Адамгершілікке тәрбиелеу

1)Анеуплоидтар цитогенетикасы туралы Е.Р.Сирстың жазған еңбектері.Сирс (1939,1944,1964) жұмыстары негізінде анеуплоидттардың цетогенетикасы зерттеле бастады. Чайнз Спринг жаздық бидайдың 21 анеуплоидты линия сериясын шығару кезінде анеуплоидтардың цитогенетикасы зерттеледі. Бұл линиялар гаплоидты өсімдігімен диплоидты өсімдік будандастыруда, диплоидтарды 3В хр-ы нуллисомиктермен будандастыруда бөлініп алынады. 3В хр-ы нуллисомик – жартылай асинапсиске ие.Асинапсис- мейозда хромосоманың коньюгацияның болмауы.2­­­­=41 моносомды линиялары моносомды өсімдіктердің популяциясынан сәтті түрде сұрыптап алынады. Моносомды өсімдіктер ұрпақтарында 40 хромосомалы даралар пайда болады.Олар нуллисомиктер (гомологтық хромосомалар жұбы жоқ)Сонымен, Чайнз Спринг жұмсақ бидайдың моносомды линиялары нәтижесінде, генетиктер бидайдың цитологиялық маркерлерін алды.Сирс (1953,1959) 4 негізгі әдістер бағыты.Бірінші бағыт – ген эффектілерінің әртүрлігіне негізделген. Кейбір доминантты гендер қарапайым түрде орналаса алады. Бұл белгілерге масағының түсі және қылқандылығы жатады.Ал кейде бұлар қарапайым түрде орналаспайды. Мыс: 3Д хромосомалы нуллисомик.Екінші бағыт – гомозиготалы зерттеліп отырған жұмсақ бидай мен моносомды/нуллисомды линиялармен будандастыру.Ғ2 ұрпақты талдай отырып дұрыс ажырамаған хромосомалары нақты локус  бойыеша анықтай аламыз. Ғ2 ұрпақты нуллисомикпен будандастырғанда 3:1 ажырау жүреді.Сол кезде доминантты ген  90-99% көрінеді. Нуллисомды өсімдіктер ғана рецессиыті белгіге ие болады.Үшінші бағыт – Ғ3 ұрпақтағы талдау жеке дисомды өсімдіктер Ғ2 моносомды линияның X дисомды линиямен.Нуллисомды және гемизиготалы жағдайда гендерді локализациялау үшін үшін керек анализ. Төртінші бағыт – Чайниз Спринг анеуплоид серияларын қолдану арқылы жұмсақ бидайдың генетикалық анализін тереңдеп зерттеді. Хромосомаларды алмастыру . Анеуплоид линияларының бір генотип хромосомадан басқа генотип хромосомамен будандасу.Цитологиялық бақылау негізінде анеуплоид линияларын басқа сортпен будандастыру. 2)Жұмсақ бидайдың геномдық құрылымына сипаттама беріп,шығу тегін анықтау.Жұмсақ бидай ( Triticum Aestivum  L.   – 2n=42) аллогексаплиод болып табылады. Геномдық құрылымы өте күрделі ААВВДД.Жұмсақ бидайдың құрылуында: T.monococum  жақын бір дәнекті  бидай( А геномының доноры) , эпиголопс түрі әли дәл табылмаған ( В геномының доноры) және Aegilops squarrosa (Д геномының доноры) В геномына қатысты бір жақты шешім әлі жоқ.Р.Райли мен В.Чэпманның деректері бойынша В геномы Ae.speltoides –тен шықан. Бірақ цитологиялық зерттеулер мен хромосомалардың дифференциалды будандастыруға қатысты жұмыстар арқылы Ae.speltoides В геномының доноры бола алмайтындығы дәлелденді.Кушнир мен Халлоранның (1981) мәліметтері бойынша В геномының доноры Ae.sharonensis. Эгилопстің осы түрінің хромосомалары бидайдың В геномының хромосомаларымен жоғары дәрежелі коньюгация көрсетеді. Ae.sharonensis пен T.monococum арасындағы амфидиплоид T.dicocoides масақтың, масақшаның, дәннің  морфологиялық ерекшеліктер байлансыты өте ұқсас. Тетраплоидтардың А геномы мәдени диплоидты формадан емес жабайы түрден шыққанын есепке ала отырып Райлидың ойынша, ең алғаш тетроплоидтің шығуы бидайды культураға енгізбеген уақыттан бұрын болды және жабайы диплоидтар да тетраплоидтар да бір уақытта өңгелген. Оның ойынша, жұмсақ бидайдың филогениясы 2 процеске негізделген: генетикалық дивергенцияға және полиплоидты конвергенцияға. Қазіргі кезде барлық гексаплоидты түрлер T.aestivum түрінде қаралады.3.Моносомды линиялар –критикалық хромосомаларды анықтауға, бидайдың шаруашылыққа бағалы белгілерді анықтайтын гендер локализациясын жүргізуге мүмкіндік береді.Казахстанская 126 сортының моносомды линиясынан жаңа серия алу барысында сапалық және сандық  белгілеріне яғни, өсімдіктің өнімділігіне, биіктігіне, дәннің түсіне, ауруларға төзімділігіне  жауап беретін гендер локализацияланады. 3. Моносомды өсімдіктерден дисомды өсімдіктерді идентификациялау әдісін көрсетіңіз. Цитологиялық аналыз арқылы моносомды және дисомды өсімдіктерді идентификациялайды.Хромосоманың идентификациясы кезінде хромасоманың түрлі геномға тиесілігін анықтап,ең бірінші D геномының хромосомасын анықтайды,ол бидайдың кариотипіне кіреді. Сол үшін ол моносомды өсімдіктерде жетіспейтін хромосомалардың түрлі линияларына жататын T.dicoccum бидайымен будандастырды.Моносомиктердің және дисомиктердің идентификациясының морфологиялық белгі бойынша көріну мүмкін. Осы цитологиялық әдіс бойынша моносомды өсімдіктерді идентификациялау: соматикалық клеткалардағы хромосомаларды санау арқылы, мейоздағы хромомомалардың коньюгациясын зертеу арқылы және тетрад микроспорогенез стадиясында микро ядроны анықтау арқылы жүреді.Бұл тәсілдердің кемшілігі оған көп еңбек жұмсалатындығы, «аусқан унивалентті» анықтау қиындығы, гибридті материалды моносомды линияға бекіту қиындығы жатады.Моносомды өсімдікті идентификациялау үшін моносомдық серияларды аналық линиялардың бірінші ұрпақтарын, аталық формаларды және олардың гибридтерін салыстыру арқылы моносомды жағдайдағы бөлек хромосомаларды анықтау арқылы жүзегі асыруға болады. 4.Моносомды өсімдіктердің жас аналық жасушаларында пайда болған хромосома санын анықтаңыз.Моносомик- белгілі бір хромосоманың жекеше түрде кездесетін организмі.Олардың клеткасы бір хромосомаға нормадан кем болуы.(2п-1). Диплоид, бір тұтас хромосоманы жоғалтқан, өмір сүруге қабілеттілігін жоғалтқан,2-ші хромосоманың сақталуына қарамастан. F1 моносомигінің өздігінен тозаңдануы болады,ал Ғ2 де дисомиктерді талдайды,олар хромосома доноронды гомозиготалы болып келеді. Униваленттің ауысуы аналық линияларда болады,41-ші хромасомалық зиготасында 20-хромсомалық жұмыртқа клеткасы қатысады,оның мейоз кезіндегі бұзылыс үшін,бір хромосомасы жоқ,бастапқы моносомикке қарағанда. Нәтижесінде моносомик басқа хромосомадан туындайды. Униваленттің ауысуын тексеріді Ғ1 гибридтерінде жүзеге асыру керек.Бикростың және соңғы моносомды серияны алу этапында тексеру жүргізу керек.Униваленттің ауысуын тексеру ушін моносомды өсімдіктің әр линияларын дисомды Чайниз Спринг линияларымен будандастыру арқылы.Егер униваленттің ауысуы болмаса, аналық клеткаларында моносомды өсімдіктер тозаңының, М1-де 20 бивалентте және 1 уни-телоцентрикте өте жақсы көрінедң.Кейбір хромосомаларды характерлік формасымен ажыратады. Бұл В геномындағы 2 хромосома: ІВ және 6В. Гаплоидта 20 нормальды бидайдың хромосомасы және изохромосомасы,ол 5В хромосоманың 2 ұзын иығынан тұрады,мейоз кезінде болады.Моносомиктердің будандастыру және бивалент пен униваленттің саналуы, А,В,Д қай геномына белгілі бір хромосомасының жатқызуын білуге болады.А және В геномының T.aestivum барлық хромосомалары бірктіріліп және нумерацияланады I денXIV дейін,ал Д геномынын хромосомасы ( Ae.squarrosa),олар XV-XXI ке дейін нумерацияланады. 5.Нулисомды өсімдіктердің хромосомасын анықтау.Нулисомиктер фенотиптік айырмашылықтар мен цитологиялық тұрақтылығы,әр түрлі мақсатта қолданылатын материал болып келеді.Нулисомиктерді жаңа моносомды серия алуда, хромосоманың орын басуында қолданады. Нулисомиктердің барлық гаметалары бір белгілі хромосомадан айырылған,және конъюгация болғанда олардың ұрпақтары өздігінен тозаңдану арқылы бір текті(однородный)  нулисомиктер болып келеді.Бірақ оларды кейбір кезде алуға мүмкін емес,себебі олардың көбісі аналық және аталық линияларда стерильді болып келеді.ID хромосомасында нулисомия әрекеті байқалады. Чайниз спринг нулисомиктері 4В және 6В хромосомасында ұзын, және тік қылқандары бар.Нулисомиктерді қолдану олардың төмен өміршеңдігімен байланысты. Аналық және аталық линияларда 10 линия фертильді болып келеді,оның ішінен нулли -7В ны тұрақты ретінде қарастыруға болады. Басқа линияларда баяу дамығаны үшін және төмен өміршеңдігі үшін нуллисомик өсімдіктер мен байланыспайды.(зерновкалар).Сол үшін нуллисомиктерден өздігінен тозаңданатын моносомды өсімдіктерді алу қажет,бірақ бұл әр қашан мүмкін емес,себебі нуллисомиктердің жиілігі аз немесе болмайды. 6.Нуллисомды,моносомды,дисомды линияладың морфологиялық сипаты. 1.Гомеологиялық топ.(хромосома: ІВ,ІА,ІД).Нуллисомиктер нормальды өсімдіктерге қарағанда бойы аласа,жұмсақ масақтары және қатты қабықшалары бар.Олар аталық және аналық жағынан стерильді болып келеді.Хромосома ІДға ең қатты әсер етеді.Тетрасомиктер олар фертильділігі аса байқалмаған,ІА хромосомасында. Моносомиктер мен трисомиктер фертильділігі нормальды. 2.Гом.топ(хромосома 2В(ІІ),2А(ХІІ),2Д(ХХ).Өте ерешеленетін топ. Осы 3 нуллисомиктер карлик болып келеді,және қатты төмен түптілігімен ерекшеленеді.Масақтарында жіңішке қабықшалары бар және қылқандары мүлдем жоқ.Моносомиктердің қаттырақ масақтары бар,нормальды өсімдікке қарағанда. 3.Гом.топ (хромосома 3В,3А,3Д.). Нуллисомиктер өну фазасында тар,және қысқа,қатты жапырақтарымен ерекшеленеді.Піскен нуллисомды өсімдіктер карликтер ұсақ  жапырақтары мен қысқа масақтарымен фертильды аталық және анадлық жағынанбоп келеді. 4.гом.топ 4В ,4А,4Дхромсома-ы:Нуллисомиктер 3 хромосомада да ұсақ жапырақтар мен нәзік  сабағы болады.Піске өсімдіктер карликты және аталығы фертильді. 5.Гомютоп 5В,5А,5Д хром-ры: Бұл топтың хромосомалары сабақтың диаметрін және жапырақтың енін улкейтеді. 6.Гом.топ 6В,6А,6Д.хром-ры: Моносомиктер,нуллисомиктер,тетрасомиктер ерекшеліктері аз немесе болмайды. 