Қазақ_тілі_В1_оқу_құралы

А.А. Амангелді

 

 

               

ҚАЗАҚ ТІЛІ

 

 

 

 

 

 

 

Нұр-Cұлтан, 2019

 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ

С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті

 

 

 

 

 

 

 

 

А.А. Амангелді

 

ҚАЗАҚ ТІЛІ

 

 

 

Оқу құралы ретінде университеттің Ғылыми Кеңесімен бекітілген

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Нұр-Cұлтан, 2019

 

 

ӘОЖ 811. 512. 122 (075.8 )

КБЖ 81.2 (5 Қаз)  73

Т 48

 

А.А. Амангелді. 

Қазақ тілі (оқу құралы). – Нұр-Сұлтан: "С.Сейфуллин атындағы ҚазАТУ баспасы," 20019.- 144 б.

 

 

Пікір жазғандар:

Т.Ж. Тоқсанбаева, филология ғылымдарының кандидаты, доцент

С.Қ. Иманбердиева, филология ғылымдарының докторы

Ж.М. Искакова, филология ғылымдарының кандидаты, доцент

 

Оқу құралы жоғары оқу орындарының В1 (бағыты) деңгейін меңгеретін барлық мамандықтың студенттеріне арналып құрастырылды.

Еңбекте берілген  материалдар студенттің кәсіби деңгейде сөйлесе білуіне, әңгіме құра алуына, жан-жақты білікті маман ретінде өмірдің кез келген саласы бойынша  тұжырым жасай алуына, сөздік қорын молайтуына, сөйлеу шеберлігін қалыптастыруға көмектеседі. Оқу құралында берілген мәтіндер негізінде студенттер мамандық бойынша тың ақпарат алып, өз ой-пікірін, көзқарасын нақты, анық жеткізуге дағдыланады.

Ұсынылып отырған еңбекте тілдік қатысымның төрт деңгейі де (оқылым, айтылым, тыңдалым, жазылым) қамтылған.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Алғы сөз

Қазіргі таңда бәсекеге қабілетті, мемлекеттік тілді жетік білетін мамандарға деген сұранысы артып, қазақ тілінің тілдік жүйесі мен оның амалдарын мәдени-танымдық қатысымдық әрекеттер арқылы меңгертудің әдістер-тәсілдері артып, талап күннен-күнге күшейіп келе жатқандығы белгілі.

2018 жылғы 31 қазандағы № 603 бұйрығымен бекітілген жоғары жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру ұйымдары үшін жасалған жалпы білім беру пәндері циклінің үлгілік оқу бағдарламасы негізінде «С. Сейфуллин атындағы ҚАТУ» АҚ жоғары оқу орнының В1 (бағыты) деңгейін меңгеретін барлық мамандықтың студенттеріне арналып құрастырылды.

B1 біліктілік деңгейіне сәйкес сөйлеу әрекетінің барлық түрлері бойынша коммуникативтік құзыреттілікті қалыптастыру арқылы әлеуметтік, мәдениетаралық, кәсіби және қарым-қатынас құралы ретінде қазақ ұлттық мәдениеті тұрғысынан қазақ тілін сапалы меңгерудің міндеттерін шешуді көздеу мақсатында құрастырылған.

Болашақ маманның ұлттық сана мен мәдени код негізіндегі танымын қалыптастыра отырып, әлемдік деңгейдегі білімді меңгеруде тілдің дәнекер болып табылатынына көз жеткізу, еліміздің дамуы жолында еңбек ететін маманның мемлекеттік тілді жетік меңгеріп, ұлттық жаңғыруды қамтамасыз етуге қабілетті мамандарды даярлауда қазақ тілінің қолданыс аясын кеңейту.

Сөйлеу әрекетінің төрт қағидаты (тыңдалым, оқылым, айтылым, жазылым) қамтылған. Мәтіндерге байланысты түрлі деңгейдегі сызба, кесте, жаттығулар түріндегі тапсырмалар берілген. Ол тапсырмаларды орындау арқылы студент сабақтада мүмкіндік алады және  студенттердің ойлау үрдісін жан-жақты жетілдіру, өзіндік ойын жеткізу, пікір қоса білуі, негізгі ойды анықтау, нақты деректерді айқындай білу дағдыларын қалыптастыруға, мамандығына сай білім деңгейлерін кеңейтуге тірек болады. Еңбекте берілген лексикалық материалдар мен грамматикалық тапсырмалар мазмұндық жақтан жүйеленіп берілген.

Оқу құралы жоғары оқу орындарының барлық мамандықтарында тілді білу В1 деңгейі 1- курста білім алатын студенттерге қазақ тілі пәнін оқытуда қолдануға болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-      модуль. ЖЕКЕ ТҰЛҒА

 

1- сабақ

 

Лексикалық тақырып: Жеке тұлғаның қоғамдағы орны.  Жеке тұлғаның іс-әрекеттің, қарым-қатынас пен жеке басының белсенділігінің алатын орны.

Грамматикалық тақырып: Зат есімнің септік жүйесі. Қабыса, матаса байланысқан зат есімді тіркестердің қолданысы.

 

ТЫҢДАЛЫМ

1- тапсырма . Жаңа сөздермен танысыңыздар:

Жеке адам, тұлға - личность

Жеке адамдық ерекшеліктер- особенности индивидуальные 

Аңғарылған түрткілер- мотивы осознанные

Даралық даму- развитие индивидуальное

Даралық сана-  сознание индивидуальное

Есте қалдыру түрлері-виды запоминания

Жеке адамның қасиеттері-качества личности 

Жеке бас ерекшеліктерін ескеру – учетиндивидуальных особенностей 

Жеке бастық дүниетаным- мировоззрение личности 

 

ОҚЫЛЫМ

2- тапсырма. Мәтінді түсініп оқыңыздар:

 

Жеке тұлға – индивидтің әлеуметтік маңызды сапалар жүйесі,оның әлеуметтік құндылықтарды меңгеруі және сол құндылықтарды меңгеруі және сол құндылықтарды іске асыру қабілеттері.Жеке тұлға ретінде адам өзінің санасының даму деңгейімен,өз санасын қоғамдық санамен сәйкестендіруімен сипатталады.Жеке тұлға-қоғамдық мәні бар адам.Кез келген адам өмірге индивид болып келіп,тек саналы қоғамдық және еңбек іс-әрекеттері арқылы ғана жеке тұлғаға айналады.

Тұлғаның басқадан айырмашылығын көрсететін белгілердің жиынтығы, сонымен қоса қабылдау негізінде алынған жобаның жиынтығы оның мәнін даралық ретінде анықтайтын ерекшелігін білдіреді. Содан болар оның психо-физиологиялық қызметі өзінің адамзат популяциясына қатыстылығын, өзі туралы пікірін, табиғат құбылыстары жайлы көзқарасын қалыптастыруға бағытталған.

Жеке тұлғаның ең маңызды белгілері – оның саналылығы, жауапкершілігі, бостандығы, қадір-қасиеті, даралығы. Жеке тұлғаның маңыздылығы оның қасиеттері мен іс-әрекеттерінде қоғамдық прогрестің тенденцияларының, әлеуметтік белгілер мен қасиеттердің айқын және спецификалық көрініс табу арқылы, оның іс-әрекетіндегі шығармашылық қасиетінің деңгейі арқылы анықталады. Бұл орайда, «адам», «жеке тұлға» деген ұғымдардың қатары «даралық» деген ұғыммен толықтырылуы қажет.

Адамның жеке қасиеттері өмір жолында дамып, қалыптасатын болғандықтан, жеке тұлғаның «дамуы» мен «қалыптасуы» ұғымдарының мәнін ашу педагогика үшін маңызды мәселе болып отыр. Белсенділік және оның жеке тұлға дамуындағы маңызы әрекет ( http://referatkaz.kz/сайтынан алынды).

 

АЙТЫЛЫМ

3- тапсырма. Мәтін бойынша бірнеше сұрақ  құрастырыңыздар: 

Үлгі: Жеке тұлғаның қалыптасуына әсер ететін факторлар.

 

ЖАЗЫЛЫМ

4- тапсырма . Сөйлем құрастырыңыздар:

Жеке тұлға, даралық, адамгершілік, зейін қою, зер салу, икемділік, көңіл бөлу, көрнекті әсерлі ойлау, қабылдау көлемі, қайталау, мәдениет, мінез-құлық, сапа, сезім, сыртқы іс-әрекет.

 

5- тапсырма Мәтіннен түсінгеніңізді айтыңыздар:

  Адам мәселесі барлық әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдардың зерттейтін негізгі мәселелерінің бірі. Адам мен қоғам өзара қатынастарының нәтижесінде жеке тұлға ұғымы ерекше орынға ие. Адам деген ұғыммен қатар индивид, даралық, жеке тұлға ұғымдары жиі қолданылады.

Индивид деген ұғым адамды адамзат тұқымының жеке бір өкілі ретінде, биологиялық тіршілік иесі ретінде қарастырғанда қолданаылады. Индивид- жекелік, яғни көп адамдардың бірі. Индивид деген терминді қолданғанда адамның жеке қасиеттері ескерілмейді.

Индивид деп жаңа туған баланы да, қарт адамды да атауға болады. Себебі олардың барлығы адамзат тұқымының өкілдері.

Даралық – адамды басқа адамдардан ерекшелендіріп тұратын айрықша қасиеттері, ешкімге ұқсамастығы, оның қайталанбастығы. Адамның даралығы оның темпераментінен, мінез-құлықтарынан бөлек, әдеттерінен, қызығушылықтарынан, танымдық процестерінің сапаларынан (қабылдау, есте сақтау, ойлау, сөйлеу, қиял), қабілеттіліктерінен, өзіндікі іс әрекет стильдерінен байқалады.

Жеке тұлғаның ең маңызды белгілері – оның саналылығы, жауапкершілігі, бостандығы, қадір-қасиеті, даралығы. Жеке тұлғаның маңыздылығы оның қасиеттері мен іс-әрекеттерінде қоғамдық тенденцияларының, әлеуметтік белгілер мен қасиеттердің айқын және өзіне тән ерекшелігінің көрініс табуы, оның іс-әрекетіндегі шығармашылық қасиетінің деңгейі арқылы анықталады. Осы орайда «адам», «жеке тұлға» деген ұғымдардың қатары "даралық" деген ұғымымен толықтырылуы қажет. Жеке тұлғаның, яғни құндылықтар дүниесінің қалыптасуына оның дүниетанымының ықпалы зор. «Жеке тұлғаның дара ерекшеліктері оның жас ерекшеліктерімен тығыз байланыста болады. Жеке тұлғаның жас ерекшеліктері деп белгілі бір адамға тән оның мінез құлқындағы, ақыл ойындағы, қабілетіндегі, тағы басқа басты қасиеттерін басқа адамдардан елеулі айырмашылығын айтуға болады. 

 

2- сабақ

Тақырып: Жеке тұлғаның қоғамдағы орны

ТЫҢДАЛЫМ

1- тапсырма. Мәтінге қатысты лексикалық қормен танысыңыздар.

Адамгершілік қасиеттері, дара ерекшеліктері, жауапты адам, тәжірибесінің молдығы, дүние танымы, қоршаған орта, адамның ішкі әлемі.

ОҚЫЛЫМ

2- тапсырма. Мәтіннен түсінгеніңізді айтыңыздар:

Тұлға – жеке адамның өзіндік адамгершілік, әлеуметтік, психологиялық қырларын ашып, адамды саналы іс-әрекет иесі және қоғам мүшесі ретінде жан-жақты сипаттайтын ұғым. Aдамның әлеуметтік қасиеттерінің жиынтығы, қоғамның даму жемісі және белсенді қызмет ету мен қарым-қатынас орнату арқылы жеке адамды әлеуметтік қатынастар жүйесіне енгізудің жемісі.

Жеке тұлғаның өзегі – оның «Мен» – жүйесі. Әрбір тұлға өзін-өзі тәрбиелеу арқылы «Мен» - жүйесін дамытып, жетілдіріп отыруы қажет.

Жеке тұлға дүниедегі бар нәрсені сол дайын түрінде қабылдап қана қоймай, өзіндік саналығы, ақылдылығы, белсенді іс-әрекеті негізінде қоршаған ортаның өзгеруіне, қоғамның дамуына әсер ете алады.

Жеке адамның индивид қалпынан тұлғатұғырына көтерілу процесіне қоғамдағы қалыптасқан ахуал, отбасындағы этностық тәлім тәрбие, білім берген оқу ордасы, ата бабасынан мирас болып бойына сіңетін генетикалық ерекшеліктері, жоғарғы психикалық процестердің жүзеге асу ерекшеліктері әсер етеді.

Ұлттық тәрбиенің негізі, рухани күші оның өмір сүру болмысынан туындаған өзіндік ұлағаты, тәжірибесінің молдығы, рухани мұрасының тереңдігі мен өнегелігінде жатыр. Қазақ қашанда ұрпағының толыққанды тұлға болып қалыптасуына атсалысып жырлары, әпсаналары, ертегілері арқылы бала кезінен ұлттық тәрбиені бойына сіңіріп отырған.

