.Antonim sözlər arasında hansı münasibət var?

A)eyniyyət

B)ziddiyyət

C) əkslik

D)çarpazlıq

10.Məfhumda əks olunan predmetlərin mühüm əlamətlərinin cəmi nədir?

A)məfhumun həcmi

B)məfhumun məzmunu

C) məfhumun adı

D)məfhumun mənşəyi

11.Qanunauyğunluğu müəyyən edin

52 21

81 ?

A) 51 B) 16 C)71 D)61

12.Məfhumun əmələ gəlməsində istifadə edilən məntiqi üsulları sxemdə göstərin.

KSQ-7

1.”Döyüş”,”hücum”,”müdafiə” məfhumları hansı sxemə uyğun gəlir?

A) B ) C) D)

2.Məfhumu xarakterizə edən iki mühüm cəhət hansıdır?

_____________________________________________________________

3.Məfhumun həcmini açan əməliyyat hansıdır?

A)tərkib

B)təhlil

C)bölgü

D)tərif

4.Cins və növ məfhumları nədir?

__________________________________________________________________________________________________________________________

5.”Kateqoriya” anlayışı növ, yoxsa cinsdir?Fikrinizi əsaslandırın.

_________________________________________________________________________________________________________________________

6.Bölgü qaydaları hansılardır ?

7.Bölgünün I qaydasının pozulması nəticəsində hansı məntiqi səhv baş verir?

__________________________________________________________________________________________________________________________

8.Tərifin qaydaları hansılardır?

9.Tərif və bölgünün hansı qaydaları eyni cür ifadə olunur?Qaydaları yazın.

10.Həcmcə məfhumlar hansı növlərə bölünür? Sxemi tamamlayın.

11.Bölgü əməliyyatına hansı anlayışlar daxildir?
__________________________________________________________________________________________________________________________

12.Tərifdə dövretmə hansı məntiqi səhvlə nəticələnir?
__________________________________________________________________________________________________________________________

13.Hansı tərif məfhumun mahiyyətini daha dəqiq ifadə edir?

14.Uyuşmayan məfhumlar arasında hansı münasibətlər vardır?

1.Eyniyyət 2.Tabelilik 3.Qismən uyğunluq 4.Müştərək tabelilik

5.Əkslik 6.Ziddiyyət

A) 1,2,3

B) 4,5,6

C)1,3,5

D)2,4,6

15.Antonim sözlərlə ifadə olunan məfhumlar hansı münasibəti ifadə edir?

A)tabelilik

B)əkslik

C)ziddiyyət

D)müştərək tabelilik

16.Bu şəkildə məfhumlar arasında hansı münasibət ifadə olunub?

A)əks

B)çarpaz

C)tabelilik

D)müştərək tabelilik

17.Dixotomik bölgünün bölgü üzvləri necə anlayışdır?

A)eyniyyət

B)əks

C)zidd

D)qismən uyğunluq

18.”Məfhumun məzmununu açmaq onun .................................göstərmək deməkdir.”Nöqtələrin yerinə nə yazılmalıdır?

A)qeyri-mühüm əlamətlərini

B)kəmiyyətini

C)mühüm əlamətlərini

D)müvəqqəti əlamətini

19.Tərifi əvəz edən üsullar hansılardır və onlardan nə zaman istifadə olunur?

Məntiqi mühakimə qabiliyyətinin tədqiqinə dair test nümunəsi

А, B, C hərfləri bir-biri ilə ədədi münаsibətdədir. Vеrilən məlumаtа istinаd еdərəк аşаğıdа ">", "<" işаrələri ilə göstərilən münаsibətlərdən hаnsının dоğru оlduğu müəyyən еdin.

1. А böyüкdür B -dən 8 dəfə, B кiçiкdir C-dən 5 dəfə:

А>C	А<C	А=C
1	2	3

2. А кiçiкdir B-dən 10 dəfə, B böyüкdür C-dən 6 dəfə:

А>C	А<C	А=C
1	2	3

3. А böyüкdür B -dən 3 dəfə, B кiçiкdir C -dən 4 dəfə:

А>C	А<C	А=C
1	2	3

4. А böyüкdür B -dən 4 dəfə, B кiçiкdir C -dən 3 dəfə:

А>C	А<C	А=C
1	2	3

5. А кiçiкdir B -dən 3 dəfə, B böyüкdür C dən 7 dəfə:

А>C	А<C	А=C
1	2	3

6. А böyüкdür B -dən 9 dəfə, B кiçiкdir C dən 12 dəfə:

А>C	А<C	А=C
1	2	3

7. А böyüкdür B -dən 6 dəfə, B böyüкdür C -dən 7 dəfə:

А>C	А<C	А=C
1	2	3

8. А кiçiкdir B -dən 3 dəfə, B böyüкdür C -dən 5 dəfə:

А>C	А<C	А=C
1	2	3

9. А кiçiкdir B -dən 10 dəfə, B böyüкdür C -dən 3 dəfə:

А>C	А<C	А=C
1	2	3

10. А кiçiкdir B -dən 2 dəfə, B böyüкdür C -dən 8 dəfə:

А>C	А<C	А=C
1	2	3

Azərbaycan Respublikasının təhsil müəssisələrində

istedadlı şagirdlərdən ibarət V siniflər üçün

“Məntiq” kursunun nümunəvi proqramı

İzahat vərəqi

Elm, siyasət və gündəlik həyat məsələlərinə məntiqi yanaşmalar insan təfəkkürünün imkanlarını inkişaf etdirir. Məntiq kursunun tədrisi şagirdlərin:

- məntiqi və tənqidi təfəkkürünü inkişaf etdirir;

- idraki imkanlarını nizamlayır;

- təfəkkür mədəniyyətini formalaşdırır;

- idraki imkanlardan səmərəli istifadəni təmin edir;

- müxtəlif elmi fəaliyyət sahələrinə marağı artırır;

- şagirdlərin təlim nəticələrinin kəmiyyət və keyfiyyətcə yüksəlməsini şərtləndirir;

- fikir, mülahizə, fərziyyə və dəlillərə daha məsuliyyətli, tənqidi yanaşmanı tərbiyələndirir;

- məsələlərin həllərində, teoremlərin isbatında, ideyalarının əsaslandırılmasında və yoxlanılmasında, malik olduqları potensial imkanlardan səmərəli, nizamlı və çevik şəkildə istifadəyə imkan verir.

Təfəkkürdə nizam, fikrin aydınlığını isə öz növbəsində təfəkkürlə nitqin sıx əlaqəsi kontekstində verilən şərhlərin sadəliyini, anlaşıqlılığını və səlisliyini təmin edir. Bu keyfiyyətlər insan fəaliyyətinin bütün sahələrində uğuru şərtləndirən zəruri amillərdəndir.

Məntiqi və tənqidi təfəkkürün inkişafı bütün elmlərin açarı olan riyaziyyatın mənimsənilməsində müstəsna əhəmiyyətə malikdir. Məntiqi təfəkkürün inkişafı şagirdlərə maraq göstərdikləri sahələrdə ən çətin, qeyri-standart şərtlərlə ifadə olunan məsələləri həll etməyə imkan verir. Yaradıcılıq sevinci və qələbə hissi məhz belə çətin problemlərin həllinə nail olduqda yaşanır və gələcək fəaliyyət güclü emosional impulslarla müşayiət olunur. Bu amil bütün uşaqların, xüsusilə, yüksək yaradıcılıq potensialına malik olan istedadların fəaliyyətində həlledici əhəmiyyət kəsb edir.

Məntiqi məsələlər üçün səciyyəvi olan qeyri-standart şərtlər, “ağlagəlməz” ideyaların zəruriliyi, gözlənilməz çözümlər, özünəməxsus incə-qaranlıq məqamlar, təxəyyülün bu ümmanlarda pərvazı və insan təfəkkürünün onları çözməsi yaradıcılığın inkişafını stimullaşdırır, təhsilin inkişafetdirici komponentini aktuallaşdırır.

Məntiq kursu şagirdlərə məntiqi, ardıcıl və əlaqəli düşünməni aşılayır. Problemlərə, onları şərtləndirən amillərə və aradan qaldırılma yollarına məntiqi-tənqidi yanaşmanı formalaşdırır.

Müasir təhsil konsepsiyaları şagirdlərə daha çox öyrənməyi öyrətməyi təqdir edir ki, bu prosesdə də məntiqi, tənqidi, bərpaedici və yaradıcı təfəkkürün rolu həlledicidir.

Müasir dünya gerçəkliyində rəqabətədavamlı insanlar üçün zəruri olan idraki bacarıq və vərdişlər: zəruri həcmdə informasiyaya malik olmaq; zən

gin söz ehtiyatı; mənimsədiklərini yeni sahə və materiallara tətbiq etmək; səbəb - nəticə əlaqələrini qurmaq; örtülü əlaqə və asılılıqları tapmaq; düzgün nəticə çıxarmaq; informasiyaları təhlil, tərkib və inteqrasiya etmək; mürəkkəb problemlərin həllində iştirak etmək; informasiyanın təşkili, səmərəli istifadə üçün sistemləşdirilməsi; mürəkkəb ideyaları anlamaq; incə fərqləri görə bilmək; ziddiyyətlərə həssaslıq; informasiya axtarışında alternativ yollardan istifadə; proseslərin təhlili və nəticələrinin qiymətləndirilməsi; nəticənin proqnozlaşdırılması; mülahizə bacarığı; hipotezlərin qurulması; ideyaların praktikada tətbiqi; yeniliklər etmək bacarığı; təfəkkürün tənqidiliyi; yüksək maraqlılıq və s.

Burada sadalanan keyfiyyətlər yalnız sağlam məntiqi təfəkkür zəminində əldə edilir.

Məntiq kursu şagirdləri həyatın məntiq-məntiqsizlik gerçəkliyinə hazırlayır, onlara bu sahədə ilkin bilik və bacarıqlar aşılayır.

Müxtəlif sınaqlarda təfəkkürə əsaslanan məntiqi tapşırıqların çoxluğu, bütün fəaliyyət sahələrində insanların məntiqi təfəkkür bacarıqlarına təlabatın artması və s. ilə bağlı məntiq kursu yalnız istedadlı şagirdlər üçün deyil, ümumi təhsil məktəblərinə fənn kimi daxil edilməsi zərurətə çevrilir.

Məntiq kursu üzrə proqramın əsas məqsədi orta məktəb şagirdlərini məntiqi biliklərin ibtidai əsaslarına dair zəruri biliklərlə tanış etmək, onlarda məntiqi düşünmə qabiliyyətinin ilkin vərdişlərini formalaşdırmaqdır.

Bu kurs çərçivəsində şagirdlərə məntiq elmi, onun yaranma və inkişaf tarixi haqqında informasiya verilməlidir.

Kursun əhəmiyyəti qeyd edilməli, bir çox imtahan və sınaqlarda təfəkkür və məntiqi sualların üstünlük təşkil etməsi, ali məktəblərə qəbulda, işə düzəlmə prosesində və s. vacib məqamlarda əldə edilmiş məntiqi bacarıqların çox faydalı olmasına dair əyani nümunələr göstərilməlidir.

Kurs, məntiq üzrə nəzəri məsələlərin və praktik tapşırıqların üzvi vəhdətdə öyrənilməsini, şagirdlərin məntiqi qanunauyğunluqları nəzəri-təcrübi yanaşmalar əsasında müşahidə və təhlil etməsini nəzərdə tutur. Müəllim ilk növbədə məntiq kursunun məqsəd və vəzifələrini, ümumtəhsil və orta ixtisas məktəblərində tədris olunan fənlər sırasında məntiq fənninin yerini və digər fənlərlə onun qarşılıqlı əlaqəsini şagirdlərə izah etməli, bir neçə fənnin məzmununda məntiqi mülahizələrdən istifadəyə dair nümunələr göstərməklə dediklərini əyani nümayiş etdirməlidir (məsələn, riyaziyyatdan, informatikadan, fizikadan, ədəbiyyatdan və s).

