Բույսերի կառուցվածքը և կենսագործունեությունը

Դաս 7.3 Բույսերի կառուցվածքը և
կենսագործունեությունը

Բուսաբանությունը որպես գիտություն ձևավորվել է մոտ 2300 տարի առաջ:
Բուսաբանություն (բոտանիկա) բառը ծագել է հուն. «բոտանե» բառից, որը նշանակում է բույս, խոտ:
Բուսաբանությունը գիտություն է բույսերի մասին:
Այս ուսումնասիրում է բույսի կյանքը, արտաքին և ներքին կառուցվածքները, կենսագործունեությունը, աճը, զարգացումը, բազմացումը, սննդառությունը, շնչառությունը, բազմազանությունը, տարածվածությունը, նշանակությունը, ծագումը, կապը միմյանց և միջավայրի հետ:

Մեծ է բույսերի տիեզերական նշանակությունը: Կանաչ բույսերի միջոցով իրականացվում է Երկրի և արևի կապը: Բույսերը կլանում և յուրացնում են արևի էներգիան, ստեղծում օրգանական նյութեր, որոց սնվում են մյուս կենդանի օրգանիզմները, այդ թվում և մարդը:
Կենդանիների մեծ մասը սնվում է բույսերով, իսկ գիշատիչները՝ բուսակեր կենդանիներով: Մարդիկ սնվում են և՛ բուսական, և՛ կենդանական սննդամթերքներով:
Բոլոր օրգանիզմների կյանքը կախված է բույսերից: Բույսերն առաջինն են հանդես գալիս այնտեղ, որտեղ կյանքը բացակայում է, և նպաստավոր պայմաններ են ստեղծում մյուս օրգանիզմների գոյատևման համար:

Բույսերը օդը մաքրում են ածխաթթու գազից, մթնոլորտը հարստացնում են թթվածնով, որն անհրաժեշտ է բոլոր կենդանի օրգանիզմների շնչառության համար:
Բույսերը մասնակցում են բնության մեջ նյութերի շրջանառությանը: Ծառայում են որպես շինանյութ, արդյունաբերական հումք, վառելանյութ, դեղորայք: Դեղամիջոցների 40%-ը պատրաստում են բույսերից: Նրանցից ստանում են ներկեր, մետաքս, կաուչուկ, թուղթ:
Բույսերն ազդում են կլիմայի վրա, կլանում են փոշին և այլ թունավոր նյութեր, մեղմացնում աղմուկը, քամիները, օդի ջերմաստիճանի տատանումները, ունեն հողապաշտպան և ջրապաշտպան նշանակություն

Բույսերը նպաստում են ստորերկրյա ջրերի պահպանմանը, որոնցից սկիզբ են առնում աղբյուրները և գետերը:
Բույսերի նշանակությունը հատկապես մեծ է քաղաքներում օդի մաքրության պահպանման գործում: Դրանք օգտագործվում են քաղաքների կանաչապատման, բարեկարգման, գեղեցկության համար, ինչը գեղագիտական, կլիմայակարգավորիչ և սանիտարահիգիենիկ մեծ նշանակություն ունի:

Բուսական աշխարհում գերիշխողը և ամենատարածվածը ծաղկավոր բույսերն են: Ձեզ ծանոթ խատուտիկը, ձնծաղիկը, խնձորենին, ծիրանենին, մանուշակը ծաղկավոր բույսեր են:
Ծաղկավոր բույսերի օրինակով ծանոթանանք բույսերի կառուցվածքին և կյանքին:
Ծաղկավոր բույսերի մարմինը կազմված է օրգաններից: Արմատը, ընձյուղը (ցողունն իր վրա դասավորված տերևներով, բողբոջներով), ծաղիկը և պտուղները սերմերով ծաղկավոր բույսերի օրգաններն են:

Բույսի վեգետատիվ օրգաններն են արմատը և ընձյուղը: Դրանց հիմնական դերը բույսի սնուցումը, աճը, զարգացումն ապահովելն է:
Արմատը հողից կլանում է ջուր, ջրի մեջ լուծված հանքային աղեր և փոխադրում բույսի մյուս մասերը: Բացի այդ, արմատով բույսն ամրանում է հողին, այլապես քամին կարող է հեշտությամբ բույսը պոկել հողից:
Որոշ բույսերի արմատներում կուտակվում են պահեստային սննդանյութեր (ճակընդեղ, բողկ, շաղգամ, գազար):
Արմատով բույսը կարող է նաև բազմանալ:
Ըստ ծագման տարբերում են գլխավոր, կողմնային և հավելյալ արմատներ:

Ըստ արտաքին ձևի տարբերում են 2 տեսակի արմատային համակարգ՝ առանցքային և փնջաձև:
Առանցքային արմատային համակարգում գլխավոր արմատը լավ է զարգացած և հեշտությամբ տարբերվում է կողքային արմատներից:
Փնջաձև արմատային համակարգում գլխավոր արմատը թերզարգացած է և չի տարբերվում փունջ կազմող հավելյալ և կողմնային արմատներից:

Բույսերի կապը արևի հետ իրականացվում է տերևներով: Տերևը կլանում է արևի էներգիան և սինթեզում օրգանական նյութեր (ֆոտոսինթեզ): Տերևը միաժամանակ կատարում է ջրի գոլորշիացման և գազափոխանակության ֆունկցիաներ:
Ծաղիկը կարճացած և ձևափոխված ընձյուղ է՝ սերմերով բազմացման օրգան, որից առաջանում են պտուղները և սերմերը:

Մարդկանց անհրաժեշտ է ուսումնասիրել, ճանաչել, պահպանել և անհրաժեշտության դեպքում վերափոխել բնությունը, ստեղծել բույսերի նոր, ավելի բերքատու սորտեր՝ չխախտելով դարերի ընթացքում ստեղծված բնության ներդաշնակ համակարգը:
Վաղ ժամանակներից Հայկական բարձրավանդակում մարդիկ կանաչապատել են իրենց բնակավայրերը, ստեղծել հոյակապ անտառներ և այգիներ, որոնց մի մասն անհետացել է, իսկ մեծ մասն այժմ կարիք ունի պահպանության: Բույսերը և կենդանիները պահպանվում են հատուկ արգելանոցներում և արգելավայրերում:
Հայաստանում ստեղծվել են Դիլիջանի, Խոսրովի, Շիկահողի, Արագածի ալպյան, Ջերմուկի արգելանոցները և արգելավայրերը, Իջևանի արջընկույզի պուրակը և այլն: