MÜNDƏRİCAT

 

Ön   söz........................................................................4-5

  Giriş........................................................................... 6-7

              

           MƏNTİQİN  ƏSAS  ANLAYIŞLARI

 

I. MƏNTİQƏ   GİRİŞ

 1.”Məntiq”   elminin   yaranması   və   inkişaf   tarixi,

 öyrənilməsinin  əhəmiyyəti..........................................8-12

 2.Məntiqin obyekti,predmeti, məqsəd və  vəzifələri....13

 3.Məntiqin   “qızıl  fondu”na   daxil   olmuş məşhur

  məsələlər....................................................................14-16                                                            

 

II.MƏNTİQİN  ANLAYIŞLARI  VƏ   DİLİ

 4.Məntiqi anlayış və tərif.............................................18   

 5.Anlayışların verilməsinin bəzi vasitələri...................19-21

6.Məntiqi  mülahizələr,doğru və yanlış hökmlər..........22-23

 7.Eynigüclü   mülahizələr..............................................24

 

III.İQRARİ   VƏ   İNKARİ   MÜLAHİZƏLƏR

  8.Fərdi,ümumi və  xüsusi  hökmlər..............................26-27 

 9. Ümumi  iqrari  və  xüsusi  iqrari  hökmlər................28-29

10.Mülahizələrin  inkarı.Ümumi  inkari  və xüsusi

     inkari   hökmlər........................................................ 30-31

11.Üçüncü   halın  istisnasi   qanunu.............................32-33

12.Mövcudluq barədə   hökmlər  və  onların  inkarı.....34

 

IV.MƏNTİQİ  ƏQLİ   NƏTİCƏ

13.Ardıcıl və əlaqəli mülahizələr  əsasında  əqli nəticə..36-37.

14.Analogiya   əsasında   əqli   nəticə............................ 38

15.İnduksiya  əsasında   əqli   nəticə................................39

16.Deduksiya   əsasında   əqli   nəticə..............................40

                                                  

V.KONYUNKSİYA  VƏ   DİZYUNKSİYA

17.Mülahizələrin  konyunksiyası  (A^B).........................42-43

18. Mülahizələrin  dizyunksiyası  (A∨B).........................44

19.Konyunksiya  və   dizyunksiyalı  ifadələr....................45       

                                       

 

 

 

 

 

 

VI.TƏBİİ   DİLİN  MƏNTİQİ   TƏHLİLİ

  20.Fikrin  qeyri-müəyyən  ifadəsi.............................48

 21.Fikrin  düzgün  və  birmənalı  ifadəsi....................49

 22.Suallar  və   cavablar..............................................50-52

 

VII.MƏNTİQ  VƏ   ELMİ   TƏDQİQATLAR

23.Problemlər,tezislər, hipotezlər...............................54-56    

24.Arqumentləşdirmə(dəlillləşdirmə).........................57                    

25.Sübut  və   təkzib....................................................58-62

 

 VIII.HÖKMLƏRİN   İSBATI

26.Real  və  məntiqi  ziddiyyətlər,ziddiyyətsizlik.......64

27.Ümumi  hökmərin   isbatı.......................................65

28.Xüsusi  hökmlərin  isbatı........................................66

29.İsbat  prosesində  inkari  mülahizələrdən və

    ziddiyyətlərdən   istifadə......................................... 67

30. Mövcudluq  barədə   hökmlərin  isbatı..................68      

 

MƏNTİQİ  TAPŞIRIQLARA  DAİR  NÜMUNƏLƏR:

 1.Diaqnostik   qiymətləndirmə   üzrə.........................72-73

 2. Summativ  qiymətləndirmə   üzrə..........................74-120

 3.Məntiqi   mühakimə  qabiliyyəti  üzrə....................121

 ƏLAVƏLƏR:

1.”Məntiq”  xüsusi  kursunun   proqramı...................122-140.

2.Məşhur   məntiq   alimləri........................................141-148  

 

 Tövsiyə   ədəbiyyatı: .................................................149

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ön    söz

 

                Özünün uzun dövr davam edən bütün tarixi ərzində məntiq heç vaxt mücərrəd  elm  olmamışdır, ancaq  həssas və iti ağıl üçün maraqlıdır , cəlbedicidir. Məntiq  elmi  diskussiyalarda, mühakimələrdə  və  tədqiqat işlərində insan ağlını demaqoqların yalanlarından qorumağa  bir “zireh” (sipər) kimi xidmət etmişdir ki, onun  praktik  əhəmiyyəti  də bundadır.

                                            V.Minton-məşhur şotland  alimi 

 

          İstedadlı   uşaq   cəmiyyətin   milli   sərvətidir. İstedadlı   uşaq və  gənclərin  aşkara   çıxarılması, onların   potensial  imkanlarının  inkişaf  etirilməsi  müstəqil   Azərbaycan   Respublikasınin  təhsil   sahəsində  dövlət   siyasətinin   əsas   istiqamətlərindən  biridir. Azərbaycan  Respublikası   Prezidentinin   2006-cı il   17 aprel  tarixli   Sərəncamı  ilə  təsdiq   edilmiş   “XÜSUSİ   İSTEDADA   MALİK   OLAN  UŞAQLARIN (GƏNCLƏRİN) YARADICILIQ   POTENSİALININ  İNKİŞAFI  ÜZRƏ   DÖVLƏT  PROQRAMI”(2006-2010-cu  illər) bu sahədə fəaliyyətin   əsaslarını   müəyyənləşdirmiş, 2010-cu  ildə   isə   Təhsil   Nazirinin   Əmri   ilə  Respublikamızın   8  şəhərində   regional    liseylər - xüsusi   istedada malik    şagirdlər üçün  liseylər fəaliyyətə   başlamışdır.

    Bu liseylərə qəbul  V siniflərdən xüsusi seçimlə: müsahibə   və  imtahanla   həyata   keçirilir. Bu liseylərin tədris planı da fərqlidir.Belə  ki, bu liseylərdə   ümumtəhsil  fənləri ilə yanaşı, “MƏNTİQ” və “NİTQ  MƏDƏNİYYƏTİ”   kimi xüsusi kurslar da tədris olunur. Çox təəssüf ki, bu   günə   qədər bu   liseylər üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edən bu xüsusi kurslar üzrə heç bir   dərslik, dərs vəsaiti hazırlanmamışdır.      

    Xüsusən, “MƏNTİQ” xüsusi   kursu   ilə  bağlı   problem   daha   ciddidir. Belə   ki, bu   kurs V-VII sinifləri   əhatə   etməklə   yarımçıq   tədris   olunur. Dəfələrlə aidiyyatı   orqanlara  müraciət  olunsa  da,  bu   günə   qədər  yuxarı   siniflərdə (VIII-IX və X-XI) bu kursun tədrisi bərpa edilməmişdir. Əsas   bəhanə müvafiq siniflər üzrə proqramın və tədris vəsaitinin   olmamasıdır. Halbuki VIII-IX siniflər üçün proqram tərtib olunaraq(müəllif  Elxan  Bəylərov) Təhsil Nazirliyinə təqdim olunmuş, hansı səbəbdənsə bu   proqramlar çap edilərək yerlərə çatdırılmamışdır.

     Bu   problemlərə son qoymaq, qarşıda duran   problemi   həll  etmək  məqsədi  ilə  Təhsil   İnstitutu ilə   əməkdaşlıq   şəraitində   “MƏNTİQ”  xüsusi   kursu   üzrə V siniflər üçün  tədris  vəsaiti  hazırlamağı  planlaşdırmışıq.Elmi araşdırmalar, 8-9 illik təcrübə, illərlə   təkmilləşdirilməklə   qurulmuş   tədris   prosesi   bu   addımı   atmağa   əsas   verir.

İstedad   potensialının   aşkara   çıxarılmasında  “MƏNTİQ”  kursunun   tədrisinin   böyük  əhəmiyyəri  var:belə ki,  məntiqi   mədəniyyəti   formalaş- dıran, məntiqi   düşüncəni   inkişaf   etdirən  “MƏNTİQ” elmi  gələcək  elmi  potensialın   inkişafı  üçün   xüsusi aktuallıq  kəsb   edir.

 

 

 

Layihə   çərçivəsində  istedadlı  uşaqlar   üşün vəsaitlərin,    o cümlədən  “MƏNTİQ” üzrə  vəsaitin hazırlanması  istedadlı  uşaqların  aşkar   olunması və  dəstəklənməsi üçün   yaradıcı  mühitin  inkişaf   etdirilməsi  istiqamətində xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.İnanırıq  ki,bu  layihənin   həyata   keçirilməsi   təhsilimizə  dəyərli   töhfə   verməklə  düşüncə   məktəbinə   doğru   inamla   gedən  Azərbaycan  Respublikası   təhsil  sahəsinin inkişafı   üçün aktual   olmaqla  gələcəyin   elmi   potensialı   olan   gəncliyimizi  müasir   tələblərə   uyğun  formalaşmasında   mühüm   rol   oynayacaq. 

         Məqsədimiz   xüsusi   istedadlı   şagirdlər   liseyində  “MƏNTİQ”xüsusi   kursunu   tədris   edən   müəllimləri   və    bu  kursu öyrənən   şagirdləri   qismən  də  olsa zəruru   vəsaitlə  təmin   etməklə   fənnin   tədrisi   keyfiyyətinin   yüksəlməsinə   kömək   etməkdir.

Vəsaitin   hazırlanmasında   bizə   dəstək  olan,  maliyyə   dəstəyini   təmin   etmiş  Azərbaycan   Respublikası   Təhsil   Nazirliyinə   minnətdarlığımızı   bildiririk.

                                                

        Elmi  redaktor:

                   Elxan   Bəylər oğlu  Bəylərov

Psixologiya  üzrə elmlər doktoru, Azərbaycan  Respublikası   Təhsil  İnstitutunun  Psixologiya və yaş fiziologiyası şöbəsinin  müdiri 

                        

   Layihə  rəhbəri:    

                     Rəfail   Şıxəli  oğlu   Əliyev,

                                    Azərbaycan Respublikasının   Əməkdar   müəllimi

 

 

 

                         

 

                                   

 

 

 

 

 Mentiq.az saytı üçün hazırlanmış məntiq üzrə onlayn dərs.

              Müəllim: Elxan Bəylərov          

 

                Dərs:Fiqurlarla xəyali əməliyyatların aparılmasına aid testlər

               Əlavə məlumat üçün daxil  olun : mentiq.az info@mentiq.az

                  Əlaqə   telefonu :+994 12 493 09 12

 

 

                                       

                                               Giriş

     Əziz  məktəblilər,  “Məntiq”  xüsusi   kursuna   aid   bu  vəsait  sizin üçün   hazırlanıb.Bu   vəsait  “MƏNTİQ” xüsusi   kursunun hələlik  yalnız  V sinif üzrə  proqramını  əhatə   edir.Gələcəkdə  VI-VII, VIII-IX  və  X-XI   siniflər üçün   də   bu   vəsaitin   davamı  hazırlanacaq.Vəsait,  əsasən, xüsusi   istedadlı  şagirdlər  liseylərinin  V sinfi  üçün  nəzərdə  tutulsa  da,ondan ümumtəhsil   məktəblərinin   şagirdləri də   istifadə  edə   bilərlər.

                  

       Məktəbli   dostlar! “Məntiq”  xüsusi   kursu   sizin :

 -məntiqi   və  tənqidi   təfəkkürünüzü  inkişaf   etdirəcək;

 -idraki   imkanlarınızı   nizamlayacaq:

 -məntiqi   mədəniyyətinizi   formalaşdıracaq;

 -idraki  imkanlarınızdan  səmərəli   istifadəni   təmin  edəcək;

 -müxtəlif   elm   sahələrinə  tədqiqat   marağınızı   artıracaq;

 -təlim   nəticələrinizin   kəmiyyət   və  keyfiyyətcə  yüksəlişini   təmin   edə    

   cək;

 -fikir,mülahizə, fərziyyə  və   dəlillərə  daha  məsuliyyətli. tənqidi    yanaşma   

    bacarığınızı   stimullaşdıracaq;

 -məsələlərin  həllində,teoremlərin  isbatında,ideyaların əsaslandırılmasında      

    və  yoxlanılmasında  malik  olduqlarınız   potensial  imkanlarınızdan  

    səmərəli,nizamlı   və   çevik   şəkildə   istifadəyə   imkan   verəcək.

                     

                   “MƏNTİQ” xüsusi   kursunu   öyrənməklə   siz:

 

-müasir   dünya   gerçəkliyində  rəqabətədavamlı    insanlar  üçün  zəruri  

  olan   idraki   bacarıq   və   vərdişlər   əldə  etmək;

-zəruru   həcmdə   informasiyaya   malik   olmaq;

-zəngin    söz   ehtiyatı  bazası  yaratmaq;

-mənimsədiklərini   yeni   sahə və  materiallara  tətbiq   etmək;

-səbəb-nəticə  əlaqələrini   qurmaq;

-örtülü   əlaqə və   asılılıqları   tapmaq;

-düzgün   nəticə   çıxarmaq;

-informasiyaları  təhlil,tərkib  interqasiya   etmək;

-mürəkkəb   problemlərin  həllində  iştirak  etmək;

-informasiyanı   təşkil və  səmərəli   istifadə   üçün  sistemləşdirmək;

-mürəkkəb   ideyaları  anlamaq, incə   fərqləri   görə   bilmək;

-ziddiyyətlərə   həssaslıqla   yanaşmaqla informasiya   axtarışında  alternativ 

  yollardan   istifadə   etmək;

-prosesləri  təhlil  etməklə  nəticələri  qiymətləndirmək  və 

  proqnozlaşdırmaq;

-mülahizə   yürütməyi  bacarmaq,  hipotezlər   qurmaq;

-ideyaları   praktikada    tətbiq   etmək;

-yeniliklər   etməyi   bacarmaq;

-təfəkkürün   tənqidiliyini  və   yüksək   maraqlılığı təmin   etmək    kimi 

  keyfiyyətlərə   nail   olmaq   imkanı   əldə  edəcəksiniz.

 

                                                       

                                                    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.”Məntiq”   elminin   yaranması   və   inkişaf   tarixi, öyrənilməsinin    əhəmiyyəti

2.Məntiqin    obyekti,predmeti, məqsəd   və  vəzifələri

3.Məntiqin   “qızıl  fondu”na   daxil   olmuş məşhur   məsələlər                                                            

 

                                

 

   1.  “MƏNTİQ” ELMİNİN  YARANMASI   VƏ  İNKİŞAF  TARİXİ,    

                      ÖYRƏNİLMƏSİNİN   ƏHƏMİYYƏTİ

 

 

 

    

“Məntiq”  elminin  yaranması və  inkişaf   tarixindən. İnsan fərdi, ailəvi və ictimai həyatını tənzimləməsi üçün ağıllı,düşünən və təhlil edən bir varlıq olaraq yaradılmışdır. İnsan yarandığı zamandan istər özündə mövcud olan hallar üzərində, istərsə də ətraf aləmdə baş verən hadisələrlə bağlı düşünmüş, öz ibtidai dərkinə uyğun icmali şəkildə əqli nəticələr əldə etmişdir.Bu işdə  ona  məntiqi düşüncə-məntiqi   təfəkkür  kömək  etmişdir. Buna əsasən, demək olar ki, məntiqin həqiqi tarixi bəşər tarixi ilə eynidir. Yeganə   düşünən   varlıq  olan  insan  çox  əvvəllər  məntiqi  düşünmədən   istifadə   etsə  də  məntiq   qədim   fəlsəfi  elm  kimi   sonralar  yaranmışdır.

Məntiq elminin qanunları kağız üzərində yazılmamışdan əvvəl də insan düşünür, əşyalar və hadisələr arasında müqayisələr aparır, qarşılaşdığı məchulları həll etməyə çalışırdı. Çünki insan yaradılış etibarilə düşünən və fikirləşən  varlıqdır. Amma, demək olar ki, bu elmin şifahi yaradıcısı Yunan filosofları Pifaqor , Sokrat və b. olmuşdur. Hətta onlardan öncə də insanlar məntiqi qanunlardan istifadə edirdilər.    

Məntiq elminin tarixi, təqribən, şifahi olaraq Sokrat və ondan öncəki filosoflarla başlasa da, yazılı olaraq Aristotellə bağlıdır. Yəni onlar zehinlərində bu qanunlara söykənərək fikir yürütsələr də, sonradan bu qanunlar Aristotel vasitəsilə qələmə alınmışdır.  

 

 

 

 

 

                                                         

 

                        

                           ARISTOTEL

                      (e.ə.384-322-ci  illər)

          Aristotel Frakiyanın   Stagiya  şəhərində anadan olmuşdur. O, Platonun  tələbəsi   olmuş, müəlliminin ölümündən   sonra   bir  müddət  Kiçik Asiyada yerləşən Atarne, sonra  isə  Militena şəhərində yaşamışdır.Gənc yaşlarından elmə və fəlsəfəyə böyük maraq göstərmişdir. Aristotel e. ə. 367-ci ildə Afinaya köçmüş, Platonun Akademiyasında fəaliyyət göstərmişdir. E.ə.343-cü  ildə  Makedoniya   kralı  Filippin  dəvəti  ilə  Makedoniyaya 

 

 

köçmüş, onun   sarayında  gənc  şahzadə  Aleksandrın (Makedoniyalı   İskəndərin-red.) müəllimi  olmuşdur.

      E.ə. 335-ci ildə Afinaya qayıtmış, orada  Likeion (yun. Λύκειον) adlanan öz  fəlsəfi məktəbini açmışdır.Onu “Peripatetik” (ərəbcə “məşşai”) məktəb də adlandırırlar.  Yaxınlığında yerləşən yunan tanrısı Likeionlu Apollonun adı  ilə   adlanmışdır. Latınca      “liseum”  (liseum)       kimi         səslənir.     

       Günümüzdə  “liseylər” adlanan məktəblər Aristotelin likeionunun adını daşıyır.Aleksandrın ölümündən sonra Afinada makedoniyalıların tərəfdarla- rını təqib etməyə başlamışdırlar. Ona görə Aristotel e. ə. 322-ci Euboia ada- sında yerləşən Xalkida şəhərinə köçmüş və orada dünyasını dəyişmişdir.

                        “Məntiq”  sözünün   ərəbcə  və   yunanca   mənaları :

“MƏNTİQ”  ərəbcə	“LOQOS”yunanca ( λόγος)
1.düzgün  təfəkkür qaydalarından  bəhs  edən  elm; 2.nitq,dil  3.müsahibə,söhbət  4.ağlabatan,düzgün,düz	Fikir,          söz, zəka,                              qanunauyğunluq

  

         Məntiqin  tədrisinə  fərqli münsibət.  Müxtəlif  dövrlərdə  məntiq   elminin   öyrənilməsinə  fərqli  münasibət olmuşdur.Azərbaycanın da daxiil olduğu     keçmiş   SSRİ-də  məntiqin  tədrisi “Orta  məktəbdə  məntiq  və  psixolo-giyanın  tədrisi  haqqında”  Ümumittifaq  Kommunist   Partiyası Mərkəzi   Komitəsinin  4 dekabr 1946-cı il  qərarı  ilə  əlaqədar  həyata keçirilmişdir. Qərarda  qeyd  edilirdi ki,  1947/48-ci tədris  ilindən  başlaya- raq  orta  məktəb- lərin buraxılış   si- niflərində  məntiq  və psixologiya  dərsləri   tədris   olunsun.

                                                          

     Bu  fənlərin tədrisini  həyata   keçirmək  üçün  kadr  hazırlığı   Ural  və   Azərbaycan  universitetlərinə   həvalə   olundu.

 

 

 

Bu məqsədlə   bu  universitetlərin  filologiya   fakültələrində  məntiq  və   psixologiya  şöbələri  yaradıldı. Tədrisi  həyata  keçirmək  üçün  1947-ci ildə   S.N.Vinoqradovun  “MƏNTİQ   DƏRSLİYİ”(«УЧЕБНИК  ЛОГИ- КИ») nəşr  olundu. Sonrakı  illərdə   bu  dərslik “MƏNTİQ”(«ЛОГИКА»)  adı   altında  1955-ci ilə   kimi   A.F.Kuzminin   həmmüəllifliyi   ilə   təkrar  nəşr  olunmuşdur.1955-ci  ildən  SSRİ–də , eləcə də  Azərbaycanda   mənti- qin   tədrisi   dayandırıldı.         

 

 

     Beləliklə, İosif   Stalin  məntiq   elmini  məktəblərə   qaytardı, Nikita   Xruşşov  isə   bu   fənnin   orta  mək- təblərdə   tədrisini  qadağan   etdi.

     Bu   vacib  fənnin   tədrisi düşünən   cəmiy- yətin, mədəniyyətin   tərkib   hissəsi  olan   məntiqi   mədəniyyətin  formaşdırılması   zəru- rətindən   irəli   gəlir. Məhz  buna   görə  də1947/48-ci tədris  ilindən  başlayaraq, orta  məktəblərin buraxılış   siniflərində məntiq  və psixologiya  dərsləri   tədris   olunmağa   başlandı. Ancaq  İ.Stalinin   ölümündən   dərhal   sonra   tədrisin   çətinliyi, tədris   yükünün   ağırlığı   bəhanəsi   ilə   Məntiq fənninin   tədrisi   dayandırıldı   və   qadağan   edildi. Əslində,  məntiqin   tədrisinin   qadağan   edilməsi   düşüncədən   kənar, manqurt   bir  nəsil   yetişdirmək,  tədrisi   yalnız   əzbərçilik, mexaniki   yaddaş   üzərində    formalaşdırmaq   idi. Birpartiyalı   dövlət   olan   keşmiş  SSRİ-də   azad   düşüncə, müstəqillik   qadağan   idi. İnsanlar   onlar   üçün   müəyyən  edilmiş   çərçivədən  kənara  çıxa   bilməzdilər.Sovet   rəhbərlərinə   belə   düşüncədən  məhrum   cəmiyyət   sərfəli  idi. Azərbaycan   da   Sovetlər  birliyinə   daxil  olduğu üçün   sərbəst   addım   atmağa   ixtiyarı   yox  idi. Ona görə   də   bütün   sovet   respublikalarında   olduğu   kimi   Azərbaycanda   da   1955-ci ildən   məntiqin   tədrisi   dayandırılmışdı.

    Azərbaycan   öz  milli   müstəqilliyini   yenidən   bərpa   etdikdən   sonra   tədrisin  yaddaş   müstəvisindən   təfəkkür   müstəvisinə   keçirilməsi  günün   vacib   məsələsinə   çevrildi. Ali   məktəblərin  bəzi   fakültələrində   məntiq   fənni   tədris   olunmağa   başladı. Bu   sahədə   sanballı   tədqiqatların,  dərslik   və   vəsaitlərin   müəllifi   kimi  məntiqçi  alim   Mahir   İsrafilovun   adı   xüsusi   qeyd   edilməlidir.İxtisasca   riyaziyyatçı  olan  Rauf   İmranoğlunun  orijinal   “MƏNTİQ”  dərsliyi də   çox   dəyərli  mənbə  kimi həm   geniş   oxucu   kütləsi, həm   də   mütəxəssislər   üçün   faydalıdır. Bu  kitab  məntiqə  yeni   baxışı   ilə   seçilir.                                                                          

          

  

 

 

 

 

     

 

 

 

-

 

          Azərbaycanda   2010-cu  ildən   yalnız   xüsusi  istedadlı  şagirdlər  liseylərində  bu  fənn   xüsusi   kurs  kimi tədris  olunur.Azərbaycanda   kurikulumun   tətbiqi  şagirdlərdə məntiqi, tənqidi  təfəkkürün   formalaşdırılmasını   tələb   edir. Məhz   buna   görə də       ümumtəhsil   məktəblərində də   bu   kursun   tədrisi, tədrislə   bağlı  yeni mükəmməl  və  təkmilləşdirilmiş   proqraqmın,  buna   uyğun   olaraq  dərslik,  qiymətləndirmə   vəsaitləri   və s.   hazırlanmasını   gündəmə   gətirir.

 

  Məntiq   elminin   öyrənilməsinin   əhəmiyyəti   haqqında.

 

      «Məntiq-əqli  kamilləşdirən, idrakda  insanı  düzgün yola, həqiqətə  yönəldən, onu  yanılmaqdan  qoruyan  qaydalar  məcmusudur»                        

                                                                                     Əl-Fərabi

       «Məntiq  elə  bir  elm və  sənətdir  ki, onun  vasitəsi  ilə zehnin  məlumdan  məchula  keçməsinin  yolları  aşkar  edilir»            

                                                                          Əbu  Əli  İbn Sina

 

         Məntiq   klassik   bir   elm  kimi  bu   gün də   öz   dəyərini   itirməmişdir. Məntiq  elminin   öyrənilməsinin   insan   təfəkkürünün   inkişafında  və   digər   elmlərin   öyrənilməsində   çox   böyük   əhəmiyyəti   var. Məntiq   elmi   biliklərə, kəşflərə,  dünyanın  dərkinə   açılmış    pəncərədir. Məntiq  elmi insanlara düzgün danışmağı öyrədir,nitq  mədəniyyətinin  tərkib   hissəsi  olan  məntiqi   mədəniyyəti   formalaşdırır. Insanlar nitq prosesində təfəkkürün forma və qanunlarından düzgün istifadə edəcəkləri təqdirdə fikirlərini daha anlaşıqlı şəkildə başqalarına çatdıra bilər, ətraf aləmi daha dolğun və düzgün şəkildə öyrənə bilərlər. Yalnız  məntiqi düşünmək və danışmaqla,   düzgün və ardıcıl şəkildə fikirlərini ifadə etməklə, yəni öz mühakimələrində ziddiyyətlərə yol verməməklə və başqasının səhv fikirlərini aşkar etməklə  yüksək   intellektin   daşıyıcısı  olmaq olar.    Məntiqi   bilik və   bacarıqları   mənimsəməklə  digər   elmləri

 

 

də  mükəmməl öyrənmək,  elmi   kəşflərə  yol   açmaq olar. Təsadüfi   deyildir   ki,  Azərbaycan  ədəbiyyatının  klassikləri,  Şərqin   böyük   alim- ləri  digər   elmləri   mənimsəmək   üçün, ilk   öncə ,  məntiq   elmini   öyrəniblər.

       Məntiq   elminin   əhəmiyyəti   mühakimə   prosesində  fikrin  əlaqə və  münasibətlərinin  ümumbəşəri  forma  və  qanunları  öyrənilməsi   ilə  müəyyən   olunur.İnsanın  əldə   etdiyi  elmi  və  məntiqi   biliklər   həqiqətə   nail olmağın   zəruri  şərtlərindəndir

      Məntiqi   öyrənmək   nəticəsində  təfəkkürün   qanunları-qaydalar   və  məntiqi  üsullarla   tanış oluruq. Bu qanun-qayda  və   üsulları  araşdırmaq  təfəkkür prosesinə  şüurlu  yanaşmağa  imkan  verir ki, nəticədə   təfəkkür   məntiqimiz,  məntiqi   mədəniyyətimiz  yüksəlmiş   olur.

       Məntiqi   öyrənməklə  biz  yalan   və  yanlışı  doğru   və   həqiqətdən   ayırır, yanlış  fikir  və  müddəaları   əsaslı  şəkildə   təkzib (rədd)  edirik.

 

 

 

 

     

 

 

 

 

 

 

          PİFAQOR                       SOKRAT                         PLATON  

    (e.ə 570-e.ə 480)               (e.ə.469-e.ə.399)                (e.ə.428-e.ə.348)      

 

 

Sərbəst   iş üçün   tapşırıqlar(müxtəlif  informasiya  mənbələrindən  istifadə)

   1.Məntiq   elminin   yaranma  və  inkişaf   tarixi   haqqında   təqdimat  hazırlayın .

   2.Məntiq   elminin   öyrənilməsinin   əhəmiyyəti   haqqında  düşüncələrinizi   əsaslandırın(kiçik  esse  yazın).

                                                             

 

      Məntiq-düzgün  ........ün  forma   və  ............larından 

 bəhs   edən fəlsəfi  elmdir.  Məntiq müstəqil  elm  kimi

 e.ə. IV əsrdə qədim ............................da    yaranmışdır.

   Məntiq  elminin  banisi  qədim   yunan   filosofu   .

................ olmuşdur.

 

                                                           

 

 

2. MƏNTİQİN  OBYEKTİ, PREDMETİ, MƏQSƏD VƏ VƏZİFƏLƏRİ           

        Məntiqin  obyekti  və  predmeti.Məntiq   qədim   fəlsəfi   elmdir.Hər  bir   elm  sahəsinin  rol   və   statusu  onun  obyekt-predmet  sahələri   ilə  müəyyənləşir. Məntiqin   də   bir  elm  kimi   obyekti   və   predmeti   var. Elmin  obyekti-fəaliyyətin   müəyyən   sahəsi  olub, tədqiqatin   istiqamətini  müəyyənləşdirir.Hər  bir   elmin  predmeti  isə  onun   tədqiqat   sahəsi-öyrəndiyi   sahədir.

        Məntiqin  obyekti-insan   təfəkkürüdür.Təfəkkür isə   dərketmənin  mən- tiqi   mərhələsi  olub  ətraf  aləmin   cism   və  hadisələrinin   fikrən   beyində   ümumi   şəkildə  inikası, yəni  əks   olunmasıdır.

        Məntiqin  predmeti - düzgün   təfəkkürün   forma və   qanunlarıdır.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

        Məntiqin  məqsədi:1.İdrak   prosesinin   əsası  olan  məntiqi   düşünmək-əqli  nəticə çıxarmaq  qabiliyyətini   formalaşdırmaq;  2.Məntiqi   mədəniyyət   tərbiyə  etməkdir.

        Məntiqin   vəzifələri:1.İnsana  düzgün  düşünməyi,doğrunu  yalandan  ayırmağı,səhvi  düzdən  fərqləndirməyi  öyrədir.2.Düzgün  təfəkkürü   formalaşdırmaqla   elmi   idrakı  inkişaf etdirir  3.Bizi   əhatə edən  hadisələrə  şüurlu   yanaşmağı,düzgün   qiymət   verməyi  öyrətməklə  uyğunluqları   uyğunsuzluqlardan  ayırmağa   imkan   verir.

 Sərbəst   iş  üçün   tapşırıqlar(fənnin  obyekti,predmeti  və  əhəmiyyəti)

        1.Öyrəndiyiniz   fənlərdən   bir  neçəsinin   (ana  dili, riyaziyyat,təsviri  incəsənət  və    s.)  obyekti və  predmetini   müəyyən  edin.

        2.Bir  neçə   fənn  nümunəsində   (riyaziyyat , informatika,ana  dili  və

 və s.)  məntiqi  yanaşmaların  zərurəti  və  əhəmiyyətinin  konkret  misallar  üzərində  nümayiş  etdirin.    

                                        

 

        3.  MƏNTİQİN “QIZIL   FONDU”NA  DAXİL  OLMUŞ 

                                    MƏŞHUR   MƏSƏLƏLƏR

 

 

 

 

  

      Paradoks-məntiqi   səhvlərdən   biri  olub, forma –məntiqi  baxımdan  düzgün  görünən, lakin   elmi  müddəalarla  düzgün  gəlməyən  gözlənilməz, qəribə   və   təəccüblü, ziddiyyətli   hadisələrdir. Paradoks sözün  geniş   mənasında  sağlam   düşüncə və həyat   təcrübəsi ilə  adət edilmiş   gözləntilərin   əksinə   yönəlmiş  olan qeyri-adi , təəccüblü, həlli   çətin   olan  vəziyyət   və   hadisələrdir. Məntiqi   paradoks-elə   qeyri-adi  və  təəccüblü   vəziyyətdir ki, hətta   məntiqi  qanunların  (ziddiyyətsizlik   və   üçüncü   istisna)  gücü   xaricində   olan  iki   ziddiyyətli  hökm  eyni   zamanda  doğru   olub  bir-birindən   törəyir   və   bir-birini   şərtləndirir. Bütün   paradoksların  bir   ümumi-öz-özünə   tətbiq   olunmaq,geniş   yayılmaq və  ya  ümumiləşdirilmək   xassəsi  vardır. Paradokslar  həllolunmaz   vəziyyətlər  olub  fikrin  dalana dirənməyidir. Məntiqdə   tarix boyu   paradoksların  müxtəlif   həlli  yolları   təklif   olunsa da bu  günə  qədər  heç bir  paradoks  sona  qədər  həll olunmamışdır.

        1.Paradoks - yunanca  paradoxos  sözündən   olub “gözlənilməz”, ”qəribə”  mənalarını   verir.

        2.Sofizm - yunanca  sophisma  sözündən olub” uydurma”, ”yalan”, ”biclik” deməkdir.

         3.Apriori-yunanca  aporia  “çıxılmaz  vəziyyət”, “ağlabatmazlıq”  deməkdir.

             Sofizm   də   məntiqi   səhvlərdən   biri   olub mühakimə   prosesində  qəsdən   və  ya  şüurlu   surətdə  kiməsə   əlverişli   şərait  yaratmaq   məqsədilə  bilərəkdən   buraxılan  səhvlərdir.

             Paradoksdan   fərqli  olaraq   sofizmlər   qəsdən,  məqsədli   şəkildə   buraxılmış   səhvlər   olduğu   üçün bu   səhvləri   aşkar  və  ifşa   edib   aradan   qaldırmaq  olar.

    Paradoksların   bir   növü   də   apriori   adlanır. Apriorilər   elə   ziddiyyətli  əhvalatlardır ki, buradakı   görüntülərlə düşüncələr  ziddiyyət  təş- kil   edir. Məşhur   apriorilər,  əsasən,   Eley  mək- təbinin   nümayəndəsi   Zenonun  adı  ilə  bağlıdır. Zenon   təsdiq  edirdi ki,hər   yerdə    müşahidə edilən hərəkət   təfəkkür   təhlilinin    predmeti   ola   bilməz.                                   

 

 

                                                                                                    ZENON           

                                                                                              (e.ə.490-e.ə.425)                                       

   

        Hərəkəti  görmək   olar, düşünmək  yox. “Axilles   və tısbağa”, “Ox“, “Dixatomiya” kimi  məşhur   apriorilər   Zenonun   adı  ilə   bağlıdır.                                                          

“Axilles və tısbağa” paradoksu bizim eradan əvvəl V əsrdə qədim yunan filosofu Eleyli Zenon tərəfindən yaradılmış aporiyalardan (məntiqi cəhətdən doğru, lakin ziddiyətli ideya) biridir. Paradoksun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, əfsanəvi qəhrəman Axilles tısbağa ilə qaçış yarışına çıxmaq qərarına gəlir. Məlumdur ki, tısbağalar ləng olmaqları ilə məşhurdur və buna görə də Axilles öz rəqibinə 500 m. güzəştə gedir.  

Tısbağa 500 m. məsafəni qət etdikdən sonra Axil- les 10 qat artıq sürətlə yarışa başlayır. Daha doğrusu, tısbağa 50 m. məsafə qət etməyə nail olduqda, Axilles güzəştə getdiyi 500 m. geridə qoymuş olur.Daha sonradan məşhur qəhrəman 50 metr də qaçmış olduğu halda, tısbağa 5 m. irəli getmiş olur.

Kənardan mənzərə elə təsir bağışlayır ki, Axilles indicə rəqibini geridə qoyacaq. Lakin tısbağa hələ də öndədir və Axilles 5 m. qaçdığı zaman o yarım metr irəliləmiş olur və bu, belə davam edir. Onlar arasındakı məsafə sonsuz olaraq qısalır. Lakin ideyaya əsasən heç vaxt onu geridə qoya bilmir. Ləng tısbağa az fərqlə də olsa daim irəlidədir. Bu  aprioridə   göstərilir ki, iti  gedən  Axilles  özündən  xeyli  qabaqda gedən   tısbağaya  heç vaxt  çata   bilməz,çünki   tısbağanın  olduğu   nöqtəyə   çatdıqda  tısbağa   başqa   nöqtəyə   çatacaqdır və   bu  sonsuzluğa   qədər  davam edəcəyindən   Axilles   tısbağaya   heç vaxt  çatmayacaqdır.Aristotel   bu   aprioriyə   belə   cavab   vermişdir   ki, Axilles  nəinki   tısbağaya   çatar, hətta   onu   ötə də   bilər. Əgər Axilles bir qədər sürətlə hərəkət etsə, o istənilən halda tısbağanı geridə qoyacaq. Lakin Zenon ilk növbədə öz düşüncələri ilə ideallaşdırılmış bəzi riyazi anlayışların real hərəkətdə düzgün tətbiq edilmədiyini göstərmək istəyirdi.

 

Sərbəst   iş  üçün   tapşırıqlar (ziddiyyətlərin araşdırılması,inşa-esselərin  yazılması)

1.Gündəlik   həyatınızda, təbiətdə   müşahidə   etdiyiniz  paradoksal   və   ziddiyyətli   hadisələrə   dair   nümunələr   toplayın,  fikrinizi  əsaslandırın.

2.”Ziddiyyətlər   haqqında   fikir  və   mülahizələrim”  mövzusunda   kiçik   esse  yazın.

3.İnternetdən   istifadə   etməklə   “Məntiqin  məşhur   məsələləri”  mövzusunda  slaydlardan   ibarət   elektron   təqdimat   hazırlayın.

 

 

 

 

 

 

 

 1.Məntiqi   səhvlərdən   biri  olub,forma –məntiqi 

baxımdan  düzgün görünən, lakin   elmi  müddəalarla 

düzgün  gəlməyən  gözlənilməz,qəribə   və   təəccüblü,

 ziddiyyətli   hadisələr.................................adlanır.

 2.  ..........................lər   elə   ziddiyyətli  əhvalatlardır ki,

   buradakı  görüntülərlə düşüncələr  ziddiyyət təşkil   edir.

 3. Məşhur  apriorilər, əsasən, Eley  məktəbinin   nümayən

      dəsi................ adı  ilə  bağlıdır.  ..

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4.Məntiqi anlayış və tərif   

5.Anlayışların verilməsinin bəzi vasitələri

6.Məntiqi  mülahizələr, doğru və yanlış  hökmlər

7.Eynigüclü   mülahizələr

   

                                                  

 

      4.MƏNTİQİ  ANLAYIŞ   VƏ   TƏRİF

      Anlayış-düzgün   təfəkkürün   ilkin   formasıdır.İnsan   ətraf   aləm və  hadisələri, ilk   öncə,  anlayışlar  şəklində   dərk   edir.”Anlayış”  sözü   məntiqdə   eyni   mənanı   verən   ərəb   mənşəli  “məfhum”  sözü  ilə  də   ifadə  olunur.

 

 

 

 

 

 

 

 

n  Ələmət-əşyaları bir-birinə  bənzədən  və ya  ayıran  xüsusiyyətlərdir.

n  Xüsusiyyət-predmetin  fərdi, daimi  göstəricisidir.

 

 

 

 

 

 

MÜHÜM  ƏLAMƏT-predmetin  elə  fərqləndirici  əlamətidir  ki, bu  əlaməti  itirdikdə bu  predmet  əvvəlki  mahiyyətini  itirərək digər  predmetə   çevrilir.

      Məsələn: kvadratı səciyyələndirən  üç mühüm   əlamət  var; dördbucaqlılıq,düzbucaqlılıq,bərabərtərəflilik.Əgər  həndəsi  fiqurda bu  əlamətlərdən biri  olmazsa, onu  kvadrat   adlandırmaq  olmaz.

QEYRİ-MÜHÜM  ƏLAMƏT- predmeti səciyyələndirməyən, onun  mahiyyətini  dəyişməyən  əlamətdir.

      Məsələn: insanın  gözünün,dərisinin  rəngi, yaşı   onu  unsan  kimi  səciyyələndirməyə mane olmur.

     Anlayış   nominativ(adlandırma)   xarakter   daşıdığı üçün   yalnız    söz 

 və   söz  birləşməsi   kimi   dil   vahidləri  ilə  ifadə  oluna   bilər.

      Məsələn: a)  sözlərlə:telefon, insan,  ada,terror,  müharibə  və  s.

         b)söz   birləşmələri  ilə:məktəb  direktoru,elektrik   haqili,

            qaz  sayğacı və s/

Hər  bir  anlayış  bir-biri  ilə  əlaqəli  iki  mühüm  cəhətə  malikdir; məzmun  və həcm.Məzmun   anlayışın   mahiyyətini  ifadə edir  və   ona  verilən  təriflə  ortaya çıxır.Anlayışlar   ardıcıl   olaraq   həyata   keçiriılən  5  məntiqi   əməliyyat   nəticəsində   əmələ   gəlir .  Bu  əməliyyatlar   aşağıdakılardır: müqayisə təhlil,tərkib, mücərrədləşdirmə  və  ümumiləşdirmə.

Anlayışların   verilməsinin   iki   üsulu   var :  təriflər   və   tərifə  bənzər  üsullar.

 

 

 

 

 5.  ANLAYIŞLARIN   VERİLMƏSİNİN  BƏZİ   VASİTƏLƏRİ

           Anlayışların  verilməsinin   əsas   vasitəsi  tərifdir. Ancaq  bəzən  məfhumlara  tərif  vermək  mümkün  olmur. Bu  zaman  anlayışların  verilməsində  bəzi vasitələrdən  istifadə  olunur ki,  bunlara  da  tərifə   bənzər  üsullar  deyilir.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

n  NÜMAYİŞ-(göstərmə)predmetlə  bilavasitə  tanışlıqdır.Bu  proses   predmetlə   birbaşa   təmasla   hə- yata   keşirilir,  yəni   tərif   verə bilmədiyimiz   predmet  nümayiş,  göstərmə  yolu  ilə   tədim   edi- lir.Bu   üsuldan  xarici   dilin   öyrənilməsində,eləcə də  ana  dilində  mənası   anlaşılmayan   sözlərin   izahında   istifadə olunur.Bu  üsulda   ya   predmet, ya da  onun  təsviri   olan   şəkillər  

nümayiş  etdirilir.                                Məsələn:.Papaya   meyvəsi

n  TƏSVİR-predmetin  zahiri əlamətlərinin  sözlə ,işarə  ilə ifadəsidir.Bu   üsul  predmetin   oxşar   predmetlərdən   ciddi   fərqlənməyən   xarici  cizgilərinin (əlamətlərinin)   sadalanmasıdır.Təsvir   üsulu insanın   yaradıcı   və   bərpaedici   təsəvvürləri əsasında ona    predmetin   əyani-hissi obrazını   canlandırmağa   imkan   verir.Təsvir   özündə   həm   mühüm,  həm  də   mühüm   olmayan   əlamətləri   birləşdirə   bilər.Təsvir   üsulundan   bədii ədəbiyyatın   müxtəlif   janrlarında   geniş   istifadə   olunur.

           Məsələn:  “O,gənc, gözəl, girdəsifət  bir  qız   idi...”(C.Cabbarlı      

          “Firuzə”  hekayəsindən,)  “O,ortaboylu,bir   qədər dolubədənli,siması      

          nurlu   bir   şəxs   idi”-Məhəmməd Peyğəmbərin   zahiri   təsviri  və  s.   

 

            

 

 

 

n  SƏCİYYƏLƏNDİRMƏ-məfhumun  müstəsna xüsusiyyətlərinin sadalanmasıdır. Bu  üsul  insanın, hadisənin,predmetin  təsvirdəki  kimi   zahiri   görünüşünü   deyil,bir sıra   daxili   mühüm   əlamətlərini  sadalamağa   imkan  verir.   

           Məsələn:”2 ədədi  cüt   olan  yeganə   sadə   ədəddir,””Aristotel-    

               qədim   dövrün ən  böyük   mütəfəkkiridir” və s.

 

n  MÜQAYİSƏ-(bənzətmə) yeni  anlayışı  tanış olan  digər  anlayışın  xüsusiyyətləri  ilə izah etmək,  predmet   və   hadisələrin  oxşar   və   fərqli   cəhətlərinin   göstərilməsidir.Müqayisə  gerçəkliyin    həm  elmi,  hə də   bədii  idrak   səviyyəsini  ifadə   edir.Elmdə  müqayisə  qarşılaşdırılan   predmetlərin   oxşar   və   fərqli   cəhətlərini   aşkara   çıxarmağa   imkan   verən   təfəkkür   prosesidir.

n  Məsələn:”Böyrəklər-lobyaya   bənzəyən   böyük   olmayan  cüt   orqanlardır”,

 

 “Noxud   çiçəyi  oturmuş   kiçik   kəpənəyi   xatırladır.”  və s.

                   

 

 

 Gerçəkliyin   bədii  əksində   isə   müqayisə iki    predmetin ümumi  oxşar   cəhətlərinin  aydın   formada   obrazlı  ifadəsinə   imkan  yaradır.Bədii  müqayisədə   çox vaxt necə”, ”kimi”, ”sanki”,  ”guya ki”  və  s. kimi   sözlərdən   istifadə   olunur. Məsələn:“Sanki   bir   pəridir;pəri  yox,  bir  ay,

                 Qəhrəman   bir   qızdır-başda   kəlağay”....

 

FƏRQLƏNDİRMƏ - tanış  olmayan anlayışı tanış olan  digər  anlayışla  fərqləndirməklə  şərh etməkdir.Bəzən  tərif verilən  məfhumun   xarakterik cəhəti cism və  hadisədə  hər   hansı  bir əlamətin   olmaması ilə  müəyyən- ləşir.Bu olmayan  cəhəti göstərməklə  tərif   verilən məfhumu  ona oxşar   digər   cisimlərdən  fərqləndiririk.Deməli, fərqləndirmə öyrəndiyimiz  cism  və  hadisələri  başqalarından  ayırmaq   və   onlar   arasındakı    fərqləndirici  cəhətləri  öyrənmək   yolu  ilə  əldə   edilən   bilikdir.   Məsələn: ”Etibarı   olmayan  dost  düşməndən də  betərdir”.        “Süddənyanıq   quzudan  qoç  olmaz”. “Sonu  “0”la  qurtarmayan  cüt   ədədlər   ikiyə   bölünmür.”

 

 

 

 

 

 

 Sərbəst   iş  üçün   tapşırıqlar(tərifə  bənzər üsullarla   iş)

  1.”Tərifə   bənzər   üsullar” mövzusunda   yazılı   təqdimat   hazırlayın.

  2.”Ədəbiyyat”  dərsliyindən    səciyyələndirməyə   aid   nümunələr  seçib dəftərinizə   yazın.

  3. İnternetdən   istifadə   etməklə   tanımadığınız   qəribə   meyvə,  bitki və  ya heyvanlar   haqqında    elektron   təqdimat    hazırlayın, nümayiş, təsvir və     müqayisə  üsullarından   istifadə   etməklə   slaydları   səsləndirin.

 

                                               

 

..................................-predmet  və   hadisələrin   mü

hüm və  fərqləndirici   əlamətlərini  ifadə edən   təfək

kür (fikir) formasıdır.  ......................-anlayışın   məz

mununu  açan intellektual-nitqi   əməliyyatdır.  ...............-əşyaları  

bir-birinə  bənzədən  və ya  ayıran  xüsusiyyətlərdir.

........................ - predmetin  fərdi, daimi  göstəricisidir.

məfhumlara  tərif  vermək  mümkün  olmadıqda   

anlayışların  verilməsində  istifadə  edilən  digər  vasitə-

lərə .................................................    deyilir.

 

                       Özünü   yoxla :

1.Verilmiş   məfhumlara   tərif   ver: məntiq, dil, nitq,kvadrat,

       söz  birləşməsi, tərif, isim

 

2.Düşün :  “mürəkkəb   söz”   və   “söz   birləşməsi” anlayışlarının 

  oxşar  cəhətləri   hansılardır ?

 

3.Eyni   anlayışı  ifadə  edən  söz  və  söz  birləşmələrinin  altından  xətt  çəkin :

   a) kvadrat, romb, bərabərtərəfli   düzbucaqlı   b) göz, ayna, görmə  orqanı

 c)maneəsiz   tələffüz  olunan  danışıq   səsi,heca,sait,  samit   

 

4.Təriflərə   uyğun   olaraq   məfhumları   müəyyənləşdirin :

     1.Vurma   nəticəsində   alınan   ədədə  ....................... deyilir.

     2.Bütün   tərəfləri  və  qarşı  bucaqları  bərabər  olan   müstəvi   fiqur     

        ...............  adlanır.

 

 

 

 

 

6. MƏNTİQİ MÜLAHİZƏLƏR,DOĞRU VƏ  YANLIŞ HÖKMLƏR

 

 

 

 

 

 

 

  

 

 

           Ətraf   aləmin  predmet  və   hadisələrinin   məntiqi   dərkinin   ikinci   mərhələsi  məntiqi   mülahizə  və  ya   hökm  adlanır.İnsan   fəaliyyət   prosesində  gerçək   aləmi   dərk   edir,predmet  və   hadisələr, onların  arasındakı  əlaqə   və  münasibətləri  aşkara   çıxarır   ki,  bu   dərk   olunmuş əlaqə və   münasibətlər   təfəkkürdə  anlayışların  əlaqəsini   özündə   əks  ifadə   edən   hökm   formasında    əks   olunur.

 

 

 

 

 

 

 

 

Hökmləri    anlayışlardan(məfhumlardan )  bir   sıra   xüsusiyyətləri   ilə   fərqlənir :

      1.İstənilən   hökm    bir-biri  ilə   əlaqədar  olan   məfhumlardan   ibarət   olur.

     2.İstənilən   hökm   cümlə   formasında   ifadə olunur.Hökmlər ,əsasən,  nəqli   cümlə  ilə   ifadə   olunur.

     3.İstənilən   hökm   həqiqi  və  yalan   ola   bilər

     4.Hökmlər    quruluşca   sadə   və   mürəkkəb   ola   bilər.

   Hökmlər    kəmiyyətcə   fərdi, xüsusi   və    ümumi,  keyfiyyətcə   isə   iqrari  və  inkari   olur.

 

Hökmün  məntiqi  strukturuna   aşağıdakılar    daxildir :

n SUBYEKT-hökmün  predmetini  ifadə edən anlayış.

n PREDİKAT-predmetin əlamətı,xassəsi və s. ifadə  edən  anlayış.

n BAĞLAYICI-subyekt ilə  predikat arasında əlaqə və müna- sibətləri iqrar və ya inkar edən  sonluqlar.(-dır⁴;  deyil)

n KVANTOR  SÖZLƏR-subyekti və ya onun hissəsini  ifadə  edir.(“bütün”,”hər bir”,”bəzi”,”bir çox” və s.)

                                     

 

 

Hökmlərin   quruluşca     növləri :

Hökmlər    quruluşca   2   cür   olur:  sadə   və   mürəkkəb

Subyekt   və   predikat   hökmün    terminləri    adlanır.

n Sadə  hökmlər  terminlərdən(S və P) ibarət olur.

n Mürəkkəb  hökmlər  isə  sadə  hökmlərdən ibarət  olur.

          Gerçəkliyə   münasibətinə    görə   hökmlərin   növləri :

*HƏQİQİ(doğru)  HÖKMLƏR-gerçəkliyi  olduğu kimi  əks  etdirən   hökmlər. 

      Məsələn:  Bütün   ağaclar   bitkidir.Xəzər  dənizi  dünyada  ən  böyük  göldür.

*YALAN   HÖKMLƏR-gerçəkliyi  təhrif  edən(olduğu   kimi  əks  etdirməyən)   hökmlər.

      Məsələn :Bütün   canlılar   insandır.Bütün  milçəklər  quşdur.

Qeyd:Bəzən   “yalan”   əvəzinə   “yanlış”  sözü   işlənir   ki,  bu da   düzgün   deyil.Çünki  “yalan”  həqiqəti   bilərəkdən   təhrif   etmək, “yanlış”  isə  biliksizliklə   bağlı   səhvin  buraxılması   nəticəsində   ifadə   olunan   hökm.

               Hökmlər   üzərində   aparılan   əməliyyatlar:

      Hökmlərin  məzmununun   aşkara   çıxarılmasında   onun   formalarının  dəyişdirilməsindən   tez-tez   istifadə  olunur ki, bunlar da  hökmlər  üzərində aparılan  məntiqi   əməliyyat   adlanır.Bu   əməliyyatların   məqsədi   hökmlərdə  ifadə   olunan   anlayışların  məntiqi   əlaqəsini  aşkara  çıxarmaqdır.Bu  əməliyyatlar   aşağıdakılardır :

 

 

 

 

 

 

 

 

Dəyişilmə-subyekt  və   predikat  arasındakı   həcm  əlaqəsini   aydınlaşdıran   hökmün   terminlərinin qarşılıqlı   surətdə  yerdəyişmə   əməliyyatıdır.     Məsələn.:İnsan   düşünən   varlıqdır.Düşünən  varlıq  insandır.

 

Çevrilmə-hökmün   kəmiyyət   xarakterini   dəyişmədən  bağlayıcı   vasitəsi   ilə   keyfiyyətin  dəyişilməsi   əməliyyatıdır.

Məsələn:Bütün   insanlar   təfəkkürlüdür.  Heç bir   insan   təfəkkürsüz   deyil.

 

Qarşılaşdırma-əvvəlki   əməliyyatların  birləşməsindən  törəyən  əməliyyat  olub həm   subyektə,həm  də   predikata   görə hökmlərin   qarşılaşdırılması  şəklində  ifadə  olunur.

 Məsələlən: İnsan   düşünən   varlıqdır.Düşünən  varlıq  insandır(dəyişilmə).Heç bir düşünən  varlıq  qeyri-insan   deyil.(çevrilmə)

 

 

       7.EYNİGÜCLÜ    MÜLAHİZƏLƏR  

 

 

 

 

 

 

 

n  Eynigüclülük-ekvivalentlik,eynimənalılıq, eyniyyət  deməkdir.

n  Eynigüclü  mülahizələr  müxtəlif  formada ifadə olunmuş eynimənalı  hökmlərdir.

n  Eynigüclü  mülahizələr  həm  riyazi  dildə, həm  də  təbii  dildə  ifadə  oluna  bilər.

n  Məsələn:

              a)8<19  və ya 19>8

              b)”Mən  səndən  böyüyəm” və ya

                “Sən məndən  kiçiksən”

n  Riyazi  işarələrdə  eyniliyin  işarəsi belədir:   <=>

n  Bu  işarənin  sol  və  sağındakı  ox işarələri götürüldükdə   =  işarəsi  alınır ki, bu da iki  ədədi  ifadənin  ədədi  qiymətinin  bərabərliyini  göstərir.Məsələn:8•2+2=28-10=18

 

 

 

 

 

 

            

Sərbəst   iş  üçün   tapşırıqlar(eynigüclü   mülahizələr üzrə  iş )

          Verilmiş   hökmlərdən  eynigüclü   hökmlər   qurun:

           1.İsim varlığın  adını  bildirən   əsas nitq  hissəsidir.

           2.Vurma   nəticəsində   alınan   ədədə   hasil   deyilir.

           2.Bölünmə   əlamətlərinə  dair(riyaziyyatda)   hökmlər   qurun,    

             onları   tərif  şəklində   müxtəlif   variantlarda   ifadə   etməklə 

              eynigüclü   mülahizələr   yaradın.

 

                  

        1.Eynigüclü   mülahizələr   iki   hökmdən   ibarət   olur.Düşünün : 

           belə   hökmlər   quruluşca  necə   hökmlərdir ?

         2.Hökmlərin   məntiqi   strukturuna   hansı   anlayışın   daxil  olması      

             həmişə    mütləq   deyil ?

                                                                 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8.Fərdi,ümumi və  xüsusi  hökmlər  

9. Ümumi  iqrari  və  xüsusi  iqrari  hökmlər

10.Mülahizələrin  inkarı.Ümumi  inkari  və xüsusi  inkari   hökmlər

 11.Üçüncü   halın  istisnasi   qanunu

 12.Mövcudluq   barədə   hökmlər  və  onların     inkarı  

      

 

                                                 

 

 

 

 

 

       8.FƏRDİ,ÜMUMİ  VƏ  XÜSUSİ  HÖKMLƏR   

 

 

 

 

 

 

 

          Hər  bir  hökm   subyektin   həcmi   və   predikatın   keyfiyyətinə

 görə   fərqlənir. Subyektin  həcminə  görə   hökmlər   üç   qrupa   bölünür :

 

 

 

  •Fərdi   hökm-subyektinin   həsminə  yalnız   bir  predmetin  daxil  edildiyi  hökmdür.Belə  hökmlərdə   kvantor  söz  işlənmir.Məsələn : Bakı   şəhəri   Azərbaycanın paytaxtıdır.Dil  ünsiyyət  prosesi   deyil.

Fərdi   hökmün  sxemi  belədir:  “Bu   S-P-dir”  və ya  “Bu   S-P-deyil”

     Xüsusi   hökm-subyektinin   həcminə  ümumi, mühüm  əlamətlərə  malik olan  predmetlərin  müəyyən   hissəsinin  daxil  edildiyi   hökmdür.Belə   hökmlər   “bəzi”,”bir  çox”  və s.   kvantor   sözləri  ilə   işlənir.Məsələn : Bəzi  insanlar   idmançıdır.Bəzi   cingiltili  samitlər   kar  qarşılıqlı   deyil.

Xüsusi  hökmün  sxemi  belədir:  “Bəzi   S-lər  P-dir”  və ya  “Bir çox   S-lər P-deyil”

   Ümumi  hökm- subyektinin   həcminə  ümumi, mühüm  əlamətlərə  malik olan  bütün   predmetlərin    daxil  edildiyi   hökmdür. Belə   hökmlər   “bütün”,”heç  bir”  və s.   kvantor   sözləri  ilə   işlənir.Məsələn : Bütün  insanlar  şüurludurHeç   bir   samit   səsin  tələffüzü  maneəsiz deyil. Rəqəmlərinin  sayı  3-ə  bölünən  ədədlər  özləri də   3-ə    qalıqsız   bölünürlər.

Ümumi  hökmün  sxemi  belədir:  “Bütün   S-lər  P-dir”  və ya  “Heç  bir   S  P-deyil”

      Məntiqi   mülahizələrin, hökmlərin  həqiqətə   uyğunluğu  barədə  fikir  ifadə  edərkən  “düzdür”, “düz  deyil” və ya  “yalandır”  ifadələrinin   əvəzinə ,uyğun  olaraq,”doğrudur”  və   “yanlışdır”  ifadələri   işlədilir. “Yanlış”   və   “yalan”  ifadələri   yaxın   mənalı   olsalar   da  onlar   fərqli   anlayışlardır.Belə   ki, “yanlış”  biliyin   yetərincə   olmaması  ilə   bağlı   səhvdir, “yalan”   isə  bilərəkdən  həqiqəti   təhrif   edən   fikrin   uydurulma-sıdır.İnsan   yanlışa   görə   tənbeh   olunur, yalana    görə isə    cəzalandırılırdı.

 

 

 

 

 

Sərbəst   iş  üçün   tapşırıqlar(kəmiyyətə   görə   hökmlərin    fərqləndirilməsi)

      1.”Hökmlərin   kəmiyyətə   görə   bölgüsü”   mövzusunda  yazılı   təqdimat      hazırlayın.

      2.Fərdi   hökmlərə    aid   5   nümunə   yazın,  fikrinizi   əsaslandırın.

      3.Kvantor   sözləri   dəyişməklə    ümumi    hökmləri   xüsusi   hökmlərə      

        çevirin.  1)Bütün   şagirdlər  əlaçıdır.

  2)Hər  cür   tərif   hökm   formasında  ifadə   olunur.

 

 

 

.

 

         Subyektinin   həsminə  yalnız   bir  predmetin

 daxil   edildiyi  hökm ...........     .........................

     ...........  ............-subyektinin   həcminə  ümumi,

 mühüm  əlamətlərə  malik olan  predmetlərin müəy-

yən   hissəsinin  daxil  edildiyi   hökmdür.

      ...................    ..............- subyektinin   həcminə 

ümumi,  mühüm əlamətlərə  malik olan  bütün   pred-

metlərin  daxil  olduğu   hökm  nəzərdə  tutulur.

   

Özünü   yoxla :

 

 1.Hökmün    kəmiyyəti    dedikdə   nə   başa   düşülür ?

 2.Xüsusi    hökmlər   hansı   kvantorlarla    ifadə   olunur?

 3.Ümumi    hökmlərin    ifadəsində    hansı   kvantor   sözlərdən  istifadə  olunur?

 4.Subyekti   bir   predmetdən   ibarət   olan   hökmlər   hansı   kvantor   sözlə    ifadə   oluna    bilər ?

       Test

1.Ümuni   hökmləri   seçin:

1.İnsanlar   düşünən   varlıqlardır.  2. Bütün   ağaclar   bitkidir.3.Gəncə  Azərbaycanın   qədim   paytaxtıdır. 4.Heç bir  insan   təhlükədən  sığortalanmayıb. 5.Bəzi   uşaqlar   çox   istedadlıdırlar.6.Bir   çox   meyvələr dərman  xassəlidir.

              A)1,2,3     B)2,3,4     C)1,2,4    D)4,5,6      E)1,4,6

 

 

 

 

   9.ÜMUMİ  İQRARİ  VƏ  XÜSUSİ  İQRARİ  HÖKMLƏR

 

 

 

 

 

 

    

         

 

Hökmlər  kəmiyyətcə   olduğu  kimi   keyfiyyətcə  də   bir-birindən  fərqlənirlər.

       Hökmlərin   keyfiyyət   göstəricisi  onların  iqrar  və   inkarlığıdır.                                                              

       İqrarilik  təsdiq   deməkdir.Yəni   iqrari  hökmlərdə  cismdə  hər  hansı  bir  əlamətin, xassənin   olması   ifadə  olunur.

        Məsələn.:Bütün  ağaclar  bitkidir.Hər  bir  bakteriya   canlı   orqanizmdir.Bəzi  bitkilər  ağacdır. və  s.

 İqrari   hökmlər   iki  cür   olur :

              1.Ümumi   iqrari   hökmlər.   

              2.Xüsusi   iqrari   hökmlər

 

       Ümumi   iqrari   hökmlər.Ümumi  iqrari   hökmlər   subyekti   ümumi, predikatı  təsdiqdə   olan   hökmlərdir.Belə   hökmlərin subyekti,əsasən, ümumilik kvantorları   ilə   ifadə   olunur,  predikatı isə   iqrarlıq  ifadə  edən  məntiqi  bağlayıcılarla   işlənir.

      Məsələn:  a)Hamının   təhsil  almaq   hüququ   var.b)Bütün  üçbucaqların   daxili   bucaqlarının   cəmi  180º -dir.c)Hər  bir   kitab  bilik  və   məlumat   mənbəyidir.

      Ümumi  iqrari hökmlərin  stukturu:

   Bütün  S-lər  P-dir.Hər  bir  S  P-dir.

 

          Xüsusi   iqrari   hökmlər.Xüsusi  iqrari   hökmlər   subyekti   xüsusi, predikatı  təsdiqdə   olan   hökmlərdir.Belə   hökmlərin   subyekti,əsasən, xüsusilik kvantorları   ilə   ifadə   olunur,  predikatı isə   iqrarlıq  ifadə  edən  məntiqi  bağlayıcılarla   işlənir.

        Məsələn:a)Bəzi   şagirdər   idmançıdırlar. b)Bir   çox   şəhərlər  qədim   tarixə   malikdir.c)Bəzi  uşaqlar  istedadlıdır- lar.d)sonu  “0”  və  ya “5”  ilə  qurtaran   natural   ədədlər   5-ə tam   bölünürlər.  

      Xüsusi iqrari   hökmlərin  stukturu:

       Bəzi S-lər  P-dir.Bir çox  S-lər  P-dir.

 

 

           

 

 

 

 

 

      

 

Sərbəst   iş  üçün   tapşırıqlar( iqrari   hökmlər   üzrə   iş   )

 

             1.Ümumi   iqrari   hökmlərə   aid   5   nümunə   yazın,  kəmiyyət  

         və   keyfiyyət    göstəricilərini   izah   edin.

           

             2. Xüsusi   iqrari   hökmlərə   aid   5   nümunə   yazın,  kəmiyyət 

         və   keyfiyyət    göstəricilərini   izah   edin.

            

             3.Ümumi    iqrari   hökmləri   xüsusi   iqrari    hökmlərə    çevirin, 

              həqiqiliyə    münasibətini    müəyyənləşdirin.

                a)Bütün   insanlar   şüurludur.   b)Hər   bir   heyvan  otyeyəndir.

 

                                                  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

10.MÜLAHİZƏLƏRİN   İNKARI,ÜMUMİ    İNKARİ  VƏ  XÜSUSİ    

                                         İNKARİ   HÖKMLƏR   

 

 

 

 

            Hökmlərin   keyfiyyət   göstəricilərindən  biri  də inkarlıqdır. İnkarlıq  iqrarlığın   əksi   olub  hökmlərdə  cismdə  hər  hansı  bir  əlamətin, xassənin  olmadığını  ifadə   edir.”İnkar   etmək” anlayışı  təkzib    etmək, qarşı  çıxmaq,əleyhinə olmaq,  yalanlamaq  kimi    sözlərlə   oxşar   mənaları   ifadə   edir.Məsələn:   

             a)Heç   bir  insan   şüursuz   deyil. b)Bəzi   şagirdlər  əlaçı   deyil.

                    

 

 

 

                    

                            İnkari  hökmlər də  iki  cür   olur :

                    1.Ümumi  inkari   hökmlər.       2.Xüsusi inkari   hökmlər

             Ümumi  inkari  hökmlər.Ümumi  inkari   hökmlər   subyekti   ümumi,predikatı  inkarda   olan  hökmlərdir.Belə   hökmlərin   subyekti, əsasən,ümumilik kvantorları   ilə   ifadə   olunur,  predikatı isə   inkarlıq

 ifadə  edən  məntiqi  bağlayıcılarla   işlənir.Məsələn:a)Heç   bir  nida  və  əmr   cümləsi   hökm  deyil.b)Bütün  planetlər   ulduz   deyil.c)Bütün  düzbucaqlılar  kvadrat  deyil.

       Ümumi  inkari   hökmlərin  stukturu : Heç  bir  S  P-deyil.

                                                                    Bütün  S-lər     P-deyil.

             Xüsusi  inkari hökmlər.Xüsusi  inkari  hökmlər  subyekti   xüsusi, predikatı  inkarda   olan   hökmlərdir.Belə   hökmlərin   subyekti,əsasən, xüsusilik kvantorları  ilə  ifadə   olunur,  predikatı isə   inkarlıq  ifadə  edən  məntiqi  bağlayıcılarla   işlənir.Məsələn: a)Bəzi   heyvanlar   otyeyən   deyil. B)Bəzi  göbələklər     yeməli   deyil.  

           Xüsusi inkari   hökmlərin  stukturu : Bəzi  S-lər  P-deyil.

                                                                      Bir  çox  S-lər  P deyil.

          Qeyd: Hökmlərin  kəmiyyət  və   keyfiyyətə   görə   birgə   bölgüsündə  fərdi  hökmlər   ümumi   hökmlərə   aid   edilir,çünki   bu   hökmlərdə söhbət  hökmün   subyektində düşünülən  bütün  predmetlərdən  gedir.  

           Hökmlərin  kəmiyyət   və   keyfiyyətə   görə  birgə  bölgüsü.Hər bir hökm  müəyyət   kəmiyyət  və   keyfiyyət  göstəricisi  ilə   səciyyələndirilir. Buna görə  də   məntiqdə  hökmlərin   kəmiyyət   və   keyfiyyətcə   birgə   bölgüsü   qəbul   edilmişdir. Bu   bölgüyə   görə  hökmlərin  4   tipi   müəyyən   edilmişdir.

            

             

 

              A-ümumi   iqrari   hökmlər.Strukturu:Bütün  S-lər   P-dir.

              İ-xüsusi   iqrari   hökmlər. Strukturu:  Bəzi   S-lər   P-dir.

                  İqrari   hökmlərin  şərti   işarələri  A  və   İ  hərfləri  “iqrar  edirəm” mənasını verən   latın   sözü  “affirmo”nun  ilk   iki   saitinin   adından   götürülüb.

              E-ümumi   inkari   hökmlər.Strukturu:Heç  bir  S   P   deyil.

              O-xüsusi   inkari   hökmlər. Strukturu:  Bəzi   S-lər   P deyil.

               İnkari   hökmlərin  şərti   işarələri də E  və   O  hərfləri  “inkar  edirəm” mənasını verən   latın   sözü  “ neqo”nun   iki   saitinin   adından   götürülüb.

      ¬ inkarlığın  simvolu

 

Sərbəst   iş  üçün   tapşırıqlar( inkari   hökmlər   üzrə   iş   )

           1.Bir-birinin   fikirlərini   inkar   iki nəfərin   mübahisəsibdən  ibarət  dialoq   qurun.Dialoqda   ümumi və   xüsusi  inkari  hökmlərdən  istifadə  edin.

           2.Verilmiş   ifadələrdən   inkar   mülahizələrini   seçin,  fikrinizi  əsaslandırın: Bütün  tək  ədədlər  2-yə  tam  bölünmür. Bəzi  şəhərlər  paytaxtdır.Heç  bir  cümlə  üzvü  köməkçi   nitq   hissəsi   deyil.Bütün  metallar   kimyəvi  elementdir.

           3.Hökmlərin   kəmiyyət  və   keyfiyyət   üzrə birgə   bölgüsünün   sxemini  hazırlayın.

            

 

   Predikatın   keyfiyyətinə   görə   hökmlər   iki  cür

  olur:................, .................... . “iqrar   edirəm”

,...............”inkar   edirəm”........................ .  

 

 

 1.Hökmün keyfiyyəti   nə ilə   ifadə   olunur ?

 2. Dildə   inkarlığın   vasitələri   hansılardır ?

 3.İnkarı  inkar   nə  ilə  nəticələnir  ?

        Test :İnkari  hökmləri   seçin:

 1.Bütün  tək  ədədlər ikiyə  bölünmür.2.Bəzi şəhərlər   pay-

taxtdır. 3.Heç bir  hadisə   səbəbsiz   deyil. 4.Bəzi  uşaqlar  istedadlıdır.5.Bütün  üçbucaqlarda   daxili  bucaqların cəmi   180   dərəcədir.6 .Bəzi   hadisələr   cinayət  deyil.

 A)1,2,3     B)2,3,4     C)1,2,4    D)1,3,6      E)1,4,6

                                                  

 

 

  11.ÜÇÜNCÜ   HALIN  İSTİSNASI   QANUNU

     Məntiq elmi düzgün təfəkkürün formalarını öyrəndiyi kimi. qanunlarını da öyrənir.

     Təfəkkür  qanunları  məntiqdə  xüsusi  rol oynamaqla  ümumi   xarakter daşıyaraq   məfhum  və  hökmlərlə   bağlı   məntiqi  əməliyyatlatın  əsasında   dayanır,məntiqi  əqli  nəticə  və   sübut  prosesinin   gedişində  istifadə  olunur.

       Düzgün təfəkkürün dörd qanunu  var:

 

 

 

  

            

  Bu  qanunlar  bütün  məntiqi  əməliyyatlarda  istifadə  edilir və  məntiq  elminin   əsas  qanunları  kimi  idrak  prosesində  xüsusi  əhəmiyyət   daşı- yır.Bu  qanunlardan  üçü :eyniyyət, ziddiyyət, üçüncü   istisna  qanunları  klassik   məntiqin  banisi   Aristotel, kafi əsas  qanunu   isə  XVII  əsr  alman  alimi   Leybints  tərəfindən   kəşf   edilmişdir. 

          Düzgün   təfəkkür   qanunları   yalnız   eyni   məkan   və   eyni   zaman  üçün  doğrudur.

     Hələlik   bu   qanunlardan   yalnız    birini –üçüncü  istisna  qanununu öyrənirsiniz.   Digər  qanunları   isə  siz   yuxarı  siniflərdə   öyrənəcəksiniz.

   Aristotel  “Metafizika”  əsərində   bu   qanunu  belə   ifadə  etmişdir: “Bir-biri   ilə  ziddiyyət   təşkil   edən  iki   hökm   arasında   bərabər  şəkildə   heç nə   ola  bilməz lakin bir   subyekt   haqqında   hər bir  ayrıca  predikat   ya  iqrar, ya da inkar oluna   bilər.”

    Üçüncü   halın  istisnası qanununa  görə   əgər   verilmiş   bir   mülahizə   doğrudursa, onun inkarı  mütləq   yanlışdır   və   əksinə. Verilmiş   mülahizə   yanlışdırsa, onun  inkarı  doğrudur.Məsələn: Əgər biz   Vüqar   adlı   bir   şagird   haqqında  “Vüqar   əlaçıdır” mülahizəsini   işlədiriksə   və   əgər   bu   mülahizə   doğrudursa,  onun   inkarı “Vüqar  əlaçı deyil”  hökmü    mütləq   yalandır  və  ya   əksinə. Burada   üçüncü   hal   heç  vaxt  ola   bilməz.

    Müxtəlif   fənlərin   nümunəsində   bu  qanunu   nəzərdən  keçirək:

    Azərbaycan   dili :a)Tərkibində   bir   sait   olan   söz   hecalara   bölünmür.      

    b)Tərkibində   bir   sait   olan   söz   hecalara   bölünür.

    Göründüyü   kimi   a  hökmü   döğru,  b   hökmü   yanlışdır.Üçüncü   hal   qeyri-  mümkündür: tək saiti  olan   söz   haqqında  eyni   zamanda  “hecalara   bölünür” və  “hecalara   bölünmür”  hökmü   verilə   bilməz.

        Riyaziyyat:a)Sonu cüt  və  0  olan   ədədlər   2-yə qalıqsız  bölünür.

                           b) Sonu cüt  və  0  olan   ədədlər   2-yə qalıqla  bölünür.

                                                            

  Göründüyü   kimi   a  hökmü   döğru,  b   hökmü   yanlışdır.Üçüncü   hal   qeyri-mümkündür:ikiyə   bölünmə   əlaməti   kimi   həm  “qalıqsız  bölünür”,  həm  də  “ qalıqla   bölünür”  hökmü   verilməsi də  heç bir  halda  doğru   qəbul edilə   bilməz.

   Beləliklə,üçüncü  istisna  qanununa   görə  hökm   həqiqiliyin   iki  məna- sından  birini   ifadə   edə bilər: ya  “doğru”,  ya  da  “yalan”  ola bilər.

 

 

 

 

         Qeyd:Üçüncü   halın  istisnası  qanunu   təbiətdə və   cəmiyyətdə   baş   verən keçid  prosesləri   üçün   özünü   doğrultmur.Məsələn:  klinik   ölüm   vəziyyəti,havanın   uzunmüddətli   proqnozu  və   s.

            Nümunəyə  müraciət   edək:  proqramlaşdırılmış   təlimdə  “İmtahançı”  adlanan    qurğuda  qarşıya   qoyulmuş   suala   üç  qrupda   cavab müəyyənləşir: 1)”düzgü cavab”, 2)“səhv  cavab” 3)”bilmirəm”(cavabsız) .Beləliklə,  biliyin yoxlanılması   prosesində  əvvəlcə   təyin  etmə  məqsədi ilə  “təyin   edilməmişdir”  cavabı da   mövcud  olduğu   üçün   burada   üçüncü   istisna   qanunu   fəaliyyət   göstərmir.

 Sərbəst   iş  üçün   tapşırıqlar(üçüncü  halın  istisnası  qanunu üzrə   iş   )

1.Müxtəlif  fənlərdən  nümunələr   göstətməklə  üçüncü  istisna  qanununu  doğruluğunu    nümayiş   etdirən   təqdimat   hazırlayın.

 2.Doğru hökmün  inkarının   yanlış   və   ya   yalana   çevrilməsini   nümayiş   etdirin.

 3.Üçüncü   halın  istisnası  qanununa   aid   nümunələr  düşünüb  dəftərinizə  yazın.Üçüncü   halın   qeyri-mümkünlüyünü   sübut   edin.

 

            

  

     ..............   ..............  bütün  məntiqi  əməliyyatlarda 

    istifadə   edilir və  məntiq  elminin   əsas  qanunları

    kimi  idrak  prosesində   xüsusi  əhəmiyyət   daşıyır.

    Düzgün  təfəkkürün  .......   qanunu    var: .................,

        ..........................., ....................   və  .........................

 

 

1.Təfəkkür   qanunlarından   hansı   məntiqi   əməliyyatların  gedişində   istifadə   olunur?