7.Гом.топ.7В,7А,7Д хром-ры: Масақтың дамуы баяу,және ұзындығы жағынан ерекшеленеді. 7А мен 7Д Нуллидің фертильділігі нормальды,ал 7Вның кішірейтілген пистиллойдтылыққа байланысты.      7.Бидай генетикасын зерттеу деген ұгымға сипаттама  Бидай — бүкіл әлемде 148 елдің негізгі азық-түлігі болып табылады және көптеген елдердің экономикасында ерекше орын алады. Бүкіл дәнді дақылдар өнімінің 60% мөлшері бидайдан алынады.Бидайдың жиырмадан астам түрі бар. Солардың ішінде ең көп тарағамы—жұмсақ бидай. Бұл дақылдын, алуан түрлі сорттары бар және олар жер шарының барлық аймақтарында егіледі. Дүние жүзіндегі азық-түліктік дақылдар ішінде бидай жетекші орын алады. Астық шаруашылығын және оның басты дақылы — бидай өсіруді үздіксіз дамыту процесі жүргізіліп келедіЖұмсақ бидайға жататын түрлердің масағы тығыз емес, масақшалары сиректеу (Д=10—22, сирек жағдай-да 23—38), ұзындығы 5—17 см; масағыныд үзымдығы енінен 4—5 есе артық; масақтағы масақшалар бір-бірі-нен алшақ, жоғары қарай қиғаш орналасқан, дәндері-нің үзындығы 5—9 мм, үзынша сопақшадан жұмыртқатәрізді пішінге дейін өзгеріп отырады: үзындығы әдстте дәнінің енінен 2 ссе артық, кепде сиімен шамалас, яғни домалак болып келеді.Бидай өскіндері қошқыл қара, жасыл, көкшіл кеме-^се сарғыштау-жасыл, ашық жасыл түсті болады. Жапы-рақ тақталарының ұзыыдығы 8—35 см, кенде онан да үзын, ені 0,7—2,5 см, жылтыр (тегіс), бүртікті (беті кедір-бұдыр) немесе қысқа түктер басқан (қолға жұмсақ бол.ып тиеді). Жапырақ қынаптары жалацаш немесе түкті. Олардың жапырақ тақталарына өтер же-рінде тілше мен қүлақшалар бар. Қүлақшалардан кеіі-де жапырақ тақтасыпың жиегіне ететін үзын түкшелері» болады немесе болмайды. Тілшесіз (жарғақты ескін-сіз) түрлері де болады. Сабағының биіктігі 30—200 см. Сабағыныц іші бүкіл үзына бойына қуыс болады. Саба-нының буыны жалацаш немесе үйкелуден түсіп қалатын қысқа түктсрмен көмкерілген. 9.Хромосомасы аусқан тәсілін зерттеу Хромосомаларды сорт аралық орналастырудың негізгі 3 түрлі әдісі ар; 1.нуклосомиктерді орналастыру. 1.бір жұп хромосомасы жоқ ч.спринг тұқымдасынан алынған сорттарды донор сорттарымен аналық ретінде будандастырамыз. 2. F.бір өсімдіктердің барлығы моносомиктер унивалентті хромосомаларды донор сортымен F1 моносомиктерді аталық ретінде ч.спринг нунисомиктермен шағылыстырамыз. 3.ВС1 ұрпағында 2 түрлі өсімдіктер өсіп шығады.94-98 пайыз моносомиктер 1-6пайыз нулисомиктер 6-8 бекорыстан кейн моносомиктер өздігінен тозаңданады және келесі ұрпақта донор сорттарының дисомды өсімдіктерін аламыз. Оларды соматикалық клеткаларды ч.спрингтің 40хромосомасы және донор сортымен 1жұп хоомосомаларды орын басудың толық серияларын алу үшін 21нулисомиктерді һздерімен ұайта шағылыстырамыз. Бұл әдіс аз қолданылады. Себебі 7В,7Д,1В сиякты нулисомиктерден басқаларды стерелдеуге болады. 2.моносомды линияларды шағылыстыру. 1. Рекомбинантты сорттың моносомды линиялардан моносомды осимдиктерді таңдап оны донор сортымен тозаңдандырады. Әртүрлі болатын F1ұрпағынан цитологиялық анализ арқылы моносомиктерді ажыратады.2. F1де моносомиктерін қздігінен тозаңдандыру арқылы одан донор хромосомасын бойынша гомозиготалы өсімдіктер алынады.3. әрбір линиялы моносомиктерді F2 дисомиктерімен шағылыстырамыз.4 бекрус ұрпағына цитологиялық талдау жүргізіп моносомиктермен дисомиктердені ажыратамыз кейін аналық ретінде ресепрофты сорттың моносомияларымен будандастырамыз. 3 ресепропты форма болып монотелесинтрлердің линияларының серияларын алу, мұнда ресетропты болып ч.спринг ал донор сортты ретінде каз126 сортымен шағылыстырамыз.        10. Хромосомалық инженерия және биотехнология әдістерінің біріккен  сызбанұсқасына түсінік беріп, сипаттаңыз Қазірге кезде кеңінен қолданылатын негізгі биотехнологиялық әдістемелер жиынтығының бірі  болып  хромосомалық инженерия саналады.  Хромосомалық инженерия деп жеке хромосоманы бір жасушадан екінші жасушаға енгізуді айтамыз. Хромосомалық инженерия  анеуплоидтарды алуға негізделген. Хромосомалық инженерияда анеуплоидтар арқылы бір хромосоманы пайдалы қасиеті бар басқа хромосомаға алмастырады.  Хромосомаларды реципиент клеткасына тасымалдау үшін, и алдымен оларды оларды донорлық жасушалардан бөліп алу қажет.  Ол үшін жасуша бөлінуін колхициннің көмегімен  метафазада тоқтатады.  Хромосомалардың таза бөлігін  дифференциалды центрифугалау арқылы бөледі. Бүтін хромосома немесе оның бөліктері реципиент жсауға пиноцитоз  жолымен енеді.  Жасушаға енген хромосомалар өздерінің  құрылымын бірнеше ұрпақ деңгейінде сақтап, тіпті репликацияланады.  Нәтижесінде мұндай хромосомалардың гендері  полипептид синтезін іске асырады.  Жалпы жасушаға енген хромосомалар ақырында лизосомалық ферменттер әсерінен жеке бөліктерге ыдырайды.  Хромосомалық инженерия-трансформация әдісінің бір түрі- бір уақытта көптеген тіркескен гендерді  бірге тасымалдауға жол ашады.  Бұл бағыттың маңызы, өсімдіктердің қүды қасиеттері мультигендік , яғни көп гендермен кодталатын болады.Белгілі пайдалы полигендік қасиеттері бар өсімдіктерді алу үшін гендік инженерия емес, хромосомалық инженерия ең лайықты және тиімді әдіс болып саналады. 11.Жұмсақ бидай сортынан немесе басқа бидай сортына немесе түріне хромосомаларды ауыстыру технологиясын сипаттаныз                                  13. Селекция процесін жетілдіру  және тездету үшін қолданылатын кешенді тәсілдер. Өсімдіктер селекциясы егін шаруашылығымен бір мезгілде  пайда  болып, онымен бірге дамып келеді. Н.И.Вавилов атап көрсеткендей, егіншілік пен өсімдіктер мәдениеті жалпы адамзат мәдениетімен қатар дамыды. Мәдени өсімдіктердің жаңа сорттарын шығару әдісінің тарихында 4 кезеңді бөліп көрсетуге болады:  қарапайым, халықтық, өнеркәсіптік және ғылыми селекция. Ертеи замандарда адамдар өсімдіктерді егіп, өсіруді үйренгеннен кейін, оларды сұрыптап, тұқымын көбейте бастаудың қажеттігі туды. Егіншілік мәдениеті пайда болған алғашқы кезде-ақ жұпыны, қарапайым селекция түрлерін пайдаланған. Оның тарихы мыңдаған жылдармен есептеледі. Қолдан сұрыптауды бірте-бірте жетілдіре отырып, осы заманғы мәдени өсімдіктердің түрлері жасалды. Ертедегі адамдардың тұрғын жайларын қазу кезіндебайқалғандай, өсімдіктердің көпшілігі тас ғасыры дәуірінде өсірілген немесе шамамен біздің дәуірімізден 10 мың жыл бұрын пайдаланған.  Соңғы жылдары Мысырда жүргізілген қазба жұмысы кезінде жер астында 17 мың жыл сақталған арпа тұқымы табылған. Халықтық селекция. Егіншіліктің дамуы  мен мәдениеттің өркендеуіне байланысты қолдан сұрыптау бірте-бірте жетілдіре түсті. Сорттардың көпшілігі қолдан және жасанды сұрыптау әдістерімен шығарылғандықтан, ауа райының қолайсыз жағдайларына жақсы бейімделген.  Жергілікті сорттар өзінің  маңыздылығы және бағалылығы жағынан біздің еліміздегі селекциялық сорттармен теңесе алады.  Олар селенкцияның алатын қоры болып табылады. Өнеркәсіптік селекция. Селекцияның даму кезеңдері қоғамдағы өндірістік күштердің дамуымен тікелей байланысты. XVIII ғасырдың аяғы мен  XIX ғасырдың басында капитализмнің даму кезеңінің басталуына байланысты селекциялық тәжірибе үлкен қарқын алды. Еуропа мен Америкада өнеркәсіптік тұқым фирмалары және ірі селекциялық-тұқымдық кәсіпорындар құрыла бастады.   Ғылыми селекция. Селекцияның ғылым ретіндегі дамуына XVIII- XIX ғасыр аралығындағы ғалымдар: Найт, Бербанк, Мендель,Римпау және бәрінен бұрын Дарвин  еңбектерінің маңызы зор болды. Ч.Дарвиннің ілімі ғылыми селекцияның дамуында шешуші рөл атқарды, ол ұсынған  органикалықдүниенің эволюциясы туралы ілім селекцияның ғылыми базасы және оның алғашқы негізі болып қаланды. Селекция туралы ғылым эволюциялық ілімге негізделген. Н. И. Вавилов еңбектерінде көрсетілгендей, селекция дегеніміз – өсімдіктер мен жануарлардың қалыптастыруға адамның араласуы болып табылады. Селекциялық материал деп – барлық селекциялық жұмыс процесінде алынған белгілер мен сорттарды айтады. Әрбір алынған және өндіріске ендірілген жаңа сорттар жыл сайын жоғары өнім беріп, сапасы жақсы болу үшін,  селекциялық материалдарды  мынадай негізгі көрсеткіштері бойынша бағалайды:  1.өнімділігі;  2.қолайсыз климат жағдайына төзімділігі;  3.ауруға төзімділігі;  4.егу,күту, жинау жұмыстарында техниканы пайдалануға бейімділігі;  5.сапасы;   Селекциялық материалдарды сынаған кезде жан – жақты, дәлдік және бағаны тез уақыттың ішінде беру негізгі талап болып табылады. Оларды әр түрлі  белгілері  және қолайсыз жағдайларға төзімділік дәрежесі бойынша бағалағанда, әдетте бес баллдық көрсеткішті қолданады. Соңғы кездері селекционерлер тоғыз баллдық жүйені де пайдалануда. Бұл жүйе халықаралық жүйе болып табылады. Өнімділік – бұл бір өсімдіктен алынған орташа өнім. Белгілі бір көлемдегі егістіктің өнімі екі түрлі көрсеткішке байланысты анықталады. Олар: өнімділігі және өсімдіктің орташа саны. 14.Хромосомалары ауысқан линиялар шығару жолы. Қажет сорттың моносомды линиясын алғаннан кейін басқа сорттардың хромасомасын енгізу үшін хромосомалардың орын басқан линиясын шығарудың негізгі 3 әдісі: 1 әдіс: 1. Бір жұп хромасомасы жоқ нуллисомик Ч. Спринг таңдалған донор сортпен аналық ретінде будандастырылады. 2. Ғ1 өсімдігі барлығы моносомиктер, унивалентті хромосома донор сорттан, Ғ1 моносомиктер аталық ретінде Ч. Спринг нуллисомиктарымен  будандастырылады. 3. ВС1 ұрпағында 2 түрлі өсімдік аламыз 94-99% моносомиктер 6-1% нуллисомиктер. 