Kursun tədrisində məntiq elminin ümumi əsaslarına və təlimdə, həyatda tez-tez rast gəlinən tətbiqlərinə geniş yer verilməlidir. Proqramda məntiqin tərifinin verilməsi, bu fənnin predmeti, əsas anlayışları, müxtəlif elmlərin inkişafında məntiq elminin rolu, vəzifələri uşaqların başa düşəcəyi dildə açıqlanmalıdır. Həyati problemlərin həllində, düzgün qərarların qəbul edilməsində, səmərəli seçimlərin, düzgün və uğurlu ehtimalların qurulmasında, hesabi və cəbri məsələlərin sırf məntiqi yolla, tənlik qurmadan həll edilməsində məntiqin imkanları göstərilməlidir.

Azərbaycan xalq nağıllarının, atalar sözlərinin, müxtəlif xalq deyimlərinin və oyunların məntiqi əsaslarına dair şagirdlərlə fikir mübadiləsi

təşkil edilməli, alınan nəticələr təhlil və şərh edilməlidir (Məsələn: “qoyunu qoyun, keçini keçi ayağından asarlar”, “anasına bax qızını al, qırağına bax bezi al”, “işləməyən dişləməz”, “itlə dostluq et, ancaq çomağı yerə qoyma”, “ağıl yaşda deyil, başdadır, ancaq başa da ağıl yaşla gəlir” və s).

Proqramdakı mövzuların bir çoxunun digər fənlərin məzmununa, onların istifadə etdikləri üsul və vasitələrə aid olmasının səbəbləri uşaqlara şərh edilməli, nümunələrlə izah olunmalıdır. Müəyyən qərarların, qanun və sərəncamların əsaslandırılmasında məntiqi mülahizələrdən, mühakimə və nəticələrdən geniş istifadə edildiyi göstərilməli, bu məqamda yol verilə bilən səhvlərin acı nəticələri şərh edilməlidir (məsələn, bir zaman bəzi ölkələrdə canavarların, sərçələrin kütləvi şəkildə tələf edilməsi və s).

Mövzuların tədrisində düzgün, sağlam məntiqi mülahizə bacarığının insanın həyat və fəaliyyətində əhəmiyyətinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Məntiqi məsələlərin tərtibində sxem, diaqram, cədvəl və alqoritmlərdən istifadə edilməsi tövsiyə edilir.

Riyaziyyatla məşğul olmaq insanın təfəkkür potensialını, onun təməl imkanlarını genişləndirib inkişaf etdirir. Məntiqlə məşğul olmaq isə bu artmış, inkişaf etmiş imkanları nizamlayır, cilalayır və ondan səmərəli istifadəni təmin edir. Fikrimizcə, məntiq kursunun məktəblərimizə qayıdışı və onun təhsilin ilkin mərhələlərindən tədrisi uşaqlarda məntiqi təfəkkür mədəniyyətinin daha əsaslı və yüksək səviyyədə formalaşmasını təmin edəcək. Bu, həmçinin, digər elmlərə marağın artmasını və şagirdlərin təlim nəticələrinin kəmiyyət və keyfiyyətcə yüksəlməsini də şərtləndirəcək. Şagirdlərdə fikir, mülahizə, fərziyyə və dəlillərə daha məsuliyyətli, tənqidi yanaşmağı tərbiyələndirəcək, onlarda tənqidi təfəkkürü inkişaf etdirəcək. Şagirdlərə məsələlərin həllərində, teoremlərin isbatında, fikirlərində yaranan ideyaların əsaslandırılmasında və yoxlanılmasında, malik olduqları potensial imkanlardan səmərəli, nizamlı və çevik şəkildə istifadəyə imkan verəcək. Təfəkkürdə nizam, fikrin aydınlığını isə öz növbəsində təfəkkürlə nitqin sıx əlaqəsi kontekstində verilən şərhlərin sadəliyini, anlaqlılığını və səlisliyini təmin edəcəkdir. Bu keyfiyyətlər insan fəaliyyətinin bütün sahələrində uğuru şərtləndirən əsas və zəruri amillərdəndir.

Məntiqi və tənqidi təfəkkürün inkişafı bütün elmlərin açarı olan riyaziyyatın mənimsənilməsində müstəsna əhəmiyyətə malikdir. Məntiqi təfəkkürün inkişafı şagirdlərə maraq göstərdikləri sahələrdə ən çətin, qeyri-standart şərtlərlə ifadə olunan məsələlərin həllinə imkan verəcəkdir. Əsl yaradıcılıq sevinci və qələbə hissi məhz belə çətin problemlərin həllinə nail olduqda yaşanır və gələcək fəaliyyət, emosional sahədən güclü impulslarla təmin olunur. Bu amil bütün uşaqların, xüsusilə, yüksək yaradıcılıq potensialına malik olan istedadların fəaliyyətində həlledici əhəmiyyət kəsb edir.

Məntiqi məsələlər üçün səciyyəvi olan qeyri-standart şərtlər, “ağlagəlməz” ideyalar, gözlənilməz çözüm nöqtələri, hər bir məsələnin

özünəməxsus incə və qaranlıq məqamları və insan təfəkkürünün bu zülmətləri işıqlandırması, təxəyyülün bu ümmanlarda pərvazı şagirdlərin

yaradıcılıq qabiliyyətlərinin inkişafını stimullaşdıracaq, təhsilin inkişafetdirici komponentini aktuallaşdıracaqdır.

Məntiq kursu uşaqlara təhsilin ilkin mərhələlərindən məntiqi, ardıcıl və əlaqəli düşünməni aşılayır, məsələlərə tənqidi yanaşmanı formalaşdırır. Bir vaxtlar əsassız “repressiyaya” məruz qalmış məntiq kursunun çağdaş təhsilimizdə reabilitasiyası təhsilin ümumi inkişafına öz töhfəsini verəcəkdir.

Müasir təhsil konsepsiyaları şagirdlərə daha çox öyrənməyi öyrətməyə üstünlük verir ki, bu prosesdə də məntiqi, tənqidi təfəkkürün rolu həlledici əhəmiyyətə malikdir. Sürətlə qloballaşan dünyanın rəqabət gerçəkliyində rəqabətədavamlı insanlar üçün zəruri olan idraki bacarıq və vərdişlər: zəruri həcmdə informasiyaya malik olmaq; zəngin söz ehtiyatı; mənimsədiklərini yeni materiala tətbiq etmək; səbəb - nəticə əlaqələrini qurmaq; örtülü əlaqə və asılılıqları tapmaq; düzgün nəticə çıxarmaq; informasiyaları inteqrasiya və sintez etmək; mürəkkəb problemlərin həllində iştirak etmək; informasiyanın təşkili, sistemləşdirilməsi, asan və səmərəli istifadə üçün yerləşdirilməsi; mürəkkəb ideyaları anlamaq; incə fərqləri görə bilmək; ziddiyyətlərə həssaslıq; informasiya axtarışının alternativ yollarından istifadə; vəziyyətin analizi; prosesi eləcə də onun nəticəsini qiymətləndirmək bacarığı; nəticənin qabaqcadan görmə bacarığı; mülahizə bacarığı; hipotezlərin qurulması; ideyaların praktikada tətbiqi; yeniliklər etmək bacarığı; təfəkkürün tənqidiliyi; yüksək maraqlılıq. Bütün bu keyfiyyətlər isə sağlam məntiqi təfəkkür zəminində əldə edilə bilir.

Respublikamızın və digər ölkələrin ali məktəblərinə qəbul imtahanlarında məntiqi təfəkkürə əsaslanan sualların və tapşırıqların artmaqda olan çəkisi, işə qəbul və karyera yüksəlişi ilə bağlı müxtəlif xarakterli sınaqlarda məntiqi məsələlərin dominantlığı belə bir kursun yalnız istedadlar üçün deyil, ümumiyyətlə Milli Kurikuluma daxil edilməsi zəruriyyətini aktuallaşdırmışdır.

Azərbaycan Respublikasının təhsilmüəssisələ- rində istedadlı şagirdlərdən ibarət V siniflər üçün “Məntiq” kursunun proqramı

№	Təlim vahidinin adı	Məşğələlərin mövzusu	Dərslərin sayı
I	Məntiqə giriş	1.1. Məntiq elminin yaranma və inkişaf tarixi, öyrənilməsinin əhəmiyyəti	1
		1.2. Məntiqin obyekti, predmeti, məqsəd və vəzifələri	1
		1.3. Məntiqin “qızıl fonduna” daxil olmuş məşhur məsələlər	1
II	Məntiqin anlayışları və dili	2.1. Məntiqi anlayış və tərif	1
		2.2. Anlayışların verilməsinin bəzi vasitələri	1
		2.3. Məntiqi mülahizələr, doğru və yanlış hökmlər	1
		2.4. Eynigüclü mülahizələr	1
II	İqrari və inkari mülahizələr	3.1. Fərdi, ümumi və xüsusi hökmlər	1
		3.2. Ümumi iqrari və xüsusi iqrari hökmlər	1
		3.3. Mülahizələrin inkarı. Ümumi inkari və xüsusi inkari hökmlər	1
		3.4. Üçüncü halın istisnası qanunu	1
		3.5. Mövcudluq barədə hökmlər və onların inkarı	1
IV	Məntiqi əqli nəticə	4.1. Ardıcıl və əlaqəli mülahizələr əsasında əqli nəticə	1
		4.2. Analogiya əsasında əqli nəticə (traduksiya)	1
		4.3. İnduksiya əsasında əqli nəticə	1
		4.4. Deduksiya əsasında əqli nəticə	1
V	Konyunksiya və dizyunksiya	5.1. Mülahizələrin konyunksiyası (АВ)	1
		5.2. Mülahizələrin dizyunksiyası (АВ)	1
		5.3. Konyunksiyalı və dizyunksiyalı ifadələr.	1
VI	Təbii dilin məntiqi təhlili	6.1. Fikrin qeyri-müəyyən ifadəsi	1
		6.2. Fikrin düzgün və birmənalı ifadəsi	1
		6.3. Suallar və cavablar	1
VII	Məntiq və elmi tədqiqatlar	7.1. Problemlər, tezislər və hipotezlər	1
		7.2. Arqumentləşdirmə (əsaslandırma, dəlilləşdirmə).	1
		7.3. Sübut və təkzib	1
VIII	Hökmlərin isbatı	8.1. Real və məntiqi ziddiyyətlər, ziddiyyətsizlik	2
		8.2. Ümumi hökmlərin isbatı	1
		8.3. Xüsusi hökmlərin isbatı	1
		8.4. İsbat prosesində inkari mülahizələrdən və ziddiyyətlərdən istifadə	2
		8.5. Mövcudluq barədə hökmlərin isbatı	1
Cəmi:			32

MÖVZULARIN TƏDRİSİNƏ DAİR METODİK TÖVSİYƏLƏR

I təlim vahidi. Məntiqə giriş

1.1. Məntiq elminin yaranma və inkişaf tarixi,

öyrənilməsinin əhəmiyyəti

Uşaqlara məntiq sözünün ərəb və yunanca mənaları haqqında, məntiq elminin yaranması və inkişafı tarixi haqqında məlumatın verilməsi.