Қазіргі ақпараттық технологиялардың жедел дамуына байланысты адамдар жер шарының әр бұрышындағы кез келген ғылыми, экономикалық, әлеуметтік, психологиялық, медициналық жаңалықтарды біліп отыруларына мүмкіншіліктері бар. Соның нәтижесінде адамның дүние танымы да кеңейе түсуде.

Әр жеке тұлғаның дүние танымы дегеніміз адамның дүниеге, қоғамдық қатынастарға, табиғатқа, өзіне деген көз қарастар жүйесі, оның бағыттылықтарының формасы. Ал адамның дүние танымы арқылы оның құндылықтары, өмірлік идеалдары мен ұстанымдары байқалады (Ғаламтор материалдарынан).

 

ЖАЗЫЛЫМ

3- тапсырма. Мәтін бойынша бес-алты сұрақ жазыңыздар.

 

АЙТЫЛЫМ

4- тапсырма. Жеке тұлғаның рухани құндылықтарын қалыптастырудағы ұлттық тәрбиенің рөлі туралы ой бөлісіңіздер.

 

3- сабақ 

Тақырып: Азаматтығы, ұлты, білімі, оқу орны

 

ТЫҢДАЛЫМ

Жаңа сөз және сөз тіркестерімен танысыңыздар,есте сақтаңыздар:

туған жылы, күні, айы – год рождения, число, месяц

туған жері – место рождения

ұлты – национальность

отбасы жағдайы – семейное положение

азаматтығы – гражданство

мамандығы – специальность

еңбек өтілі – стаж работы

 тілдерді білуі – знание языков

компьютерлік сауаттылығы – компьютерная грамотность

білім - образование

жоғары білім - высшее образование

орта білім - среднее образование

ата-ана – родители

оқыдым – учился

түстім – поступил

бітірдім – окончил, закончил

ауыстым – перевелся

өмірбаян – автобиография

үйінің мекен-жайы мен телефоны – домашний адрес и телефон

толтырылған күні мен жеке қолы – дата и личная подпись

жеке қасиеттері – личные качества қызығушылығы – хобби (интересы)

 

ОҚЫЛЫМ

Қазақстан Республикасының азаматтығы Қазақстан Республикасының Конституциясымен, «Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы» Заңымен және осыларға сәйкес басқада ҚР заңнамаларымен реттеледі. Қазақстан Республикасының азаматтығына ие болады:

1.                  Туғанынан.

2.                  Қазақстан Республикасы азаматтығын қабылдау арқылы.

3.                  Қазақстан Республикасының мемлекеттер арасындағы келісімдермен белгіленген тәртібі немесе негізі арқылы.

4.                  Осы Заңмен белгіленген басқа негіздер арқылы.

«Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы» Заңының 16 б. сәйкес ҚР азаматтығына қабылдана алады: - Қазақстан Республикасының аумағында заңды негізде бес жылдан кем емес тұрған немесе Казақстан Республикасының азаматымен 3 жылдан кем емес некеде тұрған адамдар; - Қазақстан Республикасында тұру мерзіміне қарамастан Қазақстан Республикасы азаматтары арасынан жақын туыстарынан біреуі бар бұрынғы одақтас республикалардың азаматтары: -балалары (оның ішінде асырап алған балалары), жұбайы (зайыбы), ата–анасының біреуі (асырап алушысы), апа-қарындастары, аға-інісі, атасы немесе әжесі.

Қазақстан Республикасының азаматтығы адамның мемлекетпен тұрақты саяси-құқылық байланысын айқындайды, бұл байланыс олардың өзара құқылары мен міндеттерінің жиынтығынан көрінеді.

Қазақстан Республикасында әрбiр адамның азаматтық алуға құқығы бар. Қазақстан Республикасының азаматтығы осы заңға сәйкес алынады және тоқтатылады.

 

  ӨМІРБАЯН

Өмірбаян – жеке адамның өмір жолы хронологиялық тәртіпте қысқаша жазылған ресми құжат. Өмірбаян әдетте оқуға түсу, жаңа қызметке тұру кезінде жазылады.

 

ЖАЗЫЛЫМ

 

5-тапсырма. Үлгіні пайдаланып, өз өмірбаяныңызды жазыңыз.

ӨМІРБАЯН

   Мен, Марат Дәулетұлы Тағаев, 1963 жылы 1 мамырда Алматы облысы, Райымбек ауданы, Нарынқол ауылында тудым. Ұлтым – қазақ. 1970 жылдан 1980 жылға дейін Нарынқол орта мектебінде оқыдым. 1980 жылы Қазақ политехника институтының компьютерлік техника факультетіне оқуға түстім. Институтты бітіргеннен кейін 1985 – 1988 жылдар аралығында Ғылыми-жобалау институтында жұмыс істедім. 1988 жылғы 1 қыркүйекте Қазақ политехника институтының металлургия өнеркәсібі кафедрасына ауыстым. Қазір осы кафедраның аға оқытушысымын. Ата-анам бар: Әкем Тағаев Дәулет – Ұлы Отан соғысының ардагері, құрметті зейнеткер; анам – Тағаева Сатылхан – ұзақ жылдар бойы Нарынқол орта мектебінде мұғалім болып жұмыс істеді. Үш балам бар, олар орта мектепте оқиды.

Әскери қызметке міндеттімін. Аға лейтенанттық әскери шенім бар.

Қосымша мәліметтер: қазақ, орыс, ұйғыр және ағылшын тілдерін жетік білемін. Компьютерлік бағдарламаларды толық меңгергенмін, Интернетте жұмыс істей аламын.

Мекен-жайым: Семей қаласы, А.Байтұрсынов көшесі, 177 үй.

 

Сөздік

жеке қасиеттері – личные качества

қызығушылығы – интересы (хобби)

тілдік дағдылары – владение языками

жауапкершілік-ответственность

мақсаттылық– целеустремленность

адамдармен қарым-қатынас орнатуға бейімділігі – коммуникабельность

алға қойған міндеттерге шығармашылық қөзқарас – творческий подход к выполнению поставленных задач

образование – білімі

специальность – мамандық

место работы – жұмыс орны

специализация – мамандану

предыдущий опыт работы – бұрынғы жұмыс тәжірибесі

владение иностранными языками – шет тілдерін білу дәрежесі

личные качества – жеке басының қасиеттері

увлечения - әуестігі (құштарлығы, қызығушылығы)

предпологаемая должность – қабылдануы мүмкін лауазым

начиная от нулевого положения – нөлдік деңгейден басталып

начинается с новой строкой – жаңа жолдан басталады

 

АЙТЫЛЫМ

«Университет  - білім ордасы»  тақырыбына әңгімелесіңіздер

 

№1 СОӨЖ тапсырмасы:

Тапсырма: «Мен Қазақстан азаматымын» тақырыбына монолог құрастырыңыздар.

 

2- модуль.  ОТБАСЫ ЖӘНЕ ДӘСТҮР

 

1-сабақ

Лексикалық тақырып: Отбасы мүшелерінің өзара қарым-қатынасы, отбасы берекесі

 

Граммматикалық тақырып: Жалпы және жалқы зат есімдер; көптік жалғаулы сөздің тәуелденуі (менің туыстар+ым);тәуелді септеу

Тәуелдік жалғау, әдетте, бір заттың басқа бір затқа тәуелді екенін білдіретін қосымша. Негізінде зат есімге тән қосымша бола тұрса да, зат есім қызметін атқаратын, демек, субстантивтенетін (заттанатын) сөздердің барлығына да жалғана береді.

В казахском языке притяжательная форма существительных показывает принадлежность предмета.

●Тәуелдік жалғаудың ерекшелігі:

Если слово оканчивается на п, к, қ, то после прибавления притяжательных окончаний глухие согласные переходят в звонкие б, г, ғ. (п – б, к – г, қ – ғ).

Мысалы:

І Менің мектеп + ім – мектебім      І Біздің мектеп + іміз - мектебіміз

ІІ Сенің мектеп + ің  - мектебің      ІІ Сендердің мектеп + терің - мектептерің

Сіздің мектеп + іңіз - метебіңіз     Сіздердің  мектеп +теріңіз -мектептеріңіз

ІІІ Оның мектеп +і – мектебі           ІІІ Олардың мектеп + тері -  мектептері

 

ТЫҢДАЛЫМ

1-тапсырма. Сөздердің аудармасын жаттап алыңыздар:

қазақ халқында – у казахского народа.

некеге қатысты- согласно браку.

ежелден келе жатқан – с давних времен.

әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері – обычаи и традиции.

өзгешелік – особенность, различие

үйрету – учить, обучать, научить

өнегелі – примерный, образцовый

дәстүрлі – традиционный

тәрбиелі – воспитанный

қамқор – заботливый

сыпайылық – скромность, вежливость

қонақжай – гостеприимный

парасаттылық – разумность, рассудительность

маңыздылық – важность, значительность

мемлекеттің іргетасы- основа государства.

 

ЖАЗЫЛЫМ

2-тапсырма. Кестедегі сөздерді сәйкестендіріңіз

Отаным --- Оның

Елі ------ Сіздің

Еліңіз -------- -Менің

Туған жерің ----- Олардың

Ордасы ------- -Біздің

Елбасымыз------ Сенің

Берілген сөздерді құрамына қарай талдаңыз:

Жерің, Отаным, еліміз, бақыты, тілім.

Үлгі: Жерің

Жер – түбір

ің – тәуелдік жалғау жекеше түрінің ІІ жағы.

 

ОҚЫЛЫМ

3-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұндаңыздар:

Отбасы – басты құндылық

Отбасы – сыйластық, жарастық орнаған орта, кішкентай Отан. «Отан – отбасынан басталады» дегендей отанды сүю - отбасынан басталатыны рас! Себебі, отбасы – бала тәрбиесінің ең алғашқы ұжымы. Оның ер жетіп өсуі, бойындағы алғашқы адамгершілік белгілері отбасында қалыптасады, сондықтан да туған үйдің жылуы – оның көкірегінде көп жылдар бойы сақталып, мәңгі есінде жүреді. Отбасы – табиғат сыйлаған кереметтердің бірі.

Жеке адамның бойындағы ар – ұятын, ақыл-ойын, адамгершілігін, мәдениеттілігін тәрбиелеуге отбасы – алғашқы қадам. Отбасы – өте қажетті, басқадай еш нәрсемен өзгертуге болмайтын баспалдақ деп ойлаймын. Отбасының басты қызығы, алтын тіреу діңгегі – бала. Баланың тәрбиелі болып өсуіне берекелі отбасының әсері мол. Отбасының әрбір мүшесі өзара сөйлесіп, не болмаса ата-ананың, баланың, міндетін атқару ғана емес, береке - бірлік, сүйіспеншілікпен араласса, босағасы берік, шаңырағы биік отбасына айналары сөзсіз. «Бала – жағасындағы құрақ», - деп ата – ана мен баланы табиғаттың тамаша құбылыстарына теңеген халық мақалына қайран қаларсың. Адалдық пен мейірімділік, жауапкершілік пен кешірімділік те отбасында шын ықылас пейілменен баланың көкірегінде орын тебеді.

Қазақ халқы отбасындағы тәрбиені ең бірінші орынға қойған. Ата – ана балаларына қандай тәрбие берсе, ертең ол бала өскенде сол тәрбие арқылы өмірдің жаңа баспалдақтарынан өтеді. «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің»,- деп қазақ халқы бекер айтпаған. Бала тәрбиесі ол дүниеге келген алғашқы күннен басталады. Ұлын ұлтжанды, қызын инабатты, сыпайы етіп өсіру ол әр ата – ананың міндеті болып табылады. «Отбасы кішкентай мемлекет» демекші, мен өз отбасыммен айрандай ұйыған, тату тәтті, бірлікте өмір сүріп жүрген қарапайым отбасымды мақтан тұтамын. Менің отбасымда төрт адам бар. Қара шаңырағымыздың ақылшысы, арқа сүйеріміз – жан әкешім, бір қолымен бесікті тербетсе, бір қолымен әлемді тербеткен, түн ұйқысын төрт бөлген – аяулы анам, әрдайым көмектесетін, ақылын айтатын – ағам және мен. Бірін – бірі демеп, сүйеу бола біліп, өмір бойы ынтымағы жарасқан отбасы қатарынан қалмаудан үміттенемін. Мен өз отбасымды мақтан тұтамын.Демек, Отбасы – басты құндылығымыз.

(http://yznaika.Ғаламтор материалдарынан)

 

АЙТЫЛЫМ

4-тапсырма. Мәтін бойынша бірнеше сұрақ құрастырыңыздар:

5- тапсырма. Сұрақтарға өз сөздеріңізбен жауап беріңіздер:

1. Отбасы дегеніміз не?

2. Отбасы мүшелеріне кімдер кіреді?

3. «Тәрбие тал бесіктен басталады» дегенді қалай түсінесіз?