6-8 бекростан кейін моносомиктер өздігінен тозаңданады және келесі ұрпақта дисомды өсімдіктер аламыз (24%). Олардың соматикалық кл-да Ч. Спрингтен 40 хромосома және донор сорттан 1 жұп хромосома. Орын басудың толық сериясын алу үшін 21 нуллисомиктің әрқайсысымен жасалу керек. Бұл әдіс аз қолданылады, себебі 7В, 7Д, 1В сияқты нуллисомиктерден басқалары стерильды болады. 2 әдіс: 1. Реципиентті сорттың әрбір моносомды линиясын моносомды өсімдікті таңдап оны донор сортымен тозаңдандырамыз. Әр түрлі болатын Ғ1 ұрпағынан цитологиялық анализ арқылы моносомиктер іріктеледі. 2. Ғ1 моносомиктерінің өздігінен тозаңдануы жүреді. Одан донор хромосомасы бойынша гомозиготалы дисомиктер алынады. 3. Әрбір линиядағы моносомиктерді Ғ1 дисомигімен бекросс жүргізіледі. 4. Бекросс ұрпағына цитологиялық талдау жүргізіп моносомиктер мен дисомды ұрпақтар іріктеледі. Кейін аналық ретінде реципиенті сорттың моносомигімен будандастырылады. Бұл процесс 20 хромосома бойынша реципиент генотипі 98-98% қайта қалпына келгенше қайталанады. Аналық                                        Аталық 20” Каз 126+І’унивалент   х   21” Тимштейн Моносомик                                Дисомик 3 әдіс: Реципиент форма болып монотелоцентрикалық линияның сериялары алынады. Реципиент болып Ч. Спринг, ал донор сорт Каз126. Бұл будандасу 6-8 рет қайталанады соңғы сатысында моносомиктер іріктеледі. Олардың өздігінен тозаңдануынан дисомиктер анықталады. 20” Ч. Спринг   х   I” Каз126 15. Жаңа моносомды линияларды шығару жолын сипаттаңыз. Анеуплоидтарды бидайдың генетикалық зерттеулеріне пайдалануының негізгі 3 бағыты бар: 1. Жақсы сорттардан моносомды линиялардың жаңа жаңа серияларын құру. 2. Сандық және сапалық белгілеріне моносомды анализі. 3. Хромасомалардың ауысуы. Моносомды линиялардың жаңа сорттары белігілі табиғи жағдайларға бейімделген сорттарға шығарылады. Көбінесе Чайниз Спринг сортының анеуплоидтар жиынтығының негізінде жасайды. Заманауи практикада кез келген сорттың моносомды линиясын қайта будандастыру арқылы аламыз.  Моносомды Ч.Спринг өсімдігі жаңа серияға қажет сортпен будандастырылады. Моносомды өсімдіктер аналық форма ретінде қолданылады. Ұрпақта екі түрлі өсімдік пайда болады моносомды және дисомды.  Цитологиялық анализ арқылы алынған барлық өсімдіктер қайтадан сол сортпен будандастырылып, бірінші бекросс жүреді. Моносомиктер мен дисомиктерден тұратын екі түрлі ұрпақ аламыз.  Әрбір ұрпақтағы моносомды өсімдіктер сол сортпен 6 ретке дейін будандастырылады. Алтыншы бекростан алынған моносомик өсімдік аталық сортқа генетикалық ұқсас болады. Унивалентті хромосома аналық сортқа ұқсас болып қала береді.   16.  Генитикалық дивергенция және конвергентті туралы түсінік беріңіз. Жұмсақ бидайдың геномдық құрылымы: Генетикалық дивергенция Полиплоидты конвергенция болып бөлінеді. Жұмсақ бидайдың геномдық құрылымы:  Бір дәнділер тобының геномын Кихара А символымен (әрпімен) білгілеген. Түраралық гибридтердің цитологиялық анализі негізінде В геном деп аталған, А - ға қарағанда жақсы, полба тобының бидайлары екінші геномға жататындығы анықталған. Кихара (Kihara, 1954; Kihara, Yamashita, 1956) және басқа да зерттеушілердің кейінгі жұмыстары әртүрлі жолмен полба тобы бидайларына ұқсайтын, бір дәнділерге колхицинмен әсер ету нәтижесінде алынған 28 хромосомалық бидайлар, яғни полба тобы бидайының аллополиплоидты табиғатын дәлелдеді. Аллотетраплоидты формалар тек арықарай хромосомалар саны екі еселенетін екі әртүрлі түрлердің гибридтелуі нәтижесінде ғана болады. Полба тобыныі әртүрлі бидайлары бірдей геномдық құрамға ие бола алама деген сұраққа жауап беру үшін полба тобы шегінде түраралық шағылыстыру жүргізген.  F1 гибридтерінің хромосомалық конъюгациясын зерттеуде ол мейоздың метофаза  1-де 14 биваленттердің құрылғанын анықтады. 14 биваленттердің болуы полба тобының әртүрлі Қазіргі кезде В геномы Ае. speltoides-тен шыққанын көп ғалымдар мойындағанымен, әліде кейбірі оған сенбеуде. Осыған орай Ямашита, Танака, Кояма (Yamashita et al., 1956) тәрізді жапон елінің авторлары жұмсақ бидайдың шығу тегін баяндағанда В геномының ата тегі белгісіз дейді.  Жұмсақ бидайды арықарай кеңірек зерттегенде В геномының 1 және 6 хромосомаларының серіктері бар екендігі белгілі болғаннан кейін Райли (Riley et al., 1958) және басқада зерттеушілер осы мағлұматты диагностикалық белгі ретінде пайдаланды. Aegilops-тың диплоидты түрлерінің кариотиптерін салыстыру  тек Ae. Aegilops (2n=14) және Ae. mutica Boiss (2n=14)  түрлері екі жұп серіктес хромосомаларға ие екендігін көрсетті. Бірақ, Ae. mutica  морфологиясы жағынан В геном донорына мүлдем ұқсамайтындығынан, бұл геномның доноры Ae. speltoides болуы мүмкін.  бидайлары бірдей геномдық құрамға ие екенін тапты. Бидайдың диплоидты ата тектерінің өсу ортасын зерттеу Ae. speltoides-тың және Triticum-ның жабайы мен дақылдық диплоидты түрлерінің таралу ареалдары жабайы T.dicoccoides тетраплоид өсетін жерлерімен сәйкес келеді. Тетраплоидтардың А геномы дақылдық диплоидтық формадан емес, жабайы түрінен шығатынын ескеріп, Райли алғашқы тетраплоид бидайды дақыл ретінде қолданысқа ендірерге дейін және жабайы диплоидтар мен тетраплоидтар бір уақытта қолданылды деген тұжырым жасады.  Оның ойынша, жұмсақ бидайдың филогениясы генетикалық дивергенция және полиплоидты конвергенция тәрізді екі үрдістерге негізделеді.  Барлық түрлер жалпы прототиптен шығады деген генетикалық дивергенция болып табылады. Оңтүстік-батыс және оңтүстік-орталық Азияның эколо-географиялық жағдайларына  түскен диплоидты формалар бейімделіп, әртүрлі диплоидты түрлерге айналады.  Бидайдың диплоидты түрлерін Ae.squrrosa-мен шағылыстыру барысында спонтанды түрде хромосомалардың екі еселенуі өнімді тетраплоидты берді.  Генетикалық дивергенция  Эволюцияның даму барысныда бейімдеушілік ере жүргендіктен тетраплоидты деңгейдегі  жаңа түрлер пайда болады. Сәйкесінше, пайда болған тетраплоидты түрлер монофилетикалық  белгіні көрсетеді. ( бастапқы антигенінен), және диплоидтар сияқты генетикалық дивергенция нәтижесінде пайда болады.  Полиплоидты конвергенция тетраплоидты Ae.squrrosa-ны шағылыстырып, арықарай спонтанды түрде хромосомалардың екі еселенуі гексаплоидты бидайдың шығуына әсер етті. Қазіргі кезде гексаплоидтардың не поли-, не монофилетикалық шығу тегіне анық дәлелдеме жоқ. Төменде Райли (Riley, 1965)  бойынша жұмсақ бидайдың филогениялық сызбанұсқасы көрсетілген:  Сызбанұсқа 1  Прототип (2п=14)  Диплоидты дивергенция   Aegilops                                                Ae.squrrosa                                                    DD  Triticum (2n=14)                 Ae. speltoides  АА                                               ВВ                Triticum (4х=28)                     ААВВ               T. aestivum (6х=42)      ААВВ DD  Полиплоидты конвергенция  Райли нақты ашып –жарып тетраплоидты түрлердің пайда болуы монофилеттердің арқасында деп айтса, ал Моррис пен Сирс ( Моррис,Сирс,1968,1969) бұл сұрақтың жауабы әлі шешілмеді және бөлек тетраплоидты түрлер  әр түрлі амфидиплоидты түрде пайда болуы мүмкін деп жориды.Қазіргі уақытта зерттеушілердің басым көпшілігінің пікірі сәйкес келеді. Олар жұмсақ бидай бір А геномынан басқа бидайдан және екі В және D геномнан   Ae. Speltoides ;Ae. Speltoides , бірге есептейді. Жұмсақ бидайда Aegilops  - тың  екі геномның тұқымы бар екені тағайындалғаннан кейін алғашқы топтастырудың қайта карау керектігі туындады.  1- ші кестеде жұмсақ бидайдың филогениясының классификациясы белгіленген, Боуден жасағаны бойынша және Моррис пен Сирстің бірнеше өзгертулері бойынша жасалған.   17.  Жаңа моносомды линиялар шығару тәсілін принциптерін пайдалану бағыттарын көрсетіңіз. Жалпы моносомды линиялар шығарудың 3 тәсілі бар: Казахстанская-126 сортына моносомды анализ жүргізу. Моносомиктердің және дисомиктердің идентификациясының морфологиялық белгі бойынша көріну мүмкіндігі Қалыпты моносомды линия алуда беккросс санын бекіту Моносомды және дисомды өсімдіктерді сипаттайтын линиялардың морфологиялық белгілері қажетті формаларды таңдауда цитологиялық зерттеу жүргізуде ықпал етеді. Чайниз Спринг осы линиялардың тазалығын бақылайды. Моносомды линиялар сериясын шығару тоғызыншы және оныншы беккросста басталады.Моносомды талдаудың маңызы. Моносомиктер мен нуллисомиктердің анеуплоидты линиялары өсімдіктер генетикасы мен селекциясында  моносомды талдау жүргізу үшін кеңінен қолданылады, ал оның көмегімен өсімдіктердің шаруашылық жағынан тиімді белгілерін бақылайтын геннің қандай хромосомада орналасқандығы анықталады.Моносомды талдау - селекцияда құнды сорттардың генетикалық ерекшеліктерін терең зерттеуге мүмкіндік береді. Э. Р.Сирс моносомды линияларды пайдалана отырып, бір түрмен екінші  түрдің немесе сорттар арасында хромосомаларды ауыстыру арқылы жақсарту, яғни донор сортынан құнды генімен гомологиялық жұп хромосомаларды рецепиент сорттарына енгізуді ұсынды. Хромосомалары ауысқан линияларды алу үшін, алдымен осы сорттың қандай хромосомасы зерттелетін құнды белгіге əсер ететін генді  немесе гендерді алып жүретіндігін анықтау қажет. Ол үшін жеке хромосомалардың генетикалық эффектісін  анықтайтын сортты аналық өсімік ретінде 21 моносомалық линиялардың əрбіреуімен будандастырылады. Ғ1 ұрпағының дисомды жəне моносомды популяцияларынан цитологиялық талдау арқылы моносомды өсімдік  іріктеліп, өздігінен будандастыру арқылы F2 ұрпақтары алынды. Бұл моносомды өсімдіктің унивалентті  хромосомасы аталық – донор сортынан ауысады. Егер, дисомды ата-ене рецессивті аллель бойынша  гомозиготты болса, жəне рецессивті ген белгілі-бір моносомды линияда гемизиготты жағдайда көрінсе, онда осы линия Ғ1 –де рецессивті фенотипімен, ал қалған 20 линиялар доминантты белгілерімен сипатталады. Бұл жағдайда зерттеліп отырған белгінің рецессивті генмен бақыланатындығы Ғ1 ұрпағындажүзеге асырылады. Моносомалық талдау əдісін тəжірибеде қолдану, Е.