Uşaqlarda məntiqin fəlsəfənin bir vasitəsi, təfəkkür haqqında müstəqil bir elm olması barədə təsəvvürün formalaşdırılması və onun metod və əməliyyatlarından bütün elmlərdə və insan fəaliyyətinin bütün sahələrində istifadə edildiyinin misallar üzərində nümayişi və şərhi.

Müxtəlif dövrlərdə bu elmə olan fərqli münasibət barədə məlumatın verilməsi, bir zamanlar onun ümumtəhsil məktəblərində tədrisinin dayandırılmasının səbəbləri və hazırda daxil edilməsinin zərurəti barədə fikir mübadiləsinin təşkili.

Məntiq elminin öyrənilməsinin insan təfəkkürünün inkişafında və digər elmlərin öyrənilməsində əhəmiyyəti barədə uşaqların fikirlərinin alınması və müvafiq şərhlərin verilməsi.

Şagirdlərin iştirakı ilə məntiqi səciyyəli sadə və əyləncəli məsələlərin həlli və şərhi.

1.2. Məntiqin obyekti, predmeti, məqsəd və vəzifələri

Şagirdlərə məntiq elminin obyekti, predmeti və onun məktəbdə tədris edilməsinin məqsədi barədə məlumatların verilməsi. Bu məlumatların fənlərdən verilən nümunələr və həyati misallar əsasında təsdiqlənməsi və möhkəmləndirilməsi.

Bir neçə fənn nümunəsində məntiqi yanaşmaların tətbiqinin zərurəti və əhəmiyyətinin konkret misallar üzərində nümayiş etdirilməsi.

Müxtəlif fənlərdən (riyaziyyat, informatika, ana dili və s.) seçilmiş məsələlərin həllinə, qayda və qanunların əsaslandırılmasına, məntiqi mülahizələrin tətbiqinə dair nümunələrin verilməsi və şərh edilməsi.

Anlayışlar, sözlər, ədədlər və şəkillərlə bağlı məntiqi qanunauyğunluqların tapılmasına dair çalışmaların həlli.

1.3. Məntiqin “qızıl fonduna” daxil olmuş

məşhur məsələlər

Paradoks və ziddiyyətlərə dair motivasiyanın edilməsi. Şagirdlərdən paradoks və ziddiyyətlərə dair müşahidələri, fikir və təxminləri barədə intervülərin alınması, müxtəsər inşaların yazılması.

Çətinliyinə görə şagirdlərin yaş və inkişaf səviyyələrinə uyğun məşhur məntiqi məsələlər, paradokslar və rəvayətlər haqqında məlumatın verilməsi. Məsələn: “Axillles və tısbağa”, “Pişik və ət”, “Toyuq və yumurta”, “Dustaqların cəza müddətinin yarı bölünməsi” və s.

Bir neçə məşhur məntiqi məsələnin (həllinin verilməməsi şərti ilə) şərh edilməsi. Şagirdlərin bu məsələlərin həll yolları üzərində düşünməyə sövq edilməsi və həvəsləndirilməsi.

Məntiqi paradokslar, onların səciyyəvi xüsusiyyətləri barədə məlumatın verilməsi.

Şagirdlərlə gündəlik həyatımız, təbiətdəki cisim və hadisələrlə bağlı paradoksal və ziddiyyətli məsələlər və hallara dair fikir mübadiləsinin təşkil edilməsi. Şagirdlərə belə nümunələrin toplanılmasının tapşırılması.

II təlim vahidi. Məntiqin anlayışları və dili

2.1. Məntiqi anlayış və tərif

Anlayış və tərif haqqında ümumi məlumat. Anlayışın tərifi və şərhi. Anlayış predmetin (predmetlər sinfinin) xüsusi (ümumi), mühüm və fərqləndirici əlamətlərini ifadə edən fikirdir – təfəkkür formasıdır. Tərif – anlayışın məzmununu açan intellektual-nitqi əməliyyatdır.

Anlayışların söz və ya söz birləşmələri vasitəsi ilə ifadə olunmasına dair nümunələr. Anlayışların verilməsi. Toplananlar, cəm, azalan, çıxılan, fərq, bölünən, bölən, qismət, vuruqlar, hasil, misli və s. ifadələrin anlayış kimi nəzərdən keçirilməsi.

2.2. Anlayışların verilməsinin bəzi vasitələri

Göstəriş. Göstəriş bilavasitə predmetlə tanışlığa xidmət edir (N.Gəncəvi “İskəndərnamə”ni, “Sirlər xəzinəsi”ni yazan şairdir).

Təsvir. Təsvir tanış olmayan anlayışı tanış olan anlayışlarla əlaqələndirir.

Məsələn: “O, orta boylu, bir qədər dolu bədənli, siması nurlu bir şəxs idi” – Məhəmməd peyğəmbərin zahiri təsviri.

Səciyyələndirmə (xarakteristika). Səciyyələndirmə anlayışın müstəsna xüsusiyyətlərinin sadalanmasıdır.

Məsələn: “Heydərbaba – Şəhriyarın şah əsəridir”. “2 ədədi cüt olan yeganə sadə ədəddir”.

Müqayisə. Tanış olan digər uyğun anlayışla müqayisə əsasında yeni anlayışla tanışlıq.

Məsələn: “Bu kaktusun çiçəyi iri, yaraşıqlı, qanadları xallı kəpənəyi xatırladır”.

Fərqləndirmə. Tanış olmayan anlayışı tanış olandan fərqləndirməklə şərh etmək.

Məsələn: “Etibarı olmayan dost, düşməndən də betərdir”. “Süddənyanıq quzudan qoç olmaz”. Sonu “0”-la qurtarmayan cüt ədədlər 5-ə bölünməz.

2.3. Məntiqi mülahizələr, doğru və yanlış hökmlər

Mülahizələr və idrak prosesində onların rolu. Hökmlərin səciyyəsi (xarakteristikası – iqrarlıq və inkarlıq) haqqında məlumat. Hökmlərin quruluşu (subyekt, predikat və bağlayıcı) və növləri, onlar üzərində aparılan əməliyyatlar.

Mülahizə (hökm) – gerçəkliyin predmetləri, yaxud onlar arasındakı əlaqə və münasibətlər haqqında (kəmiyyət, keyfiyyət, əlamət, xassə və s.) informasiyanı iqrar və ya inkar edən təfəkkür formasıdır. Sadə və mürəkkəb hökmlər. Doğru və yanlış hökmlər.

Hökmlərin quruluşu – subyekt, predikat və bağlayıcı.

Subyekt (S) – hökmün predmetini ifadə edən anlayışdır.

Predikat (P) – predmetin əlaməti, xassəsi və s. ifadə edən anlayışdır.

Bağlayıcı – subyektlə predikat arasında əlaqə və münasibətləri iqrar və ya inkar edir.

Kvantor sözlər – subyekti və ya onun hissəsini ifadə edir: “bütün”, “hər bir”, “heç bir”, “bəzi”, “bir çox” və s.

Doğru və yanlış hökm anlayışının verilməsi. Gerçəkliyi olduğu kimi əks etdirən hökmün doğru, təhrif edən hökmün isə yanlış olması barədə izahatın verilməsi.

2.4. Eynigüclü mülahizələr

Mülahizələrin eynigüclülük (ekvivalent, eynimənalı, eyniyyət) anlayışının verilməsi. Verilən mülahizələrdən eynimənalıların müəyyənləşdirilməsi. Verilən mülahizələrlə eynimənalı olan mülahizələrin qurulması.

Məsələlərin şərtində verilənlərin eynimənalı mülahizələrlə əvəzlənməsi vasitəsi ilə həllinə dair nümunələr.

1) Göstərilir ki, eynigüclülük anlayışı yalnız riyaziyyata deyil, bəlkə də daha çox təbii dilə aiddir.

2) Şagirdlərə nümayiş etdirilir ki, hər hansı bir fikri həm adi, həm də riyazi dildə bir neçə fərqli variantlarda ifadə etmək mümkündür.

Məsələn:

a) 8 < 19 və ya 19 > 8;

b) “Mən səndən böyüyəm” və ya “Sən məndən kiçiksən”;

c) 6x + 10 = 28, x = 3.

3) İfadələrin eyniliyi qısa şəkildə “”simvolu vasitəsi ilə yazılır. Məsələn: 8 < 19 19 > 8.

Bu simvolun sol və sağından ox işarələri götürüldükdə “=” işarəsinin alınmasında rəmzi məna var. İki ədədi ifadə arasında “=” işarəsi onların ədədi qiymətlərinin bərabərliyini göstərir. Məsələn: 8 ∙ 2 + 2 = 28 – 10 = 18

4) Qeyd etmək lazımdır ki, eyniyyət təşkil edən mülahizələrin hamısı eyni zamanda doğru və ya yanlışdır. Məsələn: “Suda yaşayanların bəziləri məməlilərdir” və “Məməlilərdən suda yaşayanlar da var”.

Biri doğru, digəri yanlış olan mülahizələrin eynigüclü – ekvivalent ola bilməməsinin nümayişi. Məsələn: “Bütün alimlər biliklidirlər” və “Bütün biliklilər alimdirlər”. Burada birinci mülahizə doğru, ikincisi isə yanlışdır.

Mülahizələrin və təriflərin (təyinlərin) eyniliyi. Eynilik təşkil edən ifadələrə tərifin verilməsi. Uşaqlara bir fikrin müxtəlif variantlarda ifadə edilə bilməsinə dair nümunələrin verilməsi və onların şərhi (bölünmə əlamətlərinə dair hökmlərin nümunəsində).

Təriflərin müxtəlif formalarda, mənası artıq bəlli olan sözlərlə şifahi və yazılı şəkildə ifadə edilməsi.

III təlim vahidi. İqrari və inkari mülahizələr

3.1. Fərdi, ümumi və xüsusi hökmlər

Fərdi hökmlərdə subyektin bir predmetdən ibarət olduğu göstərilir (Gəncə Azərbaycanın qədim paytaxtıdır).

Xüsusi hökmlərdə subyektin həcminə ümumi, mühüm əlamətlərə malik predmetlərin bir qisminin daxil olduğu göstərilməlidir (Yalnız axırı 0 ilə qurtaran cüt ədədlər 5-ə bölünürlər).

Ümumi hökmlər hər hansı bir çoxluğun bütün elementlərinin müəyyən bir xassəyə malik olmasını ifadə edir.

Məhdud və az sayda elementləri olan çoxluqlar üçün ümumi hökmlərin isbatında elementlərin hər birinə dair hökmün yoxlanılmasının tətbiqinin nümayişi.

Çoxsaylı və ya sonsuz sayda elementləri olan çoxluqlar üçün bu üsulun tətbiqinin qeyri-mümkünlüyü göstərilməli, belə hallarda isbatın digər üsullarının tətbiqi əsaslandırılmalı.

Ümumi hökmə aid nümunə: “Rəqəmlərinin cəmi 3-ə bölünən ədədlər özləri də 3-ə qalıqsız bölünürlər”. Bu, doğru hökmdür.

Məntiqdə mülahizələrin, hökmlərin həqiqətə uyğunluğu barədə fikir ifadə edərkən “düzdür”, “düz deyil” və ya “yalandır” ifadələrinin əvəzinə uyğun olaraq “doğrudur” və “yanlışdır” ifadələri işlədilir.

“Yanlış” ifadəsinin “yalan”dan fərqləndirilməsi.

3.2. Ümumi iqrari və xüsusi iqrari hökmlər

Müxtəlif fənlərdən göstərilən nümunələr əsasında bu hökmləri şagirdlərin fərqləndirmələrinə nail olmaq və bu nümunələri şagirdlərin özlərindən almaq və şərh etdirmək.

1. Ümumi iqrari hökmlər, onlara dair nümunələrin verilməsi və səciyyəvi xüsusiyyətlərinin göstərilməsi.