2.Üçüncü   istisna   qanununun    özünəməxsusluğu   nədədir ?

                                                

 

 

 

 12.MÖVCUDLUQ  BARƏDƏ  HÖKMLƏR  VƏ  ONLARIN      

                                                      İNKARI

          Sadə   hökmlər   müxtəlif   əsalara  görə   növlərə   bölünür.Bu   bölgü- lərdən  biri  də  predikatın  məzmununa   görə  hökmlərin   bölgüsüdür.Bu    əsasa görə   hökmlər  üç  yerə   bölünür:

      1.Artibutiv (xassələr)  2.Relyativ(münasibət) 3.Ekzistensial(mövcudluq).

      Bu  hökmlərdə  fikrin  predmeti   haqqında  nə isə  iqrar,yaxud  inkar  olunur; predmetin  özü,onun  əlamətləri  və  əlaqələri  aşkara   çıxarılır.

          1.Artibutiv (xassələr)hökmlər.Bu  hökmlərdə  predmet və  hadisələrə dair məlum   xassə.vəziyyət,fəaliyyət  növlərini   iqrar   və   ya  inkar   edir. Məsələn:Qızıl   gülün  bihuşedici  ətri var. Müğənni  “leyli   və  Məcnun”  operasından  ariya  ifadə  edir. Sxemi : “S-P-dir”.    “S-P deyil”.

      2.Relyativ(münasibət) hökmlər.Bu  hökmlərdə  predmetlər   arasındakı  qarşılıqlı  əlaqə  və   münasibətlərdən   danışılır. Məsələn:Hər  cür   proton   elektrondan  ağırdır.Atalar   öz  övladlarından  yaşlıdırlar.

     Nisbət  hökmlərində  üç,dörd  və  daha çox  predmet   arasındakı  müna- sibət ya  iqrar, ya  da  inkar  edilə   bilər.Məsələn: Moskva   Sank-Peterburq   və   Kiyev  arasında  yerləşir. Sxemi : a R b  və ya  R (a,b)  a  və  b-predmetlərin  adları, R isə  münasibətlərin  adıdır.

       3.Ekzistensial (mövcudluq) hökmlər.Bu  hökmlərdə  hökmün  predme- tinin-subyektin  varlığı və ya  yoxluğu  predikatla iqrar  və  ya   inkar   olunur.     

        Ekzistensial   hökmlər – onunla səciyyələnir ki, burada hökmün predmetinin mövcud  olub – olmaması faktı ifadə olunur.Məsələn:“Atom buzqıran gəmisi vardır”,“Səbəbsiz hadisə yoxdur.”Əbədi   mühərrik  olmur.və s.

    * Atributiv-latın  sözü  atributum  sözündən  olub  “ayrılmaz  əlamət” mənası  verir.                                                     

    * Relyativ-latın  sözü  relativus   sözündən  olub  “münasibət”  mənası   verir.                                                 

    *Ekzistensial- latın  sözü   existentia   sözündən  olub  “mövcudluq”  mənası   verir. 

         Sərbəst   iş  üçün   tapşırıqlar( mövcudluq  hökmləri  üzrə)

      1.”Mövcudluq  hökmlərini  inkarı” mövzusunda  təqdimat  hazırlayın.

 

            

     Predmet  və hadisələrə dair məlum  xassə.vəziyyət,

fəaliyyət   növlərini   iqrar   və   ya  inkar  edən  hökm

..............., predmetlər   arasındakı  qarşılıqlı  əlaqə  və 

 münasibətlərdən  bəhs  edən hökm..............., hökmün 

predmetinin-subyektin varlığı və ya  yoxluğunu  predi

katla  iqrar  və  ya   inkar  edən  hökm  isə  ...................

  hökm  adlanır.

 

            

                                            

                                                                             

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

13.Ardıcıl   və   əlaqəli   mülahizələr  əsasında  əqli    nəticə

14.Analogiya   əsasında   əqli   nəticə

15.İnduksiya  əsasında   əqli   nəticə

16.Deduksiya   əsasında   əqli   nəticə

 

 

      

  13.ARDICIL  VƏ  ƏLAQƏLİ  MÜLAHİZƏLƏR ƏSASINDA

                                            ƏQLİ   NƏTİCƏ

 

 

 

     

 

     

   Düzgün   təfəkkürün   üçüncü   forması  məntiq   və   ya  əqli    nəticədir. Əqli  nəticə  elə  fikir  prosesidir ki,burada  bi-birinə bağlı olan  həqiq hökm- lərdən  obyektiv  gerçəkliyin  cism  və  hadisələri  haqqında  yeni   fikir  formalaşdırılır, nəticə  biliyi   əldə   edilir.Düzgün   təfəkkürün   formaları   bir-biri  ilə  qarşılıqlı   əlaqədədir.Belə ki, hökmlərdə  məfhumlar,əqli   nəticədə isə   hökmlər  qarşılıqlı əlaqədədir. Məfhumlar  arasındakı   əlaqə  və   münasibət  hökmləri, hökmlər  arasındakı  əlaqə və  münasibətlər  əqli   nəticəni   yaradır.Əqli  nəticə təkcənin, xüsusi- nin, ümuminin, oxşarlıq və  fərqin.konkret  və  mücərrədin və  bu kimi əks -liklərin  vəhdəti   əks   olunur.Fərdi, xüsusi  və  ümumi  bir-biri  ilə   qarşı- lıqlı   əlaqədədir.  Bir  nümunəni  nəzərdən  keçirək :

                        Cökə   ağacdır.

                        Ağac   bitkidir.

                       Deməli, cökə  bitkidir.

       Bu  əqli  nəticənin  tərkibinə  “cökə”, “ağac”və “bitki” kimi   üç məf- hum   daxildir.Burada   “cökə”  fərdini, “ağac” xüsusini, “bitki”   isə  ən  ümumini   bildirir.

         Bu  məfhumlar   arasında  məzmun  etibarı ilə də  bir   bağlılıq var, ona  görə də onlar bir-biri  ilə  vəhdət  təşkil  etməklə   bir-birini  tamamlayır.

 

 

 

 

      

        Hər  bir  əqli  nəticə  müqəddimələrdən  və   nəticə   və ya   çıxış   hökmündən   ibarət   olur.

         Müqəddimələr-yeni  hökmün   alınmasını  şərtləndirən   hökmlərdir.

         Nəticə   isə  müqəddimələrdən  məntiqi   yolla   alınan yeni   hökmdür. 

         Müqəddimələrdən   nəticəyə   keçid   isə  yekun   biliyi   adlanır.

         Məntiqi   nəticəçıxarmanın  istiqamətinə görə  məntiqi  əqli  nəticənin 

 üç növü var:      1.Analigiya(traduksiya)  əsasında  əqli   nəticə

                             2.İnduksiya əsasında   əqli   nəticə

                             3.Deduksiya  əsasında  əqli   nəticə

 

 

  Sərbəst   iş  üçün   tapşırıqlar(əqli nəticə çıxarma  üzrə   iş   )

1.Əqli   nəticəçıxarma  haqqında  məruzı   hazırlayın.

2.Əqli nəticənin   sxemlə   ifadə   edin.

3.Müxtəlif   fənlərdən   əqli   nəticə   növlərinə aid  nümunələr  seçin,  nəticələri   təhlil   edin.

4.Verilmiş   əqli   nəticələri   tamamlayın :

      A.Bəzi   sifətlər  keyfiyyət   bildirir.

     B.Ağıllı  sözü   də   keyfiyyət  bildirir.

                    C. .........................................................

            

                           A.Bütün  cüt  ədədlər   ikiyə  bölühür.

                           B.12 də   cüt  ədəddir.

                          C...................................................

                  

 

 

 

 

.......................-müəyyən  qaydalara  əsasən bir və ya

 bir  neçə  doğru  hökmdən  gerçəkliyin  cism və  hadi

sələri  haq -qında  yeni  bilik  verən  mülahizələrin

(hökmün)  əldə   edilməsidir.

......................-yeni  hökmün   alınmasını  şərtləndirən

   hökmlərdir................   isə  müqəddimələrdən  məntiqi

  yolla   alınan yeni   hökmdür. Məntiqi   nəticəçıxarma-

nın  istiqamətinə görə  məntiqi  əqli  nəticənin   üç nö-

vü var: .......................,   ........................  , ....................... .    

 

 

 

 

 

          1.Verilmiş    əqli  nəticədə   müqəddimə   və   nəticə   hökmlərini   müəyyənləşdirin.

              A.  Bütün  ikiölçülü    fiqurlar   müstəvi   fiqurudur.

             B. Trapesiya da    ikiölçülü   fiqurdur.

             C.Deməli,  trapesiya   da   müstəvi  fiqurudur.

      

  2.Verilmiş   əqli nəticə   nümunəsində    nəticə    ümumi, toxsa  xüsusidir ?    

      Fikrinizi   əsaslandırın.

 

                

 

                                                                

 

  14.ANALOGİYA ƏSASİNDA ƏQLİ NƏTİCƏ

    Əqli  nəticənin  növlərindən  biri  olan   analoji   əqli   nəticə  ehtimali  əqli  nəticə  növüdür.Bu əqli  nəticənin  adı kimi  həm  yunanca “analogiya”*,   həm  də  latınca “traduksiya”*  terminlərindən   istifadə  olunur.Belə ki, bu əqli  nəticə  zamanı müqəddimə   hökmlər  tutuşdurulur, onlardakı  fərqli  əlamət  müəyyən  edilir,fərqli əlamətin  digər   hökm   üçün  də   mümkünlüyü   nəticəsinə gəlinir.Ona   görə  də   belə  əqli  nəticə   hər  iki   terminlə   ifadə  oluna   bilir.Nümunəni   nəzərdən   keçirək:

                       A-cismində  a,b,c,d,p əlaməti  vardır.

                       B-cismində  a,b,c,d,p və  r  əlaməti  vardır

                       Ehtimal  ki, A-cismində də  r əlaməti  vardır.

      Bu  sxemdə  A  və   B  müqayisə   olunan  cisimlər, a,b,c,d,p   A və  B-nin  ümumi   əlamətləri,r isə  fərqli,  köçürülən  əlamətdir.Bütün  bunları  nəzərə  alaraq  sxemi  belə  oxumaq  olar: əgər   A və  B  cisimləri  a,b,c,d və p ümumi  əlamətlərə  malikdirsə, A-dan  fərqli  olaraq  B cismində  r  əlaməti də  vardır.Onda  ehtimal   etmək  olar ki,  A  cismində  də  r  əlaməti   vardır.

 

 

                                                           

 

 

      “Analogiya” terminindən  birinci  dəfə  qədim  yunan  riyaziyyatçıları  ədədlər   arasındakı  nisbət   oxşarlığını, uyğunluğu  ifadə  etmək  üçün  istifadə  etmişdilər.

      Məsələn : iki   ədədin  sistemi  başqa  iki  ədədin  sisteminə  oxşardır: 8:4  nisbəti  4:2  nisbəti  kimidir.

      Analoji  əqli  nəticə  belə   bir  prinsip  üzrə  aparılır  ki, cism  və  hadisələr   bir neçə  xassə və  əlamətlərinə   görə  oxşar  ola  bilər. Məsələn:

       Yer  planeti   Günəş  sisteminə   daxildir; onda  atmosfer, su  və həyat  var.

       Mars  planeti də  Günəş  sisteminə   daxildir; onda  atmosfer və  su  var.

                          Ehtimal  ki,  Marsda  da   həyat  var.

         Analogiya(traduksiya) əsasında   əqli  nəticədə idrak  prosesi  vahiddən  vahidə, xüsusidən  xüsusiyə,yaxud da  ümumidən  ümumiyə  doğru  gedir,müqəddimə və   nəticələr  eyni  ümumilik dərəcəsinə malik  olur.

          *Analogiya-yunan  sözü  olub  “oxşarlıq”,”uyğunluq”  mənalarını  ifadə  edir.

          *Traduksiya-latınca  “traduktio” sözündən  olub “yerdəyişmə”, “köçürmə” deməkdir.

 Sərbəst   iş  üçün   tapşırıqlar( analogiya  üzrə   əqli  nəticə üzrə)

1.Analoigiya   haqqında   yazılı  təqdimat   hazırlayın.

 

       

15. İNDUKSİYA   ƏSASINDA  ƏQLİ  NƏTİCƏ

    

      Təcrübə,müşahidə  idrakın  çıxış  nöqtəsidir.Təbiətdə və  cəmiyyətdə  ümumi fərdi,konkret  və  ayırıcı   vasitəsilə   təzahür  edir.Ümuninin  dərk  olunması   insanın  təbiətə.ətraf  aləmədə  inkişafın  gedişinə  fəal  təsir  nəticəsində  əldə  etdikləri  biliklərin məqsədəuyğun   formasıdır.Ümumini dərk  etməyin  vasitələrindən  biri  də  induksiyadır*.İnduksiya  əsasında əqli nəticədə  idrak  prosesi   az   ümumidən-növdən  cox  ümumiyə-cinsə  doğru gedir.Əqli  nəticənin   digər  növləri  kimi,induksiyadan  da  elmi  qanunların   kəşf  olunması  prosesində, sübutda, elmi  hipotezlərin  yaranmasında  geniş  istifadə  olunur.Məsələn:

                                   Yupiter   hərəkət  edir.

                                   Mars   hərəkət   edir.

                                   Venera  hərəkət  edir.

                                  Yupiter,Mars,Venera-planetdir

                                         Bütün  planetlər  hərəkət  edir.

       İnduksiya  daha   çox  riyaziyyatda   işlənən   məntiqi əqli   nəticə   növüdür.İnduk siyadan  sadə  isbat  məsələlərində  istifadə olunur. Riyazi  induksiya-riyazi  isbat metodu  olub  bütün  natural  ədədlərin  həqiqiliyini  təsdiq  etmək  üçün  istifadə olunur.

 

      Məhz  bu  metodla  riyaziyyatda   hesablamalar   üçün  ümumu   qaydalar  ortaya  çıxarılır.Məsələn:

         Bərabərtərəfli   üçbucağın  perimetri  tərəfin  3  mislinə  bərabərdir.

         Bərabərtərəfli   dördbucağın  perimetri  tərəfin  4  mislinə  bərabərdir.

         Bərabərtərəfli   beşbucağın  perimetri  tərəfin  5  mislinə  bərabərdir.

               Bərabərtərəfli   çoxbucaqlının  perimetri  tərəfin bucaqlar  sayının 

                mislinə  bərabərdir.(P=a·n)

 

                                                             

 

       

     

    

*İnduksiya-latınca  “induktio” sözündən  olub   “yönəltmə”, “qurma”, “düzəltmə”, “aid   etmə”  mənasını  bildirir.

Sərbəst   iş  üçün   tapşırıqlar( induksiya  üzrə   əqli  nəticə üzrə)

     1. İnduksiya   haqında   yazılı  təqdimat  hazırlayın. Nümunələri  riyaziyyat  fənnindən   seçin.

     2.Riyaziyyat   fənnindən   induksiya   əsasında   müəyyən  edilmiş  ən  azı   üç   müxtəlif   qaydanın   izahını   verin.Fikrinizi   nümunələrlə  əsaslandırın. 

                                                     

 

  16. DEDUKSİYA   ƏSASINDA  ƏQLİ  NƏTİCƏ

     Əqli  nəticənin  növlərindən  biri  də   deduksiyadır.Deduksiya   induksiyanın   əksi  olub  ümumi   qaydanın   xüsusi   hallara   tətbiqini  nəzərdə   tutur.Deduksiya  əqli   nəticə   çıxarmanın   elə   növüdür  ki, burada  təfəkkür   prosesi  daha ümumi  biliklərdən  az  ümumi  biliklərə, yəni   ümumidən   xüsisiyə,  fərdiyə, cinsdən  növə  doğru   gedir.Məsələn:

                            Bütün  ulduzlar  enerji   şüalandırır.

                            Günəş-ulduzdur.

                             Günəş   enerji   şüalandırır.

Göründüyü kimi,birinci   müqəddimə  ümumi  qaydanı  ifadə   edir,ikinci  müqəddimə   isə  xüsusi   halın  ifadəsidir  ki, ikinci   hökmün   köməyi  ilə əqli   nəticəkimi   xüsusi   hal  meydana   çıxır:əgər  bütün   ulduzlar enerji  şüalandırırsa,  Günəş  də  enerji   şüalandırır,  çünki  Günəş   də   ulduzdur.

    Deduktiv   əqli   nəticə   zamanı  mühakimə  prosesi  ümumidən  xüsusiyə,böyükdən   kiçiyə,  yeni   biliyi  ifadə  edən  hökm isə  inandırıcı gücə  malik  olan  dəqiq,vacib, zəruri   nəticə kimi  ortaya   çıxır.Bu halda  meydana   çıxmış   nəticə hökmü  yeganə   mümkün   halı   ifadə   edir.Buradakı  əqli   nəticə   üç   anlayış   arasındakı   münasibəti  ifadə   edir  ki,  bunu da   Eyler   dairəsi   ilə   belə  ifadə   etmək  olar:

   Anlayışlar : 1.Ulduzlar(U)

                       2.Enerji   şüalandıran  cism(C)

                       3.Günəş (G)

 

 

  

 .

 

* Deduksiya latınca.deductio   sözündən  olub— izah etmək, nəticə çıxarmaq  deməkdir.

    Sərbəst   iş  üçün   tapşırıqlar( deduksiya  üzrə   əqli  nəticə üzrə)

1.Deduksiya   haqqında   yazılı   təqdimat   hazırlayın.Nümunələri  müxtəlif  elm sahələrindən   seçin.

 2.Deduksiya   əsasında   əqli   nəticəyə   aid   araşdırma  aparın.  Fikrinizi   müxtəlif   fənlərdən   seçdiyiniz   nümunələrlə   əsaslandırın.

 3.Əqli   nəticə  çıxarmanın   növləri və   xüsusiyyətlərini   cədvəl   şəklində  ifadə   edin.Əqli  nəticə   növlərinin   oxşar   və   fərqli   cəhəıtlərini   müəyyənləşdirin.

 4.Əqli   nəticə  çıxarma   növlərinin   hansı  sizə  daha   çox   kömək  edir?

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

17.Mülahizələrin  konyunksiyası  (A^B)

18. Mülahizələrin  dizyunksiyası  (A∨B)

19.Konyunksiya  və   dizyunksiyalı  ifadələr      

 

 

 

                                               

 

17.MÜLAHİZƏLƏRİN   KONYUNKSİYASI(A^B)

 

 

 

 

 

    Mülahizələr  quruluşca   sadə  və  mürəkkəb  olur.Mürəkkəb  hökmlər  sadə  hökmlərin   müxtəlif  bağlayıcılarla   birləşməsindən  əmələ   gəlir.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Konyunktiv  hökmlər-birləşdirici, dizyunktiv  hökmlər-ayırıci, impliktiv  hökmlər-şərti, ekvivalent  hökmər-eynigüclü, inkari  hökmlər isə-bir-birinə  zidd  hökmlərdir.

   Ekvivalent  hökmlər  haqqında  əvvəlki   dərslərdə   məlumat   almışsınız. (“Eynigüclü  mülahizələr”).Bu  dərs ilində  isə  yalnız   konyunktiv  və  dizyunktiv   mülahizələri   öyrənəcəksiniz.

   Konyunksiya  mürəkkəb  hökmlərin  “və”  birləşdirici   bağlayıcısı  ilə  əmələ  gəlməsidir.

      Konyunktiv  hökm  məntiqdə  ^  işarəsi  ilə   göstərilir.

      Formulu  belə  yazılır :  A^B. A və  B  subyektləri   və  ya   predikatları   eyni  olub  bir  mürəkkəb   hökmdə   birləşdirilməsi   mümkün  olan  sadə  hökmlərdir.

     Məsələn : Fuad  bu   hadisənin   şahididir. Həsən   bu  hadisənin   şahididir.Bu  iki  sadə  hökmdə  predikatlar   eyni   olduğu   üçün   onlaın   subyektlərini   birləşdirməklə   mürəkkəb  hökm   yaratmaq  olar:  Fuad  və  Həsən   bu  hadisənin   şahidləridir.Bu  hökmün  sxemini   belə  yazmaq   olar : S₁^S₂-P-dir.

  

 

 

 

 

 

 

 

 

Bağlayıcıların   yerləşməsinə   görə  konyunksiyanın   aşağıdakı   sxemləri   ola  bilər: S₁^S₂-P-dir;   S- P₁^P₂-dir. S₁^S₂-P₁^P₂-dir.

     Konyunksiya   nəticəsində  alınmış   yeni   hökm  o zaman   doğru   olur ki, mülahizələrdən  hər   biri  doğru   olsun.Mülahizələrdən  biri  yanlış  olduqda, yekun  mülahizə   də   yanlış  olur.

    Konyunktiv   hökmlər   iqrari   mülahizələrdən   yarandığı  kimi   inkari   mülahizələrdən   də   yarana   bilər.

      Məsələn:  Yaquar   ev   heyvanı  deyi. Canavar   ev  heyvanı   deyil

   

     Konyunktiv   hökm :   Yaquar və   canavar   ev heyvanı   deyil 

      Formulu :   S₁^S₂-P-deyil

                                                

 

 

    Sərbəst   iş  üçün   tapşırıqlar( konyunksiyalı   mülahizələr   üzrə)

 

1.”Sadə  və   mürəkkəb   hökmlər”  mövzusunda    məruzə  hazırlayın. Sadə    

       və  mürəkkəb   hökmləri   sadə   və   mürəkkəb   cümlələrlə  müqayisə

       edin, oxşar   və   fərqli   cəhətləri    müəyyənləşdirin.Fikirlərinizi  nümu 

        nələrlə  əsaslandırın.Məruzədə   əldə  etdiyiniz   nəticələri   bir-iki  te-

        zislə   ifadə   edin.

 

 2.Mülahizələrin   konyunksiyası  üzrə   təqdimat    hazırlayın.

 

 3.   10   hökm   fikirləşib   yazın.Onları   konyunksiyalı   mürəkkəb   hökm-

       lərə   çevirin.

 

 

 

 

 

Test   tapşırığı :

Hansı   hökmləri   konyunksiyalı   hökmlərə   çevirmək   olar :

   1.Hər   bir   insanın   hüquqları dövlət tərəfindən   qorunmalıdır.

   2.Müharibə-ictimai  təhlükəli   hadisədir.

   3.Sülh  əksər insanların  əbədi   və   əzəli   arzusudur.

   4. Hər   bir   insanın   azadlıqları dövlət tərəfindən   qorunmalıdır.

   5.Əgər   su   100º S-yə  qədər   isidilirsə,  onda   qaynayacaqdır

         

          A)1,5       B) 2,3       C)1,4   D)2,3

 

 

 

 

 

     18. MÜLAHİZƏLƏRİN   DİZYUNKSİYASI (A∨B)

    Dizyunksiya  mürəkkəb  hökmlərin  “və   ya”   ayırıcı  bağlayıcısı  ilə  əmələ  gəlməsidir.Dizyunktiv  hökm  məntiqdə  “ v”  işarəsi  ilə   göstərilir.Formulu  belə  yazılır :  AvB. A və  B  subyektləri   və  ya   predikatları   eyni  olub  bir  mürəkkəb   hökmdə   birləşdirilməsi   mümkün  olan  sadə  hökmlərdir.Məsələn : Fuad  bu   hadisənin   şahididir. Həsən   bu  hadisənin   şahididir.Bu  iki  sadə  hökmdə  predikatlar   eyni   olduğu   üçün   onlaın   subyektlərini   birləşdirməklə   mürəkkəb  hökm   yaratmaq  olar:  Fuad  və ya  Həsən   bu  hadisənin   şahidləridir.Bu  hökmün  sxemini   belə  yazmaq   olar : S₁vS₂-P-dir.

    Bağlayıcıların   yerləşməsinə   görə  dizyunksiyanın   aşağıdakı   sxemləri   ola  bilər: S₁vS₂-P-dir;   S- P₁vP₂-dir. S₁vS₂-P₁vP₂-dir.

   Dizyunksiya   nəticəsində  alınmış   yeni   hökm  o zaman   doğru   olur ki, heç olmasa mülahizələrdən  biri  doğru   olsun.Mülahizələrin  hamısı yanlış  olduqda, yekun  mülahizə   də   yanlış  olur.

    Dizyunktiv   hökmlər   iqrari   mülahizələrdən   yarandığı  kimi,   inkari   mülahi- zələrdən   də  yanlış  olur. 

 

 

 

 

 

 

Öyrəndiklərini  tətbiq  et:

    Sərbəst   iş  üçün   tapşırıqlar( dizyunksiyalı   mülahizələr   üzrə)

1.”Dizyunksiyalı    mülahizə   nədir ?”  mövzusunda   təqdimat  hazırlayın.

 

2.Venn    diaqramı    çəkin,  konyunksiyalı   və    dizyunksiyalı  hökmləri  müqayisə   edərək,  onların  oxşar   və   fərqli   cəhətlərini   müəyyən  edin.

 

3. Konyunksiya  və   dizyunksiya   haqqında   öyrəndiklərinizi  yada   salaraq   cədvəllərdəki    boşluqları   doldurun   və   fikirlərinizi  əsaslandırınHökmləri   doğruluğunu   D,  yalanlığını   Y  hərfi   ilə   göstərin.

 

A	B	A^B
Y	Y
Y	D
D	Y
D	D

A	B	AvB
Y	Y
Y	D
D	Y
D	D

                                                  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

19. KONYUNKSİYA   VƏ  DİZYUNKSİYALI   İFADƏLƏR

       Mürəkkəb   hökmlərdə  konyunksiya   və   dizyunksiya  ayrılıqda   işləndiyi   kimi, birlikdə   də   işlənə   bilir.Belə   ifadələr   konyunksiyalı   və   dizyunksiyalı   ifadələr    adlanır.Belə   hökmlərdə  konyunksiya  subyektlər   arasında  olursa, dizyunksiya   isə   predikatlar   arasında   olur.

     Məsələn : Şəbnəm   və   Toğrul  yarışda  ya  qalib   gələcək,  ya  da  məğlub   olacaq.

     Bu  mürəkkəb  hökmün   sxemi  belə  olur: S₁^S₂-P₁v P₂

       Konyunksiyalı  və   dizyunksiyalı   ifadələrin   sxemləri   aşağıdakı   variantlada  ola   bilər :

               S₁^S₂-P₁v P₂     S₁v S₂-P₁^  P₂          

 

Öyrəndiklərini  tətbiq  et:

    Sərbəst   iş  üçün   tapşırıqlar( kontunksiyalı   və   dizyunksiyalı  mülahizələr   üzrə)

1.     “Konyunksiyalı   və   dizyunksiyalı    ifadələr”  mövzusunda 

elmi   məruzə    hazırlayın.Fikirlərinizi   nümunələrlə   əsaslandırın.

 

2.Verilmiş   mülahizələri  konyunksiyalı    və   dizyunksiyalı   ifadələr  kimi   işlədin.

 a)  Çinarə   “Məntiq”   fənnini    həvəslə   öyrənir.Toğrul da  “Məntiq”   fənnini    həvəslə   öyrənir.

 

b)Neft  qiymətli   yanacaq  növüdür.  Neft   sənaye   üçün   qiymətli   xammaldır.

 

 

                                                Test   tapşırığı :

Konyunksiyalı   və    dizyunksiyalı   ifadə   hansıdır :

1.Toğrul   və   Çinarə  bilik   yarışının    qalibidirlər.

2. Toğrul   və   ya   Çinarə bilik   yarışının    gedəcək.

3. Toğrul   və   Çinarə  bilik   yarışında ya qalib  gələcək, ya da  məğlub  olacaqlar.

4. Toğrul   və   Çinarə  bilik   yarışının    qalib  gəlsələr  buraxılış  sinfində   qızıl   medal   almağa   namizəd   olacaqlar.

           A) 1         B)3       C) 4          D)2

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

     20.Fikrin  qeyri-müəyyən  ifadəsi

       21.Fikrin  düzgün  və  birmənalı  ifadəsi

       22.Suallar  və   cavablar

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

20.FİKRİN   QEYRİ-MÜƏYYƏN   İFADƏSİ

 

-

 

 

 

 

 Fikrin   qeyri-müəyyən  ifadəsi    dedikdə  fikrin  qeyri-dəqiqliyi, məzmunun  qeyri-müəyyənliyi   nəzərdə  tutulur.Belə   fikirlərdə  məna, məzmun  fərqli,  ziddiyyətli   yozula   bilir.Fikrin  qeyri-müəyyən  ifadəsi  müxtəlif  səbəblər-lə  bağlı  ola   bilsə də , əsas səbəb  məntiqi  qanunauyğunluqların  və   dil  norma larının  pozulmasıdır.Fikrin  qeyri-müəyyən  ifadəsi    aşağıdakı səbəblərlə   bağlı  ola   bilər :

—Cümlədəki   sözlər   cümlədəki   məzmuna  uyğun  seçilməyə   bilər, yəni  müxtəlif   cür   yozula   bilər: 

—Cümlədə   söz  sırasının   pozulması  məzmunun   düzgün   anlaşılmama- sına   şərait   yaradar:

—Qrammatik  şəkilçilərin   düzgün   seçilməməsi  məzmun   dolaşıqlığına  səbəb   ola bilər;

—Fonetik,  orfoqrafik  və   orfoepik  normaların   pozulması  fikrin   təhrif  olunması   şəklində   qeyri-müəyyənlik   yarada  bilər   və s.

   Məsələn :”Anam  başımın   yanında   dua  edirdi”   cümləsində  yanımda   sözü   yerinə   düşmür,  fikirdə   qeyri-müəyyənlik  yaranır, bu  söz  üstündə  sözü  ilə   əvəz   olunmalıdır.

  Şifahi   nitqdə  fikrin  qeyri-müəyyənliyi  isə   hər   cür   vurğunun  pozulması   ilə   bağlı   məna   dəyişikliyi   kimi   ortaya   çıxa  bilər.

Məsələn : Alma   faydalı   meyvədir   cüməsində   alma   söünün   vurğusunu   1-ci   hecanın   üzərinə   gətirsək,  cümlədəki   fikir   pozulacaq.[a`lma]

    Qeyri-müəyyən  fikir   həm  də   ziddiyyətli   olur; məntiqi   qanunların  pozulması  ilə   meydana   çıxır.

   Məsələn : “Qaynana”  pyesində   Çənnət   arvad   gəlinindən   narazılığını   bildirmək  üçün   deyir :

     —Bir  qurtum   çay   istədim, Soyuq    çayı   üstümə   töküb   məni   yandırdı....

       

  “Əhməd   haradadır ?”filmində də   belə   ziddiyyətə  rast  gəlirik : oğlunu   axtaran   Nərgiz   xalaya   Zülümov   bir   sərxoşu   göstərib  deyir:

      —Xala,  oğlunuzu   tapmışam.

 Əhmədin  atası   Şirin  kişi  Zülümova   istehza  ilə   deyir :

      —Bu  ki   heç   ayaq üstə   dura   bilmir?!...

Zülümov   dişlərini   ağarsıb  deyir ?

      —Neyləsin?   Yazıq   yetimdir   də ....

      Göründüyü   kimi,  son   cümlədə   fikir   ziddiyyəti   var :  soyuq  çay   yandıra   bilməz!   Ata-anası  olmayan da   yetim   olsa   bilməz !

 

 

 

 

21.FİKRİN  DÜZGÜN  VƏ   BİRMƏNALI  İFADƏSİ

 

          Düzgün  təfəkkür  fikrin  düzgün  və  birmənalı   ifadəsi   ilə   səciyyələnir.Yalnız   məntiqi   mədəniyyətə,  onun  tərkib  hissəsi  olan  nitq   mədəniyyətinə   sahib   olan   şəxs fikirlərini   düzgün və  birmənalı   ifadə   edə   bilər.Düzgün  və  birmənalı  fikir  nitq   amili   kimi   mədəni  nitqin  tələblərinə   cavab   verməlidir.Bu  tələblər  aşağıdakılardır :

  1.Düzgünlük-dilin  fonetik,leksik  və   qrammatik  normalarınin  pozulmaması;

2.Dəqiqlik-dil  vahidlərinin  düzgün   seçilməsi  ilə  fikrin  dəqiq  ifadəsi

3.İfadəlilik-dildə  üslub  baxımından  bədii   təsvir   və  ifadə  vasitələrindən  istifadə  etmək;

4.Aydınlıq-heç bir çətinlik çəkmədən izah və şərhə, əlavə vasitələrə tələb yaranmadan başa düşülməsidir.

     Düzgünlük,dəqiqlik  və  aydınlıq  hamıdan  tələb  olunur, ifadəlilik  isə  söz   sənəkarlarına   aiddir.

    Bu  tələblərə   cavab verməyən  fikir  düzgün  və   birmənalı   ifadə oluna   bilməz.

    Şifahi   nitqdə   fikrin  düzgün   ifadəsi   nitq   prosesində  vurğu   və   intonasiyadan,  səs  tonundan, mimika   və  jestlərdən   düzgün   istifadə  ilə  təmin   olunur.

Zəngin   söz   ehtiyatına   malik  olan   insan  fikirlərini   çox   yığcam, səlis   ifadə   edə   bilir.Fikrin   az  sözlə    yığcam  ifadəsi   lakoniklik*  adlanır.

*lakonik –yunan  sözü  olub  “qısa”, “yığcam”, “azsözlü”  deməkdir.

Nümunələri   nəzərdən  keçirək :

    

     1. İncitək sözlər seç, az danış, az din,
      Qoy az sözlərinlə dünya bəzənsin.(Nizami   Gəncəvi)

 

     2. Az danış, düz danış.(Atalar  sözü)

 

 

 3. Düz baxanda meşəli təpələr, dağlar görünürdü. Bu meşələrin üstündə isə bir zirvə ucalırdı. Başı kəllə qəndə oxşayırdı, aşağı getdikcə qarlı şırımlar açılırdı. Nəhəng ağ saqqallı bu zirvə Savalan dağı idi.

 – Ana, Savalanın zirvəsinə çıxsan hara görünər?

 – Sən ora çıxa bilməzsən, oğlum. Çox ucadı.

 – De görüm hara görünər?

 – Haranı görmək istəyirsən, oğlum?

 – Bu yanda Təbrizi, o yanda Dəmir qapı Dərbəndi

Fərman   Kərimzadə  “Xudafərin  körpüsü”romanından

 

 

 

 

22.SUALLAR  VƏ  CAVABLAR

 

    -50-

Sual  ərəb   sözü   olub-.bir şey haqqında cavab,məlumat almaq üçün müraciət etmə, soruşma;sorğu   mənalarını   verir.Hər  hansı   informasiyanı   almaq   və ya   dəqiqləşdirmək   üçün   sualla müraciət etmək   olar. Suallara  cavab   vermək  də    alınmış   infomasiyanı   dəqiqləşdirmək   və   ya  tamamlamaq   məqsədi   daşıyır. Yalnız   ritorik   suallar   cavab   tələb    etmir.Suallar   barədə fikirləşmək  məntiqi   düşünmənin   inkişafına   əsaslı   şəkildə   kömək  edir.                                                                                                                                                                                                                             

 

 

 

Suallar   müxtəlif  əsaslara   növlərə   bölünür.Suallar  verilməsində  əsasən  iki  məqsəd  qarşıya   qoyulur:  məlum  informasiyanın   dəqiqləşməsi   və   ya   tamamlanması.

   Dəqiqləşdirici   sual-sorğuda  biliyin  həqiqiliyinin   aşkara  çıxarılmasına   yönəlmiş   sualdır.Belə  sualların   qrammatik  əlaməti  -mı⁴    ədatıdır.Dəqiqləşdirici   suallar   çox vaxt  “Doğrudurmu ki,” Belədirmi ki,” Həqiqidirmi  ki,”   və s.  bu  kimi   sözlərlə   başlayır. Məsələn : Doğrudurmu  ki, sən  müsabiqənin   qalibisən?

   Dəqiqləşdirici  suallarda   ya   danışığın  predmeti  haqqında   bilik, ya da  onun  əlaməti  ifadə   olunur.Məsələn : Rüstəmili   vəkillər   kollegiyasının  üzvüdürmü?,

Doğrudurmu  ki, Simens   qardaşları  Gədəbəy   misəritmə  zavodundan  külli   miqdarda   qızıl   aparmişdır?

   Belə  suallara   həmişə   qisa   “hə” və  ya  “yox”  cavabı  vermək  olmur.Bir   çox  hallarda   cavabın  dəqiqləşdirilməsi   üçün   araşdırmalara   ehtiyac  duyulur.Belə   sualları   bəzən   qapalı   sual   da   adlandırırlar.

 Tamamlayıcı  sual-tədqiq olunan  hadisələrdə  bu  və ya  digər  xassənin aşkara   çıxarılmasına  yönəlmiş   sualdır.Belə   suallar  sual  

 əvəzliklərinin iştirakı   ilə   yaranır  və   konkret   sual  əvəzliyinin

                                                          

 

  cavabı ilə  fikir   tamamlanır.Məsələn: “Əsrin   müqaviləsi”  nə   vaxt  və   harada   bağlanmışdır? Bu barədə   qərarı   kim  qəbul   etmişdir ?

    Tamamlayıcı   suallara   konkret   cavab  vermək   üçün  əlavə   biliklər  tələb   olunur.Buna  görə   də   belə   suallar   açıq   suallar   adlandırılır.

   Suallar( eləcə   də   cavablar)  konkretliyinə   görə   düzgün   və   düzgün  verilməyən  ola  bilir.Düzgün   verilən   sual-dolğun,birmənalı, konkret  sualdır.Belə   sualın   cavabı da  əsas   biliyi   tamamlayır, həqiqi  və   ziddiyyətsiz   olur.Məsələn :  Məntiq   elminin  banisi  kimdir ? Hansı   çoxbucaqlının   bucaqlarının   cəmi  açıq   bucağa  bərabər  olur ?

      Düzgün  verilməyən  sual  isə   zəif,yarımçıq, qeyri-müəyyən  olub  özündə  yalan,zidiyyətli   və   qeyri-müəyyn   biliyi   ifadə  edir.Məsələn :  Ad  bildirən   sözlərə   nə   deyilir ? Üçbucaqın   neçə   növü  var ?

