Ўзбекистон қўриқхоналари

 

 

Zarafshon shahar

8-umumiy o`rta ta’lim maktabining boshlang`ich sinf o`qituvchisi

Yuldasheva Nigora Dusmuratovnaning tabiatshunoslik fanidan bir soatlik ochiq dars ishlanmasi

Mavzu: O`zbekiston qo`riqxonalari.

 

 

 

 

 

 

 

Zarafshon-2019 yil.

Fan:    Tabiatshunoslik.

Sinf:     4 - “B”

Sana:      7-mart.

Mavzu:   O`zbekiston  qo`riqxonalari.

Maqsad:   Ta’limiy-o`quvchilarga O`zbekiston Respublikasida mavjud

                 bo`lgan qo`riqxonalar haqida tushuncha berish;

                 Tarbiyaviy-o`quvchilarni ona tabiatni sevishga, Vatanga mehr-

                 muhabbat ruhida tarbiyalash, go`zallik va ekologik tarbiya

                 berish.   

                Rrivojlantiruvchi-o`quvchilarniny og`zaki nutqlarini, mustaqil

                fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish;

                kasbga yo`lovchi- darsni kasbalarga bog`lab olib boorish;

 

Dars turi:     aralash tipdagi dars.

Dars uslubi:  aralash.

Dars usuli: noan’anaviy, interfaol.

Darsning didaktik jihozi: tabiatshunoslik kitobi, O`zbekiston milliy ensiklopediyasi.tarqatma materiallar.

Darsning texnik vositasi: kompiyuter.

                                      Darsning  bosqichlari va vaqt taqsimoti

 

№	Darsning bosqichlari	Vaqt taqsimoti
1	Tashkiliy qism.	3 daqiqa
2	O`tgan mavzuni takrorlash	12 daqiqa
3	Yangi mavzu bayoni.	15 daqiqa
4	Dam olish daqiqasi	2 daqiqa
5	Mustahkamlash.	10 daqiqa
6	Darsni yakunlash	3 daqiqa
7

                                                  Darsning borishi:

 

1. Tashkiliy qism.

O`quvchilarning darsga tayyorgarligini tekshirib chiqish, navbatchining hisoboti tinglanadi.

O`qituvchi :  mana bugungi tabiatshunoslik darsimizni noan`anaviy usulda, yani guruhlarga bo`lib o`tamiz. Har bir guruhimizga buyuk bobokalanlarimizning nomlarini baramiz.

1-guruh-Amir Temur.

2-guruh- Alisher Navoyi.

3-guruh-Mirzo Ulug`bek.

Inter faol usul bilan guruhlarga bo`linib ishlash davomida quydagi qoidalarga rioya qilinadi:

intizomli bo`lish;

bir-birlarini hurmat qilish;

faollik  ko`rsatish;

hamkorlikda ishlash;

do`stning fikrlarini qadrlash;

vaqtan unumli foydalanish.

 

O`qituvchi: Qaysi ulug` allomalarimizni tavallud kunlarini nishonladik?

   Bobokalonlarimizni hayoti va ilmiy faoliyati, halqimiz ma’naviyatining poydevoriga qo`yilgan tamal toshlaridan biri bo`lib, yurtimizda bundan necha zamonlar oldin fundamental fanlarni rivojlantirishga qanchalik katta ahamiyat berganini ko`rsatadi.

O`qituvchi: Sizlar ham shu buyuk insonlar kabi bugungi darsimizda faol qatnashib darsimiz buyuk o`quvchusi degan nomga sazovor bo`lasizlar deb o`ylanma. Bolajonlar qaysi kasb egasi bo`lmas biror bir yutuqni qo`lga kiritsa taqdirlanadi, lekin shunday kasb egalari borki ular g`olib bo`lishsha davlat madhiyalari yangrab bayroqlari yuqori cho`qqiga ko`tariladi. Bu qaysi kasb egalari? Sportchilar.