Р. Сирстың ұсынған сызба нұсқасы бойынша жүргізіледі. Алдымен, моносомалық, генетикалық талдау жүргізу үшін, ата-аналары ретінде қолданылатын алғашқы материалдар таңдалады. Ол материалдардың бреуі – жергілікті жерге бейімделген сорттың моносомды туындылары болса, екіншісі - белгілі бір белгілерінен генетикалық табиғатын зерттейтін селекция үшін құнды сорттар мен бидай үлгілері болады. Сонымен қатар, моносомды талдауды жұмсақ бидайдағы мейоздың ерекшеліктерін зерттеуге үшін де пайдаланады. Қазақстан 126 сортының моносомды линиясының жаңа сериясын шығару схемасы. 1-Жұмсақ бидай Чайниз спринг сортының моносомды линиясы. 2-Қазақстан 126 сорты. 3-Қазақстан 126 сортының моносомды линиясы. 18. Моносомды  өсімдіктердің  эуплоидты өсімдіктен салыстырғандағы ерекшеліктерніне түсініктеме беріңіз.  22.5В хромосомадан моносомды линияның түраралық будандастырудағы оң  әсерін сипаттаңыз. Моносомалық талдау. Моносомды талдау - селекцияда құнды сорттардың генетикалық ерекшеліктерін терең зерттеуге мүмкіндік береді. Э. Р.Сирс [1] моносомды линияларды пайдалана отырып, бір түрмен екінші түрдің немесе сорттар арасында хромосомаларды ауыстыру арқылы жақсарту, яғни донор сортынан құнды генімен гомологиялық жұп хромосомаларды рецепиент сорттарына енгізуді ұсынды. Хромосомалары ауысқан линияларды алу үшін, алдымен осы сорттың қандай хромосомасы зерттелетін құнды белгіге əсер ететін генді немесе гендерді алып жүретіндігін анықтау қажет. Ол үшін жеке хромосомалардың генетикалық эффектісін анықтайтын сортты аналық өсімік ретінде 21 моносомалық линиялардың əрбіреуімен будандастырылады. Ғ1 ұрпағының дисомды жəне моносомды популяцияларынан цитологиялық талдау арқылы моносомды өсімдік іріктеліп, өздігінен будандастыру арқылы F2 ұрпақтары алынды. Бұл моносомды өсімдіктің унивалентті хромосомасы аталық – донор сортынан ауысады. Егер, дисомды ата-ене рецессивті аллель бойынша гомозиготты болса, жəне рецессивті ген белгілі-бір моносомды линияда гемизиготты жағдайда көрінсе, онда осы линия Ғ1 –де рецессивті фенотипімен, ал қалған 20 линиялар доминантты белгілерімен сипатталады. Бұл жағдайда зерттеліп отырған белгінің рецессивті генмен бақыланатындығы Ғ1 ұрпағында жүзеге асырылады. Доминантты геннің соңғы локализациясын F2–дегі доминантты жəне рецессивті ұрпақтардың күтілу қатынасынан ауытқуды анықтау арқылы жүргізеді. Егер, белгі бір доминантты генмен анықталатын болса, онда фенотиптерінің ажырауы 3:1 қатынасын көрсетеді. Ал егер зерттеліп отырған белгі екі генмен бақыланса, онда F2 –де 9:3:3:1, 9:7, 13:3, 15:1 гипотезаларына сəйкес қатынасындай ажырау байқалады. F2 ұрпағындағы айқын байқалатын альтернативті белгілердің күтілуге қатынасы, зерттеліп отырған белгіні бақылаушы, негізгі геннің хромосомасын бөліп алуға мүмкіндік береді. Ғ2 ұрпағының цитологиялық талдауы көп еңбек сіңіруді қажет ететін болғандықтан Ғ3 ұрпағы талданбайды. Моносомалық талдау əдісін тəжірибеде қолдану, Е.Р. Сирстың ұсынған сызба нұсқасы бойынша жүргізіледі. Алдымен моносомалық, генетикалық талдау жүргізу үшін, ата-аналары ретінде қолданылатын алғашқы материалдар таңдалады. Ол материалдардың бреуі – жергілікті жерге бейімделген сорттың моносомды туындылары болса, екіншісі - белгілі бір белгілерінен генетикалық табиғатын зерттейтін селекция үшін құнды сорттар мен бидай үлгілері болады. Сонымен қатар, моносомды талдауды жұмсақ бидайдағы мейоздың ерекшеліктерін зерттеуге үшін де пайдаланады. Р: (♀)  5В моно Ч.С х ♂Каз126 F1  моносомды         дисомды F2 моно х Каз126 ВС2 –ВС6-ға дейін жүргіземіз.Натижесінде 5В моносомды Каз126 сортын аламыз 23.Бидайдың моносомды және дисомды өсімдіктеріне цитологиялық талдау жүргізу әдісін сипаттаңыз. Цитологиялық талдау.Цитологиялық талдау жүргізу үшін өсімдікті таңғы 7-ден 9-ға дейінгі аралықта фиксациялайды.Фиксацияның түрлері: Карнуа,Никомер,Кларка. Карнуа ерітіндісі үшін(3 этильді спирт: 1 мұздатылған сірке қышқылы),Никомер ерітіндісі үшін(6 бөлік изопропил спирті,3 бөлік пропион қышқылы,1 бөлік диоксон,1 бөлік ацетон,1 бөлік петролин эфирі) алынады. Материалды дереу зерттеу қажет болса, онда бірден ацетокармин бояуына фиксациялайды. Цитологиялық талдау барысында моносомды жəне дисомды өсімдіктерді цитологиялық талдау арқылы іріктеп, мейоздың бірінші метафазасында (М1), бірінші анафазасында (А1) жəне тетрада кезеңдерінде хромосомдардың бөліну құбылысының дұрыс жүруі қадағаланды, клетканың бұзылулары талданды. Мейоздың цитологиялық талдануы жалпы қабылданған əдіс бойынша жүргізілді. Моносомды линиялары мен F1 будандарының іріктелуі барысында микроспорогенездің əртүрлі фазаларын МБИ–3 микроскопының көмегімен талдаданды, «Микрат 200» пленкасында «Зорький» фотоаппараты арқылы суретке түсірілді. Бидай үлгілерінің қоңыр татқа беріктігі Халықаралық Майнс шкаласы бойынша бағаланды. Күздік егіс қазанның 3-ші жартысында, ал жаздық егіс сəуірдің аяғында қолдан егілді. Тəжірибелік қатарда егілетін өсімдіктің ауданы 150 см2 (15х10) дəннің себілген тереңдігі 5-6 см болса, моносомалық линиялардың 30х10 қоректік ауданында бір-бірінен алшақ себілді. Моносомалық талдауға арналған Ғ1 ұрпағының моносомды жəне дисомды өсімдіктерінің дəндері рендомды əдіспен себілді. Бидайдың қоңыр тат ауруына төзімділігін анықтауда генетикалық, моносомалық талдау жүргізу үшін, 200-300 өсімдіктер зерттеуге алынды. 24.Бидайдың құнды белгілерінің қалыптасуына   жауапты гендердің қалай және қанша генмен бақыланатындығын анықтаңыз.Бидайдың құнды белгілеріне жауапты генді анықтау үшін локализация жүргізеді.Сонымен қатар «Критикалық» хромосомаларын анықтау үшін статистикалық талдау да жүргізеді.Генді локализациялаудың мысалы: мутантты линияның (Л1) масақ қабықшасының ұзындығын бақылайтын генді оның белгілі бір хромосомасында орналастыру үшін Казахстанская 126 сортының 21 моносомды линиясы қолданылды. Казахстанская 126 сортының моносомалық сериясын Л1 линиямен будандастыру нəтижесінде, Ғ1 ұрпағынан зерттелген 210 өсімдіктердің масақ қабықшасы мутантты линияға тəн ұзын қабықшасымен сипатталып, қарастырып отырған белгінің доминантты тұқымқуалайтындығы анықталды. Ғ1-де цитологиялық талдау арқылы анықталған 21 хромосомадан моносомалық өсімдіктерді өздігінен тозаңдандыру арқылы Ғ2 алынды. Ғ2 ұрпағындағы моносомды популяциялардың бақылау буданымен салыстырмалы талдауы, қарастырып отырған белгіге əсер ететін негізгі геннің хромосомадағы локусын табуға мүмкіншілік туғызады. Ғ2 ұрпағындағы бақылау буданының 200 қабықшасы ұзын жəне 80 қалыпты өсімдіктерге ажырау қатынасы 3:1 гипотезасына сəйкес келіп, моногенді (χ2=1,91) тұқымқуалайтындығы дəлелденді. Барлық хромосомалардан моносомалық будандардың Ғ2 ұрпағын талдау нəтижесінде, 7А хромосомадан 202 зерттелген өсімдіктің 186 масақтың ұзын, ал 16 қалыпты қабықшасымен болып, Ғ2 ұрпағындағы ажырау бақылау нұсқасындағы 3:1(χ2=1,91) қатынасынан едəуір ауытқығандығы (χ2=31,4), байқалды. Осыдан Л1 линияның масақ қабықшасының ұзындығына жауапты ген 7А хромосомада орналасқанын, ал 3А хромосомадан көрінген ауытқу (χ2=4,84) негізгі геннің күшін жоғарылататын модификаторлы геннің əсері екендігі анықталынды. 25 жәнә 27. Гендерді хромосомаларда орналастыру үрдісіндегі математикалық анализді сипаттаңыз.  Геннің орнын, яғни оны локализациялау үшін ең алдымен ол геннің қандай хромосомада орналасқанын анықтау керек. Генге қатысты тіркесулер тобын анықтағаннан кейін, анализдін, келесі кезеңіне көшеді де, геннің тіркесулер тобындағы орнын табады. Генді локализациялау кроссинговер нәтижелерін есептеу жолымен іске асырылады. Кейде генді локализациялау үшін цитологиялық әдісті де пайдаланады. Хромосомадағы геннің локусын табу үшін шағылыстыруды мынадай жолмен жүргізеді: кроссинговерде анықталатын ген локусы қос қабат кроссинговер қүбылысындағыдай үшінші нүкте болуы тиіс. Хромосомдағы үш локуске маркировка салу гендердің орналасу ретін,ара қашықтығын анықтау үшін қажет.  Математикалық әдісті де пайдалануға болады, ондай әдіс жүгері белгілерінің моногибридті ажырауына анализ жасаған кезде қолданылған болатын. Осындай жағдайда ғана гаметалар комбинациясы емес, аллеломорфты белгілер комбинацияларының жиілігін есептей алады. Генді локализациялаудың мысалы: Мутантты линияның (Л1) масақ қабықшасының ұзындығын бақылайтын генді оның белгілі бір хромосомасында орналастыру үшін Казахстанская 126 сортының 21 моносомды линиясы қолданылды. Казахстанская 126 сортының моносомалық сериясын Л1 линиямен будандастыру нəтижесінде, Ғ1 ұрпағынан зерттелген 210 өсімдіктердің масақ қабықшасы мутантты линияға тəн ұзын қабықшасымен сипатталып, қарастырып отырған белгінің доминантты тұқымқуалайтындығы анықталды. Ғ1-де цитологиялық талдау арқылы анықталған 21 хромосомадан моносомалық өсімдіктерді өздігінен тозаңдандыру арқылы Ғ2 алынды. Ғ2 ұрпағындағы моносомды популяциялардың бақылау буданымен салыстырмалы талдауы, қарастырып отырған белгіге əсер ететін негізгі геннің хромосомадағы локусын табуға мүмкіншілік туғызады. Ғ2 ұрпағындағы бақылау буданының 200 қабықшасы ұзын жəне 80 қалыпты өсімдіктерге ажырау қатынасы 3:1 гипотезасына сəйкес келіп, моногенді (χ2=1,91) тұқымқуалайтындығы дəлелденді. Барлық хромосомалардан моносомалық будандардың Ғ2 ұрпағын талдау нəтижесінде, 7А хромосомадан 202 зерттелген өсімдіктің 186 масақтың ұзын, ал 16 қалыпты қабықшасымен болып, Ғ2 ұрпағындағы ажырау бақылау нұсқасындағы 3:1(χ2=1,91) қатынасынан едəуір ауытқығандығы (χ2=31,4), байқалды. Осыдан Л1 линияның масақ қабықшасының ұзындығына жауапты ген 7А хромосомада орналасқанын, ал 3А хромосомадан көрінген ауытқу (χ2=4,84) негізгі геннің күшін жоғарылататын модификаторлы геннің əсері екендігі анықталды. 