   Göründüyü   kimi   düzgün   verilən  suallara  konkret   cavab   vermək   mümkün   olduğu   halda   düzgün   verilməyən  suallara   konkret  cavab   vermək   mümkün   deyil.

   Suallar   birbaşa   və  dolayı   verilə bilər.

   Birbaşa   suallar-mahiyyəti  konkret  ifadə   edən suallardır.Məsələn :

 Kvadrat   nədir ?  İsmin   ümumi   qrammatik   mənası  nədir ?

   Dolayı   suallar isə   sualın   mahiyyətini   birbaşa,konkret  ifadə  etmir.

   Suallar   alternativ   də   ola bilər.Alternativ  sual-dəqiqləşdirici   suala   konkret  cavab   verilə   bilmədikdə  tələb  olunan  əlavə   suallardır.Məsələn: Həqiqətdirmi  ki, Mürsəlzadə  məhkəmə   iclasını  peşəkarcasına   aparır ?”  sualına  “bəli”  cavabını   vermək  kifayət   deyil.Dəqiqləşmə   üçün  bu  mütəxəssis   haqqında  məlumatımız  olmalıdır, yəni  bu  mütəxəssisin  bu  işdə  zəngin  təcrübəsi  var, peşəkar  hüquq -şünasdır, obyektivliyi,   qüsursuz  fəaliyyəti  ilə   tanınmışdır  və   s.Yalnız  alternativ  suallarla   bu   xüsusiyyətlər   müəyyənləşdirildikdə  suala   qəti   dəqiq   cavab  vermək  olar.

    Suallar   quruluşca  da   növlərə   bölünür:  sadə  və   mürəkkəb  suallar.

    Sadə sual-özündə  yalnız  bir  sual  sözünü  birləşdirən  sualdır.Məsələn: Məntiqdən  böyük  summativ  nə vaxt   keçiriləcək ?

 Mürəkkəb  sual-özündə  bir  neçə  sadə  sualı  birləşdirən  sualdır. .Məsələn:Mal-qaranı  kim  oğurlayıb,oğurlanan  heyvanlar  harada  gizlədilib?

    Suallara   verilən  cavablar da   suallara   uyğun  şəkildə   müxtəlif  ola  bilər :dəqiqləşdirici və tamamlayıcı,düzgün və səhv(düzgün olmayan),birbaşa  və  dolayı,alternativ,sadə  və  mürəkkəb,  doğru  və  yanlış   cavablar.

     Doğru  cavab-həqiqi   faktlarla   təsdiq  olunan,həqiqəti  əks  etdirən  cavabdır.

 Yanlış  cavab  isə məlumatsızlıqdan(biliksizlikdən)  həqiqəti   təhrif  edən  cavabdır.Məsələn :Rombun   qarşı  bucaqları   bərabərdir.-doğru  cavab, rombun  bütün  bucaqları   bərabərdir-yanlış  cavabdır.

                                                      

-          

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

-52-

 

 

 

 

 

23. Problemlər,tezislər, hipotezlər    

24. Arqumentləşdirmə(dəlillləşdirmə)                    

25. Sübut  və   təkzib

                                           

                                                

                                     

 

 

   23.PROBLEMLƏR,TEZİSLƏR, HİPOTEZLƏR

 

 

 

 

 

     

 

    Problem. Tarixin  müxtəlif   dönəmlərində  insan  qarşıya   çıxmış  çətinliklərin  həllinə  çalışır,bunun   üçün  həll  yolları  axtarır. Ziddiyyətlərdən  azad  olmaq  istəyir.Bu  zaman  vəziyyətin  həllinə  çalışaraq   yollar   axtarır,  yaranmış  vəziyyəti   təhlili  etməklə  onun izahını   verir. Gündəlik  həyatımızda,elmi   tədqiqatlar   zamanı, müxtəlif   situasiyalarda  idrakda  ziddiyyət   yaratmaqla  öz  həllini   gözləyən  nəzəri   və  ya  əməli  məsələlər,  qeyri-müəyyənliyin  nəzəri   izahını  gözləyən  hallar   problemlər *  yaradır.

Problem  ilk  başlanğıcda   problemli  vəziyyət  formasında  yaranır.sonra isə  aydın  dərk  edilərək   pqoblem  şəklində  formalaşır.Problem  utopik(reallıqdan  uzaq) olmamalıdır.Problemin   qoyuluşu  dörd   mərhələdən  keçir:

                                  *lkin(müvəqqəti)mərhələ;

                                  *problemin   təhlili;

                                  *problemin   dəyərləndirilməsi;

                                  *layihənin   irəli   sürülməsi

    Təbiətdə   və   cəmiyyətdə  baş  verən   dəyişikliklər    daim   problemli   vəziyyətlər  yaradır,  sonrakı  idrak   mərhələsində   problemə   çevrilərək  öz   həllini   gözləyir.Hər  cür   problemin,  o cümlədən də  elmi  problemlərin  həllində  tezis* və  hipotezlərin*  yeri və  rolu  vardır.                                     

Tezis. Tezis — məntiqdə həqiqiliyi (doğruluğu) əsaslandırılmalı, sübut olunmalı olan müddəa, fikir mənasında   işlənir. Məsələn, tesiz irəli sürmək, öz tezisini müdafiə etmək .

Tezis   digər   mənalarda   da   işlənir:

Tezis — məruzə, mühazirə, məlumat və s.-nin adətən yazılı surətdə, təfsilatsız ifadə olunan əsas fikirlərinin qısa xülasəsi; Məsələn, tezis yazmaq, mühazirənin tezisləri;

Tezis — elmi əsərin, məqalənin və s.-nin əsas müddəaları;

Tezis — məruzənin, mühazirənin, əsərin məğzinin və ya ətraflı məzmununun qısa ifadə edilməsi və  s.

Antitezis (q.yun. ἀντίθεσις "antitesis" qarşıqoyma; lat. antithesis "antitezis") —  fəlsəfi məntiqdə inkişaf prosesində əsas müddəanın inkarı; tezisə qarşı irəli sürülən fikir,hökm; tezisin ziddinə yürüdülən mühakimə;           Antitezis Hegel triadasının ünsürlərindən biridir. Tezis irəli sürülən müddəadırsa, antitezis bu iddianın qarşısına irəli sürülən fikir, iddiadır.

                                                         

 

 Hipotez. Elmdə hipotez anlayışı çox vaxt təbiətin, yaxud ictimai həyat hadisələrinin hər hansı bir sahəsini izah edən fərziyə kimi başa düşülür. Hadisəni izah etmək, onun səbəbini, başqa hadisə və proseslərlə qanunauyğunluq əlaqəsini aşkara çıxarmaqdır. Buna görə də, hipotez əksər hallarda elmin həqiqi müddəalarına zidd gəlməyən, lakin müəyyən hadisələr və prosesləri doğuran səbəb haqqında irəli sürülən, sübut olunmsı-   na ehtiyac duyulan fərziyyə hesab olunur. Hipotezlər bir sıra müşahidə  və nümunələrə söykənməli və həqiqətə oxşamalıdır . Hipotezlər ya təsdiq edilməli və fakta çevrilməli    və ya da rədd edilərək əsassız iddia cərgəsinə keçməlidir.Elmi tədqiqatlarda hipotezlər müəyyən sayda müşahidələr, təcrübədən alınan nəticələrə əsaslanan mülahizələrin mü- əyyən edilməsi deməkdir. İrəli sürülən hipoteziərin yoxlanılması xüsusi eksperimentlə-    rin gedişində

həyata keçirilə bilər. Təsdiq edilməmiş və rədd ediməmiş hipotez açıq problem adlanırlar.

     Hipotezin inkişaf mərhələləri :

Birinci mərhələ: verilmiş faktlar dairəsini izah edən səbəb haqqında fərziyyənin yürüdülməsidir.

İkinci mərhələ :ehtimali müddəalardan deduktiv yolla müxtəlif nəticələrin çıxarılması və onların təcrübi faktlarla tutuşdurulmasıdır.

Üçüncü mərhələdə: diqqətli yoxlamalar nəticəsində hipotez ya təsdiq, ya təkzib olunur. Təsdiq olunan hipotez həqiqi biliyə çevrilir.

Hipotezin üç növü vardır:

     1.Ümumi hipotez- hadisə, yaxud hadisələr qrupu nəzərdən keçirilir, burada təbii və ictimai hadisələrin qanunauyğunluqları haqqında fərziyyələr yürüdülür, nəticədə qanun kəşf olunur.

     2.Xüsusi hipotez- hadisə və proseslərin ayrıca tərəfi, xassəsi haqqında mülahizələr yürüdülür. Konkret tarixi hadisələrin qarşılıqlı əlaqəsi, ayrı-ayrı şəxsiyyətlərin tarixi fəaliyyəti, cinayətin ayrı-ayrı tərəfləri, məqamları haqqında yürüdülən fikirlər xüsusi hipotezləri bildirir.

     3.İş hipotezi- isə verilmiş problem haqqında müəyyən informasiyalar toplanır, təhlil edilir və tədqiqatçıya konkret istiqamət verilir. Bu hipotez, xüsusilə təbii-elmi eksperimentləşdirmə sahəsində geniş yayılmışdır.

   Elmi idrakın forması kimi hipotez bir sıra şərtlərə tabedir:

1.    Konkret hadisə və proseslər haqqında irəli sürülən və izahı tələb olunan faktik materiallarla, elmdə qəbul olunmuş qanun və nəzəriyyələrlə zidiyyət təşkil etməməlidir;

2.Prinsip editabilə yoxlanılmalıdır;

 3.Geniş hadisələr dairəsini əhatə etməklə, onların bütöv bir qrupuna tətbiq olunmalıdır;

 4.Sadə olmalıdır, yəni mümkün qədər az sayda prinsip və mülahizələr əsasında qurulmalıdır;

 5.Nəzərdən keçirilən hadisə və faktlara oxşar olmaqla, çoxlu proses və hadisələri izah etməlidir;

                                                  

 

 

      6.Tədqiq olunan hadisələrlə yanaşı, həmin qrupa aid olmayan proses və hadisələrin varlığını da qabaqcadan söyləməlidir;

 7.Ümumi elmi prinsiplərə və dialektik-məntiqi qanunlara, onun əsas müddəalarına uyğun gəlməlidir;

 8.Nəticələri deduktiv yolla əsaslandırılmalıdır.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

*Problem (qədim yunan   sözü )προβλήμα) — öyrənilməsini və həllini tələb edən mürəkkəb və praktiki situasiya; hansısa vəziyyətin, obyektin, qeyri-müəyyənliyin mürəkkəbliyinin nəzəri isahını gözləyən hal.

*Tezis-(qədim  yunan sözü) θεσις  doğruluğu dəlillərlə sübuta yetirilməli, yaxud inkar edilməli olan fikir, iddia.

*Hipotez- ( qədim yunan   sözü) ὑπόθεσις — "əsas", "təxmini fikir") — təxmin edilmə, fikrə gəlmə, təsdiq edilməmiş iddia.

      Öyrəndiklərini  tətbiq  et:

    Sərbəst   iş  üçün   tapşırıqlar( problem,tezis, hipotezlər  üzrə)

 1.Sizi   düşündürən  ən   qazı   beç   problem   fikirləşib   yazın, onlardan  birinin  həlli yollarını   araşdırın.

2.Həll   etmək   istədiyiniz   problemlə   əlaqədar   hansı   tezisləri   irəli  sürərdiniz ?

3.Hansı   elmə   daha   çox   marağınız   var?

4.  Elmi   tədqiqatla   məşğul  olmaq   istərdinizmi ?

 

1.Tezislə   hipotezin   oxşar   və   fərqli   cəhətləri   hansılardır ?

2.Problemlər   necə   yaranır? 

3. Bütün   problemlərin   tez   bir   zamanda   həlli   mümkündürmü ?

 

 

  

 

24.ARQUMENTLƏŞDİRMƏ (DƏLİLLƏŞDİRMƏ)

   

 

 

 

 

       Düzgün   təfəkkürün  vacib   keyfiyyəti  inandırıcılıq,əsaslılıq və   sübutluluqdur.Bu  vacib   keyfiyyətlər   o zaman əldə   edilir ki, mücərrəd   təfəkkürdə  nəticələrin  həqiqiliyi  əvvəllər   müəyyən   edilmiş   həqiqətlərə  uyğun  gəlsin. Hər hansı   mülahizənin  həqiqət   meyarı  isə   arqument, yəni  fikri   əsaslandıran  dəlillərlə  təsdiq   və ya   inkar  oluna bilər.Dəlillər   isə   həm  maddi faktlar(əşyalar,fotoşəkillər,  videomateriallar   və s.),həm  də  öz  təsdiqini   tapmış   informasiya   şəklində   ola bilər. Arqumentləşdirmə  isə  hər   hansı  fikrin  sübutunu   əsasalandırmaq   üçün   onun   arqumentlərlə   zənginlədirilməsi   anlamına   gəlir.

     Arqumentləşdirmə dedikdə, hər hansı bir hökmün məntiqi üsullarla yanaşı, nitqin, emosional psixloji və başqa metodlarla əsaslandırılması əməliyyatı başa düşülür. Bu metodlar barəsində gələcək dərslərdə danışacağıq. Ümumiyyətlə, bu cür təsir metodlarından müxtəlif elmlər istifadə edir. Bir çox peşə sahibləri məsələn, psixoloq öz xəstəsinə yaxşı mənada təsir etmək üçün, vəkil məhkəmədə hakimə təsir etmək üçün, müəllim şagirdə  təsir etmək üçün və s. arqumentləşdirmədən istifadə edirlər.         

     Arqumentləşdirmənin forması, hər şeydən əvvəl dialoq xarakteri alır və arqumentator öz tezisini sübut etməklə yanaşı, qarşı tərəfin antitezisini  də təkzib edir və auditoriyanın dinləyicilərini tezisin doğruluğuna inandıraraq, onları öz tərəfinə çəkməyə çalışır.

     Bir sözlə insanları inandırmağın təsir vasitələrinin öyrənilməsi arqumentasiya nəzəriyyəsinin predmetidir.

    Məsələn : nümunə   üçün  andlıların   məhkəməsində qarşı   tərəflərin   çıxışları; debatlarda   müxtəlif   tərəflərin  nümayiş   etdirdikləri  mövqeləri göstərmək   olar.

 

 

 

 

 

     Öyrəndiklərini  tətbiq  et:

    Sərbəst   iş  üçün   tapşırıqlar( arqumentləşdirmə üzrə)

1.Hər  hansı  fikir   söyləyin,  onu   arqumentlərlə  əsaslandırın.

2.Arqumentləşdirməyə   aid   dialoq   qurun.

 

 

 

25.SÜBUT   VƏ   TƏKZİB

     

 

 

 

      

 

     Sübut və arqumentasiya   bir-biri   ilə  sıx  əlaqədə  olsa da onları  eyniləşdirmək   olmaz.”Arqumentasiya”anlayışı  məzmun  və  mahiyyətinə   görə sübutdan  daha zəngindir.Sübut və  onun  əksi  olan  təkzib   arqumentasiyanın   tərkib  hissələridir.

Çünki,  arqumentasiya  özündə  sübut və   təkzibi   birləşdirən  mühakiməyürütmə  üsuludur. Sübut-hər  hansı  bir   hökmün (tezis  və  ya  mülahizənin)   həqiqiliyinin   əsaslandırılması  üçün   istifadə olunan  məntiqi   üsulların   məcmusudur .Sübutun   strukturuna  bir-birini   tamamlayan   üç   anlayış  daxildir:

 

 

 

 

 

 

   Tezis-həqiqiliyi   sübut   olunmalı  hökm, dəlil(arqument) sübut zamanı  istifadə olunan  həqiqi   hökmlər,nümayiş   isə   sübutun   forması olub  tezislə   dəlili   məntiqi  əlaqələndirmə   üsuludur.

    Sübutun   mahiyyəti  üç   sualla   müəyyənləşir:

       1.Nə  sübut   olunur ?(tezis)

       2.Verilən  hökm  necə,hansı  üsul və  vasitələrlə  sübut  olunur?(dəlillər)

       3.Çıxış  hökmünün  doğruluğunu  necə  əsaslandırmaq   olar ?(nümayiş)

    Həm  tezislər, həm də  dəlillər  gerçəkliyə  uyğun gələn  həqiqi  hökmlər, fikirlər  olmalıdır.Əks halda  tezis   əsaslandırıla   bilməz.

     Məntiqdə   dəlilin  aşağıdakı   növlərindən  istifadə   olunur :

    1.Həqiqiliyi  təsdiqini  tapmış  faktlar.Buraya  faktik  materiallar: statistik  məlumatlar,sənədlər,maddi  sübutlar  və s.  daxildir.Sübut   zamanı  faktlar,o cümlədən   elmi  faktlar   çox  böyük  əhəmiyyətə  malikdir.Lakin  faktların  rolunu   mütləqləşdirmək  olmaz.

     2.Təriflər.Bütün  elmlərdə  təriflər  məfhumun   məzmunu və  mahiyyətini   açdığı   üşün   dəlil  kimi  istifadə   olunur.

     3.Aksiom  və    postulatlar*.Bir  sıra   dəqiq   elmlərdə:riyaziyyat, mexanika,nəzəri  fizika və s.  istifadə   olunan   aksiom  və  postulatlar da arqument   kimi   ciddi  əhəmiyyətə   malik olub   elmi  mahiyyət   daşıyır.

  4.Müxtəlif  elmlərə   aid   qanunlar  və  əvvəllər   təsdiq  olunmuş  teoremlər.Fizika,kimya,  biologiya  və   digər  elmlərin  qanunları, eləcə  də əvvəllər   sübutunu   tapmış  teoremlər də   dəlil  kimi   əhəmiyyət   daşıyır.

                                                           

 

 

 Sübut   prosesində  bu  dəlillərin  bir yox,bir  neçə  növündən  istifadə  etmək   olar.

     *Postulát : [lat.] fəls. Müəyyən elmi nəzəriyyənin başlanğıc nöqtəsi kimi qəbul edilən və bir qayda olaraq, həmin nəzəriyyəçərçivəsində isbat olun- mayan prinsip və ya hökm. Məntiqdə   “postulat” anlayışından “aksiom” anlayışının sinonimi kimi də istifadə olunur.

 

    

 

 

 

 

 

     Sübutun   iki  növü    var: düzünə(birbaşa)  sübut,  dolayı  sübut.

Düzünə(birbaşa)  sübut-tezisin  doğruluğunu  birbaşa   dəlillərlə   əsaslandırır.

Dolayı   subut  isə  verilən  tezisi  antizisin*  yalanlığını  sübut  etmək yolu   ilə   əsaslandırmaqdır.

*Antitezis (q.yun. ἀντίθεσις "antitesis" — qarşı qoyma;  lat. antithesis "antitezis")   —  fəlsəfi məntiqdə inkişaf prosesində əsas müddəanın inkarı; tezisə qarşı irəli sürülən fikir, hökm; tezisin ziddinə yürüdülən mühakimə

*Antitezis (qədim.yunan  sözü. ἀντίθεσις "antitesis" — qarşı qoyma; tezisi  inkar  etmə.

  Məntiqdə  subutun   əksi  olan   proses  təkzib*   adlanır.Belə ki,  tezisin  doğruluğunu  sübut   etmək  mümkün   olduğu  kimi,tezisin  yalanlığını, əsassızlığını  da  müəyyən   etmək   mümkündür.

     Təkzib-ərəb  sözü   olub,  sübutun  əks   mənasında   işlənir, hər   hansı  tezisin   yalanlığını   müəyyənləşdirir.Tezisin   yalanlığı   aşağıdakı  üsullarla   aşkara   çıxarıla   bilər:

   1.Dəlillərin   yalanlığını   müəyyənləşdirməklə  nümayişin   əsassızlığı və  sübutun   düzgün   qurulmadsığı   açkara   çıxarılır.

   2.Tezis   yalandır,  çünki   dəlillər   onun   doğruluğunu   təsdiq   etmir.

    Təkzibi   tələb   olunan  hökm  təkzibin   tezisi,  tezisi  təkzib   edən  hökmlər   isə  hökmün   dəlilləri   adlanır.

 

 

 

 

 

 

 

                                                     

 

        

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  

 

   Təkzibetmənin   birinci   üsulu olan   tezisin   təkzibi   də   sübutdakı  kimi   iki  formada   aparıla   bilər :  düzünə   və   dolayı.

    Tezisin   təkzibinin   ən  uğurlu   üsulu  faktlarla*  təkzibdir.Doğruluğu   qabaqcadan   yoxlanılmış   faktlar   tezisin   doğruluğunu   əsaslandırdığı kimi,  yalanlığını da   sübut edə   bilər,çünki   faktlar   təcrübədə   sınanmış təkzibedilməz   reallıqdır,  baş  vermişlərin   gözlə   görünmüş   təsdiqidir.

 

Məsələn : “Venerada  canlı   həyat   vardır” tezisinin  yalan,  yanlış  olduğunu  aşağıdakı  faktlarla  təkzib   etmək  olar:

     1.Veneranın   səthində   istilik   470-480º  S-yə  çatır.

      2.Atmosfer  təzyiqi  95-97 civə   sütunudur.Bu  şərtlər  şəraitində  canlı  həyatın   mövcudluğu   mümkün  deyil.

*Fakt (lat. factum — "baş vermiş", "olmuş") — reallığın təsdiq forması.

  Elmi fakt – nəticə çıxarmaq və təsdiq etmək üçün əsas olan hadisə. Elmi biliyin əsasını təşkil edən element.

      Tezisin   təkzibinin   dolayı  yolu   həmişə   uğurlu  olmaya  bilər, çünki   belə   halda  tam  əsalandırılmamış ,yoxlanılmamış faktlardan   istifadə   olunur  ki, bu  da   tezizin   tam  təkzibini   əsaslandırmaqda   müəyyən   maneələr   yarada   bilir.

       Təkzibetmənin   ikinci   üsulu   dəlillərin   təkzibi(təqidi)dir.Bu   prosesdə  təkzibedən   tərəfindən  tezisin  əsaslandırılması üçün  istifadə olunan   dəlillərin  inandırıcı   olmadığı, tutarsız   olduğu   göstərilir. Əgər  opponentə   dəlillərin   şübhəli,yaxud   yalan  olduğunu  göstərmək  mümkün  olursa, onda   qarşı  tərəfin  mövqeyi   zəifləyir.

  

 

 

 

 

       Dəlillərin   tənqidi   vasitəsi  ilə   təkzib  aşağıdakı  şəkildə   əsaslandırıla  bilər:

    1.Verilmiş   dəlillərin  ümumiləşdirilməsində  ikimənalılığa  yol   verilmişdir;

    2.Heç   bir   dəlil   ekspert   yoxlamasından   keçməmişdir;

    3.Nəticələr   ictimai   təcrübədə  təsdiq   olunmamışdır.

       Məsələn:”Bütün   kvadratların  diaqonalları  bərabərdir”  tezisini   sübut  etmək   üçün   “Bütün  kvadratlar-rombdur”  arqumentindən  istifadə  olunub və  “Bütün  rombların   diaqonalları   bərabərdir”.Burada  arqumentləri   təkzib   etmək   üçün  “Bütün  rombların   diaqonalları   bərabərdir”hökmünün  yalan  olduğunu  sübut  etmək  kifayətdir. Belə  ki, bu  hökm  tezisi  sübut  əsas ola  bilməz.

      Təkzibetmənin   üçüncü   üsulu   nümayişin   əsassızlığı-nümayişin   tənqididir.Bu   üsul   sübutun  formasında  olan   səhvləri  göstərməklə  sübut  olunan  tezislə  dəlillər  arasında  zəruri   məntiqi   bağlılığın  olmadığını  aşkara   çıxarır.Bu  üsulun  tətbiqi  əqli   nəticənin   qaydalarına   əsaslanır, yəni   müqəddimə   hökmlərindən  ən  azı   birinin   doğruluğu   təsdiq  olunmursa,  şübhəli   xarakter   daşıyırsa,tezislə  dəlillər  arasında  məntiqi  bağlılıq  təsdiq  olunmur,  nəticə   də   əsassız  olur.

       

       

 

 

 

ELMİ  TƏDQİQATIN  MƏRHƏLƏLƏRİ:

    1.Hazırlıq 

      2.Tədqiqatın  aparılması və        

      3.Qiymətləndirmə

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

26.Real  və  məntiqi  ziddiyyətlər,ziddiyyətsizlik

27.Ümumi  hökmərin   isbatı

28.Xüsusi  hökmlərin  isbatı

29.İsbat  prosesində  inkari  mülahizələrdən və ziddiyyətlərdən   istifadə

 30. Mövcudluq  barədə   hökmlərin  isbatı      

 

 

                                                    

 

 

 

26. REAL   VƏ   MƏNTİQİ   ZİDDİYYƏTLƏR, ZİDDİYYƏTSİZLİK

    

 

 

 

 

    

 Ziddiyyət-kəmiyyət   və   keyfiyyətcə  bir-birindən  fərqlənən  iki  hökm  arasındakı münasibətdir.Belə  hökmlərdən  biri  həqiqi, o biri isə  mütləq  ya- landır.Əvvəllər   öyrən- diyimiz   “Üçüncü   halın   istisnası   qanunu”na görə  eyni   münasibətdə  və  eyni  zamanda  bir-birinə  zidd  olan  iki fikrin (hök -mün)     biri   doğru, biri  yalandır, üçüncü  hal  mümkün deyil. Məsələn: Bütün   şüurlular   insandır.(doğru) Heç  bir   şüurlu   insan   deyil(yalan)

 

 

 

 

 

 Ziddiyyətlər   həm  bizi  əhatə   edən  ətraf aləmdə,  həm  də   fikirdə  ola bilər. Ziddiyyətlər  bizim   iradəmizdən  asılı  ola  da  bilər,  olmaya da.

     Real   ziddiyyətlər-bizdən   asılı  olmayaraq,ətraf  aləmdə,  kainatda, gerçəklikdə  obyektiv    şəkildə   baş   verir. Belə   ziddiyyətlərin  səbəbi    gerçəklikdəki  qanunauyğunluqların   pozulmasıdır   ki,  buna  da   insan   müdaxiləsi   mümkün  deyil. Məsələn:

Yay   fəslində   havaların  kəskin   dəyişməsi   nəticəsində    qar   yağması.Qış  fəslində  havaların   isti  keçməsi   nəticəsində  ağacların   erkən  oyanaraq   çiçək  açması  və s.

     Məntiqi   ziddiyyətlər  isə  fikir   ziddiyyəti  olub, yalnız   təfəkkürdə  baş  verir.Belə  ziddiyyətlərin   səbəbi   məntiqsizlik,  məntiqi   mədəniyyətin   yoxluğu, məntiqin  qanun  və  prinsiplərinin   pozulmasıdır.Belə  ziddiyyətlərə   müdaxilə   edib  onları  dəyişmək  mümnkündür.Yetər ki,  təfəkkür   qanunlarının   tələblərinə   əməl   edilsin.Məntiqi  zid- diyyət   o zaman  baş  verir ki,  fikir   söyləyən  ya   əks   tərəfə   qarşı   qərəzli  mövqe   tutur,ya  əqli   qabiliyyəti   zəif  olur,  ya  da   diqqət  yayğınlığı   səbəbindən  dediyinin  fərqinə  varmır  və  s.Məsələn:

 ”A  parçası  şəkildə verilən  parçaların ən   uzunudur və  A  parçası  sağındakı  B  parçasından   bir  qədər  qısadır.”

  Ziddiyyətsizlik-fikirlər  arasında  elə  məntiqi   qanunauyğunluğun  gözlənilməsidir  ki,  orada   fikirlər   bir-birini  rədd  etmir.

                                                

 

 

 

 

      27.ÜMUMİ   HÖKMLƏRİN  İSBATI

Riyazi isbat - elm aləmində qəbul olunmuş aksiom və qaydalar əsasında, ardıcıl məntiqi nəticələrdən istifadə edərək, müəyyən riyazi fərziyyənin      doğru olmasını göstərmək deməkdir. Riyaziyyatda isbat fərziyyə, müddə- alar teorem adlanırlar.

Misal üçün, fərz edək ki, "Düzbucaqlı üçbucaqda katetlərin kvadratları cəmi hipotenuzun kvadratına bərabərdir. Əgər a və b katetlər, c isə hipotenuz olarsa onda a² + b² = c² ". Bu fərziyyə həndəsi aksiom və qaydalar əsasında isbat edilmişdir ( bax şəkilə) və Pifaqor (e.ə. 569-475-cı illər) teoremi adlanır.

Teorem (yun. θεώρημα) — doğruluğu digər məlum təkliflər və  aksiom - lar  əsasında isbat olunan təklifdir. Verilmiş bir teorem müxtəlif şəkillərdə ifadə oluna bilər.

Fəlsəfədə teorem məntiqli çıxarıla bilən, fikir və ya tezisdir 

Hökmləri   isbatı  məntiqi  əqli   nəticə  çıxarma   üsulları  ilə  həyata   keçirilir.

   Ümumi   hökmlər    deduksiya   yolu  ilə   isbat  olunur.Nəticədə   xüsusi  hökm   formasında  nəticə   alınır.Məsələn : Deduksiyaya sadə misal olaraq aşağıdakı mühakiməni göstərmək olar:

"Bütün  insanlar ölümə məhkumdur. Sokrat insandır.Onda Sokrat olümə məhkumdur".

   Hazırda deduksiya deyəndə bu və ya digər aksiomlar sisteminə əsaslanan ciddi riyazi mühakimə başa düşülür.

   Buna görə, deduksiya mühakimənin aksiomatik üsulu adlandırırlar. Müəyyən bir təklifi isbat etmək üçün, məsələn, həndəsədə onu ya isbat olunmuş teoremə, ya da qəbul olunmuş aksiomların birinə, yaxud bir neçəsinə gətirirlər.

     Riyazi induksiya prinsipinin köməyi ilə müxtəlif teoremlərin isbatı deduksiyaya misaldır.  

   Sərbəst  iş  üçün  tapşırıqlar (ümumi   hökmlərin   isbatı   üzrə)

 

    1.Riyaziyyatdan  ümumi   hökm  kimi  ifadə olunmuş    iki-üç  teoremin   isbatını   nümayiş   etdirin.

     2. Evdə  riyaziyyatdan   örəndiyiniz   3  sadə   teoremi  isbat   etməklə   yazılı   şərh  hazırlayın.

 

 

 

 

 

 

28. XÜSUSİ   HÖKMLƏRİN  İSBATI

Xüsusi   hökmlər isə    induksiya   yolu  ilə   isbat  olunur.Nəticədə  ümumi  hökm   formasında  nəticə   alınır.

Məsələn :

     A.Bərabərtərəfli   üçbucağın   perimetri  onun   bir   tərəfinin 3-ə   hasilinə   bərabərdir.

     B.Kvadratın   perimetri  onun   bir   tərəfinin  4-ə   hasilinə   bərabərdir.

 C .Hər  hansı   bərabərtərəfli  çoxbucaqlının   perimetri  onun   bir  tərəfinin   ölçüsünün  bucaqlar  sayına   vurulmasından  alınan  hasilə   bərabərdir.

     Bu   ümumi   nəticə  aşağıdakı   ümumi  düsturu   formalaşdırır :

  P= a •n

     P-çoxbucaqlının   perimetri

a-    çoxbucaqlının   tərəfi 

     n-bucaqların   sayı

 

 

 

 

 

 

29.İSBAT  PROSESİNDƏ   İNKARİ  MÜLAHİZƏLƏRDƏN   VƏ  ZİDDİYYƏTLƏRDƏN   İSTİFADƏ.

 

         İsbat   prosesində  iqrari  mülahizələrdən  istifadə  olunduğu kimi   inkari   mülahizələrdən  də   istifadə  oluna   bilər.İnkar   dedikdə  iqrari   hökmün  əksi   nəzərdə   tutulur,yəni  iqrari  hökmlər  hər  hansı  prosesin  iucrasını  nəzərdə   tutduğu  halda,  inkari  hökmdə  prosesin  icra   olunmadığı,  qeyri-mümkünlüyü  bildirilir.Məsələn :  Hər  hansı   üçbucağın   daxili   bucaqla- rının   cəmi   180º -dən   çox  ola   bilməz.

          Bir   nümunəni   nəzərdən   keçirək: İsbat   edin ki,  üçbucağın   daxili   bucaqlarının   cəmi   180º-dir.

         İsbat   prosesində   inkari   mülahizəyə   müraciət   edək.Məlumdur   ki,üçbucaq   ən  kiçik   çoxbucaqlıdır  və  dördbucaqlının   diaqonal  boyunca

böldükdə   yarısına   bərabərdir.  Göründüyü   kimi  düzbucaq

lının  daxili  bucaqlarının    cəmi  90º x  4=360º.Üçbucağın  isə

daxili   bucaqlarının   cəmi  360º  :  2=180º  olacaq.

  

Ziddiyyət  isə  mülahizələrin   bir-birini   rədd  etməsidir.Məsələn : A.Toplananların  hər  hansı  bir   qrupunu  onların   cəmi  ilə  əvəz  etdikdə  cəm  dəyişmir. B.Toplananların  hər  hansı  bir   qrupunu  onların   cəmi  ilə  əvəz  etdikdə  cəm  dəyişir.

    Bir-birini   rədd  edən   bu   mülahizələr   eyni   zamanda   doğru   ola   bilməz.Bunlardan   mütləq   biri  yalan  və   yanlışdır.Bu  mülahizələri   təcrübədə  yoxlamaqla  doğru   və   yalan   mülahizəni   aşkara   çıxarmaq  olar.Məsələn :Bizə   məlumdur  ki, toplamanın   yerdəyişmə   xassəsinə  görə   toplananların   yerini   dəyişdikdə   cəm  dəyişmir.30+54=54+30=84  Bu  xassəni   toplanan   qruplar   üzərində   də   müşahidə   edək :

8+10+23=(8+10)+23=18+23=41.

   İsbat   prosesində   zidd   hökmlərdən   istifadə   edərkən   3-cü halın   istisnası   qanundan   istifadə   edilməlidir.

    Beləliklə, isbat   prosesində  düzgün   əsaslandırılmış  arqumentlərlə            ( doğru  mülahizə  və   faktlarla  )   verilmiş  mülahizə   isbat  olunur.

Sərbəst   iş   üçün  tapşırıqlar:(isbat  prosesində  inkar  və  ziddiyyətdən  istifadə)

1.İnkarın   tətbiqi  ilə   məsələ   qurun   və   həll  edin.

2.Ziddiyyətdən   istifadə   etməklə   riyaziyyatdan   öyrəndiyiniz  sadə   qaydalardan   birini   isbat   edin.

 

 

 

 

 

 30. MÖVCUDLUQ   BARƏDƏ   HÖKMLƏRİN  İSBATI

         Mövcudluq   barədə  hökmlərin  isbatında   analogiya(traduksiya)  üsulundan  istifadə   olunur.Nəticədə  hökmlərin   ümumilik  dərəcəsi   dəyişməz  olaraq  qalır.

Məsələn :

    A.Dörd   cüt   ədəddir, 2 –yə  qalıqsız  bölünür

    B. Altı   da   cüt  ədəddir

   C.Deməli  altı   da   2-yə  qalıqsız   bölünür

    Yekun   nəticə :  bütün   cüt  ədədlər   2-yə   qalıqsız   bölünür.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

DİAQNOSTİK   QİYMƏTLƏNDİRMƏ   ÜZRƏ :

                                                      

        DİAQNOSTİK   QİYMƏTLƏNDİRMƏ-1

 

 

1.Üçbucağın  ən  azı  neçə   iti   bucağı   ola   bilər ?

         A) 1       B)2     C)3     D)heç bir   cavab   düz   deyil

 

2. O,   hansı   natural   ədəddir   ki,  onun   10-luq  dairəsində (   0-dan    

başqa)  hər  hansı   ədədə    hasilindən   alınan   ikirəqəmli  ədədin    

 rəqəmlərinin   cəmi   onun   özünə   bərabərdir  ?

        A)3        B)6     C)7        D)9

 

3.Kvadratı    diaqonallar    neçə   üçbucağa   bölür ?

    A)4    B) 6  C)8  D)12

 

4.Aşağıdakı   şəkildə   neçə   parça    var ?

 

 A                              B                             C                               D

•                                    •                                 •                                   •

        A)  1        B) 4                C)   5                    D) 6

 

 

5.Qəfəsdə   dovşanlar   və   toyuqlar   var.Onların   birlikdə   ayaqları   20 –dir. Qəfəsdə  ən  azı  neçə  toyuq   ola bilər ?

          A)2       B)3     C)4       D) 1 

 

6.                                                               

                                             81

                                                       

                                49                                                

 

 

 

A) 256      B) 64      C) 16       D)25

     

  7.Kvadratı  dörd   eyni   düzbucaqlıya   ayırdılar.Düzbucaqlıların  hər   birinin   sahəsi   36 sm ²                                    oldu.Düzbucaqlının   perimetri   neçə   sm   olar ?

       A)16      B) 30     C)32      D)  48  

 

8.Sözün    son   hecasındakı    sait    U-dur.Sözə    hansı   şəkilçi    artırılmalıdır ?

     A) –dır     B)-dir      C)-dur      D) –dür

 

 

 

 

9.Cümlədə    mübtəda   hansı   sözlə    ifadə   olunub ?

          Dünən    idmançı    Rüfət    yarışda    qızıl   medal    aldı.

 

 A) dünən      B) idmançı      C) Rüfət      D) medal

 

10. Azərbaycan   dilində   qarşılığı olmayan   neçə   danışıq   səsi   var ?

        A)4   B) 5   C) 6     D)bütün   danışıq   səslərinin   qarşılığı   var

 

11.Hansı   cümlədə   “qoca”   sifət   kimi   işlənməyib ?

   A)Qoca   qadın, nədəsə,  çox   narahat   idi. 

    B)Qoca   nənəm  maraqlı   nağıllar   bilir.   

    C)Qoca   çox  ehtiyatla   pillələri  endi.     

    D)Qoca   bağban   ağaclara   qulluq   edirdi.

 

12. Hansı    əvəzlik  “ nə? “ sualına   da    cavab   verir ?

     A)mən      B)sən     C)o     D)  heç   biri

 

 

13.Fərqli   şəkil   hansıdır  ?      

  

 A)                     B)                              C)                              D)                        

 

 

 

 

 

14.Aşağıdakı   ədədlərdən   hansı    düzbucaqlının   perimetri   ola   bilməz ?

   A) 44        B) 31       C)18         D)24

 

 

15.Üçbucağın   daxili   bucaqlarının   cəmi   nə   üçün   180º-dən   böyük  ola  bilməz ?  Fikrini   əsaslandır?

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

 

16.Hansı   saitlər  eyni   qrafik   işarənin   öz   oxu  ətrafında   fırlanma   nəticəsində   fərqlənir ?

 

 

 

 

 

 

SUMMATİV    QİYMƏTLƏNDİRMƏ 

                                 V  siniflər   üzrə    

                                 KSQ-1

 

                   I və II tədris  vahidləri  üzrə:

 

I .MƏNTİQƏ   GİRİŞ   II.MƏNTİQİN   ANLAYIŞLARI  VƏ  DİLİ

 

1.Məntiq  elmi nə zaman, harada  yaradılıb, banisi  kimdir?

     A)bizim  eradan  əvvəl    IV əsrdə,  qədim  Romada,  Aristotel

     B)bizim  eradan  əvvəl    IV əsrdə,  qədim  Yunanıstanda,  Axilles

     C)bizim  eradan  əvvəl    IV əsrdə,  qədim Yunanıstanda,   Aristotel

     D)bizim  eradan  əvvəl    VI əsrdə,  qədim  Yaponiyada,   Arximed

 

2.Üç  ədədin  ədədi   ortası   20-dir.Ədədlərdən   ikisinin  cəmi  40  olarsa,

     3-cü    ədəd  neçədir ?

       A) 25      B)30      C)35     D)20

 

3.Eynigüclü (ekvivalent) mülahizələr   hansılardır?

       1.Bütün   insanlar   canlıdırlar        2.Qurbağa  inəkdən   kiçikdir

       3.Bütün  canlılar  insandır              4.Mən  səndən  ağıllıyam

       5.Sən  məndən  yaxşısan                6.İnək   qurbağadan  böyükdür

      7.20<25                                           8)20>8

              A)1;3     B)4;5     C)2;6     D)7;8

 

4.Sait   səslər   nə üçün uzun  tələffüz   oluna  bilir ?

    A) qalın  və  incə   olduğu  üçün       B) maneəli  tələffüz  olunduğu üçün

    C)açıq  və  qapalı  olduğu   üçün       D)maneəsiz  tələffüz  olunduğu  üçün

 

5.Anlayışın   məzmununu  açan   intellektual-nitqi  əməliyyat  nə  adlanır?

   A)məntiq       B)təfəkkür      C)mülahizə       D)tərif

 

6.Məntiqin   “qızıl  fondu”na   daxil olmuş  məşhur  məsələ  hansıdır ?

      A)Axillesin   dabanı           B) Axilles  və  qurbağa   

      C) Axilles  və  tısbağa        D)Axilles   və   əjdaha

 

7.Hökmün   predmetini  ifadə edən  anlayış   nədir ?

      A)kvantor       B)predikat       C) subyekt       D)bağlayıcı

 

8.Anlayışların     dildə    ifadə     vasitələri  nədir ?

      A) söz  və  cümlə         B)  söz  və  söz  birləşməsi  

      C) söz  birləşməsi  və  cümlə           D) səs   və   cümlə

 

 

9.Hansı sadə  ədədin başqa  sadə ədədlərlə hasilindən  alınan ikirəqəmli  ədədin  rəqəmlərinin  cəmi    həmin   ədədin  özünə   bərabərdir?

            x•n=ab;  a+b=x;  x=?

             A) 5        B) 8       C)   9       D)   3      

 

 

10.Predmetin   ümumi,  mühüm  və  fərqləndirici  əlamətlərini  ifadə  edən

      təfəkkür  forması  nədir ?

      A)mülahizə          B)anlayış          C)əqli  nəticə         D)təsvir

 

11. Şəkildə   neçə   müxtəlif   kvadrat  var?

 

 

           A)36     B)30       C)16      D)22     

 

 

12.”Bütün    təriflər  hökm  formasında  ifadə  olunur”   hökmünün  subyekti hansıdır ? 

     A) hökm          B) ifadə          C)təriflər         D) bötün

 

 13.                   

                                                        10

                

                        

                                                4                                            ?

 

                   A) 14       B)11       C)12        D)19       

 

14.Hansı   söz  şəkilçi   qəbul   etməyib ?

       A)çapıq       B)hüquq       C)sınıq       D)uçuq

 

 

15.Tahir   bir həyəti 4  günə  şumlayır , Samir  isə 2 günə bu  işi  görür.Tahir ilə  Samir bir gün  bərabər çalışdılar.Sonra Samir   getdi.Qalan  işi Tahir  neçə  günə qurtara  bilir?

    A) 1           B) 2            C) 3           D) ½    

 

16.    X, Y və Z  -in  yerinə  hansı  ədədlər   yazılmalıdır ? 

         A)x=125;y=35;z=30    

          B) x=45;y=25;z=5    

C)x=15;y=35;z=55   

D)x=25;y=5;z=65    

 

                 

 

 

 

 

 

                                            KSQ-2

 

III tədris   vahidi  üzrə : İQRARİ  VƏ  İNKARİ  MÜLAHİZƏLƏR

 

 1.”Verilmiş  iki  zidd  hökmdən  biri  həqiqi, digəri  yalandır, üçüncü  heç nə ola  bilməz”  fikri təfəkkürün  hansı qanunudur ?

      A)eyniyyət   B)ziddiyyət   C)üçüncü   halın  istisnası   D)kafi əsas  

 

2.”Afirmo”  sözünün  mənası  nədir ?

      A)”inkar  edirəm”           

     B)”rədd  edirəm “

      C)”iqrar  edirəm”           

      D)”düşünürəm” 

 

3.Sadə  hökmün  terminləri  hansılardır  ?

      A)mübtəda və xəbər              

      B)subyekt,predikat,bağlayıci, kvantor  

      C)subyekt  və predikat         

       D)subyekt   və  kvantor

 

4.Hökmlərdə  işlənən  “bütün”,”bəzi”,”heç  bir” kimi  sözlər  nə adlanır ?

     A)subyekt        B) kvantor        C)bağlayıcı          D)predikat 

 

5.İdrak  prosesində  anlayışlar  arasındakı  əlaqəni  ifadə edən  təfəkkür  forması  nə    adlanır ?

     A)məfhum       B)hökm        C)təsəvvür         D)əqli nəticə  

 

6.”Bütün  S-lər  P-dir” formulu  hansı   hökmün  ifadəsidir ?

     A)ümumu iqrari 

     B)ümumi inkari 

     C) xüsusi iqrari  

     D)xüsusi  inkari 

 

7.Ümumi   inkari  hökmün  yazılışı   hansıdır ?

    A)  S A P  

     B)S İ P   

    C) S E P   

     D)S O P  

 

8.Hökmün  predmetini  ifadə  edən  anlayış  nə adlanır?

      A)subyekt   B)predikat  C) bağlayıcı    D) kvantor  

 

9.”Neqo”   sözünün  saitləri  hansı  hökmlərin  simvoludur ?

     A)Ümumi  iqrari  və   xüsusi   inkari 

     B)ümumi  inkari  və  xüsusi  inkari  

     C)ümumi  iqrari və xüsusi iqrari    

     D)ümumi  inkari  və  xüsusi   iqrari

 

 

 

10.Predikatın  məzmununa  görə sadə hökmlərin  hansı növləri  var?

    A)atributiv       

    B)nisbət və  mövcudluq       

    C)iqrari və inkari      

    D)atributiv,nisbət,mövcudluq

 

11.Hökmdə  informasiyanın  varlığı  və yaxud  yoxluğu faktını  əks etdirən  hökm:

     A)mövcudluq     

     B)nisbət     

     C)atributiv    

     D)yanlış  

 

12.Anlayışın  məzmununu açan   intellektual-məntiqi  əməliyyat :

      A)təsnifat     

      B)tərif      

      C)təsəvvür    

      D)təfəkkür  

 

13.Tərifi  əvəz  edən  üsullar  hansılardır ?

    A)analiz,sintez          

     B)müqayisə, ümumiləşdirmə        

     C)göstərmə,təsvir,müqayisə,fərqləndirmə,səciyyələndirmə 

     D)mücərrədləşdirmə, ümumiləşdirmə  

 

14.Predmetin   mühüm və fərqləndirici  əlamətlərini   ifsdə edən  təfəkkür  forması  nədir ?

     A)hökm       

     B)məfhum    

     C)əqli nəticə  

     D)qavrayış

 

15.”Bakı  Azərbaycanın  paytaxtıdır”. –subyektin  həcminə görə  necə  hökmdür ?

     A)ümumi    

     B)fərdi    

     C)xüsusi  

     D)qeyri-müəyyən

 

                  

 

 

                     

 I YARIMİLİN   YEKUNU -BSQ

         I-III  TƏDRİS   VAHİDLƏRİ   ÜZRƏ

 

1.Hökmlərdə  işlənən  “bütün”,”bəzi”,”heç  bir” kimi  sözlər  nə adlanır ?

     A)subyekt

     B) kvantor     

     C)bağlayıcı     

     D)predikat 

 

2.İdrak  prosesində  anlayışlar  arasındakı  əlaqəni  ifadə edən  təfəkkür       

   forması  nə    adlanır ?

     A)məfhum    

     B)hökm       

     C)təsəvvür      

     D)əqli nəticə  

 

3.”Bütün  S-lər  P-dir” formulu  hansı   hökmün  ifadəsidir ?

     A)ümumu iqrari    

     B)ümumi inkari    

     C) xüsusi iqrari 

     D)xüsusi  inkari 

 

4.”Verilmiş  iki  zidd  hökmdən  biri  doğru, digəri  yalandır, üçüncü  heç nə ola  bilməz”  fikri təfəkkürün  hansı qanunudur ?

      A)eyniyyət  

      B)ziddiyyət  

      C)üçüncü   halın  istisnası 

      D)kafi əsas  

 

5.”Afirmo”  sözünün  mənası  nədir ?

      A)”inkar  edirəm”      

      B)”rədd  edirəm “

      C)”iqrar  edirəm”       

      D)”düşünürəm” 

 

6.Sadə  hökmün  terminləri  hansılardır  ?

      A)mübtəda və xəbər          

      B)subyekt,predikat,bağlayıci, kvantor  

      C)subyekt  və predikat     

       D)subyekt   və  kvantor

 

7.Predikatın  məzmununa  görə sadə hökmlərin  hansı növləri  var?

      A)atributiv       

      B)nisbət və  mövcudluq       

      C)iqrari və inkari      

      D)atributiv,nisbət,mövcudluq

 

 

 

8.Hökmdə  informasiyanın  varlığı  və yaxud  yoxluğu faktını  əks etdirən  hökm:

      A)mövcudluq      

      B)nisbət      

      C)atributiv     

      D)yanlış  

 

9.Anlayışın  məzmununu açan   intellektual-məntiqi  əməliyyat :

    A)təsnifat     

    B)tərif       

    C)təsəvvür     

    D)təfəkkür  

 

10.Tərifi  əvəz  edən  üsullar  hansılardır ?

      A)analiz,sintez          

       B)müqayisə, ümumiləşdirmə        

      C)göstərmə,təsvir,müqayisə,fərqləndirmə,səciyyələndirmə 

       D)mücərrədləşdirmə, ümumiləşdirmə  

 

11.Predmetin   mühüm və fərqləndirici  əlamətlərini   ifadə edən  təfəkkür         

     forması  nədir ?

      A)hökm       

      B)məfhum    

      C)əqli nəticə  

       D)qavrayış

 

12.Ümumi   inkari  hökmün  yazılışı   hansıdır ?

    A)  S A P       

    B)S İ P       

    C) S E P       

    D)S O P  

 

13.Hökmün  predmetini  ifadə  edən  anlayış  nə adlanır?

      A)subyekt     

      B)predikat     

      C) bağlayıcı     

      D) kvantor  

 

14.”Neqo”   sözünün  saitləri  hansı  hökmlərin  simvoludur ?

       A)Ümumi  iqrari  və   xüsusi   inkari  

       B)ümumi  inkari  və  xüsusi  inkari              

       C)ümumi  iqrari və xüsusi iqrari    

       D)ümumi  inkari  və  xüsusi   iqrari

 

 

 

 

     KSQ-3

IV   və  V   tədris   vahidləri  üzsrə :MƏNTİQİ ƏQLİ NƏTİCƏ , KONYUNKSİYA  VƏ   DİZYUNKSİYA

 

1.Məntiqi ardıcıllığın  istiqamətinə  görə əqli nəticənin  növləri

  hansılardır ?

     A)analogiya,deduksiya,induksiya      

     B) impliksiya,deduksiya       

      C) traduksiya,induksiya

     D) analogiya,deduksiya         

      E) induksiya,deduksiya

 

2.Bağlayıcının  növlərinə görə   mürəkkəb  hökmlərin  hansı  növləri  var?

     A)iqrari  və inkari        

     B) xüsusi və ümumi         

     C) konyunksiya,dizyunksiya

     D) konyunksiya        

      E) dizyunksiya

 

3.Dizyunksiyanın  simvolu  hansıdır ?

      A)>        

      B) <        

      C) ^         

      D)  v        

      E)=

 

4.Konyunksiyalı    ifadələr   hansı  bağlayıcı ilə  yaranır ?

        A) və ya       

        B)  ilə         

        C)   və     

        D)  əgər          

        E) gah

 

5.”Hər bir  insanın  hüquq və  azadlıqları  dövlət  tərəfindən  qorunmalıdır”.hökmününn sxemi  hansıdır ?

      A) S₁ v S₂=P    

      B) S ₌ P_{1 ^}P ₂     

      C) S₁^P=S₂ v P       

      D) S₁*S₂=P            

       E)S₁^S₂=P      

 

6.    A.  Bütün   iynəyarpaqlı  ağaclar  tikintiyə  yararlıdır.

     

      B.  Şam ağacı  iynəyarpaqlı  ağacdır.                    

       C.______________________________________

 

 Bu  hökmlərdən  əqli nəticə   çıxart, nəticənin   növünü  müəyyən  et.

________________________________________________________

 

7.Xüsusi  hökmlərdən  ümumi   hökmlərin  çıxarilması  əqli nəticənin   hansı  növüdür?

    A) analogiya      

    B) deduksiya      

    C) traduksiya      

    D) induksiya      

    E)impliksiya

 

8.”Silahlı  münaqişə,müharibə-ictimai  təhlükəli  və  hüquqa  zidd  işdir”.Hökmün  sxemi   hansıdır?

        A)S=P₁∨P₂         

        B)S₁-S₂=P₁^P₂        

        C)S=P₁^P₂        

        D)S₁^S₂=P         

        E)S₁∨S₂=P

      

9.Dizyunktiv  hökmün    simvolu  və  bağlayıcısı   hansıdır?

      A)A ∨ B. və      

      B)A> B,  və  ya        

      C)A^B,və        

      D)A∨B,və ya       

      E)A<B,ilə

 

10.Konyunksiyalı,dizunksiyalı    hökmün     ifadə     formasının     sxemi  hansıdır?

        A)S₁^S₂=P₁^P₂  

        B) S₁∨S₂=P₁∨P₂     

        C) S₁>S₂=P₁<P₂    

        D) S₁^S₂=P₁∨P₂    

        E) S₁∨S₂=P₁∨P₂  

 

 

 

 

 

 

                                         

 

 

 

 

 

 

 

 

 

        KSQ-4

           VI  və   VII tədris   vahidləri   üzrə :

       TƏBİİ   DİLİN   MƏNTİQİ  TƏHLİLİ.

       MƏNTİQ   VƏ   ELMİ   TƏDQİQATLAR

 1.Tezisin  yanlışlığını  və ya əsassızlığını  müəyyən  edən  məntiqi  əməliyya nədir?

         A)sübut      B)arqument        C)təkzib         D) hipotez

 

2.Sual   nədir ?

    A)sübut  olunmalı   mülahizə           B)şifahi  sorğu

     C) məfhumun  məzmununu  açan  məntiqi  əməliyyat  

    D) informasiyanın   dəqiqləşdirilməsinə və ya  tamamlanmasına  yönəlmiş   

       məntiqi  əməliyyat    

   

3.Təkzibin  üsulları   hansılardır ?

    A)tezisin  təkzibi, dəlillərin  təkzibi,nümayişin  əsassızlığı    

    B)sübutun  təkzibi, arqumentin   təkzibi,sualın  əsassızlığı      

    C)problemin  təkzibi, nümayişin  əsassızlığı,dəlilin  inkarı    

    D)sualın  təkzibi,dəlilin  nümayişi

 

4.Sübutun  forması   hansıdır ?

     A)məfhum, hökm, əqli nəticə    

     B)tezis, hipotez,təkzib     

     C) tezis,dəlil, nümayiş       

     D)problem və hipotez

 

5.”Doğrudurmu ki,Simens  qardaşları   Gədəbəy  misəritmə  zavodundan   külli  miqdarda qızıl aparmışlar ?” sualının  növünü  müəyyən et:

    A)tamamlayıcı      

    B)ritorik       

    C)dəqiqləşdirici    

    D)bədii

 

6.Tezislə  dəlillərin  məntiqi  əlaqələndirilməsi  nə adlanır ?

    A)hipotez         B)arqument         C) təkzib         D)nümayiş

 

7.”Əsrin  müqaviləsi  nə vaxt  və  harada  bağlanmışdır ?”-sualı  sualın  hansı növüdür?

     A)tənqidi     

     B)qrammatik     

     C)tamamlayıcı    

     D)dəqiqləşdirici

 

 

 

 

 

8.Hər  hansı  hökmün  doğruluğunu  digər  doğru  mülahizələrlə  əsaslandıran  intellektual-məntiqi  əməliyyat  nədir  ?

      A)antitezis                B)problem     

      C) sübut                  D) təkzib

 

9.Tezis  nədir  ?

    A)intellektual  oyun      

    B)elmi  problem     

    C)sübut  olunmalı  mülahizə    

    D)həll olunmalı  problem

 

10.Müəyyən  bir mülahizənin  məntiqi-nitqi,emosional-psixoloji və s.  üsul  və  metodlarla    əsaslandırılması  nədir ?

       A) sistemləşdirmə       

       B)  arqumentləşdirmə    

       C) hipotez               

       D) məntiqi  oyun

 

11.Təkzibin   son  mərhələsi   nədir ?

     A)arqumentin   təkzibi     

     B)tezisin   təkzibi 

     C)nümayişin  əsassızlığı      

     D)sualın   təkzibi

 

12.Tezisin   sübutunda   istinad  edilən   doğru  hökmlər  nədir ?

       A)dəlil                  B)antitezis  

        C)sübut                 D)termin

 

13.    Heydər   Əliyev   1994-cü  ildə   Moskvada  tribunadan  çıxışa    

      başlayır:”1967-ci  ildə   Qarabağda  paltarımı  çıxarıb, çayda

     üzməyə  getdim.Çaydan  çıxanda  gördüm  ki,ermənilər   paltarımı    

     oğurlayıb”.

          Bu   an    zalda  olan   erməni  nümayəndə   yerindən   qalxıb  qış-

      qırır: “O vaxt   ermənilər   orada   yaşamırdı”.

           Heydər    Əliyev :

        —Elə   mən   də   onu    sübut   etmək   istəyirdim......

 

Burada  Heydər   Əliyev   hansı   tezisi   təkzib   edir,hansını  sübut  edir

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 

 

 

 

      KSQ-5

 

             VIII   tədris  vahidi: HÖKMLƏRİN  İSBATI

1.”Toplananların  yerini  dəyişdikdə  cəm  dəyişmir”hökmünü  isbat  edin.

    (Toplananlar   A  və B,  cəm  C)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

 

2. Məntiqi  ziddiyyətin  mənbəyi  nədir?

   A)təbiət  qanunlarının  pozulması B)dil qanunlarının  pozulması C)riyazi  qanunların  pozulması  D)təfəkkür  qanunlarının  pozulması

 

3.Azalan  və  çıxılan  20   vahid  artarsa, fərq  necə  dəyişər?

   A) 40 vahid  azalar.   B) Dəyişməz    C) 40  vahid  artar.   D) Fərq azalana  bərabər  olar.

 

4.Üçbucağın  bir  bucağı  düz,  digər  bucağı  itidirsə,  üçüncü  bucağı  necə bucaq olar ?

    A) kor  bucaq    B) iti  bucaq   C) açıq  bucaq   D) düz  bucaq

 

5.Təfəkkürdən  asılı  olmayaraq  gerçəklikdə  obyektiv şəkildə  baş verən  ziddiyyət   necə adlanır ?

    A)məntiqi  ziddiyyət    B)analoji   ziddiyyət     C)real  ziddiyyət   D)genetik  ziddiyyət

 

6. Məntiqi  ziddiyyət  hansıdır?

  A)Gülnar  şeiri  yaxşı  əzbərləmişdi.O,şeiri  gözəl  ifa  etdi.

  B)Stəkanda  çay  çox isti  idi.Bir  qurtum  içmək  istədim,dilim-ağzım  yandı.

  C)İsti  günəş  od püskürürdü.Hər  tərəf  buza  dönmüşdü.

  D)Vüqar  gülləri  səliqə  ilə  yığdı.O,gülləri   iri  bir  güldana  qoydu.

 

7. DƏNİZ  sözü  12537  olarsa, DƏRƏ  sözünü  hansı  ədəd ifadə  edə  bilər?

             A)1282    B)1232    C)1272  D)1252

       

8.P=a· n  hökmünü   isbat  edin:

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

 

 

 

 

 

 

 

 

 9.                                                             ?

 

 

        A)                 B)             C)                 D)

 

 

10.                    1                          2                       2

 

 

A)            B)           C)          D)       

 

11.  İsbat  edin:   a)12  cüt ədədddir, 2-yə   bölünür

                                                 b)8 –də  cüt ədəddir  .....................

                                    

                              Nəticə:..........................................................................

 

12. Təfəkkürdə   baş   verən   ziddiyyət   necə   ziddiyyətdir?

      A)real  ziddiyyət                                  B) məntiqi  ziddiyyət      

      C)təfəkkürdə   ziddiyyət  olmur           D)bütün  cavablar  səhvdir

 

13.Sübutun   formaları :

     A) anlayış,hökm,əqli  nəticə      B) tezis, dəlil ,  nümayiş

     B) tezis, təkzib, nümayiş        D) məfhum, arqument,tezis

 

14.Sual   işarələrini   hansı   cavab   əvəz   edə  bilər ?

                                                                                                 

      7;12                       6;9                                                                ? ;?                                         

                          

      A)1;9                 B)9;20     C)9;11           D)4;5

 

  15.        ·8=                         –           

                                                                      =  ?

                : 4=

 

                · 6=84

 

A)    7        B) 6       C)  8      D)  9

 

 

 

 

 

 

 

                             I I      YARIMİLİN   YEKUNU -BSQ

         IV-VIII TƏDRİS   VAHİDLƏRİ   ÜZRƏ

 

 

   

1.Gerçəkliyin  predmetləri  arasındakı  əlaqə  və  münsibətlər haqqında  informasiyanı  iqrar  və  ya  inkar  edən  təfəkkür  forması   nədir ?

     A)sübut         B)məfhum         C)hökm          D)məntiqi   nəticə

 

2.Hökmün  predmetini   ifadə  edən  anlayış  nədir ?

    A)kvantor   söz         B)məntiqi  bağlayıcı           C)predikat           D)subyekt

 

3. Hansı   hökmlər   eynigüclü   ola  bilməz?

    A)hər ikisi   doğru  olan  hökmlər         B)hər  ikisi  yanlış  olan  hökmlər

    C) biri  doğru,biri  yanlış  olan  hökmlər         D)heç  bir  cavab   doğru   deyil

 

4.”Məntiq”  elmi   nəyi   öyrənir ?(tərif)

________________________________________________________

5.Məfhum (anlayış) nədir?

_____________________________________________________________

6.Düzgün   təfəkkürün   formaları   hansılardır ?

_____________________________________________________________

 

7.Biri   tərifi  əvəz edən  üsullardandır:

       A)fərqləndirmə         B)əlaqələndirmə         C)nəticə  çıxarma         D)təkzibetmə

8.Sxemi   tamamla:

 

 

 

 

 

 

 

 

9.Məfhumların  ifadə  vasitələri  hansılardır?

       A) səs  və  hərf                           B)heca  və  söz        

       C)söz  və  söz  birləşməsi          D)söz  və  cümlə

 

 

10.Subyekt  və  predikat   arasında   əlaqə  və   münasibətləri   iqrar  və inkar  edən  anlayış  nədir?

      A)şəkilçi              B) durğu   işarələri             C)məntiqi   bağlayıcı             D)kvantor  söz

 

11.Kvantor   sözlər   hansıdır ?

     A)hər  şey,  heç  nə          B)bütün, məgər            C)hər  bir,bəzi             D)heç  kim,hamı

 

12.Hökmün   terminləri   hansı   sözlərlə   ifadə  olunub ?

       Bütün   metallar  kimyəvi  elementdir.

    A)bütün,metallar          B)metallar,kimyəvi             C)metallar,element          D)kimyəvi,element

 

13.İnformasiyanın   dəqiqləşməsi  və  tamamlanmasına  yönəlmiş  məntiqi  əməliyyat  nədir?

_____________________________________________________________

 

14.Konyunksiyalı   ifadə    hansıdır ?

       A) S─P₁v P₂            B)S₁∧ S₂─P            C) S₁vS₂─P₁∧P₂             D)Bəzi  S-lər─P-deyil.

 

15.Dizyunksiyalı   ifadələr   hansı   bağlayıcı  ilə  işlənir?

____________________________________________________________

 

16.Sxemi   tamamla :

 

 

 

17.Sübuta  ehtiyacı   olan   mülahizə   nədir ?

       A) dəlil(arqument)             B)tezis             C)problem             D)hipotez

 

18.Bölmə  əməlində  ən  böyük   kəmiyyəti    hansı   anlayış  ifadə   edir?

      A)bölən            B)qismət           C)bölünən           D)heç biri

 

19.Kub   neçə  kvadratın  birləşməsindən   əmələ   gəlir?

      A)4          B)6         C)8         D)10

 

 

 

         VI   sinif   üzrə :

                 KSQ-1

1.İnkari  hökm   nədir?

    A)rəddedici   hökm 

    B)qabaqlayıcı  hökm  

    C)təsdiqedici   hökm

    D)atributiv   hökm  

    E)yanlış   hökm

 

2.”S-P deyil” hökmü  keyfiyyətcə   necə   hökmdür ?

     A)inkari   B)iqrari  C)sadə   D)qəti   E)fərdi

 

3..Gerçəkliyi  olduğu kimi   əks etdirən hökm hecə adlanır?

     A)iqrqri  

     B)doğru  hökm  

     C)aydın hökm  

     D)yanlış  hökm 

     E)ixtiyari  hökm 

 

4. Hansı  cümlələr  yalnız  mübtəda və  xəbərdən  ibarətdir ?

      1)Hava da sakitləşdi.   2).Tək-tək   ulduzlar göründü.   3). Tez-tez  gəl.

         4)Gəmini     gördük.  5)Buludlar da dağıldı.

       A)1;4        B)3;5        C)1;5       D)2;5       E)1;3

 

5. Bərabərtərəfli  üçbucağın   perimetri   24  sm  olarsa , tərəflərinin   ölçüləri  neçə sm   olar ?

      A)6sm,6sm,12sm    

      B)10sm,10 sm,4sm      

      C)8sm,8sm,8sm      

      D)7sm,7sm,10sm        

      E)9sm,9sm,6sm

 

6.Parçanı  3 yerdən  kəsərək  bərabər  hissələrə  böldülər.Hər  hissənin  uzunluğu 5 m olarsa,parça  neçə metr uzunluqda idi ?

         A)15      B)5     C)20      D)25      E)10

 

7.Təfəkkürün   formaları  hansılardır ?

   A) duyğu, qavrayış, təsəvvür

   B) təsəvvür  və anlayış  

   C) məfhum, hökm, əqli nəticə

   D) təxəyyül, düşüncə 

    E) sillogizm,  hipotez

 

8.Gerçəklikdəki  cism və hadisələrin  ümumiləşmiş,vasitəli və məqsədəuyğun  formada  beynimizdəki   inikası  nə adlanır ?

     A)duyğu   B) hökm   C) təxəyyül   D)təfəkkür   E)təsəvvür

 

9.Hissi  idrakın  formaları   hansılardır ?

     A)müşahidə,təsəvvür 

     B) duyğu, qavrayış,təsəvvür   

     C) duyğu,təxəyyül,məfhum

     D)xəyal,arzu,düşüncə  

      E)sübut və təkzib

 

10.”mələk”, “div” həcmcə necə  məfhumlardır ?

     A)tək  B)ümumi   C)boş   D)toplayıcı   E) konkret

 

11.Təfəkkür  qanunları  hansılardır ?

    A)düzgünlük, dəqiqlik 

    B) obyektivlik, subyektivlik 

    C) eyniyyət,ziddiyyətsizlik, üçüncü  halın  istisnası , kafi  əsas 

    D)ziddiyyətsizlik, obyektivlik

    E)kafi  əsas və  üçüncü  halın  istisnası  qanunu

 

12. Hansı  bənddəki  sözlər  kar  qarşılığı  olmayan  cingiltili  samitlərdən  ibarətdir ?

       A)qoğal, bahar, məktub    

       B)zəng, dəmir, qarğa    

       C)nar, liman, maral 

       D)limon,ceyran,qan 

       E)un,yağ,duz

 

13. .Biri  tərifi  əvəz  edən  üsullardandır;

       A)nitq 

       B)səciyyələndirmə 

       C)analiz  

       D)məcaz 

       E)mücərrədləşdirmə

 

16.Predmetin  mühüm və fərqləndirici  əlamətlərini  ifadə edən  təfəkkür forması   nədir ?

     A)mülahizə  

     B)anlayış  

     C)hipotez  

     D)tərif  

     E)məntiq

 

 

                          

                                           

 

 KSQ-2

 

      Tədris  vahidi :” MƏNTİQİ   ÜSULLAR”

1.  İdrakın   mərhələləri   hansılardır ?

     A)duyğu,qavrayış              B)duyğu.qavrayış,təsəvvür      

    C)təsəvvür,təfəkkür            D)duyğu,qavrayış,təsəvvür,təfəkkür       

 

2.Obyektiv  aləmin  predmet  və hadisələrinin  oxşar və fərqli  cəhətlərinin  dəyərləndirilməsi,  

     araşdırılması   hansı  məntiqi   üsuldur ?

    A)analiz     B)sintez    C)müqayisə       D)ümumiləşdirmə

 

3.Gerçəklikdəki  cisim  və hadisələrin   ümumiləşmiş,vasitəli və  məqsədəuyğun

   formada  beynimizdə   inikası  nədir ?

     A) duyğu      B) təfəkkür      C)təsəvvür     D)hökm

 

4.Məntiqi  üsullar   hansıdır?

    A)ümumiləşdirmə  və  məhdudlaşdırma            B)təhlil  və tərkib

    C)mücərrədləşdirmə  və   ümumiləşdirmə       

    D)müqayisə,təhlil,tərkib,mücərrədləşdirmə    və  ümumiləşdirmə

 

5.Təfəkkürün  duyğu və  qavrayışdan  fərqi  nədədir ?

__________________________________________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________

 

6.Hansı    təfəkkür  forması   bitmiş  fikir  bildirir?

     A)hökm        B) söz  birləşməsi        C)məfhum          D)söz  

 

7. Predmetləri daha   dərindən   öyrənmək  üçün  onları  fikrən  öz  tərkib  hissələrinə       

    parçalanması  nə  adlanır ?

   A)təhlil        B)tərkib          C)müqayisə          D)təxəyyül   

 

8.Duyğunun   mənbəyi  nədir ?

    A)maddi  aləm     B)təxəyyül       C)yuxu       D)təsəvvür      

 

9.  Predmetləri  fikrən  tərkib hissələrinə  parçalanmış   hissələrinin bütöv  şəkildə    

     canlandırilması  nə   adlanır?     
     A)təhlil      B)təfəkkür      C)təsəvvür    D)tərkib

 

 

 

 

 

 10.Məfhumun  tam  dərkedilmə  mərhələsi   hansı    məntiqi  üsullarlarla   həyata  keçirilir?

         A)təhlil              B)mücərrədləşdirmə  və  ümumiləşdirmə    

         C)müqayisə  və  analiz             D)təhlil  və  tərkib      

 

 

11.Müqayisənin 4-cü qaydasına  görə müqayisə  hansı  əlamətlərə  görə aparılmalıdır ?

      A)təsadüfi          B)hər  hansı         C)vacib  və  əhəmiyyətli        D)bütün

 

12.Müqayisənin  düzgünlüyü  nə ilə müəyyənləşir ?

____________________________________________________________________________________________________________________________________________

 

13.Müqayisə  oluna  bilən  anlayışlar  hansıdır ?

    A) su  və    qızıl    B) dəftər   və  kitab     C)vaqon  və kitab      D)çörək  və fikir

 

14.Məntiqin  vəzifəsi  nədir?
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

 

15.Obyektiv  gerçəklikdəki  cism  və hadisələrin ayrı-ayrı  xassələrinin  (rəng,forma,iy,dad  və s.)  beynimizdə  əks olunması  nə adlanır ?

     A)qavrayış           B)duyğu           C)təsəvvür           D)təfəkkür

 

 

 

 

            

 

 

 

 

 

                    

 

       

 

 

 

 

                 

 

               

   KSQ-3

          Tədris  vahidi:” MƏNTİQİ   ÜSULLAR”(davamı)

1.Sxemi   tamamlayın:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.Cism  və  hadisələrin   fikrən   parçalanması   nə   adlanır  ?

    A)təkzib   

    B)təhlil 

    C)tənqid  

    D)tərkib  

    E)təhkiyə

 

3.Məntiqi   üsullarla  bağlı  doğru   fikri   tapın:

    A)təhlil-tənqid 

    B)təhlil-təkzib   

    C)təhlil-tərkib  

    D)təhkiyə-təhlil 

    E)tənqid-tərkib

 

4.Məntiqi   üsullar   düzgün   təfəkkürün  hansı   formasının   əmələ  gəlməsində  iştirak   edir ?

   A)əqli  nəticə   

    B)hökm   

    C)sübut    

    D)məfhum 

    E)arqument

 

5.Hansı   bənddə   ümumiləşdirmə  doğrudur ?

    A)canlı-insan-Həsən  

    B)bənövşə-lalə-nərgiz  

    C)qarağat  kolu-kol-bitki  

    D)cansız  əşya-stol-yazı stolu 

    E)dastan-təmsil-bayatı

 

 

 

 

 

 

6.Cism  və  hadisələrin  ümumi  və   mühüm  əlamətlərinin  seçilib   ayrılması   hansı  məntiqi üsuldur?

   A)məhdudlaşdırma  

    B)ümumiləşdirmə  

    C)fərdiləşdirmə  

    D)mücərrədləşdirmə

     E)sintez

 

 

7.

 

 

A)              B)              C)             D)            E)

 

8.Eyni  cinsdən  olan   cism   və  hadisələrin   fikrən   birləşdirilməsi    nədir?

    A)duyğu   

    B)mücərrədləşdirmə   

    C)ümumiləşdirmə    

    D)qavrayış     

    E)təsəvvür

 

9.Ayrı-ayrı  hissələrə   parçalanmış  cism  və  hadisələrin  bir  tam  halda  birləşdirilməsi   hansı  məntiqi üsuldur ?

    A)tərkib   

    B)təhlil   

    C)təkzib      

    D)müqayisə      

    E)mücərrədləşdirmə

 

10.Məfhumun   tam  formalaşdırılması   hansı  məntiqi   üsullarla   başa  çatır ?

_____________________________________________________________

 

11.Şəkildə   neçə   üçbucaq  var ?

   A) 6      

   B)9         

   C)8        

   D) 14   

   E) 12      

 

 

                                                                                                   

 

 

 

                                                         

KSQ-4

 

   Tədris   vadidi:” MƏFHUM VƏ  ONUN   MAHİYYƏTİ”

 

1.Cisimlərin   müxtəlif  xassələri  nə adlanır ?

       A)xarakter   

       B)əlamət   

       C)kəmiyyət  

        D)xasiyyət

 

2.Cism  və hadisələrin  ümumi  və  mühüm  əlamətlərini  əks

    etdirən  təfəkkür forması   nədir ?

         A)duyğu

         B)hökm  

         C)məfhum  

         D)hipotez

 

3.Məfhumun  dildə  ifadə  forması  hansıdır?

        A)cümlə   B)mətn    C)jest    D)söz

 

4.Məfhum  öz  əhəmiyyətini  nə  zaman  itirir ?

       A)həqiqəti  təhrif  etdikdə

       B)həqiqəti düzgün  əks  etdirdikdə

       C)məfhumdan  ümumi  və  mühüm  əlamət  çıxarılanda

       D)nəzəriyyə təcrübədən  təcrid  edildikdə

 

5.Cism  və  hadisələrin  əyani  surəti  nədir?

     A)duyğu

     B)qavrayış    

     C)təsəvvür  

     D)təfəkkür

 

6.Təsəvvürə  aid  xüsusiyyətlər  hansılardır ?

 

   1.Fərdi  səciyyəli olur

    2.Ümumi  səciyyəli  olur

   3.Mühüm  olmayan  əlamətlərdən  əmələ  gəlir

   4.Cism  və  hadisələrin  mahiyyətini  əks etdirir

   

         A)1,2  

         B)1,3   

         C)1,4   

         D)2,3

 

 

 

 

7.Nəzəriyyə  təcrübədən  təcrid  edildikdə  necə  məfhum yaranır?

        A)düzgün  məfhum    

        B)müsbət  məfhum 

        C)səhv  məfhum          

        D)geniş  məfhum

 

8.Fikri  tamamla: “Həcm  etibarilə  daha  geniş  olan   məfhum

     məzmun  etibarı  ilə daha .....   olur.”

 

    A)uzun

    B)qısa  

    C)maraqlı  

    D)dar

 

 9.Aşağıdakı   anlayışlardan  hansılar  həcmcə  genişdir ?Altından  xətt  çək.