Bugungi darsimizni “Qadamma-qadam” o`yini orqali olib boramiz, ya`ni O`zbekistondagi eng baland cho`qqi Hisor tog` tizmasidagi Hazrat Sulton  cho`qqisini kim birinchi bo`lib zarb etadi. Uning balandligi 4643 m. dunyodagi eng baland tog Himolay-8849 m

qadam o`tgan mavzuni takrorlash. Har qaysi guruhdan ikki o`quvchi chiqib gapirib beradi, bir o`quvchi test yechadi.

qadam yangi mavzu yuzasidan  savol-javob. Bir o`quvchi chiqib savollarga javob beradi ikkinchisi boshqotirma yechadi.

qadam topqirlik. Bir o`quvchi ko`zi yumiq holda hayvonlarni topib tovushini chiqaradi ikkinchi o`quvchi ko`zi yumiq holda shu hayvonni topishi kerak.

qadam yangi mavzu ustuda ishlash.

qadam  mustahkamlash bir o`quvchi o`z iste’dodini namoyish etadi, mavzuga oid ijodiy ish tayyorlaydi, ikkinchi o`quvchi “Oltin toj” o`yinini o`ynaydi.

2. O`tgan mavzuni takrorlash.

Birinchi o`quvchiga topshiriq:  test-sinov

1. Neft va gaz konlari ilk bor qaysi vodiyda aniqlangan?

a) Andijonda.  b) Farg`onada     c) Surxandaryoda.

2. Temir qazib olish konlari xaritada qanday belgilanadi?

a) qora rangli uchburchak     b) qora rangli to`rtburcha     c) aylana

3. Xalq xo`jaligida eng ko`p ishlatiladigan metall bu-?

a) mis      b) jez     c) temir

4. Xaritada qora rangli cho`ziq to`rtburchak bo`lsa bu joydan nima qazib olinadi?

a) mis        b) oltin             c) temir  

5. Nurota tog`laridan qanday marmartosh olinadi?

a) oq, qora, qizg`ish       b) oq, pushti, kulrang, qizg`ish    c) kulrang, oq

Javoblar:

2-o`quvchi o`tilgan “O`zbekistonning foydali qazilmalari” mavzusini so`zlab beradi.

O`quvchilar ishlari baholanadi va o`qituvchi tomonidan mustahkamlanadi.

 O‘zbekiston oltin zahirasi hamda resurslari bo‘yicha dunyoda 4-o‘rinda turadi, qazib olish bo‘yicha esa 9-o‘rinda. Mis hamda uran zahiralari va resurslari, shuningdek, qazib olish bo‘yicha ham mamlakatimiz oldingi o‘nlikka kiradi.

Shimoliy kon boshqarmasi, Uchquduq shahri

Uchquduq koni negizida uran ma’danlarini yer osti va ochiq usulda qazib olish uchun 1958 yilda barpo qilingan.

Markaziy kon boshqaimasi, Zarafshon shahri tarkibida oltin bo`lgan ma’danga ega noyob Muruntov konini o`zlashtirish uchun 1964 yilda barpo qilingan, uning negizida oltin qazib oluvchi korxona qurilgan.

Janubiy kon boshqarmasi, Nurobod shahri

 Korxona Nurobodda, Samarqand viloyati hududida joylashgan. 1964 yil yanvarda "Sobirsoy" uran konini o`zlashtirish uchun barpo qilingan.
    Faoliyatining asosiy turlari:
    - uran qazib olish;
5 - kon boshqarmasi, Zafarobod shahri

    Buxoro viloyati hududida joylashgan. 1971 yil fevralda uran konlarining Bo`kinoy guruhini sanoat asosida o`zlashtirish uchun Leninobod konchilik-

kimyo kombinatining bo`linmasi sifatida barpo qilingan.
2 - kon boshqarmasi(2-KB), Krasnogorsk qo`rg`oni

    Ma`muriy jihatdanToshkent viloyati Parkent tumani hududida joylashgan. 1954 yilda Chovli uran konini o`zlashtirish uchun kon qazish korxonasi sifatida barpo qilingan.

Navoiy mashinasozlik zavodi ishlab chiqarish birlashmasi

Barpo qilinishi - oktabr 1963 yil. Kombinat bo`linmalarining hayot faoliyatini ta’minlash uchun ta’mirlash bazasi sifatida barpo qilingan.
3-yangi mavzu bayoni.

Bugungi mavzuimiz  O`zbekiston qo`riqxonalari.

    Qo`riqxona –belgilangan qonunlarga muvofiq, davlat tomonidan ajratilgan, alohida ilmiy yoki madaniy ahamiyatga ega bo`lgan, o`simliklar va hayvonlar dunyosi, foydali qazilmalar  tabiy obyekti joylashgan yer, yoki suv kengliklari, madaniy-ma’rifiy maqsadlar uchun uzoq muddatda ajratilgan va to`laligicha  ho`jalik ishlaridan  holi tabiiy majmua.  

        O`zbekistonda qo`riqxonalarni tashkil qilish , faoliyati, ta’minoti va

muxofazasi O`zbekiston Respublikasining 2004-yil 30 dekabrdagi “Muhofoza etiladigan tabiy hududlar to`g`risida”gi qonun bilan tartibga solindi. O`zbekistonda 9 ta qo`riqxona bor :

Baday to`qay davlat qo`riqxonasi, Hisor qo`riqxonasi, Surxon davlat qo`riqxonasi, Zomin tog`-o`rmon qo`riqxonasi, Kitob davlat geologiya qo`riqxonasi, Zarafshon to`qay qo`riqxonasi, Qizilqum to`qay

qo`riqxonasi,  Chotqol to`g-o`rmon qo`riqxonasi, Nurota  tog` -yong`oqzor qo`riqxonasi.

O'ZBEKISTON QO'RIQXONALARI. O'zbekistonda alohida muhofaza

qilinadigan xududlarning to'rtta asosiy toifalari mavjud:

1. Davlat qo'riqxonalari.

2. Davlat milliy bog'lari.

3. Davlat buyurtmaxonalari.

4. Davlat tabiat obidalari.

     Qo`riqlanadigan hududlarning umumiy maydoni 20520 kv.km yoki bu barcha Respublika xududining 4,6 % ni tashkil etadi. Ammo faqat 8225 kv.km. yoki Respublikadagi maydonlarning 1,8 % uzoq muddatli yoki jiddiy muhofaza qilinadigan hududlarga ajratilgan.

  Tabiatni muhofaza qilish Xalqaro Ittifoqining 1-toifasiga kiradigan qo'riqxonalarda har qan-day xo'jalik faoliyati taqiqlanadi.2 - toifaga kiradigan Milliy bog'larda yerlardan qishloq xo'jalik, rekreasiya, turizm maqsadlarida foydalaniladi.

 1.Baday to`qay qo`riqxonasi Amudaroyo sohillarida joylashgan bo`lib asosiy vazifasi Amudariyo sohillaridagi o`simlik va hayvonot dunyosini ko`riqlah. 1971 yilda tashkil topgam maydoni 6462 ga, shundan 3975ga to`qay o`rmonlari tashkil etadi.  Qo`riqxonada 167 tur o`simlik,138 tur qushlar, 20 turdan ko`proq sut emizuvchilari, suv jonvorlari yashaydi. 60 tordagi jonivorlar O`zbekiston Qizil kitibiga kiritilag. 19994 yil davlat qo`riqxonasi maqomi berilgan.