26. Жұмсақ бидайдың морфологиялық маркерленген белгілеріне жауапты гендерді моносомды линияларға ауыстыру жұмысын көрсетіңіз.  28.Жұмсақ бидайдың егіндерінде қалыпты эуплойдты формадан (2n=6x=42) басқа нормадан ауытқитын анеуплойдты деп аталатын өсімдіктерде кездеседі. Олар мейоз бұзушылығы нәтижесінде пайда болады және 2n=40 тан 2n=44 ке дейін болуы мүмкін. Алайда жұмсақ бидайдың барлық анеуплойдтары өмір сүруге қабілетті.        сомалық клеткалырында  42 хромосомасы бар, мейоз кезінде 21 бивалент түзетін өсімдіктерді дисомиктер деп атайды, бір хромосоманың жоқ болуы моносомиктарды құрайды, яғни олардың сомалық клеткаларында 41 хромосома, мейоз метафаза кезінде 20 бивалент және бір унивалент түзіледі. (20"+1). Екі гомологты хромосома жоғалған кезде нулисомиктар пайда болады(2n-2=40, 20”). Негізгі жиынтыққа бір артық хромосома еліп қосылса трисомик(2n+2=44, 22”) пайда болады. центормера ауданында униваленттің көлденең бөліну кезінде бір иығы түсіп қалса ондай өсімдікті монотелоцентриктер(дт=2n =40+T=20”+T) деп атайды. Дителоцентриктер – жиынтықты 42 хромосомасы бар, бірақ бір гомологты жұпта екі гомологтың да бір иығынан айырылған өсімдіктерді айтады(дт=2n =40+TT=20”+T). Моноизосомик (20”+ i); дителотрисомик- (20”+(t”)IIII) ; монотелотрисомик – (2”+ tIIII). Жоғарыда көрсетілген анеуплоидтар халық аралық номенклатурамен белгіленген.  Анеуплоидтардың шығуы көптеген зерттеушілермен қабылданған. Ло T. durum мен T. vulgare бидай түрлерін будандастырып, әр түрлі моносомиктер алды. 29. Жұмсақ бидайдың егіндерінде қалыпты эуплойдты формадан (2n=6x=42) басқа нормадан ауытқитын анеуплойдты деп аталатын өсімдіктерде кездеседі. Олар мейоз бұзушылығы нәтижесінде пайда болады және 2n=40 тан 2n=44 ке дейін болуы мүмкін. Алайда жұмсақ бидайдың барлық анеуплойдтары өмір сүруге қабілетті.        сомалық клеткалырында  42 хромосомасы бар, мейоз кезінде 21 бивалент түзетін өсімдіктерді дисомиктер деп атайды, бір хромосоманың жоқ болуы моносомиктарды құрайды, яғни олардың сомалық клеткаларында 41 хромосома, мейоз метафаза кезінде 20 бивалент және бір унивалент түзіледі. (20"+1). Екі гомологты хромосома жоғалған кезде нулисомиктар пайда болады(2n-2=40, 20”). Негізгі жиынтыққа бір артық хромосома еліп қосылса трисомик(2n+2=44, 22”) пайда болады. центормера ауданында униваленттің көлденең бөліну кезінде бір иығы түсіп қалса ондай өсімдікті монотелоцентриктер(дт=2n =40+T=20”+T) деп атайды. Дителоцентриктер – жиынтықты 42 хромосомасы бар, бірақ бір гомологты жұпта екі гомологтың да бір иығынан айырылған өсімдіктерді айтады(дт=2n =40+TT=20”+T). Моноизосомик (20”+ i); дителотрисомик- (20”+(t”)IIII) ; монотелотрисомик – (2”+ tIIII). Жоғарыда көрсетілген анеуплоидтар халық аралық номенклатурамен белгіленген.  Анеуплоидтардың шығуы көптеген зерттеушілермен қабылданған. Ло T. durum мен T. vulgare бидай түрлерін будандастырып, әр түрлі моносомиктер алды. анеуплойдты формалар арасында біріншілік болып моносомиктер болып келеді. Моносомиктер әр түрлі хромосомаларда әр түрлі жиілікте көрінеді.  iii, iv, xv хромосомалары бойынша моносомиктер жиі шығады және оларды морфологиялық жағынан оңай ерекшеленеді.  V, VIII, XXI хромосомалары бойынша сирек шығады, қалыпты өсімдіктерден айырмашылығы ерекше болады. бірақ бұл ерекшіліктер жаман агрофонда күшейеді. 31. жұмсақ бидайдың геномын талдап, хромосомалар номенклатурасын құрастырамыз, сызба нұсқасын көрсетініз 1954 жылы  Е.Р.Сирс  құрамында чайнз спринг жұмсақ бидайының барлық хромосомасы бойынша нулисомиктар трисомиктар тетрасомиктар моно және дителосентриктар бар анеуплойд серияларын құрастырды. Бұл жұмыс оған хромосомалардың жаңа номенклатурасын шығаруға мүмкіндік берді. Ол оларды геном бойынша гемеологтық групаларға бөлді. Геном А Геном В Геном D Жаңа Ескі Жаңа Ескі Жаңа Ескі 1A 2A 3A 4A 5A 6A 7A XIV XIII XII IV IX VI XI 1B 2B 3B 4B 5B 6B 7B I II III VIII V X VII 1D 2D 3D 4D 5D 6D 7D XVII XX XVI XV XVIII XIX XXI 32. цитологиялық талдау үшін қолданылатын фиксаторлар мен бояғыштарды тәжірибиеде дайындау. 1.ацетокармин. оған қажетті реакторлар: 45 мл мұзды сірке қышқылы, 2-3кармин , DH2O 55мл. 45 мл мұзды сірке қышқылын+  55мл DH2O+2-3кармин, кері тоңаззытқышқа қоямыз, 2-3 сағат фильтрлейміз. Алынған материалды саламыз. 2. Алкогольды тұз қышқылды кармин. 15 мл DH2O+ 4грамм кармин+ 1мл концентрли HCl= араластырып 10 минут қайнатамыз, үстіне 45 % сірке қышқылын , оған 96% ерітіндіде фильтрлейміз. Ары қарай 24 сағат 60C градуста термостатқа саламыз. 3. Ацетокармин 2%. 60мл мұзды сірке қышқылын колбада кері холодильникке орналастырамы, жылытамыз + 2 грамм орсенин қосып  + 40мл DH2O=  1сағат фильтрлейміз. 4. Шиф реактиві. 0,5грамм фуксин + 100 мл қайнатылған DH2O шайқап, фильтрлеу, 50 градусқа дейін суыту; +1 HCl  10мл қосамыз +0,5грам натрий және калий бисульфатын қосып = араластырамыз, қара ыдысқа салып, 1 тәулік қоямыз. 33. Бидайдың сандық белгілеріне моносомдық талдау жүргізу. 1А моно Ч.Спринг      х      Каз 126 20      20+1’                             21   21 BC1   20+1’    21”    BC1  x  Каз 126   21    21                         20      20+1’ BC2   20”+1’                                 21” BC6   дейін өз өзіне шағылыстырамыз    20  20+1’  20  20+1’     40 41 42 34. Бидайдың сапалық белгілеріне моносомдық талдау жүргізу Масақтың боялуы. Қаз 126 сортында Rg генінің моносомдық  талдау жүргізіңіз, локализациялайдыЧайниз Спринг моно  x Қаз126F2-ні зерттеу.Гомозиготты  жағдайда Rg генін Rg Rg болады, Чайниз Спринг сорты rg rg. Егер қызыл түсті масақ гомо және гетерозиготты жағдайда айқындылығын өзгерпесе, F1 ұрпағының гибридтері  дисомдық өсімдік сияқты моносомдық өсімдіктер де қызыл түсті масаққа ие болды көрінеді.  F2 ұрпағын талдау барысында масақ боялуының түрленеді, яғни мысалы:  Чайниз Спринг  x  Қаз126 x квадрат әдісі дисомды өсімдіктің гибридтері 15 боялған, қатынаста 1 ақ масақ боялуының  белгілейтін 2 ген бар.  Мысалы: 1В және 6А хромосомалары критикалық  болып табылады. Сондықтан, Қаз126 сорты масақ боялуы Rg 1, Rg 1, Rg3, Rg3б. 35. Бидайдың құнды белгілеріне жауапты ген немесе гендерді хромососомасында орналастыру жүйесін көрсетіңіз.  Сары тат ауруына төзімді ген. Yr деп аламыз. 36. Нақтылы мысал мен хромосоманың локализациялау үрдісі. 37. Жұмсақ бидайдағы сортаралық хромосомалар алмасқан линиялар шығару жолын көрсетіңіз Алынатын моносомды линиялы жұмсақ бидай сортының керек сортпен алынған түрін, хромосомаларыф ауысқан линия алу жолымен де алуға болады. Сирс пен Унраутың көп танымал жұмыстарында хромосомалары ауысқан линияларды алуда қолданатын 3 әдісті қараатырайық. Аталық пен аналықты қайталап қолданып, ең соңынды қайта ата-аналық будандастырады. Бірінші әдісте қайта ата-аналық будандастыруда – нуллисомик, екінші әдісте – моносомик, үшінші әдісте – монотелоцентрик. 1 әдіс. 1 этап. Нуллисомик Чайниз Спиргті яғни белгілі бір жұп хромосомасы жоқ, таңдалған донор сортына аналық ретінде қолданады. 2 этап. F1 – де шыққан барлық өсімдік – моносомиктер. F1 –дегі моносомикті бастапқы Чайниз Спирнг нуллисомигін аталық етіп алып будандастырамыз. 3 этап. ВС1-де ата-анамен қайта шағылыстыру нәтижесінде екі тип пайда болады: 94-99% унивалентті хромосомасы бар моносомиктер және 1-6% нуллисомиктер. Моносомиктерді Чайниз Спирг нуллисомигіне сәйкес келетін өсімдікпен шағылыстырамыз. ВС1-ВС6-ға дейін жүргіземіз. Бұл әдіс көп қолданылмайды себебі нуллисомиктер 7В, 7Д, 1В хромосомаларда стерильді болып келеді. 2 әдіс. 1 этап. Моносомды линияны алып оны донор өсімпен будандастырады. F1 дегі ұрпақтарға цитогенетикалық талдау жүргізу арқылы моносомиктерді іріктеп алады. 2этап. F1 шыққан моносомиктер өзара шағылыстырады да, донор хромосыфнан гомозиготты дисомиктерді алады. 3 этап. F2-де шыққан дисомиктерді қайыра будандастырамыз. Мономик ол бастапқы ата-аналық болып табылады. 4 этап. Беккрос жүргізеді. Содан кейін цитогенетикалық талдау арқылы моносомиктерді және дисомиктерді бөледі. Реципиент сортын моносомигін аналық ретінде пайдаланып қайта будандастыру жүргізеді. Р: (♀) 20II К.126 + IК.126 х ♂21II тимштейн  дисомик моносомик 20К.126 + 1 К.126 20 К.126+1 тимштейн 20 тимштейн 1 тимштейн 20тимштейн ВСI 20II К.126 + I К.126 х К.126 + I тимштейн 20 тимштейн Ең соңғысы бізге керек сорт. 20II К.126 + III 3 әдіс. Реципиентті формасы болып монотелоцентрлі линия болып табылады. Донор Каз126- реципиент монотелоцентрлі  Чайниз Спринг Р: ♀ 20II Ч.С. + Тело – Ч.С. х ♂ 21II К.126 дисомик моносомик  20 Ч.С. + Тело Ч.С. 20 Ч.С. + I К.126 20 К.126 I К.126 20 К.126 ВСI 20II Ч.С. + Тело Ч.С. х 20 Ч.