4. Неліктен «Отбасы – шағын мемлекет» дейміз?

5. Отбасындағы ата-ананың, баланың міндеттері қандай?

6. Отбасыңызда мереке, атаулы күндерді қалай тойлайсыздар?

7. Өз ұлтыңыздың салт-дәстүрі туралы не білесіз?

 

ЖАЗЫЛЫМ

6-тапсырма. Мәтіннен тірек сөздерді теріп, аудармасын жазыңыздар.

7-тапсырма. Отбасы жайында 10 мақал жазыңыз.

 

2-сабақ

Тақырып: Отбасы - шағын мемлекет

 

СӨЙЛЕСІМ

ОТБАСЫ  тақырыбына сұхбат

1-тапсырма.Сұхбатты рольге қойып, айтуға дағдыланыңыздар.

- Отбасы қандай мемлекет?

-  Отбасы шағын мемлекет.

- Біздің тәуелсіз елімізде қандай адам отбасын құруға құқылы?

- Біздің тәуелсіз елімізде  кәмелетке толған  әр қазақстан азаматы отбасын құруға құқылы.

- Отбасы адам өмірінде қандай орын алады?

- Отбасы  адам өмірінде маңызды орын алады.

 -Әр адам өз отбасын қалай бағалап, құрметтеуге міндетті?

- Әр адам өз отбасын жоғары бағалап, құрметтеуге міндетті.

- Қазақ халқы отбасын, шаңырақты қалай бағалаған және артында қандай ұрпақ қалдыруға тырысқан?

- Қазақ халқы отбасын, шаңырақты жоғары бағалаған және артында үлгілі ұрпақ, сенімді мұрагер қалдыруға тырысқан.

- Сіз неше ағайындысыз және олар кімдер?

- Мен үш  ағайындымын.

- Сіздің қарындасыңыз (ағаңыз, ініңіз, сіңліңіз) бар ма?

- Менің екі апам және інім бар.

- Ата-анаңыз кім?, Олар қайда жұмыс істейді?

- Әкем – Талғат Асқарұлы ауылшаруашылығында инженер болып жұмыс істейді.

Анам - Жанар Талғатқызы  мектепте мұғалім  болып қызмет істейді.

- Сіз отбасыңызбен қандай мерекелерді қарсы аласыз?

- Біз отбасымызбен Жаңа жыл, туған күн, наурыз мерекелерін бірге қарсы аламыз.

- Сіздің отбасыңызда нені дәстүрлі түрде орындап ұстанасыздар?

- Біздің отбасымызда дәстүрлі түрде отбасы мүшелерінің туған күндерін, Наурыз, Жаңа жыл мерекелерін бірге қарсы аламыз.

-Сіз отбасыңызды қалай бағалайсыз?

- Мен отбасымды  жоғары бағалап, мақтаныш тұтамын.

 

ЖАЗЫЛЫМ

2- тапсырма. Берілген сөздерді аударыңыздар:

мой дом  

моя квартира  (пәтер) ...........................

мой ст. брат       ..........................

ее сестра          

его отец        .....................................

ваша дочь     ....................................

наш дом      .....................................

наша семья  .....................................

моя семья   .........................

3-тапсырма. Мәтінді оқыңыздар, көп нүктенің орнына тәуелдік жалғауларын жалғаңыздар.

 Отбасы - әр адамның алтын ұя...... «Отбасы – мемлекеттің кіші «моделі» деуге болады. Отбасында белгілі дәстүрлер болу керек. Бұл отбасы үшін өте маңызды. Менің ат.... . Отбасы.... үлкен. Ата-әже...., әке-шеше.... бар. Апам....ның аты – Шынар. Бір қыз....., екі ұл... бар.

Біздің үй......дің салт-дәстүр... бойынша әр сенбі сайын кең дастархан басында отбасымыз бен туысқандарымыз жиналып әңгімелесеміз. Алыс-жақындағы туыстар....мен хабарласамын. Маған осындай басқосулар ұнайды, себебі мен туысқандарымның жағдайын біліп, өзіммен болған қызық оқиғаларды айтып беремін. Отбасы...да туған күн әрдайым тойланады.

Менің ой....ша, отбасының дәстүрлер... отбасы мүшелерінің арасындағы қарым-қатынастарды нығайтады.

Біз мықты отбасылық қарым-қатынастардың құндылығын бағалауымыз керек.

 

ОҚЫЛЫМ

4- тапсырма. Сұрақтарға ІІІ жақтан жауап беріңіздер.

а. Оның есімі кім?               

ә. Оның ата-анасы бар ма?

б. Олар әр сенбі сайын қайда жиналып тұрады?

в. Осындай басқосулар Қуатқа  неліктен ұнайды?

г. Ол қандай оқиғаларды айтып береді?

ғ. Отбасы дәстүрлері не істейді?

д. Ол нені бағалайды?.

 

5- тапсырма.Тақырыпқа қатысты лексикалық қормен танысыңыздар.

Алтын ұясы – основа всему (фразеологизм), самое дорогое, өте маңызды, салт-дәстүрі бойынша, кең дастархан басында, алыс-жақын туыстар, басқосулар ұнайды, өзіммен болған оқиғалар, қарым-қатынастарды нығайтады, мықты (күшті).

 

Сөздік

 

 Өте тату – очень дружная.

Әкемнің жасы .... ( анамның жасы ... )

Отбасымыздың  ең үлкені – самый старший в нашей семье

Жанұямыздың отағасы ( иесі) – глава семьи

Отбасымыз қонақжай – семья  наша гостепреимная

Ата –анамыз бізге жақсы тәрбие берген – родители дали нам хорошее воспитание

«Тәртіпті болыңдар»,- дейді – говорят будьте воспитанными.

Қонақтарды қарсы алуды жақсы көреміз – любим встречать гостей

Ата – анамызды  тыңдауды міндеттіміз – обязаны слушаться родителей

Сыйлы кісілер (адамдар ) – уважаемые люди

Өмірдің  қиындығына төзу – терпеть трудностям в жизни

Бізді үйретеді – учат нас чему –либо

Тәртіпті болуға үйретеді – учат нас быть воспитанными

Отбасымыздың дәстүрлері – традиции нашей семьи

Дәстүрлі мерекелеріміз – наши традиционные праздники

Отбасылық дәстүрлері – семейные традиции

 

6- тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын айтуға дағдыланыңыз.

Менің отбасым туралы

 

Отбасы – шағын мемлекет. Біздің елімізде кәмелетке толған әр қазақстан азаматы отбасын құруға құқылы. Отбасы – адам өмірінің ең негізгі бастауы. Әр адам өз отбасын құрметттеуге, жоғары бағалауға міндетті.

Қазіргі таңда отбасы құрушылардың саны қанша көп болса, ажырасушылардың саны одан да көп. Қазақ халқы шаңырақты, отбасын жоғары бағалап, артында үлгілі ұрпақ, сенімді мұрагер қалдыруға тырысқан.

Мен  1986 жылы Көкшетау облысы Әулиекөл ауданында тудым. Менің атым Жасұлан. Біздің отбасымыз үлкен, отбасымызда бес адам бар. Олар : әкем, анам, апам, інім және мен. Отбасымыздың отағасы (иесі) және ең үлкені - әкем. Оның аты-жөні  Ыбраев БекболатҚанатұлы. Мамандығы – инженер, лауазымы- бас инженер.  Қазіргі уақытта Қазақстан  Темір жолында  жұмыс істейді. Жасы қырық екіде. Әкемнің келбеті: қараторы, шашы қалын, көзі қара және үлкен, кең иықты және денелі. Мінезі: қолы ашық, ақ көңіл, қарапайым  Біз әкемізді өте сыйлап, құрметтейміз.    

Менің анамның аты-жөні ИскаковаРаушанБағдатқызы. Ол тәрбиеші,  балабақшада еңбек етеді. Анамның жасы елуде. Апайым  институттың екінші курсында оқиды. Оның болашақ мамандығы – дәрігер. Жанар көп оқиды, керек кітаптарды кітапханадан алып, кейбір кезде тіпті  кеш жатады.

 Менің інімнің аты Еркін. Ол  оныншы сыныптың оқушысы. Болашақ мамандығын әлі білмейді. Сурет салғанды өте ұнатады. Ал, өзім биыл мектепті бітіргенмін. Қазір С.Сейфуллин атындағы ҚАТУ бірінші курс студентімін. Ата- анамыз бізге үнемі «Ақылды, тәртіпті болыңдар»,- дейді және бізге жақсы тәрбие берген адамдар. Сондықтан ата-анамызды тыңдауды міндеттіміз.

Біздің отбасымыз түрлі дәстүрлерді өткізуді өте жақсы көреді. Сондықтан біздің үйімізге үнемі қонақтар көп келеді. Отбасымыз өте қонақжай және тату – тәтті тұрады.

7- тапсырма. Отбасындағы сыйластық жайлы әңгіме құрастырыңыз.

 

 

3- сабақ

 

Тақырыбы: Жас отбасы және дәстүр. Қазақстандағы некеге тұру жүйесіндегі ұлттық салт-дәстүр

 

ТЫҢДАЛЫМ

1- тапсырма. Оқыңыздар, бірнеше сөйлем құраңыздар.

Отбасы, қуаныш, шаттық, мейрімділік, қамқорлық, сүйіспеншілік, рухани құндылықтар, негізгі дәстүрлер, ұлттық салт-дәстүр, қазақтың болмысы, жас отбасы, құрметтеу, тірегі, сенім, қиянат жасамау, ақыл айту, ағайындар, қарындас, бауыр, сіңілі.

 

ОҚЫЛЫМ

2-тапсырма. Мәтінді түсініп оқыңыздар.

Жас отбасы және дәстүр

Отбасы дегеніміз – туыстық байланыста болатын, бірлесіп өмір сүретін адамдар тобы. Олар отбасында мемлекеттік заңдар мен ережелерді сақтайды. Отбасында қалыптасқан барлық жақсы қасиеттер, дәстүрлер адамға өмір бойы серік болады.

Балалар жас кезінен үлкендерді сыйлап, олардың айтқандарын есте сақтап, орындап отыруға тиіс. «Балаңды бір жастан жеті жасқа дейін патшадай сыйла. Жетіден он беске дейін құлыңша жұмса, одан соң өзіңе дос сана, ақыл-кеңес сұра».

Қазақ отбасындағы ең жақсы дәстүрлердің бірі – балаға ата-бабасын, яғни жеті атасын және нағашы жұртын таныстырып отыру. Ата-ана баласына кіммен (қай румен) тұрмыс құруға болатынын айтып отырады.

Жеті ата - бір кісіден тараған аталас қауым. Олар жеті атаға жеткенде, түйе, боз қасқа сойып, үлкен жиын жасайды.

Қазақта «шаңырақ» сөзі «отбасы» деген мағынаны білдіреді. Адамзат өмірінің бастауы да осы отбасы. Отбасы – адам өмірінің негізгі кезеңдерін бастан кешіретін ең кіші әлеуметтік топ. Ондағы адамдардың әрқайысы әр отбасы мүшесінің дамуына ықпал етеді.

Ата-бабамызда «қасиетті қара шаңырақ» деген сөздің бар екенін білетін боларсыздар? Мұндағы «шаңырақтың» киіз үйдің төбесіндегі ең қасиетті, киелі бөлігі екені де сіздерге белгілі. Шаңырақ «үй, отбасы» деген мағынаны да білдіреді. Жаңадан отбасын құрып, өмірге қол ұстасып бірге аттанған жастарға «Шаңырағың биік болсын!» деп бата береді. Бұл – құрған отбасыңның тұғыры берік, мәртебесі жоғары болсын деген сөз.

(http://yznaika.Ғаламтор материалдарынан)

 

3-тапсырма. Берілген сөз тіркестерін оқып, естеріңізге сақтаңыздар.

 

Лексикалық минимум:    

Бала кезінен іздестіре бастайды- начинают искать еще с детства.

Құда түсу  – сватовство.

Атақты жерден іздестірген- искали из известных мест.

Құда түсу дәстүрі – традиция сватовства.

Арнайы рәсім – специальный обычай .

Іс-шаралар өткізіледі- проводятся мероприятия.

Қыз ұзату- проводы девушки замуж.

Келін түсіру- женитьба сына .

Беташар – открывание лица невесты.

Неке қию рәсімі- традиция бракосочетания.

Зор маңызы бар – имело важное значение.

Ата-аналары рұқсат етсе- если родители дадут разрешение.

Шешім жастардан шығады – решение принимают молодые.

Көп уақыт бір-бірін жақсы біледі – хорошо узнают друг-друга.

 

4-тапсырма. Мәтінді орыс тіліне аударыңыздар.

 

Қазақстандағы некеге тұру жүйесіндегі ұлттық, салт-дәстүрлер

 

Қазақ халқында отбасы мен некеге қатысты ежелден келе жатқан әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері бар.  Отбасы – мемлекеттің іргетасы.