Məsələn:

a) “Hamının təhsil almaq hüququ var”;

b) “Bütün üçbucaqlarda bucaqların cəmi 180 dərəcədir”.

2. Xüsusi iqrari hökmlər, onlara dair nümunələrin verilməsi və səciyyəvi xüsusiyyətlərinin göstərilməsi.

Məsələn:

a) “Bəzi uşaqlar xüsusi istedada malikdirlər”;

b) “Bütün tərəfləri bərabər olan düzbucaqlılar kvadratdır”;

c) Sonu “0” və ya “5” ilə qurtaran natural ədədlər 5-ə tam bölünürlər.

3.3. Mülahizələrin inkarı. Ümumi inkari və

xüsusi inkari hökmlər

Mülahizənin inkarı anlayışının verilməsi. “İnkar” anlayışının bir-birinin fikirlərini inkar edən iki şəxsin mübahisəsi nümunəsində dialoq şəklində nümayiş etdirilməsi.

Şagirdlərlə “inkar etmək” ifadəsi ilə oxşar mənalı ifadələrin müqayisəsi (təkzib etmək, qarşı çıxmaq, əleyhinə olmaq, yalanlamaq və s.)

Şagirdlərə mülahizələr kimi onların inkarlarının da yanlış ola bilməsinin izah edilməsi və nümunələrlə nümayiş etdirilməsi.

“İnkar” anlayışının sadə formada, lakin bir qədər ciddi elmi dildə təyininin (tərifinin) verilməsi (tövsiyə: inkar – doğru mülahizəni yanlışa, yanlış mülahizəni isə doğruya çevirən məntiqi əməliyyatdır).

Verilən mülahizələrin sadə formada inkarının qurulması. Mülahizənin sadə halda inkarının qurulması üçün onun qarşısına “doğru deyil ki” ifadəsinin artırılmasına dair nümunələrin verilməsi.

Verilmiş ifadələrdən inkar mülahizələrinin seçilməsi.

Verilmiş dialoq nümunələrində inkari mülahizələrin seçilməsi. İnkari mülahizələrin dil qaydalarına uyğun düzgün ifadəsi.

Təlim prosesində müxtəlif fənlərdə, gündəlik həyat və məişət şəraitində inkari mülahizələrdən istifadəyə dair nümunələr göstərilməsi, inşaların yazılması və s.

İnkari mülahizələrin səciyyəvi xüsusiyyətləri. İnkarın inkarına dair.

Ümumi inkari hökmlər, onlara dair nümunələrin verilməsi və səciyyəvi xüsusiyyətlərinin göstərilməsi.

Məsələn:

a) “Heç bir dövlət Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü şübhə altına almır”;

b) “Bütün tək ədədlər 2-yə tam bölünmür”.

Xüsusi inkari hökmlər, onlara dair nümunələrin verilməsi və səciyyəvi xüsusiyyətlərinin göstərilməsi.

Məsələn:

a) “Bəzi quşlar uçmurlar”;

b) “Çıxış qurğuları informasiyanı kompyuterdən çıxarmağa xidmət edirlər”.

Ümumi və xüsusi mülahizələrin inkarına dair təlim prosesindən uşaqlara tanış olan bir neçə nümunənin göstərilməsi və belə nümunələrin uşaqların özləri tərəfindən təqdim edilməsi.

“İnkar”ın işarəsinin – simvolunun nümayişi, sadə və ya mürəkkəb mülahizənin inkarının bu işarə vasitəsi ilə yazılışı.

Şagirdlərin diqqətinin ümumi və xüsusi inkar mülahizələrinin qurulmasında yol verilən səciyyəvi xətalara yönəldilməsi və onların baş verməməsi üçün diqqət yetirilməli olan məsələlərin qeyd edilməsi.

Ümumi və xüsusi mülahizələrin inkarının şagirdlər tərəfindən dil qaydalarına uyğun düzgün qurulması və öz mülahizələrində (mülahizələr ardıcıllığında) bu qaydaların düzgün tətbiqi.

3.4. Üçüncü halın istisnası qanunu

Üçüncü halın istisnası qanununun formalaşdırılması. Göstərilməlidir ki, əgər verilmiş mülahizə doğrudursa, onun inkarı yanlışdır və əksinə, verilmiş mülahizə yanlışdırsa, onun inkarı doğrudur.

Müxtəlif fənlərdən olan nümunələr və həyati vəziyyətlər üzərində bu qaydanın doğruluğunun nümayiş etdirilməsi. Şagirdlərin diqqətinin bu yanaşmada üçüncü halın mümkün olmadığına yönəldilməsi.

Şagirdlərin özlərinin belə nümunələri göstərərək şərhlər vermələrinə nail olmaq.

Məsələlərin, problemlərin isbatı prosesində bu qanunun geniş şəkildə və düzgün tətbiqinə dair nümunələr göstərilməsi. Bu fəaliyyətdə şagirdlərin yol verə biləcəkləri səciyyəvi səhvlərin təhlili.

3.5. Mövcudluq barədə hökmlər və onların inkarı

“Heç olmazsa biri ...” ifadəsi. Mövcudluq barədə hökmlərin qurulması. Bu hökmlərin verilmiş çoxluğun heç olmasa, bir elementinin müəyyən bir xassəyə malik olmasını ifadə etdiyinin şərhi.

Verilmiş müxtəlif mülahizələrdən mövcudluğa aid olanların seçilməsi və şərhi.

Müxtəlif fənlərə aid və ya həyati vəziyyətlərlə bağlı nümunələr üzərində mövcudluq haqqında mülahizələrə dair nümunələrin verilməsi və onların təhlili.

Mövcudluq barədə hökmlərə dair şagirdlər tərəfindən nümunələrin sadalanması və şərh edilməsi. Mövcudluq barədə hökmlərin qurulmasında yol verilən səciyyəvi xətaların nümunələr üzərində nümayişi.

Mövcudluq barədə hökmlərin şagirdlər tərəfindən dil qaydalarına uyğun qurulması.

Mövcudluq haqqında təklif edilən mülahizələrin inkarının sadə formada qurulması. Verilmiş mülahizələrdən mövcudluğun inkarına aid olanların seçilməsi.

Müxtəlif fənlərə aid və ya həyati vəziyyətlərlə bağlı nümunələr üzərində mövcudluq haqqında mülahizələrin inkarının qurulması və şərhi.

Mövcudluq haqqında təklif edilən mülahizələrin inkarının dil qaydalarına uyğun düzgün qurulmasına dair nümunələrin verilməsi və uyğun nümunələrin şagirdlər tərəfindən təklif edilməsi. Bu hallarda şagirdlərin yol verə biləcəkləri səciyyəvi səhvlərin misallar üzərində nümayişi.

Mənimsəmənin yoxlanılması üçün mövzuya dair tapşırıqların həlli.

IV təlim vahidi. Məntiqi əqli nəticə

4.1. Ardıcıl və əlaqəli mülahizələr əsasında əqli nəticə

Məntiqi nəticə anlayışının formalaşdırılması. Əqli nəticə – müəyyən qaydalara əsasən bir və ya bir neçə doğru hökmdən gerçəkliyin predmetlərinə dair yeni mülahizənin alınması kimi. Əldə olunmuş bilik və məlumatlardan düzgün nəticənin çıxarılması, əldə olunmuş bacarıqların tətbiqi.

Ardıcıl və əlaqəli mülahizələr əsasında nəticəçıxarmaya dair həyati məsələlər və müxtəlif fənlər üzrə nümunələrin verilməsi. Müxtəlif atalar sözləri və məsəllərdən çıxan nəticələrin şərh edilməsi.

Şagirdlərin özlərinin ardıcıl və əlaqəli mülahizələr əsasında nəticəçıxarmaya dair nümunələr göstərərək şərhlər verməsi. Bu hallarda şagirdlərin yol verdikləri səciyyəvi səhvlərin təhlili.

Məntiqi nəticə əməliyyatının işarəsinin daxil edilməsi: “”. Bu işarənin iki mülahizəni yeni üçüncü ümumi mülahizədə birləşdirməsi və bu halın “AB” kimi ifadə olunması.

Məntiqi nəticənin inkarına nümunələr əsasında şərhlər vermək. Təklif edilmiş mülahizələrə əks mülahizələrin qurulması.

Mənimsəmənin yoxlanılması üçün mövzuya dair tapşırıqların müstəqil həlli.

4.2. Analogiya əsasında əqli nəticə (traduksiya)

Analogiyalar (analogiya: yunanca oxşarlıq, uyğunluq; traduksiya: latınca traduktio – yerdəyişmə, köçürmə) əsasında nəticə çıxarılması. Analoji əqli nəticə – oxşar əlamətlər əsasında çıxarılan nəticədir.

Nümunələr əsasında şagirdlərdə analogiya haqqında təsəvvürün formalaşdırılması. Bir neçə fənnin məzmunundan və həyati təcrübədən analogiyalara dair nümunələr göstərilməsi.

Analogiyalara dair nümunələrin uşaqlar tərəfindən göstərilməsi və şərh edilməsi.

Mənimsəmənin yoxlanılması üçün mövzuya dair tapşırıqların həlli.

4.3. İnduksiya əsasında əqli nəticə

İnduksiya (latınca induktio – yönəltmə, qurma, düzəltmə, aid etmə) metodu haqqında məlumatın verilməsi, onun xüsusi halların ümumiləşdirilməsi kimi izah edilməsi. Riyazi induksiya anlayışının verilməsi və sadə isbat məsələlərində riyazi induksiya metodunun tətbiqinə dair nümunələrin verilməsi. İnduksiya əsasında əqli nəticənin çıxarılması. İnduksiya metodunun tətbiqinə dair müxtəlif fənlərə aid nümunələrin verilməsi və şərhi.

Şagirdlərin özlərinin induksiya əsasında əqli nəticəyə dair nümunələr göstərərək şərhlər verməsi və bu zaman yol verilən səciyyəvi səhvlərin təhlili.

Mənimsəmənin yoxlanılması üçün mövzuya dair tapşırıqların həlli.

4.4. Deduksiya əsasında əqli nəticə

Deduksiya (latınca deduktio – izah etmək, nəticə çıxarmaq) əsasında əqli nəticə çıxarılması. Məntiqi deduksiyanın ümumi qaydanın xüsusi hallara tətbiqi kimi şərh edilməsi. Deduksiya metodunun tətbiqinə dair müxtəlif fənlərə aid nümunələrin verilməsi və şərhi. Deduksiya metodunun sadə məsələlərin həllində tətbiqinə dair nümunələrin verilməsi.

Şagirdlərə deduksiya əsasında əqli nəticə çıxarmağa dair nümunələr göstərərək şərhlərin verilməsi. Onların özlərinin belə nümunələr göstərərək şərh etmələri. Deduksiya metodu ilə bağlı yol verilən səciyyəvi səhvlərin təhlili.

Mənimsəmənin yoxlanılması üçün deduksiya metoduna dair tapşırıqların həlli.

V təlim vahidi. Konyunksiya və dizyunksiya

5.1. Mülahizələrin konyunksiyası (АВ)

Konyunksiya (məntiqi “və”) anlayışının verilməsi və bu haqda şagirdlərdə düzgün təsəvvürün formalaşdırılması.

“Konyunksiya” anlayışının sadə formada və ciddi elmi dildə təyininin (tərifinin) verilməsi (tövsiyə: Konyunksiya – mülahizələri yeni bir mülahizədə birləşdirən elə məntiqi “və” əməliyyatıdır ki, alınmış yeni mülahizə yalnız o zaman doğru olur ki, tərkibindəki mülahizələrdən hər biri doğru olsun. Mülahizələrdən biri belə yanlış olduqda, yekun mülahizə də yanlış olur).