С. + I К.126 20 К.126 ВС1-ВС6 дейін жүргізу арқылы  20II Ч.С. + I К.126 қаныққан формасын аламыз. 38. ЖАҢА АНЕУПЛОИДТЫ ЛИНИЯЛАРЫН СЕРИЯЛАРЫН ШЫҒАРУ СЫЗБА НҰСҚАСЫ Жұмсақ бидай өсімдіктері соматикалық клеткада мейозда 21 биваленттер 42 хромосома – дисомиктер, хромосомалар жұптары болады. Хромосоманың бір жұбының жеткіліксіз болуы – моносомиктер, метафаза 20 бивалент және 1 унивалент түзілуі(20”+II). Екі гомологиялық хромосомадан (2n-2=40,20”)  айырылуы нуллисомиктердің пайда болуына әкеліп соғады. Негізгі хромосома наборына 1 хромосоманың қосылуы трисомиктерді  (2n+2=44,22”)түзеді. Униваленттердің центромера аймағында бөлінуі кезінде бір иығынан айырылуы монотелоцентрлілер (МТ=2n=40+T=20”+T) деп атайды. Дителоцентриктер (ДТ=2n=40+TT=20”TT) – құрамында 42 хромосома бір гомологиялық жұптың екеуінің де гомологты иығынан айырылуы болып табылады. Дителотрисомик  (20”+(t”)Iш ; монотелотрисомик- (2”+tIш). 39. Бидайдың сандық өзгергіштігіне моносомды талдау жүргізіңіз Өсімдік ұзындығы. Соңғы жылдары ғалымдар өсімдіктердің жоғарғы продуктивтілігі мен қатар оның ұзындығына да көп мән беруде. Яғни Каз 126 сортынан генді локализация жасау арқылы, оған қай геннің осы белгіге яғни ұзындығына табуға болады. Стебельдің ұзын болуы полигенді тұқымқуалайтын фактор болып табылады. Моносомиктер мен дисомиктер өсімдіктерін өзгерту барысында F2 ұрпағында Чайниз Спирнг пен Каз126 моносомик сортының өзгеруін байқадық. Өзгеріс ең аз дегенде 0,5 см болып анықталған F2 алынған өзгеріс келі кестеде көрсетлген. Моносомные, дисомные гибриды F2 и родительские формы Всего растений М + m + от контроля t МоноIА 225 79,54+0,22 -13,88 53,38* IВ 229 101,21+ 0,11 +7,79 43,28* 2А 130 77,65+ 0,15 -15,77 75,10* 3В 158 72,15+ 0,13 -21,27 111,95* 4В 178 71,09+ 0,14 -22,33 111,65** 7А 180 69,87+ 0,11 -24,55 175,39** Чайниз Спринг 111 87,59+ 0,09 Казахстанская 126 112 97,92+ 0,14 F2 (Ч.С. х Каз.126) 223 93,42+ 0,09 *- гибридтердің орташа көрсеткіштен сенімді көрсеткішпен айырмашылығы Р =0,99 популяция мен контроль t – Стьюдент коэффициенті. Таблицага қарасақ Каз126 сортының ұзындығы бойынша 7А гені жауап беретінін байқаймыз, себебі соның өзгеріс беруі көрсетілген. Линияларды ауыстыру жұмысы бидайдың күрделі полиплоидты табиғатын зерттеуде айрықша құнды. Хромосомаларды ауыстыру бағыты анеуплоидты линиялардың реципиент сортына жүргізілген болатын. Ауысқан линияларды шығаруда бидайдың маркерлерін пайдалану цитологиялық анализдердің жұмысын қысқартады, униваленттердің ауысу мүмкіндігін болдырмайды. Маркерленген изогенді линияларды құру бағдарламасы қарастырады: 1. Беккросстың келесі ұрпақтарында рецессивті гендерден тұратын генотипте ақау пайда болады, ал маркерлік гендер енгізілген реципиент генотипі донордың маркерлік генін иелену арқылы 98%-ке қалпына келуі керек. 2. Қаз 126 сортының моносомды линияларын маркерлеуді фенотиптік белгілер бойынша жүргізу керек және келесі моносомиктермен жұмыстарда цитологиялық идентификацияны минимумге жеткізу керек. Ауысқан линиялардың гомозиготалығын анықтау кезінде ген-маркерлер моносомиктерді фенотип бойынша бөлу үшін тест ретінде қолданылады.Изогенді линиялар берілген геннің өсімдіктің биологиялық ерекшеліктеріне әсерін зерттеуде, хромосомаларды сортаралық ауыстыру кезінде қолданылады. Жұмсақ бидайда арнайы хромосомаларды маркерлейтін гендер аз. Маркер ретінде анық фенотиптік эффектімен көрінетін сапалық белгілерді қолдану керек. Маркерлік генді енгізу процесінің мысалы ретінде схемада сабақтың қызылкүрең түске боялуына әсер ететін ген (Рс) және реципиенттің генотипін қалпына келтіру көрсетілген. 40. Хромосомалары ауысқан линиялар шығару сызба нұсқасын салыңыз. 41. Екі ауыстырылған хромосом – униваленттерінен тұратын линияларды біріктіру тәсілінің сызба нұсқасын құрастырыңыз. 42. F2  ұрпағындағы моносомды өсімдіктердің  сапалық белгілеріне жауапты генді хромосомада локализациялау сызба нұсқасын кетіріңіз. 44. аллополиплоидты жұмсақ бидайдың шығу тегіне сызба нұсқа құрыңыз. Түраралық және туысаралық будандардың ұрықсыздығын болдырмаудың нақты әдісі – хромосомдар санын екі еселету. Өйткені бұл жолмен алынған амфидиплоидтарда әр хромосоманың жұбы бар, яғни мейоз негізінде дұрыс жүріп өміршең гаметалар  береді.Алынатын ағзаны аллоплоиплоид немесе амфидиплоид   деп атайды. Аллополиплоидтарды түраралық, туысаралық будандастырулардан алынған будандардың хромосомалар санын еселеу арқылы алуға болады. Егер будандасуға үш түр қатысып, алынған буданның хромосомалар санын еселеп көбетілсе, мұндай ағза – аллотриплоид деп аталады.  Жалпы алғанда түраралық, туысаралық будандар ұрықсыз келеді, ал полиплоидтау олардың өнімділігін қалыптасыруы мүмкін. Ең алғаш амфидиплоидтарды Г.Д.Карпенко 1924 жылы алған болатын. Ол шалқанның Raphanus sativus (2n=18) түрін қырыққабаттың Brassica oleracea (2n=18)  түрімен будандастырған. Алынған буданның хромосомалар саны 9 шалқаннан, 9 қырыққабаттан берілген. Ғ1-де өте мықты өсімдік алынған, бірақ ұрықсыз болған, себебі мейоз кезінде шалқан мен қырыққабаттың хромосомалары жұптаспай, қалыпты конъюгация жүрмеген. Бидай мен қара бидайдың туысаралық буданының хромосомалар санын еселеу арқылы алған амфидиплоидтың практикалық маңызы зор. Амфидиплоид В.Е. Писаревтың ұсынысы бойынша тритикале деп аталады. Тритикаленің плоидтылық деңгейіне қарай-гексаплоидты және октаплоидты деп бөледі. Октаплоидты тритикале былай алынған: гексаплоидты жұмсақ бидайды (AABBDD) (2n=42) қара бидаймен (RR) (2n=14) будандастырған. Ғ1-де (7A+7B+7D+7R) өте мықты өсімдік алынған, бірақ ұрықсыз болған. 45. Ғ2 ұрпағындағы моносомды өсімдіктердің сандық белгілеріне жауапты генді  хромосомада локализациялау  сызба нұсқа түрінде көрсетіңіз. Бидайдың сандық белгілеріне моносомды талдау жүргізу.  Бұл анеуплоидты серия құру кезінде өсімдіктің өнімділігімен байланысты сандық белгілерін анықтап гибридологиялық анализ көмегімен жүргізіледі. Алайда дәстүрлі гибридологиялық анализ арқылы сандық белгілерін анықтау бұл белгілердің қай хромосомада  орналасқанын анықтап бере алмайды.  Моносомды анализ жүргізу барысында генетикалық эффектісі анықталатын сортты 21 моносомды линиямен  шағылыстырады. Ғ1 дегі моносомды өсімдіктер бөлініп алынады. Егер моносомды ата ана рецессивті аллель бойынша гомозиготалы болса, және рецессивті белгі белгілі бір линияда гемизиготалы болса, Ғ1 ұрпақ ұрпақта моносомды өсімдіктер белгіге жауап беретін рецессивті генді локализациялауға мүмкіндік береді.  Доминантты генді белгілі хромосомада  локализациялау Ғ2 ұрпақта ажырау жүргенде ғана жүргізуге болады. Егер белгі бір доминантты генмен бақыланса 3:1, егер 2 дом.генмен бақыланса 9:7, 13:3, 15:1 қатынасындай болады. Каз126 сортының жаңа линиясын шығару барысында, сандық және сапалық белгілерді анықтайтын гендер локализацияланды. Сандық белгі бойынша: өсімдік биіктігі. Соңғы жылдары селекционерлер Каз126 сортына оның ұзындығына жауап беретін генді локализациялады. Қысқа сабақты сорттар шығару бидайдың суару кезіндегі жатағандыққа және тыңайту кезіндегі жатағандыққа тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Өсімдіктер жиналғаннан кейін Ғ2 ұрпақтың моносомды және дисомды өсімдіктердің биіктігі өлшенеді. 45.  F2 ұрпағындағы моносомды өсімдіктердің сандық белгілеріне жауапты генді хромосомада локализациялау сызба нұсқасын көрсетіңіз. Сандық белгі дегеніміз ол бидай масағының ұзындығы, сабағының ұзындығы немесе қысқалығы және т.б жатады. Өсімдіктердің бойын анықтау 30 жыл бойы бидай сорттарының ұзындығын анықтау селекционерлерді ойландырды. Нәтижесінде:    Моно Каз 126 х Ч.С шағылыстырғанда F1 моносомды және дисомды  линиялар алынды F1 моносомды х F1 моносомды шағылыстырғанда F2  моносомды, дисомды, нуллисомды линиялар алынды, яғни ажырау жүрді. F2 ұрпақта бойын өлшейді: 1А (стюдент коэф. бойынша) t=53.38 2A t=43.28 3A t=75.10 4B t=111.95 3B t=111.65 7A t= 175.39 Қаз126 сортының сабақтың ұзаруына әсер ететін гендер 7A хромосомасында орналасқан және екінші, үшінші, төртінші  гомологиялық топтары хромосомалық өсуін реттейді. Немесе мысал ретінде локализацияға: К -106  - Rht генімен бақыланады.         1А моно Ч.С х Асем сорты         20 20+ 1I            21II 21II   F1        20II + 1I          21II        (моно)          (ди)         Асем сорты х F1             21II 21II           20 20+ 1I             ВС 1     20II + 1I          21II     (моно)          (ди) Асем сорты х ВС 1   21II 21II             20 20II + 1I BC2     20II + 1I          21II    (моно)          (ди) Асем сорты х BC2 21II 21II             20 20II + 1I BC3   20II + 1I          21II         (моно)          (ди) ... ВС6 20 20II + 1I х 20 20II + 1I         20II    20II + 1I      21II     40 хр     41 хр        42 хр   Нулли     моно      ди  ажырау жүреді.       46. 20II+ 1I, 20II, 20II+ 1III, 20II+ 1IV, 20II+tII, 20II+1t келтірілген анеуплоидтар генотипінің формуласын шешіңіз. Эуплоидты қалыпты жұмсақ бидай формаларымен  қатар 2n=6x=42, хромосомалар сандары нормадан ауытқитын анеуплоидты өсімдіктер де кездеседі. Олар мейоз процесінің бұзылуы барысында пайда болады. Хромосомалар саны 2n=40, 2n=44. Осындай жұмсақ бидай анеуплоидтары тіршілік етугі қабілетті. 20II+ 1I – моносомик. Бір хромосомасының болмауы моносомик деп аталады. Мұндай өсімдіктердің соматикалық клеткаларда 41хромосома болады, ал мейоздық метафаза кезінде 20 бивалент 1 унивалент (20II+ 1I) 20II – нуллисомик. Екі гомологиялық хромосомаларын жоғалтқанда (2n – 2=40, 20II ) нуллисомик деп аталады. 