 

    1.Ədəd.Kəsr  ədədi.

      2.Həndəsi  fiqur.Kvadrat.

      3.Göy göl.Göl.

      4.İnsan.Müəllim.

 

10.Aşağıdakı   anlayışların  məzmununu   aç.

 

     İsim, məntiq, hökm

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

 

11.Aşağıdakı  məfhumların  həcmini  aş.

 

        Nitq  hissələri, danışıq  səsləri

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

 

12.Mühüm  əlamətləri məfhumda  əks  olunan   cisimlər   zümrəsi  haqqındakı  bilik  nədir ?

      A)Məfhumun  tərifi  

      B)Məfhumun   keyfiyyəti 

      C)Məfhumun  həcmi 

      D)Məfhumun  çəkisi

 

 

                                       

 

                  KSQ-5

Tədris   vahidi:”MƏNTİQİ   ÜSULLAR  VƏ  MƏNTİQİ    

                            ƏMƏLİYYATLAR ”

1.Məfhumların  əmələ  gəlməsində  hansı  məntiqi    üsullardan     istifadə  olunur?Ardıcıllıqla  yaz.

__________________________________________________________________________________________________________________________

 

2. “Əks  münasibət”   qanunu   necə   ifadə  olunur ?
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

 

3.Təfəkkür  fəaliyyətində   məfhumların  həcmi  ilə  əlaqədar   bir-birinin    əksi  olan  hansı   məntiqi əməliyyatlardan   istifadə   olunur ?

      A)təhlil   və  tərkib                        

      B)mücərrədləşdirmə  və   ümumiləşdirmə  

      C)məhdudlaşdırma   və   ümumiləşdirmə       

      D)məhdudlaşdırma  və  mücərrədləşdirmə

 

4.Ümumiləşdirilməsi   mümkün  olmayan   ən   ümumi   məfhumlar  nə   adlanır ?

     A)fərdi   məfhum          

     B)boş    məfhum           

     C)kateqoriya           

     D)ümumi  məfhum

 

5.Məhdudlaşdirmanın    son  nəticəsi   hansı   məfhumları   əmələ   gətirir?

_____________________________________________________________

 

6.Hansı   bəndəki   məfhumlar   kateqoriyadır ?

      A)kitab,dərslik             

      B)kainat,zaman   

      C)məkan,dəniz              

      D)həndəsi   fiqur, natural  ədəd

 

7.”Məfhumun   ümumiləşdirilməsi-...........   ümumi  məfhumdan  ...........   ümumi   olan  məfhuma  keçməkdir”.Nöqtələrin   yerinə   hansı   sözlər   yazılmalıdır?

       A)bir,iki               

       B)çox,az        

       C)çox,xeyli           

        D)az,çox

 

8.Məhdudlaşdırma  əməliyyatında  ardıcıllığı   pozan   məfhumun   altından   xətt  çəkin.

     Çap  məhsulu, “Məntiq” dərsliyi, kitab,dərslik,Malik  Aranlının   “Məntiq”  kitabı

 

9.Çox  ümumi   məfhumdan  az  ümumi   məfhuma  keçmək  hansı   məntiqi   əməliyyatdır ?

_____________________________________________________________

 

10.”Xəzər   dənizi”   həcmcə   necə   məfhumdur ?Fikrinizi  əsaslandırın.
_____________________________________________________________

 

11.Məntiqi   uyğunluğu   müəyyən  edin:

   Qırmızı,doqquzuncu,dünən,mən,....

     A)sən   

     B)beş-altı  

     C)gözəl   

      D)aşağı  

 

12.Şəkildə neçə   üçbucaq   var?

 

 

 

 

 

A)10       B)9      C)8     D)7      

 

13.                                                6457

 

                                                      ?

 

 

      A)4655     B)5564     C)5566    D)3544      

 

14. 

 

 

 

                                                           A)208      B)29       C)0.8         D)27

15.        +      =                                   +        -         =?

                   +3=8

      +      =9

A)   1       B)  2         C)  3      D)4

 

 

 BSQ-1  I  yarımil   üzrə

 

1.Uyğunluğu   oxlarla   müəyyənləşdirin:

 

Qavrayış	İdrak   prosesinin  başlanğıcı
Duyğu	Hiss  üzvlərinə  təsir  edən  bütün  əlamət və  xassələrin  bütövlükdə   dərki
Təfəkkür	Hissi  və   məntiqi   idrak   arasında  keçid  mərhələsi
Təsəvvür	Gerçəkliyin  vasitəli və  ümumiləşdirilmiş   idrakı

 

2.Obyektiv  aləmin   cisim  və   hadisələrindəki  bənzəyiş və  fərqlərin  müəyyən  edilməsi   hansı  məntiqi üsuldur ?

       A)bənzətmə     

       B) təhlil       

       C) tərkib          

       D) mücərrədləşdirmə        

       E)müqayisə

 

3.KƏNİZ   sözü    12537  olarsa,NƏRƏ  sözünü  hansı  ədəd  ifadə  edə   bilər ?

       A)1282      

       B)7232       

       C)2875      

       D)5272         

       E)5212

 

4.Məntiqi   uyğunluğu   seçin .

 

                                                     ?

 

           A)                 B)                 C)                 D)                  E)

 

5.İdrak   prosesinin   mərhələlərini   sxemdə   qeyd  edin:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6.”Fikirlərin   düzgün   qurulmasını  şərtləndirir”...fikri  hansı  anlayışı  ifadə  edir?

         A)bədii  təfəkkür               

         B)elmi  təfəkkür              

        C)təfəkkür  məntiqi        

        D) tənqidi  təfəkkür                    

        E) məntiq  elmi                

 

7.Təfəkkür   prosesini  cəmiyyətə  çatdıran   zəruri   vasitə   nədir  ?

       A)nitq        B)hiss          C)duyğu        D)anlayış          E)düşüncə

 

8.Məntiqi    qanunlar   hansılardır?Düzgün   cavabı  seçin:

       A)uyğunluq,kafi  əsas      

       B)davamlılıq,əsaslılıq           

       C)sübutluluq,ardıcıllıq                           

       D)müəyyənlik,ziddiyyətsizlik,ardıcıllıq,əsaslılıq                   

       E)əlverişlilik,ziddiyyətlilik

 

9.Uyğunluğu    müəyyən   edin,boşluqları   doldurun:

  

 

 

 

 

 

 

 

 

10.Fikirlərin  quruluşu  nədir ?

     A) məntiq   elmi              

     B)məntiqi   forma                  

     C)təfəkkür  məntiqi

     D) məntiqi   nəticə                   

     E)məntiqi  qanun

 

11.Məntiqi   qanunlar    təbiət   qanunlarından   necə   fərqlənir?

__________________________________________________________________________________________________________________________

 

12.Hansı   sözlər   eyni   məfhumun   ifadəsidir ?

     A)İnsan.Alim       

     B)Kvadrat.Düzbucaqlı        

     C) Dərə.Təpə        

     D)Nitq.Dil         

     E)Eynək.Gözlük      

 

13.Təhlil   zamanı  ayrı-ayrı  hissələrə  fikrən   parçalanmış  olan  cism və ya  hadisənin  bir  tamda   birləşdirilməsi   hansı   məntiqi   üsuldur?

_________________________________________________________________________________________________________________________

 

14.Məfhumun   əmələ  gəlməsində   istifadə   olunan  məntiqi   üsullar   hansılardır  ?

_____________________________________________________________

 

15.Məntiqin    tərifi   necədir  ?

__________________________________________________________________________________________________________________________

 

16.Ardıcıllığı     müəyyən  edin.

   1-təfəkkür   2-duyğu  3-təsəvvür   4-qavrayış

      A)1,2,3,4         

      B) 4,2,3,1      

      C)1,4,2,3        

      D) 2,1,4,3       

      E)2,4,3,1            

 

17.Gerçəkliyin   vasitəli   və   ümumiləşmiş   idrakı   nədir ?

      A)hipotez         

      B)təsəvvür         

      C)qavrayış          

      D)təfəkkür         

      E)duyğu

 

18.Hansı   məntiqi   üsulda   məfhumlar   fikrən   tərkib  hissələrinə  parçalanır ?

      A)ümumiləşdirmə    

      B)mücərrədləşdirmə     

      C)təhlil       

      D)müqayisə  

      E)tərkib

 

19.Təfəkkürün   növləri  hansılardır ?

__________________________________________________________________________________________________________________________

 

20.İdrak   prosesi   nədən   başlanır  ?

       A)təfəkkürdən       

       B)hökmdən      

       C)təsəvvürdən       

       D)duyğudan       

       E)qavrayışdan

 

 BSQ-2  II yarımil üzrə:

 

 1.Hansı   məntiqi   əməliyyatda   məfhumun   məzmunu   daralır?

       A)bölgüdə         

       B)tərifdə            

       C)sübutda            

       D)təkzibdə

 

2.Sxemi   tamamlayın:

 

 

 

 

 

 

3.Məntiqin  əsas  vəzifəsi   nədir?

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

 

4.İdrakın   mərhələləri   hansılardır ?

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

 

5.Məntiqi   idrakın  ilkin  forması   nədir?

     A)əqli   nəticə

     B)məfhum    

     C)hökm    

     D)qavrayış

 

6.İdrakın   hansı   növü  hissi  idrakla  məntiqi  idrak  arasında  körpü rolu   oynayır?

       A)duyğu         

       B)qavrayış      

       C)təsəvvür         

       D)məfhum

 

7.Müəyyən  cism  və  hadisələr   arasındakı   oxşar  və  ya   fərqli  cəhətlər   nə  adlanır ?

      A)keyfiyyət          

      B) kəmiyyət         

      C)əlamət         

      D)xüsusiyyət

 

 

 

 

8.Obyektiv  kerçəklikdəki  cism  və  hadisələrin  ayrı-ayrı xassələrinin  beynimizdəki  əksi  nədir?

     A)məfhum       

     B)hökm         

     C)duyğu         

     D)qavrayış

 

9.Kerçəklikdəki  cism və  hadisələrin  beynimizdəki  əyani  obrazı  nədir?

___________________________________________________________________________________________

 

10.Məfhumun  əmələ  gəlməsinin   son  mərhələsi   hansı  məntiqi   üsullardır?

__________________________________________________________________________________________________________________________

 

11.Gerçəkliyin  vasitəli    və      ümumiləşdirilmiş  idrakı  nə  adlanır?

     A)təsəvvür        

     B)tezis         

     C)təfəkkür           

     D)qavrayış

 

 

 

12.Müqayisə  hansı  əlamətlər  üzrə  aparılmalıdır?
____________________________________________________________________________________________

 

13.Hansı   məfhumlar  düzgün  məfhum   adlanır?
____________________________________________________________________________________________

 

14.Təfəkkür  fəaliyyətində   məfhumlar  üzərində   hansı  məntiqi  əməliyyatlar  aparılır?

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

 

15.Bölgü   məntiqi    əməliyyatında    həcmcə    ən   böyük   məfhum   necə   adlanır?
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

 

 

 

 

 

16.Bir  dairə ,bir  üçbucaqlı  hansı   fəza  fiqurunun   hissələridir?

       A)prizma          

       B)konus          

       C)silindr          

       D)paraleloqram

 

17. Hökmlə   cümlə  arasında   hansı  işarəni   qoymaq  olar?

                          HÖKM      CÜMLƏ

 

       A)=       

   B) <        

       C)>        

  D)

 

18.Sol  tərəfdəki   fikirlər   sağ  tərəfdəki   hansı  məfhumlara  aiddir?(oxla  göstərin .)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 19.Hansı  söz  və  söz birləşmələri  eyni  anlayışı  ifadə  edir?Altından  xətt  çəkin.

    1.Göz,ayna, görmə  orqanı 

    2.Xəzər  dənizi,Qara  dəniz,dünyada  ən böyük göl

 

20.Məfhumların   ümumiləşdirilməsinin  son   nəticəsində  alınan  məfhum  necə   adlanır ?

       A)fərdi   məfhum 

       B)boş  məfhum  

       C)kateqoriya 

       D) xüsusi   məfhum

 

 

 

 

 

 

                                          

            VII sinif   KSQ-1  

                      Tədris  vahidi:   MƏFHUMLAR

 

1.”Ağac”, “cökə”, “palıd”  məfhumlarını   hansı  qrupa aid etmək  olar ?

       A) eynimənalı  

       B) kəsişən  

       C) müştərək  tabeli 

       D)tabeli 

       E)müqayisə  edilməz

 

  2.   Şəkil  hansı  məfhumların  ifadəsidir? 

     A)eynimənalı      

      B)kəsişən     

     C) tabeli  

     D) əks(kontrar)

     E)müştərək tabeli

 

3.Predmetin  mühüm  əlamətlərinin  məcmusu  nə  adlanır ?

   A)Anlayışın  həcmi  

   B)Anlayışın  tərifi  

   C) Anlayışın məzmunu

   D)Anlayışın  səciyyəsi  

   E) Anlayışın  dəyəri

         

4.”Bərabərtərəfli  dördbucaqlı”, “kvadrat” məfhumları  uyuşan  məfhumların hansı  növünə  aiddir ?

    A)kəsişən  

    B)tabeli 

    C)eynimənalı 

    D) müştərək  tabeli

    E) çarpazlaşan

            

5.Eynicinsli  cisim  və  hadisələri  əks etdirən  məfhumlar  necə  adlanır ?

  A)fərdi  

  B)mücərrəd 

  C) ümumi 

  D) müsbət  

   E) xüsusi

 

 6.”Şəhər”, “paytaxt”, “Bakı” məfhumlarında   cins  anlayışı hansı  sözlərə  aid  ola  bilər ?

   A)Bakı  

   B) paytaxt 

   C)şəhər  

   D)şəhər, paytaxt

   E) şəhər, Bakı

 

 

 

7.Mücərrəd , müsbət  anlayışlar  hansı sıradadır ?

    A)ağac,kitab 

    B)igidlik, gözəllik

    C)mərdlik, tərslik 

    D)axmaqlıq, qaranlıq

    E)yuxu,pislik

 

8.”mələk”, “div” həcmcə necə  məfhumlardır ?

     A)tək   

     B)ümumi     

     C)boş      

     D)toplayıcı      

     E) konkret

 

 

9.Həcmləri  bir-birinə  tamamilə və ya qismən  uyğun  gələn  məfhumlar  necə  adlanır ?
    A) uyuşan     

    B)mənfi       

    C) uyuşmayan     

    D) kəsişən    

    E) konkret

 

10.Antonimlər   arasında   hansı  münasibət   mövcuddur ?

     A)zidd     

     B)eynimənalı  

     C)müştərək  tabeli  

     D)əks    

     E)tabeli

 

 

11.Aralarındakı  münasibətə  görə  anlayışların  qrupları   hansılardır ?

      A) müsbət  və  mənfi  

      B) müqayisə  olunan  və  müqayisə  olunmayan 

      C) uyuşan  və  uyuşmayan   

      D)əks və zidd       

      E)kəsişən  və kəsişməyən

 

 12.”Metal”, “qeyri-metal” məfhumları  arasında  hansı  münsibət  var ?

            A)zidd  

            B)əks  

            C)kəsişən 

            D)tabeli  

            E)müştərək  tabeli

 

 

 

13.Toplayıcı  məfhumlar  hansıdır ?

      A)qələm, kağız    

      B)ayı,dələ    

      C)meşə, kitabxana 

      D)ordu, əsgər

      E)sürü, qoyun

 

14.”Riyaziyyat”, “ana  dili”, “həyat  bilgisi”  məfhumları  arasındakı  münasibəti   müəyyən  et :

     A)eynimənalılıq    

     B)tabelilik    

     C)ziddiyyətlilik   

     D)müştərək  tabelilik

     E)heç bir  münasibət   yoxdur

 

15.Təfəkkürün   formaları  hansılardır ?

       A) duyğu, qavrayış, təsəvvür      

       B) təsəvvür  və anlayış    

       C) məfhum, hökm, əqli nəticə          

       D) təxəyyül, düşüncə            

       E) sillogizm,  hipotez

 

16.Çox  ümumi  məfhumlara  ...................    məfhumları    deyilir.

     Nöqtələrin   yerinə   hansı   söz  uyğun  gəlir ?

          A)növ   

          B)zümrə    

          C) cins   

          D) tabelilik   

          E)əkslik

                  

 

 

                 

 

       

 

             

          

 

             

 

 

 

 

 

 

KSQ-2  

                      Tədris  vahidi: MƏFHUMLARIN  TƏRİFİ 

 

1.Biri  tərifi  əvəz edən  üsullardandır:

     A)yerdəyişmə   

     B)eyniyyət   

     C) fərqləndirmə     

     D)duyğu     

     E)  qavrayış

 

2.”Kvadrat - üçbucaqlı deyil”   tərifində   tərifin  hansı qaydası  pozulub ?

__________________________________________________________________________________________________________________________

 

3.Fikri   tamamla: “Bölgü-məfhumun  həcmini, tərif  isə .........................açan məntiqi    əməliyyatdır”.

 

4.Kvantor  söz   sadə  hökmdə  nəyi  ifadə edir ?

    A)predikatın  iqrariliyini   

    B) subyekti və ya onun  hissəsini  

    C) predikatın  inkariliyini

    D) predikatın  həcmini 

    E) subyekt  və  predikatın  keyfiyyətini

 

5.Dar  tərifin  ifadəsi   hansıdır ?

    A)Dfd>Dfn     

    B) Dfd <Dfn     

    C) Dfd <>Dfn  

    D)  Dfd =Dfn     

    E) Dfd -Dfn  

 

6.  Dfd =Dfn  Tərifin  hansı  qaydasının  ifadəsidir?

__________________________________________________________________________________________________________________________

 

7.”Hidrogen  oksigendən onunla fərqlənir ki, özü yanır, lakin  yanmaya  kömək etmir”.

    Bu,  tərifi əvəz edən  hansı  üsulun  ifadəsidir?

      A)bənzətmə 

      B)səciyyələndirmə 

      C)göstərmə

       D)təsvir 

       E)fərqləndirmə  

 

 

 

 

8.Anlayışı  ifadə    edən  terminin  mənasını  izah  edən  tərif  necə adlanır?

     A)real     

     B) normal       

     C) geniş     

     D)nominal      

     E) genetik

 

9.”Kvadrat-düzbucaqlıdır”  tərifində  hansı  qayda  pozulub və  düzgün  tərif necə olmalıdır ?

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

 

 

10.”Tərifdə   dövretmə  olmamalıdır”. Tərifin  bu qaydası  pozulduqda  hansı  məntiqi səhv   baş  verir ?

       A)məhdud  tərif  alınır             

       B)geniş  tərif  alınır         

       C)inkari  tərif  alınır 

       D)taftalogiya   baş  verir         

       E)mütənasiblik  pozulur

 

11.Tərif  quruluşca  hansı hissələrdən  ibarətdir ?

__________________________________________________________________________________________________________________________

 

12.Məfhumun  məzmununu  açmaq  nə deməkdir ?

       A)məfhumu  müqayisə  etmək  

       B)məfhumu   hissələrə  bölmək 

       C)məfhumun  şəklini  çəkmək

       D)məfhuma  tərif  vermək   

       E)məfhumu   təsvir  etmək

 

 

13.”Xörək duzu-xlor və natriumun birləşməsi nəticəsində  əmələ  gələn  kimyəvi  maddədir”.

      Bu,hansı  tərifdir ?

     A) nominal      

     B)ideal    

     C) genetik      

     D) geniş       

     E)dar

 

 

 

 

 

14.Predmetə   verilən  tərif  necə adlanır ?

      A) nominal   

      B) real   

      C) genetik   

      D) aksiomatik   

      E) kontekstual

 

 

15.Hökmün  keyfiyyəti   nə  ilə ifadə olunur?

      A) kvantorla

  B) predikatla 

C)  subyektlə  

D) məntiqi  bağlayici  ilə  

E) konyunksiya ilə

 

16.”Su  həyatın  cövhəridir”  fikrində   tərifi  əvəz edən  hansı  üsuldan  istifadə  edilib?

       A)təsvir    

       B)fərqləndirmə    

       C)bənzətmə     

       D)səciyyələndirmə     

       E)göstərmə

 

 

                                                    

 

         

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 KSQ-3  

                      Tədris  vahidi: “MƏFHUMLARIN  BÖLGÜSÜ” 

 

                  

   Tədris  vahidi :”Məfhumların   bölgüsü”

1.Bölgü  üçün  götürülən  əlamət  nə adlanır ?

    A)bölgü  üzvü     

    B)bölgü  mexanizmi     

    C)bölgü əsası     

    D)bölgü  sistemi

 

2.Məfhum   bölgüsünün   mahiyyəti   nədir  ?

    A)Məfhumun  məzmununu  açmaq       

    B)Məfhumun  əlamətlərini  göstərmək

    C)Məfhumun   həcmini  açmaq       

    D)Məfhumu  cinslərə  bölmək

 

3.Bölgüyə   cəlb  edilən  məfhum   necə   adlanır ?

    A)çarpazlaşan  məfhum                

    B)tərif  verən  məfhum  

    C)bölgü  üzvü                

    D)bölünən  məfhum

 

4.Bölgü  prosesində   hansı   məfhum   cins  məfhumu  hesab  edilir ?

_____________________________________________________________

 

5.Bölgü   zamanı  alınan   növ  məfhumları  nədir ?

    A)bölgü  əsası     

    B)bölgü   üzvləri    

    C)bölünən  məfhum   

    D)bölünməz  məfhum

 

6.Məfhumun   tərifi  və  bölgüsü  arasında  hansı   münasibət  var?

__________________________________________________________________________________________________________________________

 

7.Bölünən   məfhum “Nitq  hissələri”,bölgü   üzvləri  “əsas  nitq  hissələri”və  “köməkçi   nitq  hissələri”  olarsa, bölgü əsası

 hansı  ola bilər ?

    A)suala   cavab   verib-verməməsi      

    B)cümlə  üzvü  olub-olmaması  

    C)leksik  mənaya malik  olub-olmaması    

    D)hiss-həyəcan   bildirib-bildirməməsi

 

 

 

 

 

8.Hansı  bölgü   ilkin  və   düzgündür ?

         A)                                                                    B)

 

 

 

   C)                                                 D)

 

 

 

 

 

9.Bölgü   əsası  düzgün   götürülmədikdə  məfhumların   çarpazlaşması  hansı  qaydanın  pozulmasıdır ?

          A)Bölgü  mütənasib  olmalıdır       

          B)Bölgü  bir  və həm  də mühüm  əsas  üzrə  aparılmalıdır     

          C)Bölgü  üzvləri  bir-birini  istisna  etməlidir         

          D)Bölgüdə   sıçrayış  olmamalıdır.

 

10.Bölgünün  III qaydası (“Bölgü  üzvləri  bir-birini  istisna  etməlidir”) pozulduqda   hansı  məntiqi    səhv  baş   verir ?

__________________________________________________________________________________________________________________________

        

          11 .Sxemi   tamamlayın :

 

        

      

 

 12.”Nitq   ifadə  formalarına   görə  şifahi  və  yazılı  nitqə   bölünür”.Bu  bölgüdə  bölünən  məfhum,bölgü  əsası  və  bölgü  üzvlərini   müəyyən  edin.

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

 

13.Cümlə   üzvlərinin   baş  və  II  dərəcəli  üzvlərə  bölünməsinin   bölgü  əsasını    göstərin.

__________________________________________________________________________________________________________________________

 

14.Sual  işarəsinin  yerində  nə qədər   yük  olmalıdır  ki, tarazlıq  pozulmasın

                                                                                 

                                                                                    

          9sm                                    6sm

        A)5kq            B)6 kq             C)7,5  kq              D)9 kq

 

KSQ-4  

                       

        Tədris  vahidi :” BÖLGÜNÜN   NÖVLƏRİ  VƏ  ƏHƏMİYYƏTİ”

1.Iki   zidd  məfhuma  bölünmə  necə   bölgü   adlanır ?

       A)politomik    

       B)trixotomik   
       C)dixotomik    

       D)monotomik

 

2.Dixotomik   bölgüyə   nümunə   hansıdır ?

      A)ağ  rəng, qara rəng         

      B)böyük  şəhər,kiçik şəhər   

     C)dadlı  meyvə,dadsız  meyvə    

     D)üzvi kimya,qeyri-üzvi kimya

 

 

3. Məntiqi   səhvlər  üzrə uyğunluğu   müəyyən  edin,

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4.Bölgü  məntiqi   əməliyyatında   məfhum  cinslərə, yoxsa  növlərə   bölünür?

____________________________________________________________

 

5.Bölgünün    məntiqi   strukturuna   hansı   anlayışlar   daxildir  ?

________________________________________________________________________________________________________________________

 

6.”Sıçrayış”    adlanan   məntiqi   səhv   bölgünün   hansı   qaydasının   pozulmasıdır ?Qaydanı   tam  şəkildə   ifadə  edin.

 

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

 

 

  

 

 

7.Aşağıdakı  misalda  bölünən  anlayışı,bölgü  üzvlərini  və  bölgünün   əsasını  göstərin.

          Nitq  hissələri  əsas  və   köməkçi   nitq  hissələrinə   bölünür

 

1)bölünən   məfhum_____________________________________

 

2)Bölgü   əsası__________________________________________

 

3)Bölgü   üzvləri_________________________________________

 

 

 

8.Bölgü  üzvərindəki   səhvləri  müəyyənləşdirin.Düzgün  bölgünü  əsaslandırın.

     Nitq   şifahi,yazılı,qarışıq,ağıllı  nitqə   bölünür.

1)Bölünən   məfhum__________________________________

 

2)Bölgü   əsası_______________________________________

 

3)Bölgü   üzvləri  _____________________________________

Düzgün   bölgü_________________________________________

 

 

9.Düzgün   bölgüdə bölünən  məfhumla   bölgü   üzvləri arasında hansı işarə  qoyula  bilər?

     A) <    

     B) >     

     C)=    

     D)&

 

 

10.Aşağıdakı   misallarda  verilmiş   bölgü   üzvlərinə  əsasən    bölünən  məfhumu və   bölgü  əsasını   təyin  edin.

          1.Yaz,yay,payız,qış      2.Kənd,qəsəbə,şəhər 

         3.Epik,lirik,dramatik  4.Toplama,çıxma,vurma,bölmə

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

 

KSQ-5  

                       

 1.Bölgüyə  bənzər  üsula   nümunə  hansıdır?

    A)Danışıq  səsləri  sait  və  samitdən  ibarətdir    

    B)Təbiət  üzvi  və  qeyri-üzvi  təbiətə  bölünür

    C)Ağac   kök,gövdə, budaq  və  yarpaqlardan  ibarətdir  

    D)Suyun  üç  aqreqat  halı  var :maye,buz,buxar

 

2.Cism  və hadisələrin  təbiətini  ifadə  edən  əsas  əlamət  üzərində  qurulan  bölgü  növü  nədir?

     A)bölgüyə  bənzər  üsul   

     B)süni  təsnifat    

    C)politomik  bölgü      

    D)təbii   təsnifat

 

3.Kitabların   əlifba  kataloqu  necə  təsnifatdır? Fikrini  əsaslandır.

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

 

4.Məfhumların   sistemli  şəkildə   şaxələndirilməsi  hansı  məntiqi   anlayışdır ?

       A)bölgü     

       B)tərif      

       C)təsnifat      

       D)bölgüyə  bənzər  üsul

 

5.Adi   bölgüdən   təsnifat   nə  ilə  fərqlənir  ?

     A)elmiliyi   ilə            

     B)bölgü  qaydalarına  tabe  olmamağı  ilə

     C)dəyişkən  xarakteri  ilə        

     D)sabit  və  sistemli  xarakteri  ilə      

 

6.Təsnifatda  bölgü   xüsusidən   ümumiyə, yoxsa  ümumidən   xüsusiyə   doğru  aparılır?

_____________________________________________________________

 

7.Nitq   hissələrinin   elmi   bölgüsü   necə  təsnifatdır?  Fikrini  əsaslandır.

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

 

8.”Saylar   müəyyən,təribi  və  qeyri-müəyyən  saylara  bölünür”.Bu  bölgü  üçün  bölünən  məfhum  nədir ?

___________________________________________________________

 

 

 

10.Azərbaycan  dilində   danışıq   səslərinin   elmi  tənifat   sxemini  çək.

 

 

 

        

 

 

 

 

 

 

 

 

11.          –11=                                                   +

                                                                                          =  ?

                  +18=29

 

–                 = 2

 

        A)1        B)2         C)3        D)4

 

12.UYĞUNLUĞU    müəyyən   et:

      Un, pambıqçı, kəklikotu, Xəzər   dənizi,........

    

      A)istiot     

      B)Kür    çayı      

      C)dəvədabanı      

      D)heyva

 

13.

                    +                  13                             +                           20

 

 

                                                        

                    +                             ?

 

 

A)  17         B) 20         C) 27       D) 31

     

 

 

KSQ-6  

                       

 1.Cins  anlayışlarının  altından  düz  xətt çəkin.

      1)İnsan.Alim     2)Həndəsi   fiqur.Kvadrat.    3)Göl.Göy göl.            

       4)Kvadrat.Bərabərtərəfli  düzbucaqlı. 5)Burun.Qulaq.             

       6)Dil.Azərbaycan   dili.

 

   2.Geniş   və  dar  təriflərin  yaranması  kimi   məntiqi  səhvlər  tərifin  hansı  qaydasının  pozulmasının    nəticəsidir ?
__________________________________________________________________________________________________________________________

 

3.Məfhumlar  arasındakı    münasibətləri    müəyyənləşdirin:

MƏFHUMLAR	MÜNASİBƏTLƏR
Ağac,palıd
Gənclər,tələbələr
Ağ,qara
Metal,qeyri-metal

 

 4.Verilən   cismin  mənşəyini   göstərən  tərif .........................tərif    adlanır.

       A) nominal          

       B)  real          

       C) genetik          

       D)aksiomatik

 

5.Uyğunluğu    müəyyən   edin:

  

 

 

 

 

 

6.Tərifin   qaydaları   hansılardır ?

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

7.Məfhumlar   hansı   sxemə  uyğundur?  Dərsliklər: riyaziyyat, ana dili, həyat  bilgisi

 

  

                                     B)                         C)                         D)

 A)

 

 

 

 

8.Uyğunluğu   müəyyən   edin:

 

 

 

 

 

 

 

9.Antonim    sözlər   arasında   hansı   münasibət  var?

            A)eyniyyət                  

            B)ziddiyyət                    

            C) əkslik                   

            D)çarpazlıq

                                                             

 

10.Məfhumda   əks   olunan   predmetlərin    mühüm  əlamətlərinin   cəmi   nədir?

     A)məfhumun   həcmi                

     B)məfhumun   məzmunu 

     C) məfhumun  adı                     

      D)məfhumun   mənşəyi

 

11.Qanunauyğunluğu   müəyyən  edin

 

                                                        52                                                 21

 

                                                 81                                                       ?

         

      A) 51          B) 16       C)71        D)61

 

12.Məfhumun   əmələ  gəlməsində   istifadə  edilən   məntiqi   üsulları   sxemdə   göstərin.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

KSQ-7

1.”Döyüş”,”hücum”,”müdafiə”  məfhumları  hansı  sxemə  uyğun  gəlir?

 A)                                   B )                              C)                                    D)

 

 

 

2.Məfhumu  xarakterizə  edən  iki  mühüm  cəhət  hansıdır?

_____________________________________________________________

 

 3.Məfhumun   həcmini  açan   əməliyyat   hansıdır?

        A)tərkib       

        B)təhlil          

        C)bölgü         

        D)tərif

 

4.Cins  və  növ  məfhumları  nədir?

__________________________________________________________________________________________________________________________

 

5.”Kateqoriya”   anlayışı   növ,  yoxsa   cinsdir?Fikrinizi   əsaslandırın.

_________________________________________________________________________________________________________________________

 

6.Bölgü  qaydaları   hansılardır ?

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

 

7.Bölgünün   I qaydasının   pozulması   nəticəsində   hansı  məntiqi  səhv  baş verir?

__________________________________________________________________________________________________________________________

 

8.Tərifin   qaydaları   hansılardır?

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

 

 

 

9.Tərif  və  bölgünün  hansı   qaydaları   eyni   cür  ifadə  olunur?Qaydaları  yazın.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

 

10.Həcmcə  məfhumlar   hansı   növlərə   bölünür? Sxemi   tamamlayın.

 

 

 

              

 

 

 

 

 

11.Bölgü  əməliyyatına   hansı   anlayışlar   daxildir?
__________________________________________________________________________________________________________________________

 

12.Tərifdə   dövretmə   hansı   məntiqi   səhvlə  nəticələnir?
__________________________________________________________________________________________________________________________

 

 

13.Hansı   tərif  məfhumun  mahiyyətini  daha  dəqiq  ifadə  edir?

 

 

 

 

 

 

 

14.Uyuşmayan   məfhumlar   arasında  hansı   münasibətlər  vardır?

      1.Eyniyyət   2.Tabelilik   3.Qismən  uyğunluq   4.Müştərək   tabelilik       

      5.Əkslik   6.Ziddiyyət

             A) 1,2,3               

             B)  4,5,6             

             C)1,3,5              

             D)2,4,6

 

 

 

 

 

 

 

15.Antonim   sözlərlə   ifadə  olunan   məfhumlar  hansı   münasibəti  ifadə   edir?

       A)tabelilik        

       B)əkslik     

      C)ziddiyyət   

      D)müştərək   tabelilik

 

 

16.Bu  şəkildə   məfhumlar  arasında   hansı   münasibət  ifadə  olunub?

        A)əks        

        B)çarpaz         

        C)tabelilik        

        D)müştərək  tabelilik

 

 

 

17.Dixotomik   bölgünün   bölgü   üzvləri  necə   anlayışdır?

     A)eyniyyət         

     B)əks         

     C)zidd         

     D)qismən  uyğunluq

 

18.”Məfhumun  məzmununu   açmaq   onun .................................göstərmək  deməkdir.”Nöqtələrin  yerinə nə  yazılmalıdır?

     A)qeyri-mühüm   əlamətlərini                    

     B)kəmiyyətini  

     C)mühüm  əlamətlərini                               

     D)müvəqqəti  əlamətini

 

19.Tərifi  əvəz  edən  üsullar   hansılardır  və  onlardan  nə  zaman   istifadə  olunur?

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

 

 

 

 

 

 

  Məntiqi mühakimə qabiliyyətinin tədqiqinə dair test nümunəsi

А, B, C hərfləri bir-biri ilə ədədi münаsibətdədir. Vеri­lən məlumаtа istinаd еdərəк аşаğıdа ">", "<" işаrələri ilə gös­tərilən münаsibətlərdən hаnsının dоğru оlduğu müəyyən еdin.

 

1. А böyüкdür B -dən 8 dəfə, B кiçiкdir C-dən 5 dəfə:

 

 

2. А кiçiкdir B-dən 10 dəfə, B böyüкdür C-dən 6 dəfə:

 

 

3. А böyüкdür B -dən 3 dəfə, B кiçiкdir C -dən 4 dəfə: 

 

 

4. А böyüкdür B -dən 4 dəfə, B кiçiкdir C -dən 3 dəfə:

 

 

5. А кiçiкdir B -dən 3 dəfə, B böyüкdür C dən 7 dəfə:

 

 

6. А böyüкdür B -dən 9 dəfə, B кiçiкdir C dən 12 dəfə:

 

7. А böyüкdür B -dən 6 dəfə, B böyüкdür C -dən 7 dəfə:

 

 

8. А кiçiкdir B -dən 3 dəfə, B böyüкdür C -dən 5 dəfə:

 

 

9. А кiçiкdir B -dən 10 dəfə, B böyüкdür C -dən 3 dəfə:

 

 

10. А кiçiкdir B -dən 2 dəfə, B böyüкdür C -dən 8 dəfə:

 

 

      Azərbaycan Respublikasının təhsil müəssisələrində      

            istedadlı şagirdlərdən ibarət V siniflər üçün 

            “Məntiq”  kursunun nümunəvi  proqramı

 

 

İzahat vərəqi

 

Elm, siyasət və gündəlik həyat məsələlərinə məntiqi yanaşmalar insan təfəkkürünün imkanlarını inkişaf etdirir. Məntiq kursunun tədrisi şagirdlərin:

- məntiqi və tənqidi təfəkkürünü inkişaf etdirir;

- idraki imkanlarını nizamlayır;

- təfəkkür mədəniy­yətini formalaşdırır;

- idraki imkanlardan səmərəli istifadəni təmin edir;

- müxtəlif elmi fəaliyyət sahələrinə marağı artırır;

- şagirdlərin təlim nəticələrinin kəmiyyət və keyfiyyətcə yüksəl­məsini şərtləndirir;

- fikir, mülahizə, fərziyyə və dəlillərə daha məsuliyyətli, tənqidi yanaşmanı tərbiyələn­dirir;

- məsələlərin həllərində, teoremlərin isbatında, ideyaları­nın əsaslandırılmasında və yoxlanılmasında, malik ol­duqları potensial imkanlardan səmərəli, nizamlı və çevik şəkildə istifadəyə imkan verir.

Təfəkkürdə nizam, fikrin aydınlığını isə öz növbəsində təfəkkürlə nitqin sıx əlaqəsi kon­tekstində verilən şərhlərin sadəliyini, anlaşıqlılığını və səlisli­yini təmin edir. Bu keyfiy­yətlər insan fəaliyyətinin bütün sahələrində uğuru şərtləndirən zəruri amillərdəndir.

Məntiqi və tənqidi təfəkkürün inkişafı bütün elmlərin açarı olan riyaziyyatın mənimsənilməsində müstəsna əhəmiy­yətə malikdir. Məntiqi təfəkkürün inkişafı şagirdlərə maraq göstərdikləri sahələrdə ən çətin, qeyri-standart şərtlərlə ifadə olunan məsələləri həll etməyə imkan verir. Yaradıcılıq sevinci və qələbə hissi məhz belə çətin problemlərin həllinə nail olduqda yaşanır və gələcək fəaliyyət güclü emosional impuls­larla müşayiət olunur. Bu amil bütün uşaqların, xüsusilə, yüksək yaradıcılıq potensialına malik olan istedadların fəaliy­yətində həlledici əhəmiyyət kəsb edir.