Ата-ана өз ұлын үйлендіруді әрқашан ойластырып жүреді. Бұрынғы кездері, болашақ келінді бала кезінен іздестіре бастаған оқиғалар да болған. Тіпті балалар дүниеге келмей жатып атастыру рәсімі болады. Құдаларды құрметті, атақты жерден іздестірген. Құда түсу салт-дәстүрлері бойынша арнайы рәсім өткізілді.

Үйлену әдет-ғұрыптарына келесі іс-шаралар өткізіледі: құда түсу, келін түсіру, беташар, қыз ұзату, той жасау, төсек-орын әкелу, неке қию рәсімі.

Үйлену тойы кезінде құдалар бір-біріне кит кигізіп, сыйлықтар жасайтын.Ол түрлі қымбат бағалы киімдерден, маталар, мал басынан тұратын.

Қазақтардың дәстүрлі қоғамында қыздың жасауын берудің де зор маңызы бар. Жасау қыз баланың жас кезінен әзірлене бастайды. Қыздың жасауына ыдыс-аяқ, жиһаз, төсек, тұрмыстық техника, киім-кешек, мал басы және т.б. кіреді.

Қазіргі кезде ең алдымен қыз бен жігіт танысып, көп уақыт бір-бірін жақсы біліп, содан соң  әке-шешелеріне үйлену ниеттерін айтады. Содан соң  ата-аналары рұқсат етсе, жігіттің туған- туыстары қыздың үйіне барып, құда түседі, кейін «Қыз ұзату» және «Үйлену» үлкен тойын  жасайды. Әр ата-ана балаларының бақытты болуын тілейді. Барлық жақсылық атауларын ата-ана балаларына арнайды.

(http://yznaika.Ғаламтор материалдарынан).

 

5 –тапсырма. Мәтін бойынша бірнеше сұрақ құрастырыңыздар.

СӨЙЛЕСІМ

6- тапсырма. Сұрақтарға жауап беріңіз:

1.                     Қазақ халқында отбасы мен некеге қатысты нелер бар ?

2.                     Отбасы дегеніміз не ?

3.                     Болашақ келінді қай кезден бастап іздестіре бастайды ?

4.                     Бала дүниеге келмей жатып қандай рәсім болады ?

5.                     Құдаларды қайдан іздестірген ?

6.                     Үйлену кезінде қандай іс-шаралар өткізіледі ?

7.                     Үйлену кезінде құдалар бір-біріне не сыйлайды ?

8.                     Ата-ана жастарға қандай той жасайды?

 

 

7-тапсырма. Берілген сөздердің мағынасын (синонимін) мәтіннен табыңыз.

айлық жалақысынан тұратын   ...................................

ерекше көңіл бөлу         .................................................

әр адам үйленерде ........................................................

жанұялық ақшаның мөлшері   .....................................

ақша көп кетеді   .........................................................

19 жасқа келгенде  .....................................................

 

8-тапсырма. Сөйлемдерді мәтінннің көмегімен аяқтаңыз.

Отбасы бюджеті ..........................9 еңбек ақысынан тұратын ақшалай қаражат. Бұл ................. өмір сүруіне көмектеседі. Біздің елімізде көп балалы және ........................... отбасы бюджетіне қосымша  ........... төленеді. Қарапайым отбасы бюджетінде қаражат ....................  жұмсалады.  ............– отбасын құрудың және оны .....................  айтуға болады.

 

9- тапсырма. Отбасында ұстанып жүрген салт-дәстүрлер туралы айтыңыз.

 

№ 2 СӨЖ  тапсырмасы

Тапсырма. «Отбасы және ұлттық дәстүр» тақырыбына эссе жазыңыздар.

-                     эссе тақырыбының өзектілігіне тоқталу;

-                     эссе көлімі 130 сөзден кем болмауы тиіс;

-                     интернеттен көшірілмеуі тиіс.

 

3- модуль.  МАМАНДЫҚТЫҢ БӘРІ ЖАҚСЫ

 

1- сабақ

Лексикалық тақырып: Менің мамандығым – менің болашағым

Грамматикалық тақырып:Есімдіктер, олардың түрлері және септелу ерекшеліктері. Іс-қимыл, оқиға, зат, адамдарға эмоциялыққатынастың және көзқарастың, бағалаудың берілуі.

 

ОҚЫЛЫМ

1-тапсырма.Мәтінді оқып, мазмұнын айтыңыз.

Заман өзгерген сайын, адам да жетіліп, нарықтық қарым-қатынас пайда болды. Қоғам дамып, дүниеге түрлі жұмыстар, сәйкесінше, түрлі мамандықтар келді.

Мамандық– қызметкердің кәсіби   қызметінің нақты саласы. Ол лауазымнан өзгеше түрде белгілі бір білімді және арнаулы түрде оқып-үйрену немесе жұмыс тәжірибесін жинақтау барысында алған еңбек машықтарын талап ететін еңбек қызметінің тегін сипаттайды.

Кез-келген еңбек мамандық емес. Еңбектің мамандық деп аталуының өзіндік шарттары бар: бірі – маман атануыңыз үшін білім алып, қолыңызға сол саланың дипломын, куәлігін, аттестаты не сертификатын алуыңыз керек болса, екіншісі – еңбегіңізге ақының төлену қажеттілігі.

Мамандық - адамнан арнаулы білім, еңбек дағдылары мен іскерлікті талап ететін еңбек іс-әрекетінің түрі.

Маман- ұйымның инженерлік-техникалық, экономикалық және басқа да жұмыстарымен айналысатын қызметкері. Маман, әдетте, жоғары немесе арнаулы орта білімді болады. Атап айтқанда, агроном, бухгалтер,-геолог, инженер,математик, механик,-техник, физиолог, суретші, экономист, энергетик, мұғалім, дәрігер, т.б. Мамандардың негізгі міндеті – өздеріндегі арнаулы кәсіби даярлық негізінде жекелеген өндірістік, әлеуметтік немесе басқарушылық мәселелер бойынша шешімдердің нұсқаларын, ұсыныстар әзірлеу, қорытынды жасау және орындау. Қайсыбір істі жақсы білетін қызметкерді де, белгілі бір мамандықтың өкілін де маман деп атайды.

Ж. Аймауытов: «Мамандықтың жаманы жоқ, бірақ мұның кез келгеніне икемділік қажет. Бұл – жай күнелту, тамақ асыраудың жолы емес, үлкен өнерді, зор шеберлікті қажет ететін нәрсе. Кімде кім өзіне біткен ыңғайына қарай өз жолымен қызмет етсе, өз басына да, әлеуметке де үлкен пайда келтірмек. Өз орнында істеген адамның жұмысы да өнімді, берекелі болмақ, әр өнер, әр қызмет мемлекетке, әлеуметке қажет» .

(Ғаламтор материалдарынан)

 

ЖАЗЫЛЫМ

2-тапсырма. Берілген сөз тіркестерін қатыстырып сөйлемдер құрастырыңыз.

Білім, мамандық таңдау, қызметкер, кәсіби білім, жұмыс істеу, қаражат, болашақ, жоспарлау, іс-шара, ұйым, ынтымақтастық, дәрежелер, жоғары білім беру жүйесі, еңбек.

 

грамматикалық түсініктеме

Есімдіктер - заттың атын, сынын, санын, олардың аттарын білдірмейтін, бірақ солардың (зат есім, сын есім, сан есімдердің) орнына жұмсалатын сөз табы. Есімідіктер белгілі бір түсінікті я ойды жалпылама түрде мегзеу арқылы білдіреді. Есімдіктердің нақтылы мағыналары өздерінен бұрын айтылған сөйлемге немесе жалпы сөйлеу аңғарына қарай айқындалады.

Мағыналарына қарай есімдіктер мынадай топтарға бөлінеді:

 Жіктеу есімдіктер;

Сілтеу есімдіктер;

Сұрау есімдіктер;

Өздік есімдіктер;

Белгісіздік есімдіктер;

Болымсыздық есімдіктер;

Жалпылау есімдіктері.

 

3-тапсырма. Берілген сөздерді орыс тіліне аударыңыздар.

Мамандық, кәсіпкер, білім ордасы, тәжірибелер, еңбек, мақсат, жұмыскер, өндіруші, ұйымдар, университет.

 

СӨЙЛЕСІМ

4-тапсырма. Ойталқы. Берілген сұрақтарды қарастырыңыздар.

 

Мамандық таңдау – жасөспірімдік жастағы ең маңызды шешімдердің бірі......

Әлемде қанша мамандық бар?

Ең сирек кездесетін немесе жойылып бара жатқан, жаңа пайда болған мамандық түрлері туралы қандандай мәліметтерің бар?

 

2-сабақ

Тақырып: Менің мамандығым – менің болашағым

 

ТЫҢДАЛЫМ

 

1- тапсырма. Жаңа сөздермен танысыңыздар:

Айту- говорение

Ақыл тереңдігі- глубина ума

Әңгімелесу әдісі- метод беседы

Әрекет түрткілері- мотивы действия

Әсер, ықпал-влияние

Әсерлі ойлау- мышление действенное

Байқағыштық- наблюдательность

Басқа тілде ойлау-мышление иноязычное

Басқару жүйесі- система управления

Біліктілік, мамандық- квалификация

Білім беру деңгейі- уровень образования

Ғылыми ойлау- мышление научное

Дағдылану, жаттығу-  выработаться

Дәлелдеу-  аргументировать 

Жағдаяттық сөйлеу- речь ситуативная

Жалпы қабілеттілік-  способность общая

Жан-жақты тексеру-  проверка фронтальная

Сырттан келетін- (здесь: ) привезенные из других стран.

 

ОҚЫЛЫМ

2-тапсырма.Төмендегі мәтінді қазақ тіліне аударыңыз.

 

Профессия - род трудовой деятельности человека, обычно его источник существования. Профессия требует владения теоретическими знаниями и практическими навыками, приобретаемыми в ходе специальной подготовки или получения специального образования.

Окончив школу, человек должен сделать самый ответственный в своей жизни шаг – выбрать профессию. Профессия – это осознанно избранное русло, в которое ты будешь вкладывать много сил и времени. Очень важно, чтобы способности и черты характера соответствовали твоему виду деятельности.

Каких только профессий в мире не существует. Встречаются самые обычные, как например, врач, продавец, водитель, но есть и очень необычные. Каждая из этих профессий безусловно нужна людям. Иначе бы они просто не появились.

С началом индустриализации появилось множество новых профессий, связанных с разработкой и обслуживанием машин: инженеры, машинисты и т.п. Из-за возросших потребностей цивилизации в новых видах и больших количествах ресурсов также расширились списки добывающих профессий: появились шахтёры, нефтяники и другие.

Новый виток развития профессионального деления людей возник с появлением централизованного государства. Правителям требовались воины для охраны своих владений и управляющие для управления ими. Так начали формироваться военные и управленческие профессии. Человечество окончательно встало на путь профессионального разделения труда.

 

ЖАЗЫЛЫМ

3-тапсырма. «Менің мамандығым – менің болашағым» деген тақырыпқа ойтолғау жазыңыз.

 

СӨЙЛЕСІМ

4-тапсырма. Берілген сұрақтарға жазбаша жауап беріңіз.

1. Мамандық деген не?

2. Неге мен осы мамандықты таңдадым?

3. Немен бұл мамандық маған ұнайды?

4. Бұл маман адамдарға қандай пайда әкеледі?

 

3-сабақ

Тақырып: Мен таңдаған мамандық

ОҚЫЛЫМ

1- тапсырма . Мәтінді оқыңыз.

Мамандық - қарапайым өмір сүру көзі болып табылатын және қандай да бір дайындықты, жауапкершілікті талап ететін еңбек қызметінің маңызды бөлігі.

Әлемде 40 мыңға жуық әр түрлі мамандықтар бар. Статисттердің зерттеуі бойынша жыл сайын 25 млн адам өзінің жұмыс орнын ауыстырып, оның 12% қайтадан өз орнына қайтып оралады екен. Бұдан мамандықты таңдауда әр маман қателесіпті деуге бола ма? Әлде өзінің болашақтағы кәсіби қызметіне жан-жақты дайындалу керек шығар? Қоғамға, адамдарға пайдасын тигізетін мамандықтарды қалай таңдауға болады? 

Мамандық таңдау жасөспірім шақтағы ең маңызды шешімдердің бірі. Үлкен өмірге енді ғана аяқ басқан жас ұланның алдында мыңдаған мамандықтан өзіне лайықты біреуін таңдау міндеті тұрады. Мамандықтың жаманы жоқ, бірақ мұның кез-келгеніне икемділік қажет, бұл жай күн көру, тамақ асыраудың жолы ғана емес, үлкен өнерді, зор шеберлікті қажет ететін нәрсе. Әрбір адам өзін - өзі дамыта алу үшін білім алып, сол біліміне сай мамандыққа машықтану керек.

Мамандық таңдау - өте жауапкершілікті және маңызды іс. Мамандық таңдауда әр адам өзінің қызығушылығына, қабілетіне, бейімділігіне, қалауына сүйену керек.

Қазіргі таңда мамандықтың түрі көп. Қоғамның дамуында мамандық иелерінен жоғары кәсіби біліктілікті, коммуникативтік қабілетті, еңбек етуге деген сүйіспеншілікті, қызығушылықты, өз мамандығы бойынша біліктілігін арттыруға даяр болатын мамандық иесін талап етеді.

(Ғаламтор материалдарынан)

 

ЖАЗЫЛЫМ ЖӘНЕ АЙТЫЛЫМ

2- тапсырма. Мәтін бойынша бес-алты сұрақ құрастырыңыздар.

3- тапсырма. Мына сөздерге тәуелдік, септік жалғауларын жалғаңыздар:

Мамандық, талап, еңбек, қабілет.

5. Ой бөлісіңіз.

Қоғамға, адамдарға пайдасын тигізетін мамандықтарды қалай таңдауға болады?

6 Мәтіннен есімдіктерді теріп жазыңыз. Жасалу жолын түсіндіріңіз. Әр сөзбен бірнеше сөз тіркесін құрастырыңыздар.

7. Мына мақал-мәтелдердің мағынасын түсіндіріңіз. «Білім» тақырыбына қатысы бар бір-екі мақал-мәтелмен әңгіме құрастырыңыздар.

ә) Өнер – ағып жатқан бұлақ,

Ғылым – жанып жатқан шырақ.

б) Кітап – оқығандікі,

Білім – тоқығандікі.

в) Қатесін түсінген адам – данышпан.

г) Жақсы бастама – жарым ырыс.

ғ) Әділ істің – арты игі.

 

8. Мәтіннен сілтеу есімдігін табыңыз.

Сол аяғым ұйып жүре берді. Ол жиналыстың аяғын күтпей үйіне қайтып кеткен. - Апыр-ау, мынау солар болмағай еді. Көптен бері олардың бетпе – бет кездесулері осы болатын. Мына бір сурет оған соншалық ыстық – та. Біз де соларға еліктеп, қалай да солардай болсақ дейміз. Осынау әсем көріністерді бақылап тұрмыз.

 

№ 3 СӨЖ 

Тапсырма. Мамандық туралы мақал-мәтел тауып, жаттаңыздар.

 

 

4- модуль.  ҚОҒАМ ЖӘНЕ ЖАСТАР

 

1- сабақ

Лексикалық тақырып: Қоғам және жастар

Грамматикалық тақырып: Ақпарат алмасуға бағытталған ниеттер (интенциялар), әртүрлі жағдаяттардағы әрекеттерді жүзеге асыруға түрткі болу, қозғау салу формалары,салыстыру құрылымдарын беру тәсілдері

 

ТЫҢДАЛЫМ ЖӘНЕ АЙТЫЛЫМ

1-тапсырма. Тақырыпқа қатысты лексикалық қормен танысып, олардың орысша баламасын айтыңыз.

Қажеттілік, ерекшеліктер, еңбек ету, шығармашылық, дарынды, ұмтылушылық, білім, құндылық, болашақ, қоғам, өркендеу, еңбек, маман, нәтиже, байланыс, үздіксіз ізденіс, ғылым.

 

2-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын айтыңыз.

Жастар – жас адамдардың әлеуметтік жағдайы, қоғамның әлеуметтік құрылымындағы олардың орны мен атқаратын іс-әрекеті, ерекше қызығушылықтары мен құндылықтарының жас мөлшерімен анықталатын әлеуметтік-демографиялық топ.

Дарынды жастарды қоғамның ғылыми келешегі ретінде қарап, танып білу үрдісі өте ертеде басталды. Дарындылық «дарын» сөзінен шыққан. «Дамудың ерекше қолайлы, ішкі алғы шарттары» дегенді білдіреді. Дарындылықтың ең басты белгісі – оқу бағдарламасын табысты меңгеру және шығармашылық қабілет. Жастардың шығармашылық қабілетін дамыту және оны тәрбиелеу –бүгінгі таңдағы көкейкесті мәселелердің бірі. Өйткені, мемлекетіміздің жарқын болашағы – білімді де білгір, дарынды жастардың қолында. Елдің ертеңгі сеніміде солардың мойнында. Қай заманда болмасын қоғамның қозғаушы күші – жастар.

Елінің болашағын ойлау үшін жастардың бойында отаншылдық сезім болу керектігі жөн. Егемен елдің ертеңгі тағдыры барша Қазақстандықты тынымсыз ойландыруға тиіс. Сондықтан, алдыңғы буын ағалар ел ертеңі – жастардың ашық демократиялық қоғам құндылықтары негізінде тәрбиеленгенін қалайды. Өз Отанының патриоты болғанын, әлемдік қауымдастықтың талаптарына сай келетін жоғары білікті, білімді, басекеге қабілетті маман болғанын тілейді.

 

3-тапсырма. Мына сұрақтарға жауап жазыңыздар.

 - Біздің елімізде жастарға жағдай жасалған ба?

 - Спорт саласында жетістікке жеткен қандай жастарды білесіз?

 - Өнерпаз жастардан кімдерді ерекше атар едіңіз?

 - Білім, ғылым саласында елімізді шетелге танытып жүрген жастар бар ма?

 - «Білімді жас ұрпақ – болашақтың кепілі» дегенді қалай түсінесіз?

 

2-сабақ

Жастардың қоғамдағы орны, іс-әрекеті

 

1-тапсырма. Төмендегі мәтінді қазақ тіліне аударыңыз.

 

Во все века будущее страны было за молодежью. Именно молодые люди были двигателями революций, прогресса и развития. И это именно на них могло положиться государство во время войны, в послевоенный период, во времена кризисов. Ведь это молодые, здоровые люди поднимали целину, возводили могучие постройки, загорались безумными мечтами и воплощали их в жизнь.

Все, что государство вложит в молодежь, воздастся ему сбольшой степенью. Образованные молодые люди – это те столпы, на которых всегда будет держаться страна. Если со школьной скамьи удастся привить молодым чувство патриотизма и любовь к своей родине, то они в свою очередь вложат душу в ее развитие и благополучие.

Среди основных направлений реализации Концепции «Казахстан 2020: Путь в будущее» на первом месте – обеспечение доступного и качественного образования для молодежи. Поскольку образование – основа конкурентоспособного государства. Инвестиции в образование – это не просто затраты на социальные нужды, они способствуют существенным отдачам для экономики и общества.

 

2-тапсырма. «Қоғамның өркендеуі – дарынды жастарда» деген тақырыпқа ойтолғау жазыңыз.

 

3-тапсырма. Берілген сөздер мен сөз тіркестерін қазақ тіліне аударыңыз.

качественное образование –

самодеятельность –

социальная группа –

направление –

специалист –

высококвалифицированный –

молодежная политика –

независимая молодежь;

 

 

3- сабақ

Тақырыбы: Қоғамның дамуына жастардың қосып жатқан үлесі туралы мәлімет

 

ТЫҢДАЛЫМ

 

Сөздермен жұмыс істеңіздер: жастар, қоғам, өркениет, қозғаушы күш, ел тізгіні, бәсекеге қабілетті, адамгершілік-этикалық нормалары, біліктілік, ұлт болашағы, патриот.

 

ОҚЫЛЫМ

Бүгінде жастар қоғамның қозғаушы күші ретінде озық идеялармен қаруланып, еліміздің дамып, өркендеуіне лайықты үлес қосып келеді. Болашақта ел тізгінін ұстайтын, еліміздің әлемдік деңгейдегі бәсекеге қабілетті, экономикасы дамыған, өркениет көшінен лайық орын алатын, еліміздің қарқынды дамуына өзіндік үлес қосатын қоғамның негізгі белсенді күші жастар екені сөзсіз.

Қоғам адамзат өркениетінің біліміне, адамгершілік-этикалық нормаларына тікелей қатысты дамиды. Біздің бүгінгі тәуелсіз қоғамымыз бен егемен еліміздің негізгі үміті – жастар. Жастарға сенім арту – барлық қоғамға тән құбылыс. Бүгінгі жастар – келешек ұрпақ. Қоғам дамуының алғы шарты - адам факторы, адамның білімі мен біліктілігіне тікелей байланысты, қазіргі жастардың білім алуына, таланты мен дарынына орай ғылымға келуіне мемлекет тарапынан жасалып жатқан іс-шаралар, атқарылып жатқан жұмыстар аз емес. Жастар – ғылыми-техникалық және экономикалық прогрестің негізгі қозғаушы күші, қоғамның жемісті дамуының кепілі.

Жастар кез келген мемлекеттiң кешендi дамуы үшiн стратегиялық ресурс болып табылады. Жастар мемлекеттің қоғамдық-саяси өміріне белсенді қатысушылардың бірі және қоғамның маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.

Елімізде жастар мәселесіне кеңінен назар аударылып келеді. Мемлекеттің барлық бағдарламаларында  жастар мәселесіне баса мән берілген. Жастар ел дамуының негізгі күші. Жастар мәселесі жай ғана мәселе емес, ол ел болашағы.

Жастарсыз- болашақ жоқ. «Ұлт болам десең, ұрпағыңды ойла» деген ұлағатты қағида осыдан қалған. Бүгінгі егемен ел, тәуелсіз мемлекетімізде жастарға білім мен тәрбие беру, оларды барынша әлеуметтік тұрғыда қолдау, ел келешегіне өз үлесін қосатын азамат болып қалыптасуына барлық жағдай қарастырылған.

Бүгінгі жас- ертеңгі ел тізгінін ұстайтын ел ағасы. Еліміздің ертеңі, мемлекетіміздің болашағы-жастардың еншісінде. Бүгінгі алдыңғы толқын аға буынның орнын басар, ізін жалғастырар артында өсіп келе жатқан жастар екені белгілі. Ата-бабаларымыз қазақ жерін, қазақ елін, салт-дәстүрін, тілін, дінін көздің қарашығындай етіп сақтап, осы күнге аманат етіп қалдырды. Енді сол аманатты кіршіксіз таза күйінде келер ұрпаққа жеткізу бүгінгі ұрпақ қолында.

Еліміздің ендігі дамуы мен өркендеуі, келешегі жастарға тікелей байланысты. Бұл тұрғыдан ой жүйелесек,  келешек ел тізгінін ұстайтын жастардың өң бойынан әдет-ғұрып, салт-дәстүріміз төгіліп тұруы қажет-ақ. Әрі білімді, бәсекеге барынша қабілетті, сонымен қатар дені сау, яғни салауатты өмір салтын ұстануы алғы шарт болып табылады.

Бүгінде жастар қоғамның қозғаушы күші ретінде озық идеяларымен қаруланып, еліміздің дамып, өркендеуіне барша үлес қосып келеді.

Н.Ә. Назарбаевтың: «Мен сіздер, бүгінгі жастар ерекше ұрпақ екендеріңізді қайталаудан жалықпаймын. Сіздер тәуелсіз Қазақстанда өмірге келдіңіздер және сонда ержетіп келесіздер. Сіздердің жастық шақтарыңыздың уақыты – біздің еліміздің көтерілу және гүлдену уақытты. Сіздер осы жетістіктер рухын және табысқа деген ұмтылушылықты бойларыңызға сіңірдіңдер», - деген сөзді мемлекет пен ұлт болашағы жастар болашағымен тікелей байланысты екендігін айқындайды.

Алдағы уақытта тәуелсіздігіміздің тамырын тереңдетіп, Қазақстанды іргелі мемлекетке айналдыру жастардың қолдарыңда, яғни болашағымыз жастардың жауапкершілігінде. Сондықтан жастар қауымы уақыттың кез - келген сынағына дайын болып, бәсекеге төтеп беруі керек. Санасы сергек, замандық технологияларды меңгерген Отанымыздың нағыз патриоттары ғана осындай сынақтардан сүрінбей өте алмақ.

(http://yznaika.Ғаламтор материалдарынан).

АЙТЫЛЫМ

«Қоғамның дамуына жастардың қосып жатқан үлесі» туралы нақты мысалдар келтіріңіз.

 

ЖАЗЫЛЫМ

Жастарға Елбасының атынан ашық хат жазыңыз.

 

№4 СӨЖ

Тапсырма: Қоғамдық орындардағы этика (эссе).

 

 

5- модуль.  БІРІНШІ БАЙЛЫҚ – ДЕНСАУЛЫҚ

 

1-сабақ

 

Лексикалық тақырыбы:Денсаулық сақтаудың маңыздылығы

Грамматикалық тақырыбы: Бейімделген, баяндау және пайымдау элементтері бар мәтіндердің сипатталуы, жалқы және жалпы, деректі және дерексіз ұғымдардың анықталуы.

ТЫҢДАЛЫМ

1-тапсырма.Берілген сөз тіркестерін қатыстырып сөйлемдер құрастырыңыз.

Салауатты өмір салты, жаттығу жасау, спорт үйірмелері, қан қысымын өлшеу, тазалық сақтау, таза ауа, ыстығы көтерілуі, дәрі қабылдау.