20II+ 1III – трисомик. Бір хромосоманың негізгі жиынтығына бір хромосоманы қосу трисомик деп аталады. 20II+1II – дисомик. Соматикалық клеткада 42 хромосомасы бар жұмсақ бидай өсімдіктері мейозда 21 бивалент құрайды. Оны дисомиктер 2n, яғни хромосомасының жұбы бар болады. 20II+ 1IV – тетрасомик 20II+tII – дителоцентрик 20II+1t – монотелоцентрик 47. Анеуплоидты линиялар типтерінің гамета деңгейіндегі сызба нұсқасын қолданып, 5В хромосомадан моносомды линия шығарыңыз. Гомологиялық хромосомалар, әртүрлі диплоидтық ата тегіндегі жұмсақ бидайдың генетикалық туысынан құралған. Бірақ мейозда конъюгация гомологиялық хромосомалар арасында әртүрлі гендермен қарастырылмайды, ал әрқашанда 21 бивалент түзіледі нәтижесінде гомологиялық хромосомалардың конъюгациясы негізінде.Гомологиялық хромосомалар арасында конъюгацияның болмауы 5В хромосомасының активтілігіне байланысты. Сирс және Окамото (1958), Чайли және Чепман жұмсақ бидайдың 5В хромосомасы бар болса конъюгацияға тек қана гомологтар қатысады, ал егер жоқ болса мультиваленттер түзіледі.тек қана биваленттердің жасалуын басқаратын механизм гемезиготалық жағдайда эффективті.Барлық қалған нуллисомиктерден мейоздағы өзгерістер байқалмаған. Осының нәтижесінде қорытындылар алынды, себебі ген гомологиялық хромосомаларға берілетін T. aestivum бір де бір хромосомасында дублирленбеген. 5В  хромосомысының болмауы бидайдың туысаралық будандастырылуы гендерді беруде оңайлануы мүмкін. Жұмсақ х Жұмсақ ААВВДД    ААВВДД крассинговер жүрді Жұмсақ x Tr.timapheium 5Aмоно ААВВДД  AAGG крассинговер жүрмейді. 48. Жұмсақ бидайдың геномын талдып, хромосомалардың номен клатурасын құрудың сызба нұсқасын көрсет. Гомеологиялық хромосомаларды топ және геном бойынша бөлу әр гомеологиялық топ әр геномның бір хромосомасынан тұратындығын көрсетті. Осының негізінде гомеологиялық хромосомалар сәйкес диплойдты форма хромосомаларынан шыққан деген тұжырым жасалды. Ұзақ уақыт хромосомаларды цифрлармен белгілеп келді. Сирс зерттеулерінен кейін араб цифрларымен белгілеуді ұсынды. Гомеологиялық топ А геном В геном Д геном 1 XIV  1A I  1B XVII  1D 2 XIII  2A II    2B XX      2D 3 XII   3A III   3B XVI     3D 4 IV   4A VIII    4B XV       4D 5 IX     5A V     5B XVIII     5D 6 VI   6A X     6B XIX     6D 7 XI    7A VII    7B XXI      7D 49. цитологиялық талдауда қолданылатын фиксаторлар мен бояулардың дайындалуы.  Фиксатролар:  Ньюкомер фиксаторы: изопропил спирті-6өлік, пропион-3бөлік, диоксан-1бөлік, ацетон-1бөлік, питролейн эфирі-1бөлік.  Карнуа фиксаторы: спирт-6бөлік, хлороформ-3бөлік, сірке қышқылы-1бөлік.  Кларк фиксаторы: спирт-6бөлік, сірке қышқылы-1бөлік. Бояулар:  Ацетокармин: 1,2г кармин + 45мл сірке қышқылы + 55Н2О,кері тоңазытқышқа салады.  Ацетофуксин: 200мл Н2О + фуксинкүкірт қышқылы + 50гр суытып 1мНCL, 25гр суытып бисульфат қосамыз, 24сағ.кейін белсендірілген көмір қосып фильтрлейміз.  Шифф реактиві: 0,5гр фуксинге 100мл қайнаған дист.су қосамыз, 50гр суытып 10мл 1мHCl, 25гр суытып натрий бисульфатын қосамыз, түсі ағарғанға дейін қоямыз.  Тұз қышқылды арсин: 15мл дист.суға 4гр кармин, 1мл конц.HCl қосып араластырамыз, 10мин отында қайнатып, суытып 95мл 80пайыздық спирт қосамыз. Фильтрлеп 60гр термостатқа 24сағ.қоямыз. 50. материалды фиксациядан өткізіп, бояу, препараттар дайындау, препаратты талдау жұмыстарының тәжірибе нұсқасын сызба түрінде жазыңыз. Материалды фиксацияға дайындау.  Материалды фиксациялағанда бұл жұмысты дұрыс ұйымдастыру керек және ортақ ережелерді сақтау қажет. Осы ережелердің маңыздылары:  Алынған фиксатор зерттеу жұмысына сәйкес болуы  Фиксациялаушы сұйықтықтың көлемі материал көлемінен көбірек болуы қажет ( 50-100 есе)  Фиксация үшін тек жаңадан алынған тамырлар мен тозанның аналық кл қолданылуы Енді фиксациялау ретін келтіреміз 1 күн. Сумен жақсы қамтылған петри табақшаларына 5 дәннен қоямыз 2 күн.  Суды төгіп тастаймыз. Петри табақшаларын термостатқа кешке дейін қоямыз. Кешке (сағат 5-6) дәндерді тоңазытқышқа 3-4С қоямыз 3 күн. Таңертен (сағат 8-9) холодильниктегі материалды қайта термостатқа қойып, кешке қайта тоңазытқышқа ауыстырамыз(түнге). 4 күн. 1,5-20см Өскіндерді сағат 2 де фиксациялайды ( Егер олар белгілі ұзындыққа жетпесе тоңазытқышқа қайта қойылады).  Қиылған тамыршаларды марляға салып, номерация қойылады. Кейін ағын суында 2-5 мин шаямыз. Алдын ала дайындалған моно-бром нафталинді 15 мин интенсивті түрде шайқаймыз. Соны фиксирленген тамыршаларға құямыз да 12-24 сағатқа қалдырамыз. 5 күн. Таңертен (10-11)  холдильниктегі материалды фильтр қағазымен  өндеп, үстіне мұздатылған сірке қышқылын қосамыз. Кешке мұздатылған сірке қышқылын Карнуа фиксаторымен ауыстырамыз. 1 тәуліктен кейін фиксацияланған өсімдікті екі рет 96% спиртпен  шаямыз. Кейін тамыршаларды бояуга дайындаймыз. Бояулар: Ацетокарминді дайындау:1 г (кейде 2г немесе одан да көп) карминді 45 мл мұздатылған сірке қышқылында ерітеді, сосың үстіне 55 мл дистиленген су қосады. Ерітуді колбада су моншасында жүргізеді.  Ерітілген карминді әлсіз жылытумен кері холодильникте 4 сағат бойы қайнатады. Суыған соң қою қызыл кармин ерітіндісін фильтрлеп, ыдысқа құяды. 51. ацетокармин  бояуын дайындау және қолдану тәсілін жазыңыз. Ацетокарминді дайындау:1 г (кейде 2г немесе одан да көп) карминді 45 мл мұздатылған сірке қышқылында ерітеді, сосың үстіне 55 мл дистиленген су қосады. Ерітуді колбада су моншасында жүргізеді.  Ерітілген карминді әлсіз жылытумен кері холодильникте 4 сағат бойы қайнатады. Суыған соң қою қызыл кармин ерітіндісін фильтрлеп, ыдысқа құяды. Жаншылған ацетокарминді преппаратты дайындау  Петри табақшасында дәндері өсіру. 22-24°С  Өскіндерді колхицин ерітіндісіне немесе басқа агентке (винбластин, винкристин, циклофосфан) саламыз.  Тамырларды колхициннен дистиллинген суда шаю.  Тамырларды фиксаторға 4-24 сағатқа салып қоямыз( мысалы кларк фиксаторы) .  Кейін тамырларды ацетокармин бояуына саламыз.  Крааскасы бар шөлмекті ыстық суға 6-12 мин ұстау  Бөлме температурасында суыту  Тамырды заттық шыныға қойып, үстіне 45% сірке қышқылын тамызамыз. Материалды жапқыш шынымен жабамыз.  Жапқыш шының үстіне фильтр қағазын қойып, пинцетпен материалды ұрып біркелкі етеміз.   Дайындалған преппаратты қарап, талдау жұмыстарын жүргіземіз. 52. нуллисомды өсімдіктердің өскіндерінен алынған хромосомалардың ажырау ерекшеліктері мен саның анықтап, сызба нұсқасын салыңыз. Нуллисомиктер 2 гомологиялық хромосоманың жоғалуынан пайда болады. 2n-2=40,20'' Көп жағдайда нуллисомиктер хромосомалары ауысқан линияларды алу үшін қолданылады. Селекциялық практикада бұл әдіс жеке хромосомалардың  ауруға төзімділік, өнімділік т.б белгілерді анықтауға сонымен қатар белгілі генетикалық детерменанттары бар хромосомаларды қанда да бір жақсартылатын сортқа ауыстыру мақсатында қолданылады, мысалы гексоплоидты бидай селекциясында. Нуллисомик ретінде көп жағдайда Чайниз спринг сортын пайдаланады. Осындай будандастырудан пайда болған гибридте 20 жұп хромосома болады, мейозда бивалент және 1жұбы жоқ  хромосоманы түзеді. Мейозда ол унивалент болып көрсетіледі. Арықарай  қанықтырып будандастыру серияларын жүргізеді, нәтижесінде барлық хромосомалар Чайниз спринг сортының хромосомаларна ауысады, униваленттен басқа. Соңғы этапта өздігінен тозаңдандыру жүргізеді де, ауысқан линиясы бар диплоидты линияны бөліп алады. 53.Моносомды линиялар алу сызбанусқасы.   54.Шиф  тәсілімен бояу. 1.Фиксирленген материалды 70-75% спиртпен шаямыз. 2.50% спиртте 5-10мин шаю. 3. 5-10мин дист.суда шаю. 4. 1N HCl-ға ауыстырып, 1-2мин ұстау. 5. Су моншасында 6-10мин ұстау. 6. 1N HCl-да бөлме темп-да 1мин ұстау. 7. Дист.суда 1-2мин ұстау. 8. Ауксин қышқылына ауыстырып, 1,5-2сағ ұстау. 9. Сірке қышқ. 3рет шаю. 10. Ағынды суда 20мин шаю. 11. Дист.суда 1-2мин шаю. 12. 1тамшы сірке қышқ. тамызып, препарат жасаймвз. 55. Русалка сортының бурыл тат ауруға төзімділік генән, оның белгілі бір хромосомада орналастыру сызбанұсқасын көрсетіңіз. 56.Ұлықбек сортының бурыл тат ауруына төзімділік генін,оның белгілі бір хромосомасында орналастыру 57.Жұмсақ бидайды белгілі сортынан морфологиялық маркерленген линия алу сызбанұсқасын көрсетіңіз. 58.Е.Р.Сирстің тәсілін пайдаланып,хромосомалары ауысқан линияларды шығару тәсілінің сызбанұсқасын жазып көрсетіңіз. 1) Чайниз Спринг нуллисомигін донор сортымен аналық түрінде будандастырылады. 2) F1 барлық өсімдіктері – моносомиктер болады. F1 ұрпағының моносомиктерін аталық ретінде Чайниз Спринг нуллисомигімен будандастырады. 3) Чайниз Спринг нуллисомигі мен алғашқы қайыра будандастырулардың ВС1-де 2 типті өсімдіктер болады: шамамен 94-99%-ы  моносомиктер және 1-6%-ы нуллисомиктер. Соңғы беккростан кейін моносомиктер өздігінен тозаңдандырылады. Толық ауыстырулар серияларын алу үшін осындай жұмыстар 21 нуллисомиктердің әрқайсысына жүргізілуі керек. 59) Хромосомалық инженерия және биотехнологиялық тәсілдердің біріккен әдісін не үшін  қолданылатынын түсіндіріңіз. Тұңғыш рет 1956 америкалық ғалым Е.Сирс жабайы қылтаншөп жапырағының сары дақ ауруына анықтайтын генді жұмсақ бидайдың хромосомасына апарып салған. Нәтижесінде жұмсақ бидайдың сары дақ ауруына төзімді формасын алған. Хромосомалық инженерия негізгі мақсаты  генотип құрамындағы бір генді бөліп алып екінші бір организмге апарып салу. 1971 ж орыс генетигі В.