Məntiqi məsələlər üçün səciyyəvi olan qeyri-standart şərtlər, “ağlagəlməz” ideyaların zəruriliyi, gözlənilməz çözüm­lər, özünəməxsus incə-qaranlıq məqamlar, təxəyyülün bu üm­manlarda pərvazı və insan təfəkkürünün onları çözməsi yaradı­cılığın inkişafını stimullaşdırır, təhsilin inkişafetdirici kompo­nen­tini aktuallaşdırır.

Məntiq kursu şagirdlərə məntiqi, ardıcıl və əlaqəli düşün­məni aşılayır. Problemlərə, onları şərtləndirən amillərə və ara­dan qaldırılma yollarına məntiqi-tən­qidi yanaş­manı formalaş­dırır.

Müasir təhsil konsepsiyaları şagirdlərə daha çox öyrən­məyi öyrətməyi təqdir edir ki, bu prosesdə də məntiqi, tənqidi, bərpaedici və yaradıcı təfəkkürün rolu həlledicidir.

Müasir dünya gerçəkliyində rəqabətədavamlı insanlar üçün zəruri olan idraki bacarıq və vərdişlər: zəruri həcmdə informasiyaya malik olmaq; zən­

 

 

 

gin söz ehtiyatı; mənimsədik­lərini yeni sahə və materiallara tətbiq etmək; səbəb - nəticə əla­qələ­rini qurmaq; örtülü əlaqə və asılılıqları tapmaq; düzgün nəticə çıxarmaq; informasiyaları təhlil, tərkib və inteqrasiya etmək; mürəkkəb problemlərin həllində iştirak etmək; informa­siyanın təşkili, səmərəli istifadə üçün sistemləşdirilməsi; mü­rəkkəb ideyaları anlamaq; incə fərqləri görə bilmək; ziddiyyət­lərə həssaslıq; informasiya axtarışında alterna­tiv yollardan isti­fadə; proseslərin təhlili və nəticələrinin qiymətləndirilməsi; nəticənin proqnozlaşdırılması; mülahizə bacarığı; hipotezlərin qurul­ması; ideyaların praktikada tətbiqi; yeniliklər etmək bacarığı; təfək­kürün tənqidiliyi; yüksək maraqlılıq və s.

Burada sadalanan keyfiy­yət­lər yalnız sağlam məntiqi təfəkkür zəminində əldə edilir.

Məntiq kursu şagirdləri həyatın məntiq-məntiqsizlik ger­çək­liyinə hazırlayır, on­lara bu sahədə ilkin bilik və bacarıqlar aşılayır.

Müxtəlif sınaqlarda təfəkkürə əsaslanan məntiqi tapşı­rıqların çoxluğu, bütün fəaliyyət sahələrində insanların məntiqi təfəkkür bacarıqlarına təlabatın artması və s. ilə bağlı məntiq kursu yalnız istedadlı şagirdlər üçün deyil, ümumi təhsil məktəblərinə fənn kimi daxil edilməsi zərurətə çevrilir.

Məntiq kursu üzrə proqramın əsas məqsədi orta məktəb şagirdlərini məntiqi biliklərin ibtidai əsaslarına dair zəruri biliklərlə tanış etmək, onlarda məntiqi düşünmə qabiliyyətinin ilkin vərdişlərini formalaşdırmaqdır.

Bu kurs çərçivəsində şagirdlərə məntiq elmi, onun yaran­ma və inkişaf tarixi haqqında informasiya verilməlidir. 

Kursun əhəmiyyəti qeyd edilməli, bir çox imtahan və sı­naqlarda təfəkkür və məntiqi sualların üstünlük təşkil etməsi, ali mək­təblərə qəbulda, işə düzəlmə prosesində və s. vacib məqamlarda əldə edilmiş məntiqi bacarıqların çox faydalı olmasına dair əyani nümunələr göstərilməlidir. 

Kurs, məntiq üzrə nəzəri məsələlərin və praktik tapşırıq­ların üzvi vəhdətdə öyrənilməsini, şagirdlərin məntiqi qanu­na­uyğunluqları nəzəri-təcrübi yanaşmalar əsasında müşahidə və təhlil etməsini nəzərdə tutur. Müəllim ilk növbədə məntiq kur­sunun məqsəd və vəzifələrini, ümumtəhsil və orta ixtisas mək­təblərində tədris olu­nan fənlər sırasında məntiq fənninin yerini və digər fənlərlə onun qarşılıqlı əlaqəsini şagirdlərə izah etmə­li, bir neçə fənnin məzmununda məntiqi mülahizələrdən isti­fadəyə dair nümunə­lər göstərməklə dediklərini əyani nümayiş etdirməlidir (məsə­lən, riyaziyyatdan, informatikadan, fizika­dan, ədəbiyyatdan və s).  

Kursun tədrisində məntiq elminin ümumi əsaslarına və təlimdə, həyatda tez-tez rast gəlinən tətbiqlərinə geniş yer ve­rilməlidir. Proqramda məntiqin tərifinin verilməsi, bu fənnin predmeti, əsas anlayışları, müxtəlif elmlərin inkişafında məntiq elminin rolu, vəzifələri uşaqların başa düşəcəyi dildə açıqlan­malıdır. Həyati problemlərin həl­lində, düzgün qərarların qəbul edilməsində, səmərəli seçim­lərin, düzgün və uğurlu ehtimalların qurulmasında, hesabi və cəbri məsələlərin sırf məntiqi yolla, tənlik qurmadan həll edilmə­sində məntiqin imkanları göstəril­məlidir.

 . 

 

Azərbaycan xalq nağıllarının, atalar sözlərinin, müxtəlif xalq deyimlərinin və oyunların məntiqi əsaslarına dair şa­gird­lərlə fikir mü­badiləsi

təşkil edilməli, alınan nəticələr təhlil və şərh edil­mə­lidir (Məsələn: “qoyunu qoyun, keçini keçi ayağın­dan asarlar”, “anasına bax qızını al, qırağına bax bezi al”, “işlə­məyən dişləməz”, “itlə dostluq et, ancaq çomağı yerə qoyma”, “ağıl yaşda deyil, başdadır, ancaq başa da ağıl yaşla gəlir” və s).

Proqramdakı mövzuların bir çoxunun digər fənlərin məz­mununa, onların isti­fadə etdikləri üsul və vasitələrə aid olma­sının səbəbləri uşaq­lara şərh edilməli, nümunələrlə izah olunmalıdır. Müəyyən qə­rarların, qanun və sərəncamların əsaslan­dırılmasında məntiqi mülahizələrdən, mühakimə və nəticələr­dən geniş istifadə edil­diyi göstərilməli, bu məqamda yol verilə bilən səhvlərin acı nəticələri şərh edilməlidir (məsələn, bir zaman bəzi ölkələrdə canavarların, sərçələrin kütləvi şəkildə tələf edilməsi və s).

Mövzuların tədrisində düzgün, sağlam məntiqi mülahizə bacarığının insanın həyat və fəaliyyətində əhəmiyyətinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Məntiqi məsələlərin tərtibində sxem, diaqram, cədvəl və alqoritmlərdən istifadə edilməsi tövsiyə edilir.

       Riyaziyyatla məşğul olmaq insanın təfəkkür potensialını, onun təməl imkanlarını genişləndirib inkişaf etdirir. Məntiqlə məşğul olmaq isə bu artmış, inkişaf etmiş imkanları nizamlayır, cilalayır və ondan səmərəli istifadəni təmin edir. Fikrimizcə, məntiq kursunun məktəblərimizə qayıdışı və onun təhsilin ilkin mərhələlərindən tədrisi uşaqlarda məntiqi təfəkkür mədəniy­yətinin daha əsaslı və yüksək səviyyədə formalaşmasını təmin edəcək. Bu, həmçinin, digər elmlərə marağın artmasını və şagirdlərin təlim nəticələrinin kəmiyyət və keyfiyyətcə yüksəl­məsini də şərtləndirəcək. Şagirdlərdə fikir, mülahizə, fərziyyə və dəlillərə daha məsuliyyətli, tənqidi yanaşmağı tərbiyələn­dirəcək, onlarda tənqidi təfəkkürü inkişaf etdirəcək. Şagirdlərə məsələlərin həllərində, teoremlərin isbatında, fikirlərində yara­nan ideyaların əsaslandırılmasında və yoxlanılmasında, malik olduqları potensial imkanlardan səmərəli, nizamlı və çevik şəkildə istifadəyə imkan verəcək. Təfəkkürdə nizam, fikrin aydınlığını isə öz növbəsində təfəkkürlə nitqin sıx əlaqəsi kon­tekstində verilən şərhlərin sadəliyini, anlaqlılığını və səlisli­yini təmin edəcəkdir. Bu keyfiyyətlər insan fəaliyyətinin bütün sahələrində uğuru şərtləndirən əsas və zəruri amillərdəndir.

Məntiqi və tənqidi təfəkkürün inkişafı bütün elmlərin açarı olan riyaziyyatın mənimsənilməsində müstəsna əhəmiy­yətə malikdir. Məntiqi təfəkkürün inkişafı şagirdlərə maraq göstərdikləri sahələrdə ən çətin, qeyri-standart şərtlərlə ifadə olunan məsələlərin həllinə imkan verəcəkdir. Əsl yaradıcılıq sevinci və qələbə hissi məhz belə çətin problemlərin həllinə nail olduqda yaşanır və gələcək fəaliyyət, emosional sahədən güclü impulslarla təmin olunur. Bu amil bütün uşaqların, xüsusilə, yüksək yaradıcılıq potensialına malik olan istedadların fəaliy­yətində həlledici əhəmiyyət kəsb edir.

Məntiqi məsələlər üçün səciyyəvi olan qeyri-standart şərtlər, “ağlagəlməz” ideyalar, gözlənilməz çözüm nöqtələri, hər bir məsələnin

 

 

 

özünəməxsus incə və qaranlıq məqamları və insan təfəkkürünün bu zülmətləri işıqlandırması, təxəyyülün bu ümmanlarda pərvazı şagirdlərin

yaradıcılıq qabiliyyətlərinin inkişafını stimullaşdıracaq, təhsilin inkişafetdirici komponen­tini aktuallaşdıracaqdır.

Məntiq kursu uşaqlara təhsilin ilkin mərhələlərindən məntiqi, ardıcıl və əlaqəli düşünməni aşılayır, məsələlərə tən­qidi yanaş­manı formalaşdırır. Bir vaxtlar əsassız “repressiyaya” məruz qalmış məntiq kursunun çağdaş təhsilimizdə reabi­lita­siyası təhsilin ümumi inkişafına öz töhfəsini verəcəkdir.

Müasir təhsil konsepsiyaları şagirdlərə daha çox öyrən­məyi öyrətməyə üstünlük verir ki, bu prosesdə də məntiqi, tənqidi təfəkkürün rolu həlledici əhəmiyyətə malikdir. Sürətlə qloballaşan dünyanın rəqabət gerçəkliyində rəqabətədavamlı insanlar üçün zəruri olan idraki bacarıq və vərdişlər: zəruri həcmdə informasiyaya malik olmaq; zən­gin söz ehtiyatı; mə­nimsədiklərini yeni materiala tətbiq etmək; səbəb - nəticə əla­qələ­rini qurmaq; örtülü əlaqə və asılılıqları tapmaq; düzgün nəticə çıxarmaq; informasiyaları inteqrasiya və sintez etmək; mürəkkəb problemlərin həllində iştirak etmək; informasiyanın təşkili, sistemləşdirilməsi, asan və səmərəli istifadə üçün yer­ləşdirilməsi; mürəkkəb ideyaları anlamaq; incə fərqləri görə bilmək; ziddiyyətlərə həssaslıq; informasiya axtarışının alterna­tiv yollarından istifadə; vəziyyətin analizi; prosesi eləcə də onun nəticəsini qiymətləndirmək bacarığı; nəticənin qabaqca­dan görmə bacarığı; mülahizə bacarığı; hipotezlərin qurul­ması; ideyaların praktikada tətbiqi; yeniliklər etmək bacarığı; təfək­kürün tənqidiliyi; yüksək maraqlılıq. Bütün bu keyfiy­yət­lər isə sağlam məntiqi təfəkkür zəminində əldə edilə bilir.

 

Respublikamızın və digər ölkələrin ali məktəblərinə qə­bul imtahanlarında məntiqi təfəkkürə əsaslanan sualların və tapşı­rıqların artmaqda olan çəkisi, işə qəbul və karyera yüksə­lişi ilə bağlı müxtəlif xarakterli sınaqlarda məntiqi məsələlərin domi­nantlığı belə bir kursun yalnız istedadlar üçün deyil, ümu­miy­yətlə Milli Kurikuluma daxil edilməsi zəruriyyətini ak­tuallaş­dırmışdır.

 

 

 

 .

 

 

 

 

 

 

 

Azərbaycan Respublikasının təhsilmüəssisələ- rində   istedadlı şagirdlərdən ibarət V siniflər üçün “Məntiq” kursunun proqramı

№	Təlim vahidinin adı	Məşğələlərin mövzusu	Dərslə­­rin sayı
I	Məntiqə giriş	1.1. Məntiq elminin yaranma və inkişaf tarixi, öyrənilmə­sinin əhəmiyyəti	1
		1.2. Məntiqin obyekti, predmeti, məqsəd və vəzifələri	1
		1.3. Məntiqin “qızıl fonduna” daxil olmuş məşhur məsələlər	1
II	Məntiqin anlayış­ları və dili	2.1. Məntiqi anlayış və tərif	1
		2.2. Anlayışların verilməsinin bəzi vasitələri	1
		2.3. Məntiqi mülahizələr, doğru və yanlış hökmlər	1
		2.4. Eynigüclü mülahizələr	1
II	İqrari və inkari mülahizə­lər	3.1. Fərdi, ümumi və xüsusi hökmlər	1
		3.2. Ümumi iqrari və xüsusi iqrari hökmlər	1
		3.3. Mülahizələrin inkarı. Ümumi inkari və xüsusi inkari hökmlər	1
		3.4. Üçüncü halın istisnası qanunu	1
		3.5. Mövcudluq barədə hökmlər və onların inkarı	1
IV	Məntiqi əqli nəticə	4.1. Ardıcıl və əlaqəli mülahizələr əsasında əqli nəticə	1
		4.2. Analogiya  əsasında əqli  nəticə (traduksiya)	1
		4.3. İnduksiya əsasında əqli nəticə	1
		4.4. Deduksiya əsasında əqli nəticə	1
V	Konyunksiya  və  dizyunksiya	5.1. Mülahizələrin konyunksiyası (АВ)	1
		5.2. Mülahizələrin dizyunksiyası (АВ)	1
		5.3. Konyunksiyalı və dizyunksiyalı ifadələr.	1
VI	Təbii dilin məntiqi təhlili	6.1. Fikrin qeyri-müəyyən ifadəsi	1
		6.2. Fikrin düzgün və birmənalı ifadəsi	1
		6.3. Suallar və cavablar	1
VII	Məntiq və elmi tədqiqat­lar	7.1. Problemlər, tezislər və hipotezlər	1
		7.2. Arqumentləşdirmə (əsaslandırma, dəlilləşdirmə).	1
		7.3. Sübut və təkzib	1
VIII	Hökmlə­rin isbatı	8.1. Real və məntiqi ziddiyyətlər, ziddiyyətsizlik	2
		8.2. Ümumi hökmlərin isbatı	1
		8.3. Xüsusi hökmlərin isbatı	1
		8.4. İsbat prosesində inkari mülahizə­lərdən və ziddiyyətlərdən istifadə	2
		8.5. Mövcudluq barədə hökmlərin isbatı	1
Cəmi:			32

 

 

 

 

 

MÖVZULARIN TƏDRİSİNƏ DAİR METODİK TÖVSİYƏLƏR

 

I təlim vahidi. Məntiqə giriş

1.1. Məntiq elminin yaranma və inkişaf tarixi,

öyrənilməsinin əhəmiyyəti

 

Uşaqlara məntiq sözünün ərəb və yunanca mənaları haq­qında, məntiq elminin yaranması və inkişafı tarixi haqqında məlumatın verilməsi.

Uşaqlarda məntiqin fəlsəfənin bir vasitəsi, təfəkkür haq­qında müstəqil bir elm olması barədə təsəvvürün forma­laşdırıl­ması və onun metod və əməliyyatlarından bütün elmlərdə və insan fəaliyyətinin bütün sahələrində istifadə edildiyinin misal­lar üzərində nümayişi və şərhi.

Müxtəlif dövrlərdə bu elmə olan fərqli münasibət barədə məlumatın verilməsi, bir zamanlar onun ümumtəhsil məktəb­lərində tədrisinin dayandı­rılmasının səbəbləri və hazırda daxil edilməsinin zərurəti barədə fikir mübadi­ləsinin təşkili.

Məntiq elminin öyrənilməsinin insan təfəkkürünün inkişa­fında və digər elmlərin öyrənilməsində əhəmiyyəti barədə uşaqların fikirlərinin alınması və müvafiq şərhlərin verilməsi.

Şagirdlərin iştirakı ilə məntiqi səciyyəli sadə və əyləncəli məsələlərin həlli və  şərhi.

 

 

1.2. Məntiqin obyekti, predmeti, məqsəd və vəzifələri

 

Şagirdlərə məntiq elminin obyekti, predmeti və onun məktəbdə tədris edilməsinin məqsədi barədə məlumatların ve­rilməsi. Bu məlumatların fənlərdən verilən nümunələr və həyati misallar əsasında təsdiqlənməsi və möhkəmləndirilməsi.

Bir neçə fənn nümunəsində məntiqi yanaşmaların tətbi­qinin zərurəti və əhəmiyyətinin konkret misallar üzərində nümayiş etdirilməsi.

Müxtəlif fənlərdən (riyaziyyat, informatika, ana dili və s.) seçilmiş məsələlərin həllinə, qayda və qanunların əsaslandı­rılmasına, məntiqi mülahizələrin tətbiqinə dair nümunələrin verilməsi və şərh edilməsi.

Anlayışlar, sözlər, ədədlər və şəkillərlə bağlı məntiqi qanunauyğunluqların tapılmasına dair çalışmaların həlli.

 

 

 

1.3. Məntiqin “qızıl fonduna” daxil olmuş

məşhur məsələlər

 

Paradoks və ziddiyyətlərə dair motivasiyanın edilməsi. Şagirdlərdən paradoks və ziddiyyətlərə dair müşahidələri, fikir və təxminləri barədə intervülərin alınması, müxtə­sər inşaların  yazılması.

Çətinliyinə görə şagirdlərin yaş və inkişaf səviyyələrinə uyğun məşhur məntiqi məsələlər, paradokslar və rəvayətlər haqqında məlumatın verilməsi. Məsələn: “Axillles və tısbağa”, “Pişik və ət”, “Toyuq və yumurta”, “Dustaqların cəza müd­dətinin yarı bölünməsi” və s.

Bir neçə məşhur məntiqi məsə­lənin (həllinin verilməməsi şərti ilə) şərh edilməsi. Şagirdlərin bu məsələlərin həll yolları üzərində düşünməyə sövq edilməsi və həvəsləndirilməsi. 

Məntiqi paradokslar, onların səciyyəvi xüsusiyyətləri barədə məlumatın verilməsi.

Şagirdlərlə gündəlik həyatımız, təbiətdəki cisim və hadi­sələrlə bağlı paradoksal və ziddiyyətli məsələlər və hallara dair fikir mübadiləsinin təşkil edilməsi. Şagirdlərə belə nümunələrin toplanılmasının tapşırılması.

 

 

II təlim vahidi. Məntiqin anlayışları və dili

 

2.1. Məntiqi anlayış və tərif

 

Anlayış və tərif haqqında ümumi məlumat. Anlayışın tərifi və şərhi. Anlayış predmetin (predmetlər sinfinin) xüsusi (ümumi), mühüm və fərqləndirici əlamətlərini ifadə edən fikir­dir – təfəkkür formasıdır. Tərif – anlayışın məzmununu açan intel­lektual-nitqi əməliyyatdır.

Anlayışların söz və ya söz birləşmələri vasitəsi ilə ifadə olunmasına dair nümunələr. Anlayışların veril­məsi. Toplanan­lar, cəm, azalan, çıxılan, fərq, bölünən, bölən, qismət, vuruqlar, hasil, misli və s. ifadələrin anlayış kimi nəzərdən keçirilməsi.

 

 

2.2. Anlayışların verilməsinin bəzi vasitələri

 

Göstəriş. Göstəriş bilavasitə predmetlə tanışlığa xidmət edir (N.Gəncəvi “İskəndərnamə”ni, “Sirlər xəzinəsi”ni yazan şairdir).

Təsvir. Təsvir tanış olmayan anlayışı tanış olan anlayış­larla əlaqələndirir.

Məsələn: “O, orta boylu, bir qədər dolu bədənli, siması nurlu bir şəxs idi” – Məhəmməd peyğəmbərin zahiri təsviri.

Səciyyələndirmə (xarakteristika). Səciyyələndirmə anla­yı­şın müstəsna xüsusiyyətlərinin sadalanmasıdır.

 

 

 

Məsələn: “Hey­dərbaba – Şəhriyarın şah əsəridir”. “2 ədədi cüt olan yeganə sadə ədəddir”.

Müqayisə. Tanış olan digər uyğun anlayışla müqayisə əsasında yeni anlayışla tanışlıq.

Məsələn: “Bu kaktusun çiçəyi iri, yaraşıqlı, qanadları xallı kəpənəyi xatırladır”.

Fərqləndirmə. Tanış olmayan anlayışı tanış olandan fərq­ləndirməklə şərh etmək.

Məsələn: “Etibarı olmayan dost, düş­məndən də betərdir”. “Süddənyanıq quzudan qoç olmaz”. Sonu “0”-la qurtarmayan cüt ədədlər 5-ə bölünməz.

 

 

2.3. Məntiqi mülahizələr, doğru və yanlış hökmlər

 

Mülahizələr və idrak prosesində onların rolu. Hökmlərin səciyyəsi (xarakteristikası – iqrarlıq və inkarlıq) haqqında məlumat. Hökmlərin quruluşu (subyekt, predikat və bağlayıcı) və növləri, onlar üzərində aparılan əməliyyatlar.

Mülahizə (hökm) – gerçəkliyin predmetləri, yaxud onlar arasındakı əlaqə və münasibətlər haqqında (kəmiyyət, keyfiy­yət, əlamət, xassə və s.) informasiyanı  iqrar və ya inkar edən təfəkkür formasıdır. Sadə və mürəkkəb hökmlər. Doğru və yanlış hökmlər.

Hökmlərin quruluşu – subyekt, predikat və bağlayıcı.

Subyekt (S) – hökmün predmetini ifadə edən anlayışdır.

Predikat (P) – predmetin əlaməti, xassəsi və s. ifadə edən anlayışdır.

Bağlayıcı – subyektlə predikat arasında əlaqə və müna­sibətləri iqrar və ya inkar edir.

Kvantor sözlər – subyekti və ya onun hissəsini ifadə edir: “bütün”, “hər bir”, “heç bir”, “bəzi”, “bir çox” və s.    

Doğru və yanlış hökm anlayışının verilməsi. Gerçəkliyi olduğu kimi əks etdirən hökmün doğru, təhrif edən hökmün isə yanlış olması barədə izahatın verilməsi.

 

 

2.4. Eynigüclü  mülahizələr

 

Mülahizələrin eynigüclülük (ekvivalent, eynimənalı, ey­niyyət) anlayışının verilməsi. Verilən mülahizələrdən eynimə­nalıların müəyyənləş­diril­məsi. Verilən mülahizələrlə eynimə­nalı olan mülahizələrin qurulması.

Məsələlərin şərtində verilənlərin eynimənalı mülahizə­lərlə əvəzlənməsi vasitəsi ilə həllinə dair nümunələr.

 

 

 

1) Göstərilir ki, eynigüclülük anlayışı yalnız riyaziyyata deyil, bəlkə də daha çox təbii dilə aiddir.

2) Şagirdlərə nümayiş etdirilir ki, hər hansı bir fikri həm adi, həm də riyazi dildə bir neçə fərqli variantlarda ifadə etmək mümkündür.

Məsələn:

a) 8 < 19 və ya 19 > 8;

b) “Mən səndən böyüyəm” və ya “Sən məndən kiçiksən”;

c) 6x + 10 = 28,  x = 3.

3) İfadələrin eyniliyi qısa şəkildə “”simvolu vasitəsi ilə yazılır. Məsələn: 8 < 19  19 > 8.

Bu simvolun sol və sağından ox işarələri götürüldükdə “=” işarəsinin alınmasında rəmzi məna var. İki ədədi ifadə arasında “=” işarəsi onların ədədi qiymətlərinin bərabərliyini göstərir. Məsələn:  8 ∙ 2 + 2 = 28 – 10 = 18

4) Qeyd etmək lazımdır ki, eyniyyət təşkil edən müla­hizə­lərin hamısı eyni zamanda doğru və ya yanlışdır. Məsələn: “Suda yaşayanların bəziləri məməlilərdir” və “Məməlilərdən suda yaşayanlar da var”.

 Biri doğru, digəri yanlış olan mülahizələrin eynigüclü – ekvivalent ola bilməməsinin nümayişi. Məsələn: “Bütün alimlər biliklidirlər” və “Bütün biliklilər alimdirlər”. Burada birinci mülahizə doğru, ikincisi isə yanlışdır.

Mülahizələrin və təriflərin (təyinlərin) eyniliyi. Eynilik təşkil edən ifadələrə tərifin verilməsi. Uşaqlara bir fikrin müx­təlif variantlarda ifadə edilə bilməsinə dair nümunələrin veril­məsi və onların şərhi (bölünmə əlamətlərinə dair hökmlərin nümunəsində).

Təriflərin müxtəlif formalarda, mənası artıq bəlli olan sözlərlə  şifahi və yazılı şəkildə ifadə edilməsi.

 

III təlim vahidi. İqrari və inkari mülahizələr

 

3.1. Fərdi, ümumi və xüsusi hökmlər

 

Fərdi hökmlərdə subyektin bir predmetdən ibarət olduğu göstərilir (Gəncə Azərbaycanın qədim paytaxtıdır).

Xüsusi hök­mlərdə subyektin həcminə ümumi, mühüm əlamətlərə malik predmetlərin bir qisminin daxil olduğu göstərilməlidir (Yalnız axırı 0 ilə qurtaran cüt ədədlər 5-ə bölünürlər).

Ümumi hökmlər hər hansı bir çoxlu­ğun bütün element­lərinin müəyyən bir xas­səyə malik olmasını ifadə edir.

Məhdud və az sayda elementləri olan çoxluqlar üçün ümumi hökmlərin isbatında elementlərin hər birinə dair hök­mün yoxlanılmasının tətbiqinin nümayişi.

Çoxsaylı və ya son­suz sayda elementləri olan çox­luqlar üçün bu üsulun tətbiqinin qeyri-mümkünlüyü göstəril­məli, belə hallarda isbatın digər üsullarının tətbiqi əsaslandırıl­malı.

Ümumi hökmə aid nümunə: “Rəqəmlərinin cəmi 3-ə bölünən ədədlər özləri də 3-ə qalıqsız bölünürlər”. Bu, doğru hökmdür.

 

 

Məntiqdə mülahizələrin, hökmlərin həqiqətə uyğunluğu barədə fikir ifadə edərkən “düzdür”, “düz deyil” və ya “ya­landır” ifadələrinin əvəzinə uyğun olaraq “doğrudur” və “yan­lışdır” ifadələri işlədilir.

“Yanlış” ifadəsinin “yalan”dan fərq­ləndirilməsi.

 

 

3.2. Ümumi iqrari və xüsusi iqrari hökmlər

 

Müxtəlif fənlərdən göstərilən nümunələr əsasında bu hökmləri şagirdlərin fərqləndirmələrinə nail olmaq və bu nü­munələri şagirdlərin özlərindən almaq və şərh etdirmək.

1. Ümumi iqrari hökmlər, onlara dair nümunələrin veril­məsi və səciyyəvi xüsusiyyətlərinin göstərilməsi.

Məsələn:

a) “Hamı­nın təhsil almaq hüququ var”;

b) “Bütün üçbucaqlarda bucaqların cəmi 180 dərə­cədir”.

2. Xüsusi iqrari hökmlər, onlara dair nümunələrin veril­məsi və səciyyəvi xüsusiyyətlərinin göstərilməsi.

Məsələn:

a) “Bəzi uşaqlar xüsusi istedada malikdirlər”;

b) “Bütün tərəfləri bərabər olan düzbucaqlılar kvad­ratdır”;

c) Sonu “0” və ya “5” ilə qurtaran natural ədədlər 5-ə tam bölünürlər.

3.3. Mülahizələrin inkarı. Ümumi inkari və

xüsusi inkari hökmlər

 

Mülahizənin inkarı anlayışının verilməsi. “İnkar” anlayı­şının bir-birinin fikirlərini inkar edən iki şəxsin müba­hi­səsi nümunəsində dialoq şəklində nümayiş etdirilməsi.

Şagirdlərlə “inkar etmək” ifadəsi ilə oxşar mənalı ifadə­lərin müqayisəsi (təkzib etmək, qarşı çıxmaq, əleyhinə olmaq, yalanlamaq və s.)

Şagirdlərə mülahizələr kimi onların inkarlarının da yanlış ola bilməsinin izah edilməsi və nümunələrlə nümayiş etdiril­məsi.

“İnkar” anlayı­şının sadə formada, lakin bir qədər ciddi elmi dildə təyininin (tərifinin) verilməsi (tövsiyə: inkar – doğru mülahizəni yanlışa, yanlış mülahizəni isə doğruya çevirən məntiqi əməliyyatdır).

Verilən mülahizələrin sadə formada inkarının qurulması. Mülahizənin sadə halda inkarının qurulması üçün onun qarşı­sına “doğru deyil ki” ifadəsinin artırılmasına dair nümunələrin verilməsi.

Verilmiş ifadələrdən inkar mülahizələrinin seçilməsi.

Verilmiş dialoq nümunələrində inkari mülahizələrin seçil­məsi. İnkari mülahizələrin dil qaydalarına uyğun düzgün ifa­dəsi.

Təlim prosesində müxtəlif fənlərdə, gündəlik həyat və məişət şəraitində inkari mülahizələrdən istifadəyə dair nümunə­lər göstərilməsi, inşaların yazılması və s.

İnkari mülahizələrin səciyyəvi xüsusiyyətləri. İnkarın in­karına dair.

Ümumi inkari hökmlər, onlara dair nümunələrin verilməsi və səciyyəvi xüsusiyyətlərinin göstərilməsi.

Məsələn:

a) “Heç bir dövlət Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü şübhə altına almır”;

b) “Bütün tək ədədlər 2-yə tam bölünmür”.

Xüsusi inkari hökmlər, onlara dair nümunələrin verilməsi və səciyyəvi xüsusiyyətlərinin göstərilməsi.

Məsələn:

a) “Bəzi quşlar uçmurlar”;

b) “Çıxış qurğuları informasiyanı kompyuterdən çıxar­mağa xidmət edirlər”.

Ümumi və xüsusi mülahizələrin inkarına dair təlim prose­sindən uşaq­lara tanış olan bir neçə nümunənin göstərilməsi və belə nümu­nələrin uşaqların özləri tərəfindən təqdim edilməsi.

“İnkar”ın işarəsinin – simvolunun nümayişi, sadə və ya mürəkkəb mülahizənin inkarının bu işarə vasitəsi ilə yazılışı.

Şagirdlərin diqqətinin ümumi və xüsusi inkar mülahizə­lərinin qurul­masında yol verilən səciyyəvi xətalara yönəldilməsi və onların baş verməməsi üçün diqqət yetirilməli olan məsə­lələrin qeyd edilməsi.

Ümumi və xüsusi mülahizələrin inkarının şagirdlər tərə­findən dil qaydala­rına uyğun düzgün qurulması və öz mülahi­zələrində (mülahi­zə­lər ardıcıllığında) bu qaydaların düzgün tətbiqi.

3.4. Üçüncü halın istisnası qanunu

 

Üçüncü halın istisnası qanununun formalaşdırılması. Gös­tərilməlidir ki, əgər verilmiş mülahizə doğrudursa, onun inkarı yanlışdır və əksinə, verilmiş mülahizə yanlışdırsa, onun inkarı doğrudur.

Müxtəlif fənlərdən olan nümunələr və həyati vəziyyətlər üzərində bu qaydanın doğruluğunun nümayiş etdirilməsi. Şa­girdlərin diqqətinin bu yanaşmada üçüncü halın mümkün olmadığına yönəldilməsi.

Şagirdlərin özlərinin belə nümunələri göstərərək şərhlər vermələrinə nail olmaq.

Məsələlərin, problemlərin isbatı prosesində bu qanunun geniş şəkildə və düzgün tətbiqinə dair nümunələr göstərilməsi. Bu fəaliyyətdə şagirdlərin yol verə biləcəkləri səciyyəvi səhv­lərin təhlili.

 

 

3.5. Mövcudluq barədə hökmlər və onların inkarı

 

“Heç olmazsa biri ...” ifadəsi. Mövcudluq barədə hökm­lərin qurulması. Bu hökmlərin verilmiş çoxluğun heç olmasa, bir elementinin müəyyən bir xassəyə malik olmasını ifadə etdiyinin şərhi.

 

 

 

Verilmiş müxtəlif mülahizələrdən mövcud­lu­ğa aid olan­ların seçilməsi və şərhi.

Müxtəlif fənlərə aid və ya həyati vəziyyətlərlə bağlı nümunələr üzərində mövcudluq haqqında mülahizələrə dair nümunələrin verilməsi və onların təhlili.

Mövcudluq barədə hökmlərə dair şagirdlər tərəfindən nümunələrin sadalanması və şərh edilməsi. Mövcudluq barədə hökmlərin qurul­masında yol verilən səciyyəvi xətaların nümunələr üzərində nümayişi.

Mövcudluq barədə hökmlərin şagird­lər tərəfindən dil qaydala­rına uyğun qurulması.

Mövcudluq haqqında təklif edilən mülahizələrin inkarı­nın sadə formada qurulması. Verilmiş mülahizələrdən mövcud­lu­ğun inkarına aid olanların seçilməsi.

Müxtəlif fənlərə aid və ya həyati vəziyyətlərlə bağlı nümunələr üzərində mövcudluq haqqında mülahizələrin inka­rının qurulması və şərhi.

Mövcudluq haqqında təklif edilən mülahizələrin inkarının dil qaydalarına uyğun düzgün qu­rulmasına dair nümunələrin verilməsi və uyğun nümunələrin şagirdlər tərəfindən təklif edilməsi. Bu hallarda şagirdlərin yol verə biləcəkləri səciyyəvi səhvlərin misallar üzərində nümayişi.

Mənimsəmənin yoxlanılması üçün mövzuya dair tapşırıq­ların həlli.

 

 

IV təlim vahidi. Məntiqi əqli nəticə

 

4.1. Ardıcıl və əlaqəli mülahizələr əsasında əqli nəticə

 

Məntiqi nəticə anlayışının formalaşdırılması. Əqli nəticə­ – müəyyən qaydalara əsasən bir və ya bir neçə doğru hökmdən gerçəkliyin predmetlərinə dair yeni mülahizənin alınması kimi. Əldə olun­muş bilik və məlumatlardan düzgün nəticənin çıxarılması, əldə olun­muş bacarıqların tətbiqi.

Ardıcıl və əlaqəli mülahizələr əsasında nəticəçıxarmaya dair həyati məsələlər və müxtəlif fənlər üzrə nümunələrin ve­rilməsi. Müxtəlif atalar sözləri və məsəl­lərdən çıxan nəticələrin şərh edil­məsi.

Şagirdlərin özlərinin ardıcıl və əlaqəli mülahizələr əsa­sında nəticəçıxarmaya dair nümunələr göstərərək şərhlər ver­məsi. Bu hallarda şagirdlərin yol verdikləri səciy­yəvi səhvlərin təhlili.

Məntiqi nəticə əməliyyatının işarəsinin daxil edilməsi: “”. Bu işarənin iki mülahizəni yeni üçüncü ümumi mülahizədə birləşdirməsi və bu halın “AB” kimi ifadə olunması.

Məntiqi nəticənin inkarına nümu­nələr əsasında şərhlər vermək. Təklif edilmiş mülahizələrə əks mülahizələrin qurul­ması.

Mənimsəmənin yoxlanılması üçün mövzuya dair tapşırıq­ların müstəqil həlli.

 

 

4.2. Analogiya əsasında əqli nəticə (traduksiya)

 

Analogiyalar (analogiya: yunanca oxşarlıq, uyğunluq; traduksiya: latınca traduktio – yerdəyişmə, köçürmə) əsasında nəticə çıxarılması. Analoji əqli nəticə – oxşar əlamətlər əsasında çıxarılan nəticədir.

Nümunələr əsa­sında şagirdlərdə analogiya haqqında tə­səv­vürün formalaşdırıl­ması. Bir neçə fənnin məzmu­nundan və həyati təcrübədən ana­logiyalara dair nümunələr gös­tərilməsi.

Analogiyalara dair nümunələrin uşaq­lar tərəfindən göstə­rilməsi və şərh edilməsi.

Mənimsəmənin yoxlanılması üçün mövzuya dair tapşırıq­ların həlli.

 

 

4.3. İnduksiya əsasında əqli nəticə

 

İnduksiya (latınca induktio – yönəltmə, qurma, düzəltmə, aid etmə) metodu haqqında məlumatın verilməsi, onun xüsusi halların ümumiləşdiril­məsi kimi izah edilməsi. Riyazi induksiya anlayışının verilməsi və sadə isbat məsələlərində riyazi induk­siya metodunun tətbiqinə dair nümunələrin veril­məsi. İnduksiya əsasında əqli nəticənin çıxarılması. İnduksiya metodunun tətbi­qinə dair müxtəlif fənlərə aid nümunələrin verilməsi və şərhi.

Şagirdlərin özlərinin induksiya əsasında əqli nəticəyə dair nümunələr göstərərək şərhlər verməsi və bu zaman yol verilən səciyyəvi səhvlərin təhlili.

Mənimsəmənin yoxlanılması üçün mövzuya dair tapşırıq­ların həlli.