ОҚЫЛЫМ

2-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын айтыңыз.

Денсаулық

Денсаулық - адам өміріндегі ең үлкен байлық. Денсаулықтың арқасында адам еңбек етеді, жетістікке жетеді және бақытты өмір сүреді. Денсаулық - адамның өмірге қанағаттанып, өз ағзасының жағдайын жақсы сезінеді. Денсаулықты сақтау, оны нығайту әрбір адамның өзіне ғана байланысты. Денсаулық сақтаудың алдын алуға болады. Ол үшін дұрыс тамақтануға, уақытында демалуға, спортпен айналысуға көп қөңіл бөлу қажет.

Адамның денсаулығы – қоғам байлығы. Әрбір адам өз денсаулығының мықты болу жолдарын қарастыру керек. Дені сау адамның көңіл күйі көтеріңкі болып, еңбекке әрқашан құлшына кіріседі. Халқымыз «Дені саудың – жаны сау» деп орынды айтқан. Денсаулық – бұл адамның еңбекке белсенді болуы, әрі ұзақ өмір сүруі, тәннің саулығын және рухани саулығын сезіну.

 

3-тапсырма.Сұрақтарға жауап беріңіз.

1.Ауырмау үшін денсаулықты қалай күту керек?

2. Денсаулыққа  не зиян келтіреді?

3. Денсаулығы жақсы адам өзін қалай сезінеді?

4.Салауатты өмір салтын қалыптастыружолдары.

5.Салауатты өмір салтынын тәрбиелікмәні.

6.Атақты спортшылардың өмірлікұстанымдары.

 

ЖАЗЫЛЫМ

4-тапсырма.Берілген мәтіннен септік жалғауларын көрсетіңіз.

Кез келген елдің болашағы – оның халқының денсаулығына байланысты екендігі – дәлелдеуді қажет етпейтін шындық. Ал біздің болашақтағы бағытымыз – салауатты өмір салты. «Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде» дегенді өсіп келе жатқан ұрпақтың санасына сіңіріп, олардың өз денсаулығына деген жауапкершілікті қалыптастыру баршаның борышы.

 

СӨЙЛЕСІМ

5- тапсырма. Сұхбатты оқыңыздар:

-   Сәлем, денсаулығыңқалай?

-   Нашар.

-   Қай жеріңауырады?

-   Жүрегім ауырып тұр.

-   Дәрігерге негебармайсыз?

-   Уақытымжоқ.

-   Оның дұрыс емес. Денсаулықты сактаукерек.

-   Жүр бірге дәрігерге барамыз.

-   Жақсы барайық.

-   Қай жерім ауыратынын анықтадыңыз ба, дәргер?

-   Мен сізді тыңдап көрейін. Деміңізді ішке алып, сыртқа шығарыңыз.

-   Қазір сізге рецепт жазыпберемін.

-   Дәріні қалай ішукерек?

-   Дәріні дәріханадан алып, күніне үш рет тамақтан кейінішесіз.

-   Жақсы.

-   Дұрыс, ауырмаңыз. Денсаулық - зорбайлык....

 

2- сабақ

Тақырыбы: Спорттың денсаулыққа пайдасы, дұрыс тамақтанудың денсаулық үшін маңыздылығы

 

ОҚЫЛЫМ

1-тапсырма.Мәтінді түсініп оқыңыз, негізгі ойды білдіретін сөйлемдерді белгілеңіз.

Денсаулық – бұл адамның еңбекке белсенді болуы, өзін cау сезінуі, сергек жүруі, өмірге құштарлығы, ұзақ өмір сүруі. «Денсаулық – зор байлық», «Дені саудың – жаны сау», «Бірінші байлық - денсаулық» дейді халық. Бұл ұғымдар босқа айтылмаған, яғни өзіңді күтіп, спортпен шұғылданып жүрсең, ешқашан ауырмайсың. Адам денсаулықтың қадірін ауырғанда ғана біледі. «Ауырған мың күніңнен сау жүрген  бір күнің артық» деп бекергеайтылмаған.

Денсаулықты сақтаудың жолын үйрену - әрбір адамның басты міндеті. Ерте тұрып, таңертеңгі спорт жаттығуларын жаса, суық сумен жуын, уақытылы тамақтанған дұрыс. Аурудың алдын алу үшін жылына екі рет дәрігердің қарауында болып тұру артық етпейді.

Жемістерді жумай жей саламыз. Қайнамаған су ішеміз. Даладан келген бетте қолымызды жумаймыз. Осының барлығы біздің денсаулығы мыздың нашарлауына әкеліп соғады. Сондықтан да салауатты өмір салтын сақтағыңыз келсе, денсаулығыңызды жас күніңізден сақтап, оны үнемі нығайтып күте білуіңіз керек.

 

ЖАЗЫЛЫМ

2-тапсырма. Мәтін бойынша сұрақ дайындаңыз.

АЙТЫЛЫМ

3-тапсырма.Денсаулық туралы мақал-мәтелдер айтыңыз.

4 -тапсырма. Сұхбатты толықтырыңыз.

- ..........................................?

-   Мен емханаға терапевткекелдім.

- .....................................................?

-   Иә, қабылдайды. Терапевт сағат төрттен он жетіге дейін қабылдайды

- .....................................................?

-   Бесінш ібөлмеде.

- ......................................................?

-   Дәрігер тамағымды тексерді, қызуымды өлшеді, жүрегім мен өкпемді тыңдады.

- ......................................................?

-   Сонан соң дәрігер рецепт жазып берді.

- ………………………………...?

-   Күніне үш рет ішу керек.

-………………………………...?

-   Тұмаумен ауырыппын.

- ....................................................?

Жедел жәрдем қызметі

 

-        Алло, бұл «Жедел жәрдем қызметі»ме?

-        Иә, тыңдап тұрмын.

-        Менің анам ауырыпқалды.

-        Қай жері ауырады?

-        Оның басы, тамағы ауырып тұр. Қызуы дақатты.

-        Мекен-жайыңыз?

-        Пушкинкөшесі,17үй,65 пәтер.Қарсы алыңыз,қазір келеміз. Жақсы,күтіпаламын.

-         

5- Тапсырма.Халық медицинасы туралы айтып, ой бөлісіңіз.

 

3- сабақ

Ұлттық сусынның пайдасы

 

ОҚЫЛЫМ- АЙТЫЛЫМ

1- тапсырма. Мәтінді оқып, ой бөлісіңіз.

Денсаулық– баға жетпейтін жалғыз ғана асыл дүние. Ол адам өміріндегі ең бағалы дүние болғандықтан,әр адам баласы өз денсаулығына көңіл бөле қарау қажет, оны орынсыз ысырап етпеу керек үнемі денсаулықтың қорын көбейтіп отыру керек.  Әл-Фараби: «Адам денесінің жетілуі- оның денсаулығы,егер денің сау болса, онда оны сақтамақ керек, ал егер сау болмаса, онда денсаулықты жетілдіру керек»- деген.

Атақты Ибн Сина:

«Дәрігердің қолында үш түрлі құрал бар. Біріншісі – сөз. Екіншісі – дәрі. Соңғысы – пышақ» - депті. Ибн Сина жоғарыдағы сөзді неліктен айтқан? Ойланып көріңіздер...???

 

 

ЖАЗЫЛЫМ

2-тапсырма. Берілген сөздерді орыс тіліне аударыңыз.

салауатты өмір –                                   көмектеседі-

ұлттық тағам –                                     талма ауыру-

зиянды әдеттер –                                   жайсыз сезінуі-

дені сау –                                                таза ауа-

спортпен айналысу-                               сары уайым-

қағиданы ұстаны-                                     қан қысымы-

 

3-тапсырма.Мәтінді қазақ тіліне аударыңыз.

Казахская кухня отличается своими особенностями, что образовались под культурным и историческим развитием народа. Среди национальных блюд, казахи также выделяют и напитки, а именно: кумыс и айран. Что касается чая, то на восточных землях, он пользуется особой популярностью.

Кумыс на казахском языке звучит как "кымыз" и подразумевает под собой кисловатый напиток. Получают его в результате брожения, изготовляют из молока молодых кобыл. По своей консистенции кумыс может быть разным - от крепкого бодрящего напитка до расслабляющего и легкого, от которого клонит в сон.

Этот напиток очень полезен и способен излечить от многих заболеваний. В свое время, кумыс помогал справиться с туберкулезом, когда остальные лекарства были бессильными.

Первооткрывателями айрана считаются кочевые народы; в дальних походах был необходим напиток, который можно не только пить, но и есть. Именно поэтому настоящий тюркский айран очень густой. Для кочевников айран был не только сытной пищей в дороге, которая могла разнообразить скудный рацион в дикой степи, но также этот напиток – ценнейший источник кальция и фосфора.

Полезные свойства айрана: утоляет жажду, подавляет гнилостную микрофлору кишечника, стимулирует секреторную функцию кишечника и желудка, избавляет от похмельного синдрома, понижает холестерин в крови, нормализует давление, способствует снижению веса, приводит в норму водно-солевой баланс.

(М.Ж.Еркебаев . Азық- түлік шикізаты және тағам өнімдерінің қауіпсіздігі )

 

 

АЙТЫЛЫМ

 

1. Денің сау болсын десең қандай негізгі ұстанымдарға сүйену керек?

2. Ұлттық сусынның пайдасы қандай?

3. Салауатты өмір салтын жетілдіру үшін  қандай ақпараттарды білу маңызды деп ойлайсыз?

4. Спортпен айналысу денсаулыққа маңызды ма?

5.  Атақты спортшылардан кімді білесіздер?

 

6- МОДУЛЬ. АДАМ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯ

 

1- сабақ

Лексикалық тақырып: Экологиялық таза өнім

Грамматикалық тақырып: Іс-қимылдың объектісі, табыс септік жалғауының түсіріліп қолданылуы,           күрделі сөздер(сүт өнімдері, ауыл шаруашылығы, қоршаған орта). Оларға қосымшалардың жалғану ерекшеліктері.

 

ОҚЫЛЫМ

1-тапсырма. Мәтінді түсініп оқыңыз.

Экология - қоршаған орта туралы ғылым. Бұл адам және басқа ағзалар үшін өте маңызды ғылым. Біз ауамен дем аламыз, су ішеміз және жемістерді жейміз. Біздің өміріміз бен денсаулығымыз оларға байланысты. Тек жақсы және таза экологияның арқасында таза су ішетін боламыз, пайдалы және дәмді көкөністер, жемістер бар, сондай-ақ өзіміз де сау боламыз.

Сонымен қатар экологияның тазалығына табиғат өмірі байланысты.  Егер біздің экология жаман болса, онда адамдар ғана емес,өсімдіктер бар жануарлар да көз жұмады. Егер адам өзінің табиғатқа деген көзқарасын өзгерте алса, планетадағы экологиялық жағдай жақсаруы мүмкін. Табиғатта демалу өте жиі, адамдар өздерінен кейін қоқыс үйіндісін қалдырады.

Егер біздің әрқайсымыз шағын адамнан бастаса - өзінен бастап, табиғатқа мұқият әрі саналы түрде қарайтын болсақ, онда жағдай жақсы жолға қарай бастайды.

Адам өз планетасында өз үйіндегідей тазалықты сақтау қажет екенін, ал ол үшін үнемі тазалап, қоқыс тастамау керек екенін түсінуі керек.

(http://yznaika.Ғаламтор материалдарынан ).

 

АЙТЫЛЫМ

 

2-тапсырма.Сұрақтарға жауап беріңіздер:

1. Адам экологиясы пәні нені зерттейді?

2. Экологияның міндеттері мен зерттеу әдістерін атаңыз.

3. Экология мен басқа іргелі пәндер арасындағы қатынасты көрсетіңіз.

 

ГРАММАТИКАЛЫҚ ТҮСІНІКТЕМЕ.

Күрделі сөз деп кемінде екі я онан да көп дара сөзден құралып, ритм ырғақ жағынан бір ұдай, лексика-семантикалық жағынан біртұтас, лексика-грамматикалық жағынан бір бүтін тұлға болып бірлесіп тұрақталған құрама сөзді айтамыз.

Күрделі сөздер 4 топқа бөлінеді:

Қосарлы сөздер

 

Қосарлы сөздер

Мысалы:

ата-ана

жан-жануарлар

Біріккен сөздер

Мысалы:

Бәйтерек

Белбеу

Бүгін

Қысқарған сөздер

Мысалы:

ҰБТ

БАҚ

Тіркесті (тіркескен) сөздер

Мысалы:

Балалар бақшасы

Ауыл шаруашылығы.

 

ЖАЗЫЛЫМ

3-тапсырма. Берілген сөз тіркестерін қатыстырып сөйлемдер құрастырыңыз.

Табиғи, таза өнімдер, экологияны қорғау, экологияны сақтау, таза экология, жақсы экология, таза көшелер, қоқыстарды жинау, табиғатты күту.

 

4-тапсырма.Мәтінді қазақ тіліне аударыңыз.