А.Струнников генетика әдісін жібек құртын өсіруде пайдаланды. Хромосомалық инженерия бойынша зерттеулер бидай сорттарының генотиптерінде аудандастырылған белгілі бір шаруашылыққа құнды белгілерді бақылайтын гендерді енгізу және химиялық мутагенездің генетикалық әсерлеріне негізделген. Геномдардың қызметін зерттеу бойынша жұмыстардың мынандай мақсаттары бар: генетикалық модуляторлардың әсерінен гендер экспрессиясын координациялайды және клеткалық және молекулалық механизмдерді қалыптастырады 60. Математикалық x2  әдісін қолданып, тұқым қуалау үрдісін есептеп шығар. Сонымен тәжiрибеде алынған ажыраудың теорияда күтiлген ажыраудан әруақытта айырмашылығы болады. Осы екi ажырауды бiр-бiрiне жақындастырудың ең басты тәсiлi - ол тәжiрибеде талдау жасалынатын дарабастар санының көп болуы. Талдау жасалынатын ұрпақтағы дарабастардың саны неғұрлым аз болса, ауытқудың мөлшерi де солғұрлым көп болады.Ажырау кезiнде әдеттегi сандық қатынастардың ауытқулары және оның себептерТәжiрибеден алынған мәлiметтердiң теорияда күтiлген мәлiметтерге сәйкес келуi χ2 (хи-квадрат) әдiсiмен тексерiледi. Сөйтiп тәжiрибеде алынған және теорияда күтiлген мәлiметтер арасындағы ауытқулардың кездейсоқ себептен немесе заңды себептерден болғандығына статистикалық баға берiледi. χ2 әдiсiнiң көмегiмен ауытқуларға статистикалық баға беру есебi төмендегiше жүргiзiледi. Тәжiрибеде алынған сандық мәлiметтер негiзiнде фенотиптiк кластарға ажырау кестесi жасалады. Барлық кластар бойынша тәжiрибеде алынған iрiктеудiң көлемiн, онан соң әр класс бойынша теорияда күтiлетiн шаманы (q) ажырау формуласы (1:1, 3:1, 9:3:3:1, 9:7 т.б.) арқылы табады. Онан соң ауытқуды (d), ауытқудың квадратын (d2) табады да, соңғысын әр класс үшiн теорияда күтiлетiн санға (q) бөледi. Ең соңында барлық бөлiндiлердi қосады және χ2 - тың мәнiн табады. ∑- таңбасы қосындыны бiлдiредi. Мысалы, тәжiрибеде дрозофиланың қара және сұр дарабастарын моногибридтiк будандастырудан F2 -де олардың 197 сұр және 79 қара дарабастарын алды дейiк. Осы мәлiметтер бойынша кесте жасаймыз (5.2-кесте). 5.2-кесте. F2 -де алынған ажыраудың теорияда күтiлген ажырауға сәйкестiгiн χ2 әдiсiмен тексеру. Мәлiметтер F2 шыбындарының фенотиптерi Барлығы Сұр қара Тәжiрибеде алынғаны 197 79 276 Күтiлуi q (3:1) 207 69 276 Ауытқуы d -10 +10 d2 100 100 d2/ q 0,48 1,45   χ2 =∑d2/q=0,48+1,45=1,93. Тәжiрибеде алынған және теорияда күтiлген сұр және қара шыбындар санында ауытқулар бар екенi көрiнiп тұр. Осы ауытқулар кездейсоқ ауытқу ма (iрiктеменiң аздығы, бiрнеше шыбынның талдауға дейiн өлiп қалуы немесе ұшып кетуi т.б.) немесе заңды ауытқуы ма? Бұл сұраққа жауап беру үшiн арнаулы χ2 Фишер кестесi пайдаланылады  χ2
ықтималдылықты (Р) табады. Ерiктi дәрежелер саны бiрге кемiтiлген мәнiне дәл келетi кластардың санына тең болады. Бiздiң мысалымызда фенотиптiк ажыраудың екi класы бар, яғни ерiктi дәрежелер саны 2-1=1- ге тең. Оған сәйкес келетiн жоғарыда есептеп шығарылған χ2 мәнi 1,93 екi ықтималдылықтың, яғни 0,20 мен 0,05 аралығында жатыр: 0,20 > P > 0,05, яғни P = 0,05 0,2.  Егер ауытқу 0,05-тен жиiрек болса, статистикада ол кездейсоқтық емес деп есептелiнедi. Егер тәжiрибеде алынған мәлiметтер мен теориялық күтiлген мәлiметтер арасындағы айырмашылық 0,05-тен (5%) аспаса, ол айырмашылық кездейсоқ себептерден болуы мүмкiн деп есептелiнедi. Бiздiң мысалымызда P>0,05, яғни F2-дегi ажырау 3:1 қатынасындағы теориялық күтiлген ажырауға сәйкес. χ2 әдiсiнiң көмегiмен ұрпақтағы класс сандары екi немесе одан да көп болған жағдайдағы нақты және теориялық тұрғыда күтiлген ажыраулардың бiр-бiрiне сәйкес келу-келмеуiн анықтаға болады. 5.4-кестеде дрозофиладағы екi жұп белгiнiң (денесiнiң сұр - қара түстерi мен қанатының жетiлген - жетiлмегендiгi) тұқым қуалауын зерттеуде, яғни дигибридтi будандастыру кезiнде χ2-ты есептеп шығару мәлiметтрi берiлген. 4-шi тарауда көрсетiлгендей мұнда да F2-де 9:3:3:1 қатынасындай болып фенотип бойынша төрт класқа ажырайды деп күтуге болады.Бұл жерде ұрпақтардың төрт класы болғандықтан 5.3-кестеде бiз еркiндiктiң үш дәрежесiне (4-1=3) сәйкес келетiн сызықты пайдалануымыз керек. Мәнi χ2 = 0,126 болғанда, алынған ауытқулардың кездейсоқ болу мүмкiндiгi 0,95 пен 0,99-дың (0,95<Р<0,99) аралығында болады. Олай болса, қарастырылған жағдайдағы нақты ажыраудың теориялық күтiлгендiгiнен ауытқуы кездейсоқ статистикалық себептермен түсiндiрiледi.   Другие работы Альфьери Витторио, граф д’Асти Пушкину от 22–23 апреля 1825: хочу жеребцов выезжать: вольное подражание lfieri и Байрону Акад. Бестужеву от конца мая–начала июня 1825 Акад. Бестужева ldquo;Взгляд на русскую словесность в течение 1824 и начала 1825 годовrdquo; Акад. который исключив широко применявшиеся в итальянской драматургии но ему казавшиеся неестественными реплики в сторону за их счет удлинил не менее неправдоподобные с точки зрения русского поэта одиночные монологи Акад. Реферат: Род луковых Они относятся как к культурным так и к дикорастущим лукам и чеснокам. Различные виды лука являются лекарственными растениями. Недаром древнегреческий историк Геролпт живший 2500 лет назад сообщал что одна из надписей на большой пирамиде Хеопса содержала сведения о том сколько лука и чеснока истрачено в пищу рабочим По морфологическим особенностям строения луковицы возделываемые луки можно разделить на 3 группы: 1. Виды лука образующие луковицу реповидной округлой и плоской формы. Контрольная работа: Лицензирование страховой деятельности И связано это не только с имеющимися в законодательстве проблемами в регулировании вопросов лицензирования но и с тем что как известно изменился перечень видов страхования а также остается юридическая неопределенность по поводу необходимости получения страховыми компаниями специальных лицензий на перестрахование. Виды страховой деятельности Под страховой деятельностью понимается деятельность страховых организаций и обществ взаимного страхования страховщиков связанная с формированием специальных денежных фондов резервов за счет... Контрольная работа: Забезпечувальні підсистеми. Призначення та склад забезпечувальних підсистем Інформаційне забезпечення містить у собі не лише інформаційні ресурси як предмет праці та інформацію як продукт праці а й засоби і методи ведення усієї інформаційної бази об'єкта управління. Моделі системи управління та об'єкта автоматизації належать звичайно до організаційного забезпечення. Функціональний підхід до структури ІС дає змогу виділити підсистеми компоненти при різному визначенні поняття функція управління . Найбільшого поширення набуло створення функціональних підсистем за ознакою управління об'єктами елементами виробничого... Распространение нервных импульсов Важнейшим элементом нервной системы являются специализированные клетки нейроны. Нейроны состоят из компактного тела клетки содержащего ядро и другие органеллы. Во внешнем слое аксона находится сложная структура образованная множеством молекул выступающих в роли каналов по которым могут поступать ионы как внутрь так и наружу клетки. Назначение, состав, вооружение, тактика действий секрета и розыскного поста Розыскным нарядом называется подразделение или часть его назначенное для розыска и задержания преступника. Численность вооружение экипировка и форма одежды таких нарядов определяются в зависимости от количества преступника степени его опасности и особенностей выполнения задачи. Поисковая группа ПГ –один из основных видов розыскных нарядов применяемых для решения самостоятельных задач по разведке поиску задержанию или ликвидации небольших групп преступника. Для выполнения задачи поисковой группе назначаются: исходный район исходный... Правовое положение и организационное построение ИЦ ОВД Нормативной базой для проведения крупномасштабных работ по компьютеризации ОВД явилась Концепция развития системы информационного обеспечения ОВД в борьбе с преступностью утвержденная приказом МВД России от 12 мая 1993 г. Нормативноправовую базу системы информационного обеспечения в настоящее время составляют: Конституция Уголовный и Уголовнопроцессуальные кодексы Законы РФ О милиции Об оперативнорозыскной деятельности О безопасности Об учете и учетной деятельности в правоохранительных органах международные Соглашения МВД... Цінні папери, порядок їх випуску Характеристика цінних паперів 2. Моделі ринку цінних паперів 5. Учасники ринку цінних паперів 1. Характеристика цінних паперів Під фінансовими інвестиціями розуміється вкладення коштів в різноманітні фінансові інструменти серед яких найбільш значну частку представляють цінні папери. Контрольная работа: Сообщества мелких млекопитающих в городской среде Исследование фауны мелких млекопитающих в земельных массивах города в сравнении с окружающей природной средой представляет интерес по нескольким причинам. Вовторых изучение мелких млекопитающих в городской среде представляет и практический интерес: по результатам видового и демографического состава сообществ можно судить о степени нарушенности среды. Цель данного исследования – изучение видового состава и экологии мелких млекопитающих в черте г. В соответствии с целью задачами работы были: сбор информации о строении жизнедеятельности и... © "RefTrend" http://reftrend.ru Мы работаем, для того, чтобы Вы отдыхали.

Источник: http://reftrend.ru/203789.html

Скачано с www.znanio.ru