ATOM YADROSI’NI’N’ DU’ZILISI

No’kis rayoni’ XBMXMThSHBne qarasli’

№ - 22- sanli' uluwma worta bilim beriw mektebinin'

Fizika pa'ni mug'allimi

Ag’i’lash   Saylauovti’n’

ATOM YADROSI’NI’N’ DU’ZILISI

atli’ temasi’ boyi’nsha

sabaqli’q is jobasi’

2015-2016 ji’l

No’kis Rayoni’                                                                                                  22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

№35-TEMA    ATOM YADROSI’NI’N’ DU’ZILISI

Sabaqti’n’ maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Woqi’wshi’larg’a Atom yadrosi’ni’n’ du’zilisi  haqqi’nda uluwma tusinikler beriw ha’m bul temani’n’ basqa temalardan wo’zgesheligin ayti’p wo’tip temani’ baslaw.

b) Tarbiyali’q maqseti.

Woqi’wshi’larg’a temadan kelip shi’qqan halda wo’mirde jaqsi’ menen jamanni’n’ birdey juriwin biraq jaqsi’li’qti’n’ jen’ip shi’g’i’wi’n tusindirip, woqi’wshi’lardi’ jaqsi’li’q ruwxi’nda ta’rbiyalaw.

c)Rawajlandi’ri’w maqseti

Woqi’wshi’lardi’n’ pa’nge degen qi’zi’g’i’wshi’li’g’i’n artti’ri’w na’tiyjesinde wolardi’n’woqi’w ham jazi’w ko’nlikpelerin artti’ri’p bari’w

Sabaqti’ qurallandi’ri’w

Sabaqli’q kitap,tarqatpa materiallar, ha’m ko’rgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalani’lg’an metodlar: «Blits» interaktiv metodi’ «Skarabey» interaktiv metodi’

Sabaq jobasi’

Sabaqti’n bari’si’

Sholkemlestiriw

Klassqa kirip woqi’wshi’lardi’n’tazali’g’i’na,klass tazali’g’ina itibar qarati’w.Woqi’wshi’lardi’n’ woqi’w qurallari’n ko’zden keshirip  na’wbettegi sabaqqa tayarli’g’i’n tekseriw

Uyge tapsi’rma soraw

Atom du’zilisi haqqi’nda tu’sinik temasi’n soraw

Tema

Proton:

Vodorod atomi’ni’n’ yadrosi’ a’trapi’nda 1 elektron aylani’p ju’redi. Yadrosi’ won’ zaryadli’ boli’p, woni’n’ ma’nisi electron zaryadi’na ten’ boladi’.

Vodorod atomi’ni’n’ yadrosi’ proton dep ali’ng’an ha’m p ha’ribi menen belgilenedi.

Elektron zaryadi’ni’n’ ma’nisi elementar zaryad dep ali’ni’np, e menen belgilenedi. Bir electron zaryadi’ – e menen, bir proton zaryadi’ bolsa +e dep ali’ng’an.

Elektronni’n’ zaryadi’  g’a, massasi’  g’a ten’. Protonni’n’ zaryadi’  g’a, massasi’   g’a ten’.

Proton aom yadrosi’ndag’i’ bo’lekshe boli’p, zaryadi’   g’a, massasi’  g’a ten’.

Ximiyali’q elementlerdin’ da’wirlik sistemasi’ndag’i’ elemnettin’ ta’rtip sani’ qansha bolsa, yag’niy yadrosi’ni’n’ a’tirapi’nda neshe elektron aylani’p ju’rgen bolsa, woni’n’ atom yadrosi’ndag’i’ protonlar sani’da sonsha boladi’. Mi’sali’: 2- ta’rtip sanli’ geliy (He) atomi’ yadrosi’nda 2, 8-ta’rtip sanli’ kislorod (O) atomi’ yadrosi’nda 8,92 ta’rtip sanli’ uran (U) atomi’ yadrosi’nda bolsa 92 proton bar.

Yadrosi’ni’n’ zaryadi’ 2 e bolg’an neytral atomda 2 elektron boladi’. Ixtiyarli’ ali’ng’an ximyali’q elementlerdin’ da’wirlik sistemasi’ndag’i’ Z sanli’ element yadrosi’ni’n’ zaryadi’ Ze boli’p,  bul neytral atomda Z elektron boladi’.

Yadro du’zilisinin’ proton -  neytron modeli:

E.Rezerford, A.Bekkerrel, Mariya ha’m Pyer Kyurilar, Iren ha’m Frederik Kyuriler atom yadrosi’ boyi’nsha ken’ qamrawda jumi’s ali’p bardi’, wolar bir qatar ximiyali’q elementlerdi ashti’. 1932-ji’li’ anglichan fizigi D.Shedvik wo’zinen aldi’ng’i’ ali’mlar ha’m wo’zinin’ wo’tkergen ta’jiriybeleri tiykari’nda atom yadrosi’nda protonnan si’rtta yag’niy bir awi’r bo’lekshe – neytron bo’lekshesi payda boli’wi’n ashti’.

Neytron zaryadsi’z bo’lekshe boli’p, n ha’ribi menen belgilenedi. Woni’n’ massasi’ elektron massasi’nan 1838,6 ma’rte u’lken, yag’niy g’a ten’. 