2.Hisor davlat qo`riqxonasi Qashqadariyo viloyatining Hisor tog` tizmalarida 1983 yilda tashkil etilgan maydono 80986,1 ga shundan 12202 o`rmonlar, 2745ga o`tloqlar, 171ga suv havzalari. Qo`riqxonada yashaydigan 870ta jonivor O`zbekiston Qizil kitibiga kritilgan. Tabiy landshavt majmualarini va Hisor tog` tizmasi ekologiyasini saqlash maqsadida teshkil etilgan.

3. Surxon davlat qo`riqxonasi Surxondaroyon viloyatini Sherobot tog` tizmasida joylashgan 2 mustaqil maydonga ega Qo`xitlang tog`i va Payg`anbar orollaridan iborat. 1971 yilda tashkil topgan. Maqsadi  qo`riqxona hududidagi o`simliklar va hayvonot dunoyosini qo`riqlar, ilmiy tajribaviy ishlar olib borishdan iborat. 29 tur o`simliklari O`zbekistonning Qizil qitobiga kiritilagan.

4.Zomin tog` archa   qo`riqxonasi Jizzax viloyatida joylashgan maqsadi archalarni o`rganish va ko`paytirish noyob hayvonlar va o`simliklarni saqlab qolish. 1926 yilda tashkil topgan. Maydoni 15,5 ming ga tashkil etadi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5.Kitob davlat qo`riqxonasi Qashqadaroyo viloyati Kitop tumanida joylashgan. 1979 yilda tashkil topgan. Maydoni 5378ga. Yerning  geologik

tarixiga oid tabiy-ilmiy yodgorliklar bo`lmish paleontologik-stratigrafik obektlarni reja asosida o`rganish va muhofaza qilish.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6. Chotqol O`zbekistonda yagona biosfera qo`riqxona hisoblanadi, u Toshkent yaqinidagi tog`larda joylashgan. Bu yerning o`simlik va hayvonot dynyosi boy va turli-tuman. Bu yerda 500 yoshga kirgan daraxtlar ko`p, hatto 1000 yoshli daraxtlar ham bor.

O`zbekistoning qo`riqxonalarida buxoro bu`gisi, jayron, sayg`oq, kulrang echkiemar, kapcha ilon, qo`ng`ir ayiq, to`ng`iz, korolyok, qoplon, ko`k sigir, qizil bo`ri, turkiston silovsini, jayra hayvonlar, oqbosh sip, qora tasqari, qora qalxat, burgut singari qushlar, qora baliq, turiston laqqasi baliqlar  muhofaza qilinadi.

    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Qo`riqxonalarda turli ilmiy ishlar olib boriladi. Olimlar tabiat qonunlarini, o`simliklar bilan hayvonlarning hayotini o`rganadilar. O`simliklar va hayvonlarni ko`patirush uchun eng yaxshi sharoitlar yaratadilar. Hayvonlar ancha ko`payib qolgan joylardan ular bemalol yashay oladigan joylarga ko`chirishadi. Olimlar qadam yetmaydigan joylarda vertalyotlar yordamida kuzatishadi. Vertalyotlar yordamida oziq solingan qoplar hayvonlarga tashlanadi. Kasal hayvonlar qo`riqxonalarda davolanadi.

O`qituvchi:Qizil kitop nima?

O`quvchi:Qizil kitob yo`qolib borayotga yoki yo`qolish hafi bor  noyob o`simliklar va hayvonlarni qayd qilib boruv davlat hujjati 1948 yilda tashkil etilgan.

 

4. Dam olish daqiqasi.

Har guruhdan ikkitadan o`quvchi chiqib ko`zi yomiq xolda  biri hayvonlarni topib ta’rif beradi ikkinchisi tarifga  qarab hayvonni nomini topishi kerak.

5. Yangi mavzu ustudi ishlash.

Har qaysi guruhdan ikkita o`quvchi chiqib Savollarga javob beradi, ikkinchisi rebus yechadi.