Konyunksiya anlayışı ilə oxşar mənalı ifadələrin (həmçinin, həm də, eyni zamanda və s.) müqayisəsi.

Mülahizələrin arasına “və” bağlayıcısı artırmaqla onların sadə konyunksiyalarının qurulması. Konyunktiv ifadələrə dair nümunələrin verilməsi. Şagirdlərdən konyunktiv ifadələrə dair nümunələrin alınması. Konyunksiyanın inkarının qurulması.

Konyunksiyaya dair şagirdlərə təlim prosesindən tanış olan nümunələrin göstərilməsi və belə nümunələrin uşaqların özləri tərəfindən təqdim edilməsi. Şagirdlərdə bu əməliyyatları praktikada işlətmək bacarıqlarının formalaşdırılması.

Konyunksiya vasitəsi ilə alınan mülahizələrin konyunktiv – birləşdirilmiş mülahizələr adlandırılması.

Konyunksiya vasitəsi ilə iki və daha çox mülahizələrin birləşdirilməsinin nümayişi. Sadə və / və ya mürəkkəb mülahizənin konyunksiyasının (Ù) işarəsi – simvolu ilə yazılışı.

Uşaqların diqqətinin konyunksiya mülahizələrinin qurulmasında yol verilən səciyyəvi xətalara yönəldilməsi və onların baş verməməsi üçün zəruri olan fəaliyyətin şərh edilməsi.

5.2. Mülahizələrin dizyunksiyası (АВ)

Dizyunksiya (məntiqi “və ya”) anlayışının verilməsi və bu haqda şagirdlərdə düzgün təsəvvürün formalaşdırılması. Ciddi dizyunksiya (“O, güldanı qəsdən ya da bilmədən sındırmışdır” – yalnız bir hal doğru ola bilər) və qeyri-ciddi dizyunksiya (“Məntiqi öyrənmək üçün xüsusi istedad və ya ciddi əzmkarlıq tələb olunur” – eyni zamanda hər iki hal da mümkündür).

“Dizyunksiya” anlayışının sadə formada, lakin mümkün qədər ciddi elmi dildə təyininin (tərifinin) verilməsi (tövsiyə: dizyunksiya – mülahizələri yeni bir mülahizədə birləşdirən elə məntiqi “və ya” əməliyyatıdır ki, alınmış yeni mülahizə o zaman doğru olur ki, tərkibindəki mülahizələrdən heç olmasa biri doğru olsun və yalnız mülahizələrin hamısı yanlış olduqda, yekun mülahizə də yanlış olur).

Dizyunksiya anlayışı ilə oxşar mənalı ifadələrin (və yaxud, ya da ki və s.) nitqimizdə işlədilməsinə dair nümunələr.

Mülahizələrin arasına “və ya” bağlayıcısı artırmaqla onların sadə dizyunksiyalarının qurulması. Sadə nümunələrin verilməsi və uşaqlardan belə nümunələrin alınması. Dizyunksiyanın inkarının qurulması.

Dizyunksiyaya dair təlim prosesindən uşaqlara tanış olan bir neçə nümunənin göstərilməsi və belə nümunələrin uşaqların özləri tərəfindən təqdim edilməsi. Şagirdlərin bu əməliyyatı praktikada işlətmələrinə dair bacarıqların nümayiş etdirilməsi.

Dizyunksiya vasitəsi ilə alınan mülahizələrin dizyunktiv mülahizələr adlandırılması.

Dizyunksiya vasitəsi ilə iki və daha çox mülahizələrin birləşdirilməsinin nümayişi. Sadə və və ya mürəkkəb mülahizələrin dizyunksiyasının “” işarəsi ilə yazılışı.

Uşaqların diqqətinin dizyunksiya mülahizələrinin qurulmasında yol verilən səciyyəvi xətalara yönəldilməsi və onların baş verməməsi üçün diqqət yetirilməli olan məqamların şərh edilməsi.

5.3. Konyunksiya və dizyunksiyalı ifadələr.

Konyunktiv ifadələrə dair sadə nümunələrin təhlili.

Dizyunktiv ifadələrə dair sadə nümunələrin təhlili.

Konyunksiya və dizyunksiyanın birgə işlədildiyi ifadələrə dair sadə nümunələrin təhlili.

Şagirdlər tərəfindən sadə konyunksiya və dizyunksiyalı ifadələrin qurulması.

Mənimsəmənin yoxlanılması üçün müvafiq tapşırıqların həlli.

VI təlim vahidi. Təbii dilin məntiqi təhlili

6.1. Fikrin qeyri-müəyyən ifadəsi

Fikrin qeyri-müəyyən ifadəsi. Fikrin qeyri-müəyyən ifadəsinə dair nümunələr. Mənaları müxtəlif cür, yəni fərqli yozula bilən fikirlər – mülahizələr (nümunə: Çalışan uşaqlara aid şagirdlərə təlim prosesindən tanış olan bir neçə nümunənin göstərilməsi).

Şifahi nitqdə vurğu ilə bağlı cümlələrdə məna dəyişkənliyinə dair nümunələrin şərhi.

6.2. Fikrin düzgün və birmənalı ifadəsi

Şifahi və yazılı nitqdə fikrin birmənalı ifadəsinə dair nümunələrin verilməsi. Şifahi nitqdə fikrin düzgün və sadə şəkildə ifadəsi.

Yazılı nitqdə fikirlərin lakonik və düzgün ifadəsi. Müvafiq nümunələrin şərh edilməsi.

6.3. Suallar və cavablar

Sual – sual mülahizələrində ifadə olunan informasiyanın (biliyin) dəqiqləşdirilməsinə və ya tamamlanmasına yönəlmiş məntiqi əməliyyatdır (fikirdir).

Dəqiqləşdirici və tamamlayıcı suallar. Düzgün və düzgün verilməyən suallar. Düzgün (dolğun, birmənalı, konkret və s.) verilən və düzgün verilməyən (zəif, yarımçıq, qeyri-müəyyən və s.) cavablar.

Birbaşa və dolayısı ilə verilən suallar. Alternativ suallar. Birbaşa və dolayısı ilə verilən cavablar. Sadə və mürəkkəb suallar. Doğru və yanlış cavablar.

VII təlim vahidi. Məntiq və elmi tədqiqatlar

7.1. Problemlər, tezislər və hipotezlər

Bütün elmlərin inkişafının müvafiq problemlərlə müşayiət edilməsinə dair məlumatın verilməsi və nümunələrin göstərilməsi. Elmi problemlərin həllərində tezislərin və hipotezlərin yeri və rolu haqqında.

Tezis – sübut olunmalı mülahizədir, dəlillər tezisin sübutunda istinad edilən doğru hökmlərdir, tezislə dəlillərin məntiqi əlaqələndirilməsi isə nümayişdir.

Hipotez – məlum elmi müddəalara zidd olmayan, müəyyən hadisə və prosesləri doğuran səbəblər haqqında əsaslandırılmış elə bilgidir ki, onun fərziyyələrinin sübuta ehtiyacı var.

Hipotez – hadisələrin səbəbi haqqında fərziyyələri və ya bu fərziyyələrin qurulmasına və yoxlanılmasına yönəlmiş məntiqi prosesi ifadə edə bilər. Müvafiq nümunələrin verilməsi. Hipotezin hadisə və prosesləri izah etməsi, onların səbəbini, başqa hadisə və proseslərlə əlaqəsini ifadə etməsinə dair nümunələrin verilməsi.

Müxtəlif elm sahələrinə aid olan hipotezlərə aid nümunələrin verilməsi. Sonralar həqiqiliyi sübut edilmiş məhşur hipotezlərdən nümunələr (nümunə: işıq şüasının böyük kosmik cisimlərin yanından keçərkən əyilməsi hadisəsi). Bir müddətdən sonra təkzib olunan məşhur hipotezlərə aid nümunələr.

7.2. Arqumentləşdirmə (dəlilləşdirmə)

Arqumentləşdirmə – müəyyən bir mülahizənin məntiqi, nitqi, emosional-psixoloji və s. üsul və metodlarla əsaslandırılmasıdır (nümunə: andlılar məhkəməsində qarşı tərəflərin çıxışları; debatlarda müxalif tərəflərin nümayiş etdirdikləri mövqelər və s).

Arqumentləşdirmədə inandırıcı təsir metodlarından istifadənin zəruriliyi və əhəmiyyətinin göstərilməsi.

Arqumentləşdirmənin əsasən dialoq formasında aparılması və fikirlərini, mülahizələrini arqumentləşdirən şəxsin eyni zamanda qarşı tərəfin antitezisini də təkzib etməsinin zərurəti barədə informasiyanın və müvafiq nümunələrin şərh edilməsi.

7.3. Sübut və təkzib

Sübut – hər hansı bir hökmün (tezis və ya mülahizənin) doğruluğunu digər doğru mülahizələrlə əsaslandıran intellektual-məntiqi əməliyyatdır. Sübutun forması: tezislər – dəlillər – nümayiş.

Təkzib, onun quruluşu və növləri. Təkzib – tezisin yanlışlığını və ya əsassızlığını müəyyən edən məntiqi əməliyyat kimi. Müvafiq nümunələrin verilməsi.

Təkzibin üç üsulu: tezisin təkzibi (iki növü: düzünə və dolayı yolla); dəlillərin təkzibi (tənqidi); nümayişin əsassızlığı. Müvafiq nümunələrin nümayiş etdirilməsi.

VIII təlim vahidi. Hökmlərin isbatı

8.1. Real və məntiqi ziddiyyətlər, ziddiyyətsizlik

Məna və münasibətdə bir-birinə əks olan iki fikrin ikisinin də eyni zamanda doğru (yanlış) ola bilməməsinin şagirdlərə nümayişi və şərhi. Predmetə dair müəyyən bir xassə ziddiyyətli hökmlərin birində iqrar edilirsə, digərində inkar edilir. Belə hökmlərin hər ikisi yanlış ola bilər.

Real və məntiqi ziddiyyətlər. Real ziddiyyətlər təfəkkürdən asılı olmayaraq gerçəklikdə obyektiv şəkildə baş verir. Fərz edək ki, bir şəxs çoxlu pul istəyir. Lakin şərt belədir ki, o, verilən pulları sayıb götürməlidir. Bu zaman pul o qədər çox ola bilər ki, həmin şəxs ömrünün sonuna qədər onu sayıb qurtara bilməz. Bu gerçəklikdə baş verə bilən və təfəkkürdən asılı olmayan obyektiv ziddiyyətdir. Pul həyatda sərf edilmək üçün lazım olduğu halda, bütün həyat yalnız bu pulun sayılmasına sərf edilə bilər.

Məntiqi ziddiyyətlər isə təfəkkür qanunlarının pozulmasından qaynaqlanır. Məsələn:

a) “Bir qurtum çay istədim. Dünəndən qalmış buz kimi soyuq çayı gətirdi mənə. Onu da tökdü üstümə, yandırdı məni” (“Qayınana” tamaşasından parça);

b) “A parçası şəkildə verilən parçaların ən uzunudur və A parçası sağındakı B parçasından bir qədər qısadır”.

8.2. Ümumi hökmlərin isbatı

Şagirdlərə riyaziyyatdan ümumi hökm kimi ifadə edilmiş bir neçə teoremin isbatının nümayiş etdirilməsi. Şagirdlər tərəfindən müstəqil şəkildə belə teoremlərin isbat edilməsi və həllin şərhinin verilməsi.

Mənimsəmənin yoxlanılması üçün mövzuya dair tapşırıqların müstəqil həlli.