Несмотря на промышленный и технический прогресс человек над природой не властен. На биологическом уровне она влияет путем изменения атмосферного давления, магнитных бурь и т.д.

Естественные процессы в земной коре и атмосфере, провоцирующие землетрясения и цунами, тайфуны и разрушительной силы ураганы, наносят существенный урон возведенным городам и поселениям, полям, садам и т.д.

Загрязненная химической и тяжелой промышленностью, а также токсичными отходами земля, растения и атмосфера также влияют на население планеты, провоцируя развитие недугов, снижая иммунитет и ухудшая качество жизни, в целом.

 

2- сабақ 

Тақырыбы: Табиғи таза өнімдер және оған сұраныс

 

ОҚЫЛЫМ-АЙТЫЛЫМ

 

1- тапсырма. Мәтінді оқып,  өз ойыңызбен бөлісіңіз.

Экологиялық таза тамақ өнімі дегеніміз – адам денсаулығына өмір бойы зиянын тигізбейтін, болашағына кері әсер етпейтін өнім және оның құрамында әр түрлі уытты заттардың, агрохимикаттардың, ауыр металдар мен радионуклидтердің болмауы тиіс. Экологиялық таза өнімді өндірілуіне байланысты келесідей бөлуге болады:

1. Экологиялық таза өнім – бұл құрамында зиянды заттар дәстүрлі өнімдерге қарағанда аз, (жол берілетін шекті шамадан аспайтын) сапасы бойынша нормативті құжаттарға сәйкес өнімдер;

2. Экологиялық таза өнім – экологиялық таза аумақта қосымша минералды тыңайтқыштарсыз, қалдықсыз немесе аз қалдықты технологиялар көмегімен табиғи шикізаттан алынған өнім. Ауыл шаруашылығында экологиялық таза өнім алу үшін, 3–5 жылға дейін химикаттар әсері байқалмайтын топырақ пайдаланылады.

Экологиялық таза өнім ұғымы 1924 жылы Р. Штайнердің теориялық негіздеуімен қалыптасты, ол кезде тәжірибе жүзінде биодинамикалық аграрлық қызметтер жүзеге асырыла бастады. 1930–1940 жылдар аралығында бұл идея Швейцарияда Г. Мюллердің, Ұлыбританияда Э. Бэлфер мен А. Ховордың, Жапонияда Фукуокойдың бастамасымен дами бастады, Органикалық тауарларды тұтыну Одағының экологиялық ұйымдармен бірлесе отырып жұмыс жасауы генетикалық құрамы өзгертілген ауыл шаруашылық өнімдерінің нарықта пайда болуына қарсы күрес жүргізуіне мүмкіндік туғызды.

Ал қазіргі кезде органикалық және агроөндірістің басқа да әдістерін нақты жолға қою қажеттілігі пайда болуда. «Био» сауда белгісі тұтынушыға өнімнің нақты белгіленген әдістерді қолдана отырып өндірілгендігін көрсетеді, яғни талаптарға сай келетінін бейнелейді. Бұл органикалық секторда өсірілетін өсімдік түрі мен сорты, мал, аң, құс тұқымы және балық түрлері дәстүрлі секторларда да өсірілетінін көрсетеді. Табиғи таза өнімдер сұраныс көп болады (Ғаламтор материалдарынан).

 

АЙТЫЛЫМ

2- тапсырма. Ой түрткі:

1.  Экологиялық таза өнім дегеніміз не?»

2. Экологиялық таза өнімі өндірісінің қалыптасу кезеңдері мен ерекшеліктері?

3. Қазақстан экологиялық таза өнімдер проблемалары?

4Экологиялық таза өнімге қойылатын талаптар ?.

 

ЖАЗЫЛЫМ

3- тапсырма . Мәтін бойынша төрт- бес сұрақ құрастырыңыз.

4- тапсырма. Берілген сөздер мен сөз тіркестерін қатыстырып сөйлем құрастырыңыздар.

Ұлы дала, экологиялық таза, құнды, емдік қасиеті мол, энергетикалық құнды, ас-тағамдары, сұраныс, табиғи, тағам өнімдері, дайындау, қолданбалы технологиясында,  пайдалана отырып, маңызды,  тағам өнімдерін,  заманауи технология, мал шаруашылығы, тікелей байланысты, тамақтану факторына, табиғи маңызды,  ас-тағамдарына, күн сайын,  өсіп келеді. 

 

3- сабақ

Таза өнімнің денсаулыққа пайдасы

 

ЖАЗЫЛЫМ

1-тапсырма. Берілген сөз тіркестерімен сөйлем құрастырыңыздар. Табыс септігі жалғауын  көрсетіңіздер:

Экологиялық таза өнімді, таза тамақты, өнімін өндірісінің қалыптасу, кезеңдері мен ерекшеліктері, өнімдер шығаруды, айқындау, жолдарын қарастыруды, қойылатын нормаларды.

 

ОҚЫҢЫЗ және  АЙТЫҢЫЗ

2-тапсырма. Берілген мәтінді оқып, мазмұнын өз ойыңызбен  жалғастырыңыз.

 

Адамдардың табиғи өнімдерге деген сұранысы артып келеді

 

Бүгінде адамдар дұрыс тамақтану мен табиғи өнімдерді пайдаланудың денсаулыққа пайдалы екендіктерін түсініп келеді. Түрлі азық-түлік өндірушілер де тұтынушыларға сапалы өнім беруге ұмытылып келеді. Мұндай ықылас қазақстандық өндірушілер тарапынан көбірек байқалып келеді. Бірақ, сырттан тасымалданатын сапасыз өнімдер отандық өндірісіміздің алға жылжуына көп кедергі келтіріп отыр.

Миллиардтаған қаржыға сырттан сатып әкеліп отырған сол өнімдердің сапасы сын көтермейді. Май, ірімшік деп жеп отырған өнімдеріміздің денсаулығымызға білдірмей себіліп отырған у екендігін біріміз білсек, біріміз біле бермейміз. Ал Еуропада жалған өнім жасаушыларды бірден өндірістен алып тастайды. Ал біз болсақ, өзге елдің өндірісінен сауда орындарындағы сөрелерінен алынып тасталған өнімдерді тұтынып отырмыз. Біздің Тұтынушылар құқын қорғау жөніндегі комитет бұл тұрғыда баяу жұмыс істеп отыр. Адамның ең үлкен байлығы – денсаулығына зиян келтіретін азық-түлік, киім-кешек шекарадан өткізілмеуі тиіс. Ал енді сол денсаулықты қалай сақтау керек, қалай тамақтансақ, ұзақ өмір сүруге болады? Деген сауал кім-кімді болсын ойлантатыны анық.

Ал мен бұған табиғи өнімдерді, өзіміздің жергілікті жердің шикізатынан жасалған өнімдерді пайдаланыңдар және дұрыс тамақтану тәртібін меңгеріңдер дер едім. Қазаққа жылқының еті мен бие сүтінен пайдалы ас жоқ. Мен жақында Швейцарияда болып, ондағы сиыр сүтінен шокалад жасайтын зауытта болып, олардың тәжірибелерімен танысып қайттым. Бұйыртса, біз бие сүтінен биылдан бастап түрлі өнімдер, атап айтқанда, шоколадтың 15 түрін, балмұздақ, сары су, құрт және ірімшік жасауды қолға алдық. Барлық өнімдеріміз таза табиғи түрінде, еш қоспасыз, тіпті, қантсыз жасалады.

Өйткені, бие сүті қайнатылмайтындықтан, оның құрамындағы денсаулыққа пайдалы дәрумендер мен денсаулыққа пайдалы заттар сол қалпында сақталып қалады.

(Ғаламтор материалдарынан)

 

3- тапсырма. Мәтін бойынша бес-алты сұрақ құрастырыңыз.

4- тапсырма. Берілген мәтінді түсініп оқыңыздар:

Сүт тағамдарын халық «ақ» деп атайды. Осы ақтан бірнеше жүздеген жылдар бойы халық аса бай тәжірибе жинақтай жүре одан жүзден астам тағам түрлері мен дайындау әдістерін жасаған. Сүт тағамдарын көбінесе сиыр сүтінен жасаған. Сөйтіп, бір сүттен сұйық, қою, қоймалжың, ащы, тұщы, жұмсақ, қатты, ұнтақ тағамдарын жасап шығарған.

Сүт құрамы жағынан тамаша тағам. Адам сүт тағамдарын күнде тамақтану жүйесіне еңгізу қажет. Себебі, оның құрамында адам ағзасын тазартатын заттар бар. Сүт тағамдарын басқа тағамдарды дайындауда оларды қосып дайындайды. Мысалы: ботқаларды сүтке пісіргенде өте дәмді болады. Оған сары май қосса, ботқа пайдалы,әрі жұмсақ болады.

Сиырдың сүті қою, сіңімді, майлы болу үшін, малға өте дұрыс күтім қажет. Оған уақытында жемін, суын, шөбін беріп отырса сиыр сүтті көп береді. Оны маған әжем айтқан.

Сүт және сүт тағамдарына байланысты ырымдар мен тыйымдар да бар екен.

Олар:

1.Жерге төгілген сүтті басуға болмайды.

2.Сауылған сүттің бетін ашып қоюға болмайды. Себебі, қоқым түсіп кетуі мүмкін.

3.Сүттен жасалған тағамдарды жерге төгуге болмайды.

2. Сүттен жасалатын тағамдардың түрлері

Мал және онан алынатын өнімдер қазақтың басты байлық қоры. Соның ішінде ұлт тағамдарының негізгі көзі болып табылатын сүттің орны бөлек. Сүт тағамдарын халық бір сөзбен айтқанда «ақ» деп атайды.

Сүттен жасалатын тағамдардың түрлері: қатық, қойыртпақ, шалап, қаймақ, айран, құрт, сары май, уыз, сүзбе, іркіт, ірімшік.

 

 

 

7-модуль.  МОДУЛЬ.САЯХАТ ЖӘНЕ ТУРИЗМ

1- сабақ

Лексикалық тақырып: Саяхат және туризм

1. Саяхат және туризм

2. Туған жерге саяхаттау; туған өлке, оның байлығы, табиғат көріністері;

3. Еліміздің туризм саласы.

Грамматикалық тақырып:

Жалпы және жалқы зат есімдер, деректі және дерексіз ұғымдардың атауы. Күрделі атауларда тәуелдік жалғауының қолданылуы.

 

ТЫҢДАЛЫМ

1- тапсырма. Тақырыпқа қатысты лексикалық қормен танысыңыз.

Еліміздегі туризм, дамып жатқан, қалыптастыруға және дамытуға, ауа-райы, аумағы, ұйымдастырылған, географиялық картасы, орналасу аумағы, табиғаты, түрлі, кең байтақ жер, жоғалтып алмау,пайда табу көзі, қамқорлық, әр өлкеде, инфрақұрылымдық салалар, көптеген бағдарламалар.

 

ОҚЫЛЫМ

2- тапсырма. Мәтінді түсініп оқыңыз.

Туризм – мемлекеттің жарнамасы. Ол әлемдiк экономикада басты рөлдiң бiрiн атқарады. Қазіргі таңда дүниежүзілік мәнге ие болып отырған бұл сала тек көркем табиғатымен ғана шектелмей, тарих пен археология­лық қазбалардың, сәулет пен ескерткіштердің тартымдылығымен ерекшеленеді. Дүниежүзiлiк Туристiк Ұйымның (ДТҰ) деректерi бойынша туризм әлемдегi жалпы ұлттық өнiмнiң оннан бiр бөлiгiн, халықаралық инвестицияның 11 пайыздан астамын, әлемдiк өндiрiстiң әрбiр 9-ыншы жұмыс орнын қамтамасыз етедi. Туризмнiң қазiргi индустриясы табысы жоғары және серпiндi дамып келе жатқан қызмет көрсетулердің халықаралық сауда сегменттерінің бiрi болып табылады.

Сондықтан да елімізде бұл саланы дамыту кезек күттірмес мәселелер қатарына қосылды. Қазақстанда 400-ден астам туристік фирмалар қызмет етеді. Сексен елдің туристік фирмаларымен келісім жасалған. Елімізде Алматы және Астана қалалары, сондай-ақ Алматы, Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Павлодар, Оңтүстік Қазақстан облыстарында туризм жақсы дамыған. Осы облыстардың және қалалардың туристік фирмалары қызмет көрсетудің 88 пайызын құрайды.

Елімізде туризмді насихаттау жұмыстары жүргізілмей отырғаны анық. Шындығына келсек, елдегі туризмнің дамымай отырғандығына ең басты себеп – Үкіметтің бұл саланы дамытуға бел шешіп кіріспей отырғандығы. Бұған биліктің туризмді экономиканың кірісті бір саласы деп қарамай келе жатқандығын, осы салаға бейімделген білікті мамандардың тым аздығын, аталған салаға қажетті инфрақұрылымдардың әлсіздігін қосуға болады. Осыдан қарап-ақ мәселенің қаншалықты өзекті әрі уақыт күттірмей қолға алуды қажет ететін маңызды шаруа екенін бағамдар едік. Өкінішке қарай, елімізде туризм саласынан түсетін салық көлемі бір пайызға да жетпейді.Туризм – әлемде дамуы жағынан дес бермей келе жатқан ауқымы кең сала (Ғаламтор материалдарынан).