Savollar:

“Qizil kitob” nima? Javob: Qizil kitob yo`qolib borayotga yoki yo`qolish hafi bor  noyob o`simliklar va hayvonlarni qayd qilib boruv davlat hujjati

Quyosh nima? Javob: yerga yaqin turgan yulduz.

O`zbekistonda nechta qo`riqxona bor?  Javob : 9ta.

Alisher Navoiy bobomizning haykallari qaysi davlatlarning poytaxtida o`rnatilgan?  Javob: Boku, Tokiyo, Moskva.

Qaysi qo`riqxona ikkita mustaqil maydondan iborat? Javob: Surxon davlat qo`riqxonasi.

  Savolar:

Qo`riqxona nima?  Javob: katta yer maydonidan iborat bo`lib, ular  hududlaridagi barcha o`simlik va hayvon turlari muhofaza qilinadi.

Quyosh atrofida nechta sayyora aylanadi? Javob: 8ta.

Toshkent shahrida Amir temur haykali qachol ochilgan? Javob: 1993-yil

Qizil kitob qachon tashkil etilgan ? javob: 1948 yilda.

Odam oyog`i yetmaydigan joylardagi hayvonlarni olimlar qanday nazorat qiladilar? Javob: vertalyotlar yordamida.

Savol:

Qaysi ko`riqxodana 1000 yoshga kirgan daraxtlar bor? Javob: Chotqol Toshkent viloyati yaqinida joylashgan.

Metiorlarni yana qanday deb atashadi? Javob: “Uchar yulduz”

2009-yil qanday nomlanadi? Javob: Qishloq taraqqiyoti va farovonligi yili.

Qo`riqxonalar nomini ayting? Javob: Zomin, Zarafshon, Qizilkum, Chotoq, Surxon, Kitob, Hisor, Baday to`qay, Nurato.

Hayvonlar ko`paygandan keyin olimlar nima qilishadi? Javob: bemalol yashay oladigan joylarga ko`chiriladi.

Rebus:

q-qo`ng`iroq rasmi, o` -o`rdak, r-randa rasmi, i-ilon rasmi, q-qalam, x-xo`roz rasmi, o-olma rasmi, n-nog`ora rasmi, a-ayiq rasmi.

6. Mustahkamlash.

 Har qaysi guruhning ikkitadan o`quvchi chiqib biri mavzuga oid ijodiy ish tayyrlaydi. Ikkinchisi sardorlar bellashuvi. Boshqotirma yechish, qo`riqxona so`zidan soz yasash.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Boshqotirma.

1

b

u

l

o

q

2

b

o`

r

o

n

3

s

u

r

x

o

n

4

k

o

n

s

t

i

t

u

t

s

i

y

a

5

i

l

o

q

6

x

a

r

i

t

a

7

h

i

s

o

r

8

z

o

m

i

n

9

g

a

z

 

 

Savollari.

Yer ostidan suzib chiqadigan suv.

Qor aralsh shamol.

Ikkita mustaqil maudonga eha ko`riqxona.

Qayerdan olingan “Fuqarolar atrof tabiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo`lishlari majburdir.” 50-modda.

Cho`lda o`sadigan bahorda ochiladigan o`simlik.

Qayerda daroylar suvsiz, uylar odamsiz bo`ladi.

1983-yilda tashkil etilgan Qashqadaryo viloyatida joylashgan qo`riqxona.

Qaysi qo`riqxonada archa o`stiriladi va asraladi.

Tabiy boyliklardan biri.

 

7.Darsni yakunlash.

Guruhlar yg`gan ballar hisoblanadi. Darsda faol qatnashgan o`quvchilar rag`batlantiriladi.

Uyga vazifa: mavzuni o`qib o`rganib kelish.

O`qituvchi: Baliqqa -suv, qushga - havo, hayvonlarga - o'rmon , tog'u - toshlar kerak. Odamga bo'lsa Vatan kerak. Shunday ekan tabiatni himoya qilmoq- Vatanni himoya qilmoq demakdir.