8.3. Xüsusi hökmlərin isbatı

Şagirdlərə riyaziyyatdan xüsusi hökm kimi ifadə edilmiş bir neçə teoremin isbatının nümayiş etdirilməsi. Şagirdlər tərəfindən sərbəst şəkildə belə teoremlərin isbat edilməsi və həllinin şərhinin verilməsi. Digər fənlərə aid xüsusi hökmlərin verilməsi və onların isbatına dair nümunələrin şərhi.

Mənimsəmənin yoxlanılması üçün mövzuya dair tapşırıqların müstəqil həlli.

8.4. İsbat prosesində inkari mülahizələrdən və ziddiyyətlərdən istifadə

İnkardan sadə hökm və teoremlərin isbatında istifadə edilməsinin nümunələr üzərində nümayişi. İnkarın tətbiqi ilə məsələ həllinə dair nümunələr.

Mənimsəmənin yoxlanılması üçün mövzuya dair bir neçə tapşırığın sərbəst yerinə yetirilməsi.

8.5. Mövcudluq barədə hökmlərin isbatı

İsbat prosesində mövcudluq barədə hökmlərdən istifadəyə dair nümunələrin şərhi.

Mövcudluq barədə hökmlərin isbatına dair nümunələrin şərhi. Şagirdlərin mövcudluq barədə hökmləri müstəqil şəkildə isbat etmələri.

Mənimsəmənin yoxlanılması üçün mövzuya dair bir neçə tapşırığın sərbəst yerinə yetirilməsi.

Mövcudluq hökmləri və onların isbatına dair qısa essenin yazılmasının şagirdlərə təklif edilməsi.

Əbülhəsən Bəhmənyar

Məntiqin mövzusu və vəzifələri barədə :

"Məntiq nəzəri sənətdir ki, həqiqi tərif adlanan düzgün tərifin və sübut adlanan sillogizmin hansı formalardan və materiyalardan, qüvvətli olub, yəqinliyinə bənzər təsdiq bildirdikdə topik, zərif olub daha çox güman bildirdikdə ritorik adlanan inandrıcı sillogizmin hansı formalardan və materiyalardan olduğunu müəyyən edir. O, müəyyən edir ki, düzgün olmayan tərif hansı formadan və materiyadan, yanılmaya aoarıb çıxaran və sofistik adlanan düzgün olmayan sillogizm hansı formadan və materiyadan, əsla təsdiq bildirməyən, lakin bir şeyə qarşı nəfsin ya rəğbətini oyatmaq, yaxud, nifrətini, ikrahını qazandırmaq, ya da, onu açmaq, yaxd sıxmaq məqsədi ilə xəyala gətirilən sillogizm – poetik sillogizm hansı formadan və materiyadan düzəlir."

Filosofun fikrincə, məchul olan, sonra isə düşünməklə məluma çevrilən axtarılanlar tərifin və sillogizmin sayəsində tapılır. O, ikisindən hər biri ya həqiqidir, ya da həqiqətdən kənardır (ancaq özünə görə faydası vardır), ya batildir, ya da həqiqətə bənzərdir. İnsanın fitri qabiliyyəti bu təsnifatda çox vaxt kifayət qədər fərq qoya bilmir. Əgər belə olmasaydı nə alimlər arasında fikir ayrılığı, nə də birisinin baxışında ziddiyyət özünü göstərərdi.

Sillogizm və tərif :Sillogizm və tərifdən hər biri müəyyən tərtib üzrə anlaşılan mənalardan əmələ gəlir və düzəlir. Deməli, o ikisinin düzəldiyi bir materiya və düzəlmə üçün bir forma olur. Hər hansı materiya ev, yaxud kürsü üçün yaramadığı, hər hansı formaya görə ev materiyasından bir ev, kürsü materiyasından bir kürsü başa gəlmədiyi, əksinə, hər bir şeyin özünəməxsus eynilə bir forması olduğu kimi, düşünməklə bilinən hər bir məlumatın da özünəməxsus bir materiyası və özünəməxsus eynilə bir forması vardır, o bu ikisinin sayəsində həqiqət olur. Evi tikdikdə forma düzgün olsa da, bəzən materiya cəhətdən, materiya düzgün olsa da bəzən forma cəhətdən, bəzən də birlikdə hər ikisi cəhətdən fəsad baş verdiyi kimi, tərifdə və sillogizmdə baş verən fəsad bəzən forma cəhətdən, bəzən materiya cəhətdən, bəzən də birlikdə hər ikisi cəhətdən baş verir.

"İnsan yalnız duyğudan gələn, yaxud duyğunun təsdiqlədiyi şeyə inanır" de- yən Əbülhəsən Bəhmənyarın təlimində hissi qavrayışın verdiyi bilik məlumdur, nəzəri elmlərin hələ dərk edilməmiş müddəaları isə

məchuldur. Öz sələfləri kimi, Azərbaycani də məntiqin faydasını, məlum- dan məchula keçmək yollarını göstərməklə insanı təfəkkür xətalarından qorumaqda görürdü.

Anlayış və söz : Əbülhəsən Bəhmənyar nəzəri söhbətlərin sözlərdən, əqli düşüncələrin əqli nitqlərdən düzəldiyini nəzərə alaraq ilk şərhi, sözdən və onun anlayışa münasibətindən başlayır. Filosofun fikrincə, sözlər nəfsdəki əsərin (inikasın) yalnız uyğunluq və şərtilik yolu ilə ifadəsidir, çünki adlarda hər hansı şeyə məxsus heç nə yoxdur. Bəhmənyar tərəfindən söz fikrin ifadəsi, yazı isə, sözün işarəsi kimi səciyyələndirilir. O, qeyd edir ki, nəfsdəki hər bir əsər üçün məxsusi bir yazı işarəsi mümkün idi. Lakin bu, uzun işdir. Ona görə də sözlərlə qənaətlənmək tədbiri görülmüş və uzunçuluqdan qaçmaqla yazılar tərtib edilmişdir. Bəhmənyar bildirir ki, yazı və sözlər nəfsdəki şeyə məxsus təbiilik deyil, əksinə şərtilik yolu ilədir. Nəfsdəki əsər isə xarici aləmdə mövcud olan şeylərin təbii ifadəsidir (hekayətidir). Deməli yazı, sözün hərflərini ifadə edən formalara görə müxtəlif şərti göstərmədir (işarədir). Sözlər isə nəfsin təsəvvürlərini ifadə edən formalara görə müxtəlif şərti göstərmədir. Nəfsin təsəvvürləri əyani şeyləri qeyri–iradi göstərmədir. Bunun üçün əyani şeylər göstərilir, lakin göstərmir, yazı isə göstərir, lakin göstərilmir. Nəfsin təsəvvürlərindən və sözlərdən hər biri həm göstərən, həm də göstəriləndir.

Şərq peripatetiklərinin o cümlədən Əbülhəsən Bəmənyarın tərif haqqındakı təlimində, həm sözün xüsusi mənasında tərifdən, onun tam və natamam növlərindən, həm də onu əvəz edən üsulardan, bənzətmən və nominal təriflərdən söhbət gedir.^[25]

Əbülhəsən Bəhmənyar düzgün tərif almaq üçün riayət edilməsi zəruri olan qaydaları göstərmişdir:

"Tərif mütənasib olmalıdır, yəni tərif verilənlə tərif verən eyni həcmdə götürülməlidir. Məsələn, "Şər insanların zülmüdür" tərifində "şər" anlayışı "insanların zülmü" anlayışına nisbətdə cinsdir, daha geniş həcmə malik olduğu üçün mütənasib deyildir. Tərif dövr etməməlidir. Məsələn, "ədəd vahidlərdən yığılmış çoxluqdur" tərifində, "ədəd" ilə "çoxluq" idrak üçün eyni bir şeydir. Bir şeyə öz ziddinə görə tərif vermək də bu qəbildəndir. Məsələn, "cüt tək üzərinə bir gəlinən saydır", yaxud, "tək cütdən bir çıxılan saydır". Tərif inkarı olmamalıdır, çünki, varlıq öz–özlüyündə məlumdur, yoxluq isə varlığa görə tanınır. Tərif verən, tərif veriləndən aydın olmalıdır. Məsələn, "Od nəfsə bənzəyən cisimdir" dedikdə, nəfs anlayışı "od" anlayışından daha artıq dərəcədə qeyri – müəyyəndir. "Günəş gündüz çıxan ulduzdur" tərifində isə "gündüz" anlayışı yalnız Günəşə görə bəlli olduğu üçün onun məzmununu aça bilməz." ^[25]

Hökm və onun növləri :Əbülhəsən Bəhmənyar, hökm və onun müxtəlif növlərini əsaslı surətdə araşdırmışdır. Burada hökm, Aristotelin məntiq təliminə uyğun olaraq, bir şey haqqında nəyisə iqrar, yaxud inkar edən fikir kimi səciyyələndirilir. Hökmlərin qəti və şərti formalarını nəzərdən keçirən Bəhmənyar öz şərhinə qəti hökmdən başlayır. O, göstərir ki, qəti hökm üç şey ilə – subyekt mənası, predikat mənası və o

ikisi arasındakı münasibət ilə tamamlanır. Azərbaycani hökmləri məzmn etibarilə nəzərdən keçirərkən onların müqəddəm müddəalar, bənzər müddəalar və təxəyyülə əsaslanan müddəalar kimi növlərini araşdırmışdır. Müqəddəm müddəalar ya inamlardır, ya da əxz edilmiş müddəalardır. İnamlar üç cür olur, yəni qəbulu vacib, məlum və vəhmə əsaslanan müddəalardan təşəkkül tapır.

Qəbulu vacib müddəalar ilkin məlumatlar olub, müşahidədən və təcrübədən əldə dilir. İntuisiyaya və camaatın verdiyi xəbərlərə əsaslanan biliklər də bu qəbildəndir. İlkin məlumatlar aydın əqlin xarici səbəblərdən heç birinə görə deyil, özünə görə, özünün fitri təbiətinə görə vacib bildiyi hökmlərdir.

Müşahidədən əldə edilmiş məlumatlar hissi məlumatlardır. Onlar duyğudan aldığımız şeylərə nisbətdə istifadə etdiymiz hökmlərdir. Günəşin varlığına, onun işıqsaçan olmasına görə müddəa, odun yandırıcı olması müddəası bu qəbildəndir. Qeyri – hissi nəfsi qüvvələrin müşahidəsinə görə olan hökmlər də belədir, məsələn, özümüzdə bir fikir, habelə bir qorxu, bir qəzəb olduğunu bilirik, özümüzü və öz əməllərimizi dərk edirik.

Təcrübə vasitəsiylə qazanılmış məlumatlar təkrar olunan müşahidələrimizin doğurduğu hökmlər və müddəalardır. Bunun nəticəsində heç bir şübhə doğurmadan güclü rəy möhkəmlənir. Təcrübə hökləri əksəriyyət etibarilə, yaxud qəti surətdə vacib edə bilər. O, müşahidələrlə çulğalaşmış gizli sillogistik bir qüvvədən xali deyildir.

İntuisiyaya əsaslanan biliklər həmçinin təcrübə vasitəsiylə qazanılmış məlumatlara oxşardır. Öz sələfləri kimi Əbülhəsən Bəhmənyar da hökmə, ancaq istidlalın bir növü kimi baxmışdır.

Bəhmənyar istidlalı "müəyyən məqsədə aparıb çıxaran istiqamət" adlandırır. O qeyd edir ki, hər bir sənət müəyyən materiya və forma ilə bağlıdır. Materiya və formanın müxtəlifliyi ilə sənət məhsulu müxtəlif olduğu kimi, istidlal da təşəkkül tapdığı şeyin müxtəlifliyinə görə, yada düzgün və ya yanlış qurulmasının müxtəlifliyinə görə müxtəlif olur. Bəhmənyarın fikrincə istidlalda məqsəd kəsb etmə yolu ilə müəyyən bir biliyin, yaxud zənnin qazanılmasıdır.