 

 

4.4. Deduksiya əsasında əqli nəticə

 

Deduksiya (latınca deduktio – izah etmək, nəticə çıxar­maq) əsasında əqli nəticə çıxarılması. Məntiqi deduk­si­yanın ümumi qay­da­nın xüsusi hallara tətbiqi kimi şərh edilməsi. Deduksiya metodunun tətbiqinə dair müxtəlif fənlərə aid nümunələrin verilməsi və şərhi. Deduksiya meto­dunun sadə məsələlərin həllində tətbiqinə dair nümunələrin verilməsi.

Şagirdlərə deduksiya əsasında əqli nəticə çıxarmağa dair nü­munələr göstərərək şərhlərin verilməsi. Onların özlərinin belə nümunələr göstərərək şərh etmələri. Deduksiya metodu ilə bağlı yol verilən səciyyəvi səhvlərin təhlili.

Mənimsəmənin yoxlanılması üçün deduksiya metoduna dair tapşırıqların həlli.

 

 

 

 

V təlim vahidi. Konyunksiya və dizyunksiya

 

5.1.  Mülahizələrin konyunksiyası (АВ)

 

Konyunksiya (məntiqi “və”) anlayışının verilməsi və bu haqda şagirdlərdə düzgün təsəvvürün formalaşdırılması.

“Konyunksiya” anlayışının sadə formada və ciddi elmi dildə təyininin (tərifinin) verilməsi (tövsiyə: Konyunksiya – mülahizələri yeni bir mülahizədə birləşdirən elə məntiqi “və” əməliyyatıdır ki, alınmış yeni mülahizə yalnız o zaman doğru olur ki, tərkibindəki mülahizələrdən hər biri doğru olsun. Müla­hizələrdən biri belə yanlış olduqda, yekun mülahizə də yanlış olur).

Konyunksiya anlayışı ilə oxşar mənalı ifadələrin  (həmçi­nin, həm də, eyni zamanda və s.) müqayisəsi.

Mülahizələrin arasına “və” bağlayıcısı artırmaqla onların sadə konyunksiyalarının qurulması. Konyunktiv ifadələrə dair nümunələrin verilməsi. Şagirdlərdən  konyunktiv ifadələrə dair nümunələrin alınma­sı. Konyunksiyanın inkarının qurulması.

Konyunksiyaya dair şagirdlərə təlim prosesindən tanış olan nümunələrin göstərilməsi və belə nümunələrin uşaqların özləri tərəfindən təqdim edilməsi. Şagirdlərdə bu əməliyyatları praktikada işlətmək bacarıqlarının formalaşdırıl­ması.

Konyunksiya vasitəsi ilə alınan mülahizələrin konyunktiv – birləşdirilmiş mülahizələr adlandırılması.

Konyunksiya vasitəsi ilə iki və daha çox mülahizələrin birləşdirilməsinin nümayişi. Sadə və / və ya mürəkkəb müla­hizənin konyunksiyasının (Ù) işarəsi – simvolu  ilə yazılışı.

Uşaqların diqqətinin konyunksiya mülahizələrinin qurul­masında yol verilən səciyyəvi xətalara yönəldilməsi və onların baş verməməsi üçün zəruri olan fəaliyyətin şərh edilməsi.

 

 

5.2. Mülahizələrin dizyunksiyası (АВ)

 

Dizyunksiya (məntiqi “və ya”) anlayışının verilməsi və bu haqda şagirdlərdə düzgün təsəvvürün formalaşdırılması. Ciddi dizyunksiya (“O, güldanı qəsdən ya da bilmədən sındırmışdır” – yalnız bir hal doğru ola bilər) və qeyri-ciddi dizyunksiya (“Məntiqi öyrənmək üçün xüsusi istedad və ya ciddi əzmkarlıq tələb olunur” – eyni zamanda hər iki hal da mümkündür).

“Dizyunksiya” anlayışının sadə formada, lakin mümkün qədər ciddi elmi dildə təyininin (tərifinin) verilməsi (tövsiyə: dizyunksiya – mülahizələri yeni bir mülahizədə birləşdirən elə məntiqi “və ya” əməliyyatıdır ki, alınmış yeni mülahizə o zaman doğru olur ki, tərkibindəki mülahizələrdən heç olmasa biri doğru olsun və yalnız mülahizələrin hamısı yanlış olduqda, yekun mülahizə də yanlış olur).

 

 

 

Dizyunksiya anlayışı ilə oxşar mənalı ifadələrin (və yaxud, ya da ki və s.) nitqimizdə işlədilməsinə dair nümunələr.

Mülahizələrin arasına “və ya” bağlayıcısı artırmaqla on­ların sadə dizyunksiyalarının qurulması. Sadə nümunələrin ve­rilməsi və uşaqlardan belə nümunələrin alınması. Dizyunksi­yanın inkarının qurulması.

Dizyunksiyaya dair təlim prosesindən uşaqlara tanış olan bir neçə nümunənin göstərilməsi və belə nümunələrin uşaqların özləri tərəfindən təqdim edilməsi. Şagirdlərin bu əməliyyatı praktikada işlətmələrinə dair bacarıqların nümayiş etdirilməsi.

Dizyunksiya vasitəsi ilə alınan mülahizələrin dizyunktiv mülahizələr adlandırılması.

Dizyunksiya vasitəsi ilə iki və daha çox mülahizələrin birləşdirilməsinin nümayişi. Sadə və  və ya mürəkkəb mülahi­zələrin dizyunksiyasının “” işarəsi ilə yazılışı.

Uşaqların diqqətinin dizyunksiya mülahizələrinin qurul­masında yol verilən səciyyəvi xətalara yönəldilməsi və onların baş verməməsi üçün diqqət yetirilməli olan məqamların şərh edilməsi.

 

 

5.3. Konyunksiya və dizyunksiyalı ifadələr.

 

Konyunktiv ifadələrə dair sadə nümunələrin təhlili.

Diz­yunktiv ifadələrə dair sadə nümunələrin təhlili.

Kon­yun­ksiya və dizyunksiyanın birgə işlədildiyi ifadələrə dair sadə nümunələrin təhlili.

Şagirdlər tərəfindən sadə konyunksiya və dizyunksiyalı ifadələrin qurulması.

Mənimsəmənin yoxlanılması üçün müvafiq tapşırıqların həlli.

 

 

 

VI təlim vahidi. Təbii dilin məntiqi təhlili

 

6.1. Fikrin qeyri-müəyyən ifadəsi

 

Fikrin qeyri-müəyyən ifadəsi. Fikrin qeyri-müəyyən ifa­dəsinə dair nümunələr. Mənaları müxtəlif cür, yəni fərqli yozula bilən fikirlər – mülahizələr (nümunə: Çalışan uşaqlara aid şagirdlərə təlim prosesindən tanış olan bir neçə nümunənin göstərilməsi).

Şifahi nitqdə vurğu ilə bağlı cümlələrdə məna dəyiş­kənliyinə dair nümunələrin şərhi.

 

 

 

 

 

6.2. Fikrin düzgün və birmənalı ifadəsi

 

Şifahi və yazılı nitqdə fikrin birmənalı ifadəsinə dair nümunələrin verilməsi. Şifahi nitqdə fikrin düzgün və sadə şəkildə ifadəsi.

Yazılı nitqdə fikirlərin lakonik və düzgün ifadəsi. Müvafiq nümunələrin şərh edilməsi.

 

 

6.3. Suallar və cavablar

 

Sual – sual mülahizələrində ifadə olunan informasiyanın (biliyin) dəqiqləşdirilməsinə və ya tamamlanmasına yönəlmiş məntiqi əməliyyatdır (fikirdir).

Dəqiqləşdirici və tamamlayıcı suallar. Düzgün və düzgün verilməyən suallar. Düzgün (dolğun, birmənalı, konkret və s.) verilən və düzgün verilməyən  (zəif, yarımçıq, qeyri-müəyyən və s.) cavablar.

Birbaşa və dolayısı ilə verilən suallar. Alternativ suallar. Birbaşa və dolayısı ilə verilən cavablar. Sadə və mürəkkəb suallar. Doğru və yanlış cavablar.

VII təlim vahidi. Məntiq və elmi tədqiqatlar

 

7.1. Problemlər, tezislər və hipotezlər

 

       Bütün elmlərin inkişafının müvafiq problemlərlə müşayiət edilməsinə dair məlumatın verilməsi və nümunələrin göstəril­məsi. Elmi problemlərin həllərində tezislərin və hipotezlərin yeri və rolu haqqında.    

       Tezis – sübut olunmalı mülahizədir, dəlillər tezisin sübutunda istinad edilən doğru hökm­­lərdir, tezislə dəlillərin məntiqi əlaqələndirilməsi isə nümayiş­dir.

Hipotez – məlum elmi müddəalara zidd olmayan, müəy­yən hadisə və prosesləri doğuran səbəblər haqqında əsaslan­dırılmış elə bilgidir ki, onun fərziyyələrinin sübuta ehtiyacı var.

Hipotez – hadisələrin səbəbi haqqında fərziyyələri və ya bu fərziyyələrin qurulmasına və yoxlanılmasına yönəlmiş mən­tiqi prosesi ifadə edə bilər. Müvafiq nümunələrin verilməsi. Hipotezin hadisə və prosesləri izah etməsi, onların səbəbini, başqa hadisə və proseslərlə əlaqəsini ifadə etməsinə dair nümunələrin verilməsi.

Müxtəlif elm sahələrinə aid olan hipotezlərə aid nümu­nələrin verilməsi. Sonralar həqiqiliyi sübut edilmiş məhşur hipotezlərdən nümunələr (nümunə: işıq şüasının böyük kosmik cisimlərin yanından keçərkən əyilməsi hadisəsi). Bir müddətdən sonra təkzib olunan məşhur hipotezlərə aid nümunələr.

 

 

 

 

 

7.2. Arqumentləşdirmə (dəlilləşdirmə)

 

       Arqumentləşdirmə – müəyyən bir mülahizənin məntiqi, nitqi, emosional-psixoloji və s. üsul və metodlarla əsaslan­dırılmasıdır (nümunə: andlılar məhkəməsində qarşı tərəflərin çıxışları; debatlarda müxalif tərəflərin nümayiş etdirdikləri mövqelər və s).

       Arqumentləşdirmədə inandırıcı təsir metodlarından istifa­dənin zəruriliyi və əhəmiyyətinin göstərilməsi.

       Arqumentləşdirmənin əsasən dialoq formasında aparıl­ması və fikirlərini, mülahizələrini arqumentləşdirən şəxsin eyni zamanda qarşı tərəfin antitezisini də təkzib etməsinin zərurəti barədə informasiyanın və müvafiq nümunələrin şərh edilməsi.

 

 

7.3. Sübut və təkzib

 

       Sübut – hər hansı bir hökmün (tezis və ya mülahizənin) doğru­lu­ğunu digər doğru mülahizələrlə əsaslandıran intellek­tual-məntiqi əməliyyatdır. Sübutun forması: tezislər – dəlillər – nümayiş.

       Təkzib, onun quruluşu və növləri. Təkzib – tezisin yan­lışlığını və ya əsassızlığını müəyyən edən məntiqi əməliyyat kimi. Müvafiq nümunələrin verilməsi.

       Təkzibin üç üsulu: tezisin təkzibi (iki növü: düzünə və dolayı yolla); dəlillərin təkzibi (tənqidi); nümayişin əsassızlığı.  Müvafiq nümunələrin nümayiş etdirilməsi.

 

 

VIII təlim vahidi. Hökmlərin isbatı

 

8.1. Real və məntiqi ziddiyyətlər, ziddiyyətsizlik

 

Məna və münasibətdə bir-birinə əks olan iki fikrin ikisinin də eyni zamanda doğru (yanlış) ola bilməməsinin şagirdlərə nümayişi və şərhi. Predmetə dair müəyyən bir xassə ziddiyyətli hökmlərin birində iqrar edilirsə, digərində inkar edilir. Belə hökmlərin hər ikisi yanlış ola bilər.

Real və məntiqi ziddiyyətlər. Real ziddiyyətlər təfək­kür­dən asılı olmayaraq ger­çəklikdə obyektiv şəkildə baş verir. Fərz edək ki, bir şəxs çoxlu pul istəyir. Lakin şərt belədir ki, o, verilən pulları sayıb götür­məlidir. Bu zaman pul o qədər çox ola bilər ki, həmin şəxs ömrünün sonuna qədər onu sayıb qurtara bilməz. Bu gerçəklikdə baş verə bilən və təfək­kür­dən asılı olmayan obyektiv ziddiyyətdir. Pul həyatda sərf edilmək üçün lazım olduğu halda, bütün həyat yalnız bu pulun sayılmasına sərf edilə bilər.

Məntiqi ziddiyyətlər isə təfəkkür qanun­larının pozul­ma­sından qaynaqlanır. Məsələn:

 

 

 

a) “Bir qurtum çay istədim. Dünəndən qalmış buz kimi soyuq çayı gətirdi mənə. Onu da tökdü üstümə, yandırdı məni” (“Qayınana” tamaşasından parça);

b) “A parçası şəkildə verilən parçaların ən uzunudur və A parçası sağındakı B parçasından bir qədər qısadır”.

 

 

8.2. Ümumi hökmlərin isbatı

 

Şagirdlərə riyaziyyatdan ümumi hökm kimi ifadə edilmiş bir neçə teoremin isbatının nümayiş etdirilməsi. Şagirdlər tərə­findən müstəqil şəkildə belə teoremlərin isbat edilməsi və həllin şərhinin verilməsi.  

Mənimsəmənin yoxlanılması üçün mövzuya dair tapşırıq­ların müstəqil həlli.

 

 

8.3. Xüsusi hökmlərin isbatı

 

Şagirdlərə riyaziyyatdan xüsusi hökm kimi ifadə edilmiş bir neçə teoremin isbatının nümayiş etdirilməsi. Şagirdlər tərə­findən sərbəst şəkildə belə teoremlərin isbat edilməsi və həllinin şərhinin verilməsi. Digər fənlərə aid xüsusi hökmlərin verilməsi və onların isbatına dair nümunələrin şərhi. 

Mənimsəmənin yoxlanılması üçün mövzuya dair tapşırıq­ların müstəqil həlli.

 

8.4. İsbat prosesində inkari müla­hizələrdən və ziddiyyətlərdən istifadə

 

İnkardan sadə hökm və teoremlərin isbatında istifadə edilməsinin nümunələr üzərində nümayişi. İnkarın tətbiqi ilə məsələ həllinə dair nümunələr.

Mənimsəmənin yoxlanılması üçün mövzuya dair bir neçə tapşırığın sərbəst yerinə yetirilməsi.

 

 

8.5. Mövcudluq barədə hökmlərin isbatı

 

İsbat prosesində mövcudluq barədə hökmlərdən istifadəyə dair nümunələrin şərhi.

Mövcudluq barədə hökmlərin isbatına dair nümunələrin şərhi. Şagirdlərin mövcudluq barədə hökmləri müstəqil şəkildə isbat etmələri.

Mənimsəmənin yoxlanılması üçün mövzuya dair bir neçə tapşırığın sərbəst yerinə yetirilməsi.

Mövcudluq hökmləri və onların isbatına dair qısa essenin yazılmasının şagirdlərə təklif edilməsi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Əbülhəsən Bəhmənyar

Məntiqin mövzusu və vəzifələri barədə :

   "Məntiq nəzəri sənətdir ki, həqiqi tərif adlanan düzgün tərifin və sübut adlanan sillogizmin hansı formalardan və materiyalardan, qüvvətli olub, yəqinliyinə bənzər təsdiq bildirdikdə topik, zərif olub daha çox güman bildirdikdə ritorik adlanan inandrıcı sillogizmin hansı formalardan və materiyalardan olduğunu müəyyən edir. O, müəyyən edir ki, düzgün olmayan tərif hansı formadan və materiyadan, yanılmaya aoarıb çıxaran və sofistik adlanan düzgün olmayan sillogizm hansı formadan və materiyadan, əsla təsdiq bildirməyən, lakin bir şeyə qarşı nəfsin ya rəğbətini oyatmaq, yaxud, nifrətini, ikrahını qazandırmaq, ya da, onu açmaq, yaxd sıxmaq məqsədi ilə xəyala gətirilən sillogizm – poetik sillogizm hansı formadan və materiyadan düzəlir." 

     Filosofun fikrincə, məchul olan, sonra isə düşünməklə məluma çevrilən axtarılanlar tərifin və sillogizmin sayəsində tapılır. O, ikisindən hər biri ya həqiqidir, ya da həqiqətdən kənardır (ancaq özünə görə faydası vardır), ya batildir, ya da həqiqətə bənzərdir. İnsanın fitri qabiliyyəti bu təsnifatda çox vaxt kifayət qədər fərq qoya bilmir. Əgər belə olmasaydı nə alimlər arasında fikir ayrılığı, nə də birisinin baxışında ziddiyyət özünü göstərərdi.

Sillogizm və tərif :Sillogizm və tərifdən hər biri müəyyən tərtib üzrə anlaşılan mənalardan əmələ gəlir və düzəlir. Deməli, o ikisinin düzəldiyi bir materiya və düzəlmə üçün bir forma olur. Hər hansı materiya ev, yaxud kürsü üçün yaramadığı, hər hansı formaya görə ev materiyasından bir ev, kürsü materiyasından bir kürsü başa gəlmədiyi, əksinə, hər bir şeyin özünəməxsus eynilə bir forması olduğu kimi, düşünməklə bilinən hər bir məlumatın da özünəməxsus bir materiyası və özünəməxsus eynilə bir forması vardır, o bu ikisinin sayəsində həqiqət olur. Evi tikdikdə forma düzgün olsa da, bəzən materiya cəhətdən, materiya düzgün olsa da bəzən forma cəhətdən, bəzən də birlikdə hər ikisi cəhətdən fəsad baş verdiyi kimi, tərifdə və sillogizmdə baş verən fəsad bəzən forma cəhətdən, bəzən materiya cəhətdən, bəzən də birlikdə hər ikisi cəhətdən baş verir.

"İnsan yalnız duyğudan gələn, yaxud duyğunun təsdiqlədiyi şeyə inanır" de- yən Əbülhəsən Bəhmənyarın təlimində hissi qavrayışın verdiyi bilik məlumdur, nəzəri elmlərin hələ dərk edilməmiş müddəaları isə

 

 

 

məchuldur. Öz sələfləri  kimi, Azərbaycani də məntiqin faydasını, məlum- dan məchula keçmək yollarını göstərməklə insanı təfəkkür xətalarından qorumaqda görürdü.

Anlayış  və  söz : Əbülhəsən Bəhmənyar nəzəri söhbətlərin sözlərdən, əqli düşüncələrin əqli nitqlərdən düzəldiyini nəzərə alaraq ilk şərhi, sözdən və onun anlayışa münasibətindən başlayır. Filosofun fikrincə, sözlər nəfsdəki əsərin (inikasın) yalnız uyğunluq və şərtilik yolu ilə ifadəsidir, çünki adlarda hər hansı şeyə məxsus heç nə yoxdur. Bəhmənyar tərəfindən söz fikrin ifadəsi, yazı isə, sözün işarəsi kimi səciyyələndirilir. O, qeyd edir ki, nəfsdəki hər bir əsər üçün məxsusi bir yazı işarəsi mümkün idi. Lakin bu, uzun işdir. Ona görə də sözlərlə qənaətlənmək tədbiri görülmüş və uzunçuluqdan qaçmaqla yazılar tərtib edilmişdir. Bəhmənyar bildirir ki, yazı və sözlər nəfsdəki şeyə məxsus təbiilik deyil, əksinə şərtilik yolu ilədir. Nəfsdəki əsər isə xarici aləmdə mövcud olan şeylərin təbii ifadəsidir (hekayətidir). Deməli yazı, sözün hərflərini ifadə edən formalara görə müxtəlif şərti göstərmədir (işarədir). Sözlər isə nəfsin təsəvvürlərini ifadə edən formalara görə müxtəlif şərti göstərmədir. Nəfsin təsəvvürləri əyani şeyləri qeyri–iradi göstərmədir. Bunun üçün əyani şeylər göstərilir, lakin göstərmir, yazı isə göstərir, lakin göstərilmir. Nəfsin təsəvvürlərindən və sözlərdən hər biri həm göstərən, həm də göstəriləndir.

Şərq peripatetiklərinin o cümlədən Əbülhəsən Bəmənyarın tərif haqqındakı təlimində, həm sözün xüsusi mənasında tərifdən, onun tam və natamam növlərindən, həm də onu əvəz edən üsulardan, bənzətmən və nominal təriflərdən söhbət gedir.^[25]

Əbülhəsən Bəhmənyar düzgün tərif almaq üçün riayət edilməsi zəruri olan qaydaları göstərmişdir:

"Tərif mütənasib olmalıdır, yəni tərif verilənlə tərif verən eyni həcmdə götürülməlidir. Məsələn, "Şər insanların zülmüdür" tərifində "şər" anlayışı "insanların zülmü" anlayışına nisbətdə cinsdir, daha geniş həcmə malik olduğu üçün mütənasib deyildir. Tərif dövr etməməlidir. Məsələn, "ədəd vahidlərdən yığılmış çoxluqdur" tərifində, "ədəd" ilə "çoxluq" idrak üçün eyni bir şeydir. Bir şeyə öz ziddinə görə tərif vermək də bu qəbildəndir. Məsələn, "cüt tək üzərinə bir gəlinən saydır", yaxud, "tək cütdən bir çıxılan saydır". Tərif inkarı olmamalıdır, çünki, varlıq öz–özlüyündə məlumdur, yoxluq isə varlığa görə tanınır. Tərif verən, tərif veriləndən aydın olmalıdır. Məsələn, "Od nəfsə bənzəyən cisimdir" dedikdə, nəfs anlayışı "od" anlayışından daha artıq dərəcədə qeyri – müəyyəndir. "Günəş gündüz çıxan ulduzdur" tərifində isə "gündüz" anlayışı yalnız Günəşə görə bəlli olduğu üçün onun məzmununu aça bilməz." ^[25]

 

 

Hökm  və   onun   növləri :Əbülhəsən Bəhmənyar, hökm və onun müxtəlif növlərini əsaslı surətdə araşdırmışdır. Burada hökm, Aristotelin məntiq təliminə uyğun olaraq, bir şey haqqında nəyisə iqrar, yaxud inkar edən fikir kimi səciyyələndirilir. Hökmlərin qəti və şərti formalarını nəzərdən keçirən Bəhmənyar öz şərhinə qəti hökmdən başlayır. O, göstərir ki, qəti hökm üç şey ilə – subyekt mənası, predikat mənası və o

ikisi arasındakı münasibət ilə tamamlanır. Azərbaycani hökmləri məzmn etibarilə nəzərdən keçirərkən onların müqəddəm müddəalar, bənzər müddəalar və təxəyyülə əsaslanan müddəalar kimi növlərini araşdırmışdır. Müqəddəm müddəalar ya inamlardır, ya da əxz edilmiş müddəalardır. İnamlar üç cür olur, yəni qəbulu vacib, məlum və vəhmə əsaslanan müddəalardan təşəkkül tapır.

 

     Qəbulu vacib müddəalar ilkin məlumatlar olub, müşahidədən və təcrübədən əldə dilir. İntuisiyaya və camaatın verdiyi xəbərlərə əsaslanan biliklər də bu qəbildəndir. İlkin məlumatlar aydın əqlin xarici səbəblərdən heç birinə görə deyil, özünə görə, özünün fitri təbiətinə görə vacib bildiyi hökmlərdir.

Müşahidədən əldə edilmiş məlumatlar hissi məlumatlardır. Onlar duyğudan aldığımız şeylərə nisbətdə istifadə etdiymiz hökmlərdir. Günəşin varlığına, onun işıqsaçan olmasına görə müddəa, odun yandırıcı olması müddəası bu qəbildəndir. Qeyri – hissi nəfsi qüvvələrin müşahidəsinə görə olan hökmlər də belədir, məsələn, özümüzdə bir fikir, habelə bir qorxu, bir qəzəb olduğunu bilirik, özümüzü və öz əməllərimizi dərk edirik.

Təcrübə vasitəsiylə qazanılmış məlumatlar təkrar olunan müşahidələrimizin doğurduğu hökmlər və müddəalardır. Bunun nəticəsində heç bir şübhə doğurmadan güclü rəy möhkəmlənir. Təcrübə hökləri əksəriyyət etibarilə, yaxud qəti surətdə vacib edə bilər. O, müşahidələrlə çulğalaşmış gizli sillogistik bir qüvvədən xali deyildir.

İntuisiyaya əsaslanan biliklər həmçinin təcrübə vasitəsiylə qazanılmış məlumatlara oxşardır. Öz sələfləri kimi Əbülhəsən Bəhmənyar da hökmə, ancaq istidlalın bir növü kimi baxmışdır.

Bəhmənyar istidlalı "müəyyən məqsədə aparıb çıxaran istiqamət" adlandırır. O qeyd edir ki, hər bir sənət müəyyən materiya və forma ilə bağlıdır. Materiya və formanın müxtəlifliyi ilə sənət məhsulu müxtəlif olduğu kimi, istidlal da təşəkkül tapdığı şeyin müxtəlifliyinə görə, yada düzgün və ya yanlış qurulmasının müxtəlifliyinə görə müxtəlif olur. Bəhmənyarın fikrincə istidlalda məqsəd kəsb etmə yolu ilə müəyyən bir biliyin, yaxud zənnin qazanılmasıdır.

İstidlal(məntiqi əqli  nəticə) : Bəhmənyar istidlalı "müəyyən məqsədə aparıb çıxaran sənət" adlandırmışdır. İstidlal bir və ya bir neçə hökmün qarşılaşdırıl -masından alınır. Hər hansı bir hökmdən başqa bir hökmün çıxarıldığı bilava- sitə istidlal Şərq peripatetiklərinin məntiq təlimində adətən hökm bəhsində nəzərdən keçirilir.  İnduksiyanı istidlalın xüsusi forması kimi

nəzərdən keçirən Bəhmənyar yazır: "İnduksiya çoxlu ayrıcalarda mövcud olan hallara görə ümumi haqqında irəli sürülən müddəadır." 

Analogiyaya gəldikdə – "Təhsil" kitabında qeyd edilir kimi, "o, müşahidə edilən şeyin timsalında mövcud olana görə qaib şey haqqında irəli sürülən müddəadır." 

Ərəbdilli filosoflar müqəddimədə faktik məzmunun yəqinliyi baxımından istidlalın beş növünü fərqləndirmişlər: 1) sübut (əl–bürhan), 2) dialektika (əl–cədəl), 3) ritorika (əl– xitabə), 4) poetika (əş–şir) və 5) sofistika(əl-müğalətə).   Bunların içərsində sübut mühüm yer tutur. Bəhmənyar yazır ki, sübut yəqin nəticə çıxarmaq üçün yəqin müqəddimlərdən düzəlmiş istidlaldır. Yəqin müqəddimələr ilkin məlumatlardan, ya təcrübə vasitəsiylə qazanılmış məlu- matardan, ya da camaatın verdiyi məlumatlardan ibarət olur.

Fəlsəfi biliyin faydasına əxlaqi keyfiyyət baxımından yanaşan Bəhmən -yarın fikrincə, qazanılmış hər bir bilik insanın mənəviyyatını zəngnləşdir -məyə, onda gözəl məziyyətlər aşılamağa xidmət edir, əks halda həmin bilik faydasızdır. Mütəfəkkirin nəzərində var – dövlətə həris bir kəsin ikmət elmi olsa da hikmət zövqü yoxdur.

 

Belə ki, kamil insanda əql həzz hissi həzzdən güclüdür, daha doğrusu, "həqiqi həzz əqli həzzdir". Zira, "əqli həzzlər dərdin tərtib etmədiyi şəfadır, xəstəliyin yaxın düşmədiyi sağlamlıqdır".

Əqli ən böyük vardat hesab edən Bəhmənyar bütün sərvətlərlə müqayisədə ona üstünlük verirdi, çünki, "sərvət qorunur, əql isə insanı qoruyur". Əql filosofun əqidəsincə, təkcə nəzəri idrakı təmin etməklə kifayətlənmir, eyni zamanda həyati fəaliyyətin amili olur: "Əql qürbətdə münisdir"; "Sənə narahatlıq üz verdikdə kədəri əzmlə boğ, çıxış yolu tapmaq və xilas olmaq üçün əqli səfərbər et"; "Baş vermiş işə görə qüsslənmə, onu aradan qaldırmağa, dəf etməyə çalış.”

____________

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LÜTFİ  ZADƏ

Lütfi Z adə (ing. Lotfi Zadeh; əsl adı Lütfəli Rəhim oğlu Ələsgərzadə) — azərbaycanlı alim, süni intellekt sahəsində qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinin banisi, Kaliforniya Berkli Universitetinin professoru. O bu ali təhsil müəssisəsinin ömürlük professoru seçilmiş yeganə şəxs ,Amerikadakı Azərbaycan diaspor təşkilatlarının fəxri sədri.

  bir çox xarici ölkə akademiyalarının üzvü olmuşdur. O, çoxlu sayda mötəbər cəmiyyətlərin və fondların mükafatlarına layiq görülmüş, medallarla təltif edilmişdir. Onlarla xarici dövlət və ictimai təşkilatların fəxri doktoru olmuş   Lütfi Zadə dünyada əsərlərinə ən çox istinad edilən alimlərdən sayılır. Təkcə 1990-2000-ci illərdə onun əsərlərinə 36000-dən çox istinad edilmişdir.

Kaliforniyanın Berkli şəhərində "İnformasiya Texnologiyaları üzrə Zadə İnstitutu" yaradılmışdır.Lütfi Zadə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun “İnformasiya texnologiyaları problemləri” və “İnformasiya cəmiyyəti problemləri” jurnallarının fəxri baş redaktoruolmuşdur.Lütfi Zadə Avrasiya Akademiyasının qurucu üzvlərinin biri  idi.

Bu gün dünya elminə Lütfi Zadənin 6 mühüm nəzəriyyəsi məlumdur. Hazırda onlar elm və istehsalatda geniş şəkildə tətbiq olunur. Ona dünya şöhrəti qazandıran, onun dünya elmində inqilab hesab olunan qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsidir.

 Bu nəzəriyyə riyaziyyatın əsası olan ikili çoxluq anlayışına yeni ifadə vermişdir: qeyri-səlis çoxluq. Elmdə qeyri-səlis ölçünün daxil edilməsi təbiətdə və cəmiyyətdə gedən proseslərin qeyri-müəyyənliyini daha adekvat   nəzərə almağa imkan yaradır.

         

 

 

 

Aparıcı dünya şirkətləri tərəfindən tətbiq olunan bu nəzəriyyə 1965-ci ildə işlənib hazırlanmışdır. Nəzəriyyə uzun müddət Amerika elmi ictimaiyyəti tərəfindən qəbul edilməsə də, ötən əsrin 80-ci illərində yapon alimlərinin diqqətini cəlb etmiş və yaponlar bu unikal nəzəriyyədən yararlanmaq qərarına gəlmişlər. Lütfi Zadə nəzəriyyəsinin tətbiqi gündoğan ölkəyə milyardlar qazandırmışdır. Bu gün Yaponiyanın "Mitsubishi", "Toshiba", "Sony", "Canon", "Sanyo", "Nissan", "Honda" və digər nüfuzlu şirkətləri qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinə əsaslanan foto və videokameralar, paltaryuyan maşınlar, vakum kimyəvi təmizləyiciləri istehsalında, avtomobillərin, qatarların, sənaye proseslərinin idarə olunmasında geniş istifadə edirlər. Lütfi Zadə 1989-cu ildə qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinin sənayedəki uğurlarına Yaponiyanın elm adamlarına verdiyi ən yüksək mükafat – "Honda" mükafatı ilə təltif olunub. Amerikalılar da bu nəzəriyyənin qiymətini anlamağa, ondan yararlanmağa başlayıblar. Bu gün bu nəzəriyyə Amerikanın "General Motors", "General Electric", "Motorola", "Dupont", "Kodak" və başqa şirkətləri tərəfindən istehsalatda geniş tətbiq olunur. Hazırda bu nəzəriyyədən iqtisadiyyatda, psixologiyada, linqvistikada, siyasətdə, fəlsəfədə, sosiologiyada, dini məsələlərdə, münaqişə problemlərində də istifadə olunur.

Qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsindən əlavə Lütfi Zadə 5 fundamental elmi nəzəriyyə təklif etmişdir: "təəssüratlar nəzəriyyəsi", "sistemlər nəzəriyyəsi", "sözlə işləyən kompyuter nəzəriyyəsi", "optimal süzgəclər nəzəriyyəsi" və "soft kompyutinq".

Lütfi Zadənin elmdə Z-çevirmə kimi tanınan işi diskret və rəqəmli idarəetmə, informasiya və kommunikasiya sistemlərinin yaradılmasının əsasını qoymuş elmi nəzəriyyədir. Onun məşhur vəziyyətlər fəzası, dinamik sistemlərin idarə olunma və müşahidə olunma nəzəriyyələri müasir idarəetmə elminin əsasını təşkil edir. ABŞ-ın Milli Kosmik Tədqiqatlar Mərkəzi(NASA) bu nəzəriyyələr əsasında idarəetmə sistemlərini tədqiq edir, layihələndirir və tətbiq edir.

Lütfi Zadənin qeyri-səlis məntiqini obrazlı şəkildə belə izah etmək olar: "Aristotel məntiqi" ilə mühakimə yürüdən beyin dünyanı yalnız ağ və ya qara rəngdə qavrayır, "Zadə məntiqi" isə dünyanı bütün çalarları ilə qavramağa imkan verir. Çünki, "Aristotel məntiqi" ikili (binar) məntiqdir, "Zadə məntiqi" çoxmənalı (kəsilməz qiymətli) məntiqdir. Aristotelə görə, bir müddəa ya doğru, ya da yalan ola bilər. Lütfi Zadəyə görə, hər bir müddəanın doğruluq dərəcəsi doğru və ya yalan arasında (və ya sıfırla bir arasında) kəsilməz qiymətlər alır. "Zadə məntiqi"ndə real həyatı daha dürüst inikas etmək qabiliyyəti var, bu məntiqdə tolerantlıq daha çoxdur. Düz 20 il Amerika elmi ictimaiyyəti tərəfindən qəbul edilməyən qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi, nəhayət, 1980-ci illərdə yapon alimləri tərəfindən böyük maraqla qarşılanmışdır.

 

 

 

 

Beləliklə, bunəzəriyyə riyaziyyatın, kibernetikanın, informatika və hesablama texnologiyasının inkişafı tarixində yeni bir dövr açmışdır. Bu nəzəriyyə bütün dünyada elmə, texnika və texnologiyaya geniş nüfuz etmişdir. Paltaryuyan maşınlardan tutmuş, avtomat sürücüyə kimi yüzlərlə, minlərlə sistemdə, qurğuda öz tətbiqini tapmışdır. Getdikcə həmin nəzəriyyənin əməli gücü onun mücərrəd mahiyyətini üstələmişdir. 2013-cü ilin 19-20 iyun tarixlərində Madrid şəhərində İspaniyanın BBVA(Banco BilbaoVizcayaArgentaria,) fondunun elm və mədəniyyət sahəsi üzrə təsis etdiyi mükafatların təqdimetmə mərasimi keçirilib. Fond tərəfindən İnformasiya-Kommunikasiya Texnologiyaları kateqoriyasında Lütfi Zadə 400 min avro dəyərində mükafata layiq görülüb.

2016-cı ildə Lütfi Zadənin nəzəriyyəsi əsasında yapon alimləri tərəfindən ilk dəfə olaraq süni-intellektə malik robot hazırlanıb Alter adlı robot Tokiodakı Beynəlxalq Elm Muzeyində sərgilənib.

Macarıstanda Obuda Universitetinin nəzdində Antal Beyçzi adına İntellektual Robotiks Mərkəzi ilə əməkdaşlığına görə Lütfi Zadənin fotosu bu mərkəzin divarında yerləşdirilib.

 

 

Bakıda-  “FƏXRİ   XİYABAN”da   LÜTİZADƏNİN   QƏBRÜSTÜ   ABİDƏSİ

 

 

 

 

 

  Tövsiyə   edilən ədəbiyyat:

 

    Azərbaycan   dilində:

1.Xüsusi   lisey  sinifləri  üçün  nümunəvi  proqramlar “Məntiq”(V-VII siniflər)...Bakı “Təhsil”nəşriyyatı-2012,  səh.3-72

 

 2.Israfilov  M.M. Məntiq  Bakı  Turan  evi 2005 384 s.

 

3. Israfilov  M.M. Məntiq  dərs  vəsaiti  “Maarif” Bakı-1987 334 s.

 

 4. Israfilov  M.M. Məntiq  terminlərinin  izahlı  lüğəti Bakı-2007 352 s.

 

5. Israfilov  M.M. Məntiq  sual və   cavablarda  “Adiloğlu” nəş.Bakı-2008 218 s.

 

6.Rauf   İmranoğlu Məntiq “Parlayan  Günəş” Bakı-2011  464 s.

 

7.Hacıyev  Z. Məntiq (dərs  vəsaiti) Bakı-2007 244 s.

 

8.İmanov  H.R. Yusifova  G.Y.  Hüseynli  O.H. Məntiq  Ali  məktəblər  üçün  dərslik  Dərələyaz  nəşr.  Bakı-2010  214 s.

 

9.Möhsün  Nişapuri Məntiq Bakı-2012 176 s.

 

10.Malik  Aranlı  Məntiq  (I-IV  sinif  şagirdləri  üçün) Bakı-2009 72  s.

    

       Rus  dilində:

11.Ненашев  М.И. Введение  в  логику  «Гардарики» Москва-2004    352 стр.

 

12.Очункова  Л.В. Введение  в  логику  Логические  операци.Учебное  пособие для  5  класса  Киров-2004  124  стр.

 

13.ЛОГИКА  учебное  пособие  10-11 классы Москва-2008 224 стр.

 

14.Гусев   Д.А. Удивительная   логика  Москва ЭНАС-2010  240 стр.

 

15.Гетманова   А.Д.Учебник  логики со  сборником  задач Москва-2011 368 стр.

 

16.Инна   Светлова  ЛОГИКА  Москва-2012 64 стр.

 

17.Гин   С.И. Мир   логики   Москва-2001   37 стр.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Скачано с www.znanio.ru