«Neytron» so’zi «neytral» yag’niy «zaryadsi’z» degen ma’nisti bildiedi. Neytron ashi’lg’annan son’ rus fizigi D.Ivanenko ha’m nemis ali’mi’ V.Geyzenberg yadro du’zilisinin’ proton – neytron modelin u’si’ndi’.

No’kis Rayoni’                                                                                                  22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                   22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Proton – neytron modeline ko’re, atom yadrosi’ protonlardan ha’m neytronlardan du’zilgen.

Ha’r bir element yadrosi’ndag’i’ protonlar sani’ sol elementtin’ ximiyali’q elemenlerdin’ da’wirlik sisttemasi’ndag’i’ atomni’n’sani’ Z g’a ten’. Atom yadrosi’ndag’i’ neytronlar sani’ N menen belgilenedi.

Yadrodag’i’ Z protonlar ha’m N neytronlar sani’ni’n’ ji’yi’ndi’si’ massa sani’ dep ataladi’ ha’m A ha’ribi menen belgilenedi.

Yag’niy:                                                                     A=Z+N

Yadrodag’i’ protonlar ha’m neytronlardi’ uli’wma halda nuklonlar dep, massa sani’ A nuklonlar sani’ dep te ataladi’.

Atom yadrosi’, woni’ du’zgen proton ha’m neytron haqqi’nda toli’g’i’raq ko’z qarasqa iye boli’w ushi’n wolardi’n’ elektrong’a Sali’sti’rg’anda sali’sti’rmali’ analizin keste ko’rinisinde keltireyik (13-keste).

Kestede ko’rip turg’ani’n’i’zday protonni’n’ massasi’ mp ha’m neytronni’n’ massasi’ mn bir-birine jaqi’n boli’p, shama menen 1 m.a.b. ne ten’ dep ali’q mu’mkin. (1m.a.b.=). Atomdag’i’ elektronlar massasi’ yadro massasi’nan ju’da ku’shli. Soni’n’ ushi’n yadroni’n’ massa sani’ elementtin’ pu’tin sang’a shekem pu’tinlengen Sali’sti’rmali’ atom massasi’na ten’ dep ali’w mu’mkin.

Vodorod yadrosi’ tek bir protonnan ibarat (Z=1), wonda neytron joq (N=0), massa sani’ A=1. Geliy yadrosi’ 2 proton (Z=2) ha’m 2 neytronnan (N=2) ibarat bolg’ani’ ushi’n massa sani’ A=4. Basqa ximiyali’q elementlerdin’ yadrolari’n da sonday analiz yetip shi’g’i’w mu’mkin (14-keste).

Ayi’ri’m ximiyali’q elementler yadrosi’ndag’i’ nuklonlar haqqi’nda mag’li’wmat (14-keste)

Birdey ximiyali’q elementte protonlardi’n’ sani’ birdey, biraq neytronlar sani’ ha’rqi’yli’, massa sani’da ha’rqi’yli’ boli’wi’ mu’mkin. Mi’sali’: kislorodti’n’  izotopi’ ushi’n Z=8, N=7, A=15.  zotopi’ ushi’n bolsa Z=8, N=8, A=16. Sog’an uqsas uranni’n’  izotopi’ ushi’n Z=92, N=146, A=238,  izotopi’ ushi’n bolsa Z=92, N=143, A=235.

Nuklonlar sani’ menen pari’qlani’wshi’ birdey ximiyali’q elementlerdin’ tu’rleri izotoplar dep ataladi’.

Sabaqti’ bekkemlew

Bekkemlew ushi’n «Debat», «klaster» interaktiv metodi’ usi’ni’s yetiledi. Tema boyi’nsha woqi’wshi’larg’a  qayta sorawlar berip ha’m qosi’msha tapsi’rma tu’rinde ha’r toparg’a krosvordlar tarqati’ladi’.tapsi’rma wori’nlani’p bolg’annan son’ bosli’qlardi’ toli’qti’ri’w maqsetinde,bilimlerin bekkemlep bari’w ushi’n yadtan formulalar jazadi’.

1. Proton dep qanday bo’lekshelerge ayti’ladi’ ha’m wol qanday belgilenedi?

2. Protonni’n’ elektr zaryadi’ ha’m massasi’ nege ten’?

3.Neytron dep qanday bo’lekshege ayti’ladi’ ha’m wol qanday belgilenedi?

4.Neytronni’n’ protonnan parqi’ neden ibarat?

5.Yadro du’zilisinin’ proton-neytron modeli nelerden ibarat?

6.Massa sani’ (nuklonlar sani’) dep nege ayti’ladi’ ha’m wol qalay belgilenedi?

7. 14-kesteni analiz yetin’ ha’m wo’z pikirin’izdi ayti’n’.

Uy tapsi’rma tapsi’ri’w

Atom yadrosi’ni’n’ du’zilisi temasi’n woqi’p keliw. 

Sabaqti’ juwmaqlaw

Uy jumi’si’n qayta yadi’na sali’p wotip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan woqi’wshi’larg’a tiyisli bahalari’n qoyg’an halda bugingi sabag’i’ma juwmaq jasayman

No’kis Rayoni’                                                                                               22-mektep  Saylauov Ag’i’lash