İstidlal(məntiqi əqli nəticə) : Bəhmənyar istidlalı "müəyyən məqsədə aparıb çıxaran sənət" adlandırmışdır.İstidlal bir və ya bir neçə hökmün qarşılaşdırıl -masından alınır. Hər hansı bir hökmdən başqa bir hökmün çıxarıldığı bilava- sitə istidlal Şərq peripatetiklərinin məntiq təlimində adətən hökm bəhsində nəzərdən keçirilir. İnduksiyanı istidlalın xüsusi forması kimi

nəzərdən keçirən Bəhmənyar yazır: "İnduksiya çoxlu ayrıcalarda mövcud olan hallara görə ümumi haqqında irəli sürülən müddəadır."

Analogiyaya gəldikdə – "Təhsil" kitabında qeyd edilir kimi, "o, müşahidə edilən şeyin timsalında mövcud olana görə qaib şey haqqında irəli sürülən müddəadır."

Ərəbdilli filosoflar müqəddimədə faktik məzmunun yəqinliyi baxımından istidlalın beş növünü fərqləndirmişlər: 1) sübut (əl–bürhan), 2) dialektika (əl–cədəl), 3) ritorika (əl– xitabə), 4) poetika (əş–şir) və 5) sofistika(əl-müğalətə). Bunların içərsində sübut mühüm yer tutur. Bəhmənyar yazır ki, sübut yəqin nəticə çıxarmaq üçün yəqin müqəddimlərdən düzəlmiş istidlaldır. Yəqin müqəddimələr ilkin məlumatlardan, ya təcrübə vasitəsiylə qazanılmış məlu- matardan, ya da camaatın verdiyi məlumatlardan ibarət olur.

Fəlsəfi biliyin faydasına əxlaqi keyfiyyət baxımından yanaşan Bəhmən -yarın fikrincə, qazanılmış hər bir bilik insanın mənəviyyatını zəngnləşdir -məyə, onda gözəl məziyyətlər aşılamağa xidmət edir, əks halda həmin bilik faydasızdır. Mütəfəkkirin nəzərində var – dövlətə həris bir kəsin ikmət elmi olsa da hikmət zövqü yoxdur.

Belə ki, kamil insanda əql həzz hissi həzzdən güclüdür, daha doğrusu, "həqiqi həzz əqli həzzdir". Zira, "əqli həzzlər dərdin tərtib etmədiyi şəfadır, xəstəliyin yaxın düşmədiyi sağlamlıqdır".

Əqli ən böyük vardat hesab edən Bəhmənyar bütün sərvətlərlə müqayisədə ona üstünlük verirdi, çünki, "sərvət qorunur, əql isə insanı qoruyur". Əql filosofun əqidəsincə, təkcə nəzəri idrakı təmin etməklə kifayətlənmir, eyni zamanda həyati fəaliyyətin amili olur: "Əql qürbətdə münisdir"; "Sənə narahatlıq üz verdikdə kədəri əzmlə boğ, çıxış yolu tapmaq və xilas olmaq üçün əqli səfərbər et"; "Baş vermiş işə görə qüsslənmə, onu aradan qaldırmağa, dəf etməyə çalış.”

____________

LÜTFİ ZADƏ

Lütfi Z adə (ing. Lotfi Zadeh; əsl adı Lütfəli Rəhim oğlu Ələsgərzadə) — azərbaycanlı alim, süni intellekt sahəsində qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinin banisi, Kaliforniya Berkli Universitetinin professoru. O bu ali təhsil müəssisəsinin ömürlük professoru seçilmiş yeganə şəxs ,Amerikadakı Azərbaycan diaspor təşkilatlarının fəxri sədri.

bir çox xarici ölkə akademiyalarının üzvü olmuşdur. O, çoxlu sayda mötəbər cəmiyyətlərin və fondların mükafatlarına layiq görülmüş, medallarla təltif edilmişdir. Onlarla xarici dövlət və ictimai təşkilatların fəxri doktoru olmuş Lütfi Zadə dünyada əsərlərinə ən çox istinad edilən alimlərdən sayılır. Təkcə 1990-2000-ci illərdə onun əsərlərinə 36000-dən çox istinad edilmişdir.

Kaliforniyanın Berkli şəhərində "İnformasiya Texnologiyaları üzrə Zadə İnstitutu" yaradılmışdır.Lütfi Zadə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun “İnformasiya texnologiyaları problemləri” və “İnformasiya cəmiyyəti problemləri” jurnallarının fəxri baş redaktoruolmuşdur.Lütfi Zadə Avrasiya Akademiyasının qurucu üzvlərinin biri idi.

Bu gün dünya elminə Lütfi Zadənin 6 mühüm nəzəriyyəsi məlumdur. Hazırda onlar elm və istehsalatda geniş şəkildə tətbiq olunur. Ona dünya şöhrəti qazandıran, onun dünya elmində inqilab hesab olunan qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsidir.

Bu nəzəriyyə riyaziyyatın əsası olan ikili çoxluq anlayışına yeni ifadə vermişdir: qeyri-səlis çoxluq. Elmdə qeyri-səlis ölçünün daxil edilməsi təbiətdə və cəmiyyətdə gedən proseslərin qeyri-müəyyənliyini daha adekvat nəzərə almağa imkan yaradır.

Aparıcı dünya şirkətləri tərəfindən tətbiq olunan bu nəzəriyyə 1965-ci ildə işlənib hazırlanmışdır. Nəzəriyyə uzun müddət Amerika elmi ictimaiyyəti tərəfindən qəbul edilməsə də, ötən əsrin 80-ci illərində yapon alimlərinin diqqətini cəlb etmiş və yaponlar bu unikal nəzəriyyədən yararlanmaq qərarına gəlmişlər. Lütfi Zadə nəzəriyyəsinin tətbiqi gündoğan ölkəyə milyardlar qazandırmışdır. Bu gün Yaponiyanın "Mitsubishi", "Toshiba", "Sony", "Canon", "Sanyo", "Nissan", "Honda" və digər nüfuzlu şirkətləri qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinə əsaslanan foto və videokameralar, paltaryuyan maşınlar, vakum kimyəvi təmizləyiciləri istehsalında, avtomobillərin, qatarların, sənaye proseslərinin idarə olunmasında geniş istifadə edirlər. Lütfi Zadə 1989-cu ildə qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinin sənayedəki uğurlarına Yaponiyanın elm adamlarına verdiyi ən yüksək mükafat – "Honda" mükafatı ilə təltif olunub. Amerikalılar da bu nəzəriyyənin qiymətini anlamağa, ondan yararlanmağa başlayıblar. Bu gün bu nəzəriyyə Amerikanın "General Motors", "General Electric", "Motorola", "Dupont", "Kodak" və başqa şirkətləri tərəfindən istehsalatda geniş tətbiq olunur. Hazırda bu nəzəriyyədən iqtisadiyyatda, psixologiyada, linqvistikada, siyasətdə, fəlsəfədə, sosiologiyada, dini məsələlərdə, münaqişə problemlərində də istifadə olunur.

Qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsindən əlavə Lütfi Zadə 5 fundamental elmi nəzəriyyə təklif etmişdir: "təəssüratlar nəzəriyyəsi", "sistemlər nəzəriyyəsi", "sözlə işləyən kompyuter nəzəriyyəsi", "optimal süzgəclər nəzəriyyəsi" və "soft kompyutinq".

Lütfi Zadənin elmdə Z-çevirmə kimi tanınan işi diskret və rəqəmli idarəetmə, informasiya və kommunikasiya sistemlərinin yaradılmasının əsasını qoymuş elmi nəzəriyyədir. Onun məşhur vəziyyətlər fəzası, dinamik sistemlərin idarə olunma və müşahidə olunma nəzəriyyələri müasir idarəetmə elminin əsasını təşkil edir. ABŞ-ın Milli Kosmik Tədqiqatlar Mərkəzi(NASA) bu nəzəriyyələr əsasında idarəetmə sistemlərini tədqiq edir, layihələndirir və tətbiq edir.

Lütfi Zadənin qeyri-səlis məntiqini obrazlı şəkildə belə izah etmək olar: "Aristotel məntiqi" ilə mühakimə yürüdən beyin dünyanı yalnız ağ və ya qara rəngdə qavrayır, "Zadə məntiqi" isə dünyanı bütün çalarları ilə qavramağa imkan verir. Çünki, "Aristotel məntiqi" ikili (binar) məntiqdir, "Zadə məntiqi" çoxmənalı (kəsilməz qiymətli) məntiqdir. Aristotelə görə, bir müddəa ya doğru, ya da yalan ola bilər. Lütfi Zadəyə görə, hər bir müddəanın doğruluq dərəcəsi doğru və ya yalan arasında (və ya sıfırla bir arasında) kəsilməz qiymətlər alır. "Zadə məntiqi"ndə real həyatı daha dürüst inikas etmək qabiliyyəti var, bu məntiqdə tolerantlıq daha çoxdur. Düz 20 il Amerika elmi ictimaiyyəti tərəfindən qəbul edilməyən qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi, nəhayət, 1980-ci illərdə yapon alimləri tərəfindən böyük maraqla qarşılanmışdır.

Beləliklə, bunəzəriyyə riyaziyyatın, kibernetikanın, informatika və hesablama texnologiyasının inkişafı tarixində yeni bir dövr açmışdır. Bu nəzəriyyə bütün dünyada elmə, texnika və texnologiyaya geniş nüfuz etmişdir. Paltaryuyan maşınlardan tutmuş, avtomat sürücüyə kimi yüzlərlə, minlərlə sistemdə, qurğuda öz tətbiqini tapmışdır. Getdikcə həmin nəzəriyyənin əməli gücü onun mücərrəd mahiyyətini üstələmişdir. 2013-cü ilin 19-20 iyun tarixlərində Madrid şəhərində İspaniyanın BBVA(Banco BilbaoVizcayaArgentaria,) fondunun elm və mədəniyyət sahəsi üzrə təsis etdiyi mükafatların təqdimetmə mərasimi keçirilib. Fond tərəfindən İnformasiya-Kommunikasiya Texnologiyaları kateqoriyasında Lütfi Zadə 400 min avro dəyərində mükafata layiq görülüb.

2016-cı ildə Lütfi Zadənin nəzəriyyəsi əsasında yapon alimləri tərəfindən ilk dəfə olaraq süni-intellektə malik robot hazırlanıb Alter adlı robot Tokiodakı Beynəlxalq Elm Muzeyində sərgilənib.

Macarıstanda Obuda Universitetinin nəzdində Antal Beyçzi adına İntellektual Robotiks Mərkəzi ilə əməkdaşlığına görə Lütfi Zadənin fotosu bu mərkəzin divarında yerləşdirilib.

Bakıda- “FƏXRİ XİYABAN”da LÜTİZADƏNİN QƏBRÜSTÜ ABİDƏSİ

Tövsiyə edilən ədəbiyyat:

Azərbaycan dilində:

1.Xüsusi lisey sinifləri üçün nümunəvi proqramlar “Məntiq”(V-VII siniflər)...Bakı “Təhsil”nəşriyyatı-2012, səh.3-72

2.Israfilov M.M. Məntiq Bakı Turan evi 2005 384 s.

3. Israfilov M.M. Məntiq dərs vəsaiti “Maarif” Bakı-1987 334 s.

4. Israfilov M.M. Məntiq terminlərinin izahlı lüğəti Bakı-2007 352 s.

5. Israfilov M.M. Məntiq sual və cavablarda “Adiloğlu” nəş.Bakı-2008 218 s.

6.Rauf İmranoğlu Məntiq “Parlayan Günəş” Bakı-2011 464 s.

7.Hacıyev Z. Məntiq (dərs vəsaiti) Bakı-2007 244 s.

8.İmanov H.R. Yusifova G.Y. Hüseynli O.H. Məntiq Ali məktəblər üçün dərslik Dərələyaz nəşr. Bakı-2010 214 s.

9.Möhsün Nişapuri Məntiq Bakı-2012 176 s.

10.Malik Aranlı Məntiq (I-IV sinif şagirdləri üçün) Bakı-2009 72 s.

Rus dilində:

11.Ненашев М.И. Введение в логику «Гардарики» Москва-2004 352 стр.

12.Очункова Л.В. Введение в логику Логические операци.Учебное пособие для 5 класса Киров-2004 124 стр.

13.ЛОГИКА учебное пособие 10-11 классы Москва-2008 224 стр.

14.Гусев Д.А. Удивительная логика Москва ЭНАС-2010 240 стр.

15.Гетманова А.Д.Учебник логики со сборником задач Москва-2011 368 стр.

16.Инна Светлова ЛОГИКА Москва-2012 64 стр.

17.Гин С.И. Мир логики Москва-2001 37 стр.

Скачано с www.znanio.ru

Учебное пособие В ВЕДЕНИЕ В ЛОГИКУ для спец лицеев

MÜNDƏRİCAT Ön söz.....

VI.TƏBİİ DİLİN MƏNTİQİ

Məntiq elmi diskussiyalarda, mühakimələrdə və tədqiqat işlərində insan ağlını demaqoqların yalanlarından qorumağa bir “zireh” (sipər) kimi xidmət etmişdir ki, onun praktik əhəmiyyəti də bundadır

Layihə çərçivəsində istedadlı uşaqlar üşün vəsaitlərin, o cümlədən “MƏNTİQ” üzrə vəsaitin hazırlanması istedadlı uşaqların aşkar olunması və dəstəklənməsi üçün yaradıcı mühitin inkişaf etdirilməsi istiqamətində xüsusi…

Giriş Əziz məktəblilər, “Məntiq” xüsusi kursuna aid bu vəsait sizin üçün hazırlanıb

MƏNTİQ” ELMİNİN YARANMASI

Aleksandrın ( Makedoniyalı İskəndərin-red

Bu məqsədlə bu universitetlərin filologiya fakültələrində məntiq və psixologiya şöbələri yaradıldı

Bu kitab məntiqə yeni baxışı ilə seçilir

Təsadüfi deyildir ki,

MƏNTİQİN OBYEKTİ, PREDMETİ,

MƏNTİQİN “QIZIL FONDU”NA

Hərəkəti görmək olar, düşünmək yox

MƏNTİQİ ANLAYIŞ VƏ

ANLAYIŞLARIN VERİLMƏSİNİN

SƏCİYYƏLƏNDİRMƏ -məfhumun müstəsna xüsusiyyətlərinin sadalanmasıdır

Sərbəst iş üçün tapşırıqlar (tərifə bənzər üsullarla iş) 1

MƏNTİQİ MÜLAHİZƏLƏR,DOĞRU VƏ

Hökmlərin quruluşca növləri :

EYNİGÜCLÜ MÜLAHİZƏLƏR n

Fərdi,ümumi və xüsusi hökmlər 9

FƏRDİ,ÜMUMİ VƏ XÜSUSİ

Sərbəst iş üçün tapşırıqlar (kəmiyyətə görə hökmlərin fərqləndirilməsi) 1

MUMİ İQRARİ VƏ XÜSUSİ İQRARİ

Sərbəst iş üçün tapşırıqlar ( iqrari hökmlər üzrə iş ) 1

MÜLAHİZƏLƏRİN İNKARI,ÜMUMİ İNKARİ

A- ümumi iqrari hökmlər

NCÜ HALIN İSTİSNASI

Göründüyü kimi a hökmü döğru, b hökmü yanlışdır

MÖVCUDLUQ BARƏDƏ HÖKMLƏR

ARDICIL VƏ ƏLAQƏLİ MÜLAHİZƏLƏR ƏSASINDA ƏQLİ

Sərbəst iş üçün tapşırıqlar (əqli nəticə çıxarma üzrə iş ) 1

ANALOGİYA ƏSASİNDA ƏQLİ NƏTİCƏ Əqli nəticənin növlərindən biri olan analoji əqli nəticə ehtimali əqli nəticə növüdür

NDUKSİYA ƏSASINDA ƏQLİ

DEDUKSİYA ƏSASINDA ƏQLİ

Mülahizələrin konyunksiyası (A^B) 18

MÜLAHİZƏLƏRİN KONYUNKSİYASI(A^B)

Bağlayıcıların yerləşməsinə görə konyunksiyanın aşağıdakı sxemləri ola bilər:

MÜLAHİZƏLƏRİN DİZYUNKSİYASI (A ∨

KONYUNKSİYA VƏ DİZYUNKSİYALI İFADƏLƏR

Учебное пособие В ВЕДЕНИЕ В ЛОГИКУ для спец лицеев

Fikrin qeyri-müəyyən ifadəsi 21

FİKRİN QEYRİ-MÜƏYYƏN İFADƏSİ -

FİKRİN DÜZGÜN VƏ BİRMƏNALI İFADƏSİ

Материалы на данной страницы взяты из открытых истончиков либо размещены пользователем в соответствии с договором-офертой сайта. Вы можете сообщить о нарушении.

05.11.2022

Учебное пособие В ВЕДЕНИЕ В ЛОГИКУ для спец лицеев

Konyunksiya və dizyunksiya

MÖVZULARIN TƏDRİSİNƏ DAİR METODİK TÖVSİYƏLƏR

I təlim vahidi. Məntiqə giriş

1.1. Məntiq elminin yaranma və inkişaf tarixi,

öyrənilməsinin əhəmiyyəti

1.2. Məntiqin obyekti, predmeti, məqsəd və vəzifələri

1.3. Məntiqin “qızıl fonduna” daxil olmuş

məşhur məsələlər

II təlim vahidi. Məntiqin anlayışları və dili

2.1. Məntiqi anlayış və tərif

2.2. Anlayışların verilməsinin bəzi vasitələri

2.3. Məntiqi mülahizələr, doğru və yanlış hökmlər

2.4. Eynigüclü mülahizələr

III təlim vahidi. İqrari və inkari mülahizələr

3.1. Fərdi, ümumi və xüsusi hökmlər

3.2. Ümumi iqrari və xüsusi iqrari hökmlər

3.3. Mülahizələrin inkarı. Ümumi inkari və

xüsusi inkari hökmlər

3.4. Üçüncü halın istisnası qanunu

3.5. Mövcudluq barədə hökmlər və onların inkarı

IV təlim vahidi. Məntiqi əqli nəticə

4.1. Ardıcıl və əlaqəli mülahizələr əsasında əqli nəticə

4.2. Analogiya əsasında əqli nəticə (traduksiya)

4.3. İnduksiya əsasında əqli nəticə

4.4. Deduksiya əsasında əqli nəticə

V təlim vahidi. Konyunksiya və dizyunksiya

5.1. Mülahizələrin konyunksiyası (АВ)

5.2. Mülahizələrin dizyunksiyası (АВ)

5.3. Konyunksiya və dizyunksiyalı ifadələr.

VI təlim vahidi. Təbii dilin məntiqi təhlili

6.1. Fikrin qeyri-müəyyən ifadəsi

6.2. Fikrin düzgün və birmənalı ifadəsi

6.3. Suallar və cavablar

VII təlim vahidi. Məntiq və elmi tədqiqatlar

7.1. Problemlər, tezislər və hipotezlər

7.2. Arqumentləşdirmə (dəlilləşdirmə)

7.3. Sübut və təkzib

VIII təlim vahidi. Hökmlərin isbatı

8.1. Real və məntiqi ziddiyyətlər, ziddiyyətsizlik

8.2. Ümumi hökmlərin isbatı

8.3. Xüsusi hökmlərin isbatı

8.4. İsbat prosesində inkari müla­hizələrdən və ziddiyyətlərdən istifadə

8.5. Mövcudluq barədə hökmlərin isbatı

Учебное пособие В ВЕДЕНИЕ В ЛОГИКУ для спец лицеев

Учебное пособие В ВЕДЕНИЕ В ЛОГИКУ для спец лицеев

MÜNDƏRİCAT Ön söz.....

VI.TƏBİİ DİLİN MƏNTİQİ

Məntiq elmi diskussiyalarda, mühakimələrdə və tədqiqat işlərində insan ağlını demaqoqların yalanlarından qorumağa bir “zireh” (sipər) kimi xidmət etmişdir ki, onun praktik əhəmiyyəti də bundadır

Layihə çərçivəsində istedadlı uşaqlar üşün vəsaitlərin, o cümlədən “MƏNTİQ” üzrə vəsaitin hazırlanması istedadlı uşaqların aşkar olunması və dəstəklənməsi üçün yaradıcı mühitin inkişaf etdirilməsi istiqamətində xüsusi…

Giriş Əziz məktəblilər, “Məntiq” xüsusi kursuna aid bu vəsait sizin üçün hazırlanıb

MƏNTİQ” ELMİNİN YARANMASI

Aleksandrın ( Makedoniyalı İskəndərin-red

Bu məqsədlə bu universitetlərin filologiya fakültələrində məntiq və psixologiya şöbələri yaradıldı

Bu kitab məntiqə yeni baxışı ilə seçilir

Təsadüfi deyildir ki,

MƏNTİQİN OBYEKTİ, PREDMETİ,

MƏNTİQİN “QIZIL FONDU”NA

Hərəkəti görmək olar, düşünmək yox

MƏNTİQİ ANLAYIŞ VƏ

ANLAYIŞLARIN VERİLMƏSİNİN

SƏCİYYƏLƏNDİRMƏ -məfhumun müstəsna xüsusiyyətlərinin sadalanmasıdır

Sərbəst iş üçün tapşırıqlar (tərifə bənzər üsullarla iş) 1

MƏNTİQİ MÜLAHİZƏLƏR,DOĞRU VƏ

Hökmlərin quruluşca növləri :

EYNİGÜCLÜ MÜLAHİZƏLƏR n

Fərdi,ümumi və xüsusi hökmlər 9

FƏRDİ,ÜMUMİ VƏ XÜSUSİ

Sərbəst iş üçün tapşırıqlar (kəmiyyətə görə hökmlərin fərqləndirilməsi) 1

MUMİ İQRARİ VƏ XÜSUSİ İQRARİ

Sərbəst iş üçün tapşırıqlar ( iqrari hökmlər üzrə iş ) 1

MÜLAHİZƏLƏRİN İNKARI,ÜMUMİ İNKARİ

A- ümumi iqrari hökmlər

NCÜ HALIN İSTİSNASI

Göründüyü kimi a hökmü döğru, b hökmü yanlışdır

MÖVCUDLUQ BARƏDƏ HÖKMLƏR

ARDICIL VƏ ƏLAQƏLİ MÜLAHİZƏLƏR ƏSASINDA ƏQLİ

Sərbəst iş üçün tapşırıqlar (əqli nəticə çıxarma üzrə iş ) 1

ANALOGİYA ƏSASİNDA ƏQLİ NƏTİCƏ Əqli nəticənin növlərindən biri olan analoji əqli nəticə ehtimali əqli nəticə növüdür

NDUKSİYA ƏSASINDA ƏQLİ

8.4. İsbat prosesində inkari mülahizələrdən və ziddiyyətlərdən istifadə