 

ЖАЗЫЛЫМ

3 –тапсырма. Мәтін бойынша бес-алты сұрақ құрыңыз.

 

Атап айтқанда, Еуропа елдері, Оңстүстік Америка, Шығыс Азия және теңіз, мұхиттармен шектесіп жатқан аралтектес мемлекеттер. Қазақстандағы туризм әлі дамып жатқан, енді қарқын алып келе жатқан сала. Себебі тәуелсіздік алғанымыз кеше. Соған қарамастан жиырма бес жылдан аса уақыт ішінде бүгінгі күнге жету үлкен жетістік. Бұған септігін тигізіп отырған туризм саласы десек, артық айтқанымыз емес. Еліміздегі туризм саласын қалыптастыруға және дамытуға географиялық картасы да, орналасу аумағы да, табиғаты да сай келеді.

Арысы мұнаймен, құмды даламен шектесетін, берісі Арқа, Алтай, Алатау, Тарбағатай тауларымен шектесетін елдің орталығы да, солтүстігі де ең керемет байлыққа байып жатыр. Ол, әрине, орманды алқаптар. Қазақстанға туристердің келу үрдісі жалғасып жатыр. Елімізге келетін туристердің, жиһанкездердің айтуынша Алматы, Астана, Көкшетау, Ақтау және қанша ма мың жылдық тарихы бар Түркістан қаласы Қазақстандағы ең керемет туристік қалалар қатарына жатады. Бұдан өзге елдің туристік және мәдени дамыған қаласы ретінде Шымкент, Тараз қалаларын да атап өтеді. Туристік саланың дамуы тек бір табиғат ортасымен шектелмейді.

Инфрақұрылымдық салалар бойынша дамыған, мәдени ошағы кең, қонақжайлығы және көз тартатын жәдігерлерімен де ерекшеленеді. Елдің туристік саласын дамыту үшін көптеген бағдарламалар қолға алынды. «Жасыл әлем» түсінігі тек қана таза ауа, таза қала емес, сонымен қатар туристік бағытты дамытуға арналған бірден-бір құндылық. Қазақстандағы туризмнің дамуы – елдің ішкі экономикасының өсуіне әсер етеді. Сондықтан әрбір ел азаматы өз қаласының, ауданының осы саладағы мехнизімін құрып, дамытуға үлес қосуға міндетті.

(«Қазақ күн парағы»,2007 ж)

 

4- тапсырма. Табиғат туралы он мақал-мәтел жаттаңыз.

5- тапсырма. «Туған жерге саяхат» тақырыбына таныстырылым дайындап, қорғаңыз.

 

 

2- сабақ

Тақырып: Туған өлке, оның байлығы, табиғат көріністері

ТІЛДЕСІМ

1- тапсырма. Берілген моноголгті диалогке айналдырыңыздар:

 

Табиғат -дегеніміз біздің өмірімізге тірек болып тұрған болмыс, әсем дүние. Қазақ даласы дәнге де, малға да кенге де бай-дархан дала. Ендеше , сол ерекше даламыздың жон ортасы- Қарқаралы. Біз үшін туған өлке табиғаты ,ең қасиетті де қастерлі ұғым. Жердің қасиетін сақтау жер жомарттығын жойып алмау-ұрпақ қолыда . Бұлақтың көзін ашу, айналасына жасыл желек егу- ата- бабадан қалған мұраның бірі. Туған өлке табиғатын қорғау және тиімді пайдалану, оны ластану мен бүлінуден қорғау үшін біз ат салысуымыз керек. Себебі Қарқаралы өлкесі - Орталық Қазақстанның алтын ұясы, құтты қонысы, өсіп-өнер мекені. Біздің жер киелі жер. Біздің жерден оқымысты ғалымдар, ақындар шыққан. Осындай киелі жердің табиғатын оқын білуге оны қорғауға міндеттіміз.

 

2- тапсырма:  Берілген сөздерге ассоциация құрыңыздар:

туризм...................

өлкем..................

табиғат................

қорғау.................

ОҚЫЛЫМ

3-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұндаңыздар:

 

Қазіргі таңда елімізде аймақтық туризмді дамытудың бастамалары байқалады. «Ақтау-Сити», «Кендірлі», «Жаңа Іле», «Бурабай» сынды мемлекеттік әрі экономикалық маңызы жоғары жобалар – соның айғағы. Республикамыздың аймақтары мен жекелеген өңірлерін дамытудың, соның ішінде ауылды көтерудің бір жолы ретінде аймақтағы туризмді дамыту жобасына арқа сүйеген абзал. Себебі аймақтағы туризм дамуының жолға қойылуы қосымша жұмыс орындарының пайда болуына, туризммен сабақтас өзге де инфрақұрылымдардың жетіліп, бірқатар әлеуметтік мәселелердің өз шешімін табуына септігін тигізеді. Менің туған жерім- қасиетті.

Қазақстанның табиғаты мен жәдігерлер табылған тарихи орындарға қызығатыны ақиқат. Сондықтан әлі де ашылмаған тарихи жәдігерлерімізді археологиялық іздестіру жұмыстарына да көңіл бөлу уақыт талабы болып тұр. Ал табылған ежелгі тарихи орындар мен жәдігерлердің тізімі нақтыланып, олар мемлекеттің қорғауына алынса бұл өз кезегінде туризмді дамытуға үлесін тигізеді. Менің елім- мақтанышым. Көрнекті жерлерімізді ірі туристік өңірге айналдырсақ, туризм саласында бәсекелестік пайда болып, сапалық көрсеткіштер де арта түседі. Осының нәтижесінде отандық туризм саласы шетелдік туристерді тарта аларлықтай қабілетке ие болар еді. Бұны айтып отырғанымыз, ішкі туризм дамымай, сырттан туристерді де елге тарта алмаймыз.

Туризм саласы – мемлекеттің бет-бейнесі, тұрмыс-тіршілігінің, мәдени мұралары мен тарихи ескерткіштерінің айнасы. Шетелдіктер Қазақстан туралы нақ осы туристік компаниялар арқылы біледі. Бізде туристік бизнес, негізінен, турагент ретінде ғана жұмыс істейді. Олар өзінің төл туристік өнімін шығармайды. Сондықтан салық заңына турагенттер мен туроператорлардың аражігін ажыратып, олардың іс-әрекетін бір-бірінен бөле-жара қарайтын әрі олардың көрсеткен қызметтерінің бағасын шектейтіндей ереже енгізу керек тәрізді.

(Ғаламтор материалдарынан).

 

4- тапсырма: Өлеңді мәнерлеп оқыңыздар. Қарамен жазылған сөздерге назар аударыңдаыңыз:

 

Тауды көрсең күн көзімен таласқан,

 Аспан көрсең ай мен күнге жол ашқан.

 Менің байтақ республикамтаулары

Менің көгім – мөлдіреген сол аспан.

Дала көрсең көкжиекпен ұштасқан,

Көлді көрсең секілді бір түскі аспан

Менің байтақ республикам даласы

Менің көлім теңізбен қол ұштасқан.

Сырбай Мәуленов.

5  – тапсырма.. Кестедегі сөздерді сәйкестендіріңіз.

Отаным -------Оның

Елі -------Сіздің

Еліңіз ------------Менің

Туған жерің ---------Олардың

Ордасы ------------Біздің

 

6 – тапсырма. Сөздерді жекеше түрде тәуелдеңіз..

Тау, күн, халық, бақыт, Отан.

Жақ-------------Тау

І Менің

ІІ Сенің

Сіздің

ІІІ Оның

 

3- сабақ

Тақырып: Еліміздің туризм саласы

 

 

ТЫҢДАЛЫМ ЖӘНЕ АЙТЫЛЫМ

1- тапсырма. Тақырыпқа қатынасты лексикалық қормен танысыңыз.

Ұтқыр жарнама,  стратегиясын әзірлеу, туризмді дамыту,  негізгі бағыттары, жетістіктер, инфрақұрылымын дамыту, қызмет көрсету, аймақ,  көрікті жерлер.

 

 

АЙТЫЛЫМ

2-тапсырма. Төмендегі сұрақтар бойынша ой бөлісіңіз.

1. Қазақстандағы туризмнің қазіргі жағдайы және оны дамыту проблемалары?

2. Туризмге сұранып тұрған аймақтар және туризмді дамытуға деген қажеттілік.

3.  Жазғы еңбек демалысы немесе қазақ жұртының туризмге көзқарасы.

 

ОҚЫЛЫМ

3-тапсырма. Мәтінді оқып, жоспарын құрыңыздар:

 

Елімізде туризм саласын дамытуға көптеген табиғи кедергілер жетерлік. Дегенмен мемлекетіміздің ұстанған саясатының арқасында бұл сала дамып келе жатыр. Мысалы 2023 жылға дейінгі туристік саланы дамытудың бекітілген Тұжырымдамасына сәйкес Қазақстанда алты мәдени-туристік кластер құрылаған. Олар «Астана – Еуразия жүрегі», «Алматы – Қазақстанның еркін мәдени аймағы», «Алтай інжулері», «Ұлы Жібек жолын жандандыру», «Каспий қақпасы», «Табиғат пен көшпелі мәдениеттің біртұтастығы».

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында ел экономикасын дамытудағы туризмнің ықпалын «Ағымдағы дамудың маңызды мәселелерінің бірі Қазақстан экономикасына тікелей шетел инвестицияларының ағынын әртараптандыру болып табылады.

«Экспо-2017» көрмесі елімізге ағылған туристер санын күрт арттырды деуге болады. Осыны ескергенде елордада ең алдымен елорда қонақтарын қабылдауға дайын бөлмелер саны бір жылдың ішінде бірден +43,8%, 2017 жылдан бастап 8,96 мыңға дейін өсті. Сондай-ақ, Астана қонақ үйлер, отельдер мен басқа да орналастыру орындары санының өсімі бойынша үш көшбасшының қатарына кірді: +28,2%, 209 дейін.

Жалпы 2017 жылдың бірінші жартыжылдығында саладағы жұмыспен қамтылғандардың саны 1,5% өсіммен 314,8 мың адамды құрады.

Соңғы жылдары туризм саласында жұмыспен қамтылғандар саны тұрақты өсімді көрсетеді.Ал Туристік саланы дамыту туристік қызмет көрсетуде қазақстандық және шетелдік азаматтардың қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін кең мүмкіндіктерді қамтамасыз ететін ҚР мемлекеттік шекара арқылы өтетін өткізу пункттерін (автомобиль, авиациялық, теміржол, инженерлік-коммуникациялық, «жеңіл» инфрақұрылым) қайта жөндеуді есепке алғанда, қажетті инфрақұрылымнан тұратын заманауи бәсекеге қабілетті туристік кешен құруға тікелей байланысты.Сол себепті Үкімет туризмді дамытуға баса мән береді. «Дүниежүзілік саяхаттар және туризм кеңесінің» бағалауы бойынша, Қазақстан алдынғы жылдары туризм индустриясы мен туризмде үздік жетістіктерге жеткен Топ-10 елдің қатарына енгенін де айтып өткен жөн болар.

(Ғаламтор материалдарынан).

 

Қазақстанда  туризмді дамытуда төрт кластерқарастырылған.

 

  -Жаз мезгіліндегі экскурсия

  Туристтік экскурсия

  Жағажай туризмі

  Демалыс орындары.

 

3- тапсырма . Ой бөлісіңіз:

1. Неліктен Қазақстанда туризмді дамытуда төрт кластерді қарастырды?

2. Қалай ойлайсыз туризмді дамытуды қанша түрге бөліп қарастыруға болады?

3. Туризмді дамытуда өз демалысыңызды Қазақстанда өткізу үшін қанша қаражат қажет деп ойлайсың? Диаграмма жасаңыз.

 

4- тапсырма. Топпен жұмыс:

Тақырып:  «Өз өлкеңді білесің бе ?»

Жергілікті жердің табиғаты туралы сұрақтар. Берілген сұрақтардың дұрыс жауабын табу, әрбір дұрыс жауап  5 ұпай.

3 бағыт бойынша өткізіледі.

1.                  Жануарлар әлемі;

2.                  Аумақ өсімдіктері;

3.                  Табиғат байлықтары.

 

 

8- модуль: АДАМ ЖӘНЕ ТАБИҒАТ

1- сабақ

Лексикалық тақырып: Табиғат құбылыстары

Грамматикалық тақырып: Мезгіл мағыналы сөздер (қыс, көктем, түсте,кеш батқанда), салыстыру құрылымдарын берудегі қолданысы (Алматыға қарағанда Астана суық; бұған қарағанда, соған қарағанда, осыған қарағанда).

 

ТЫҢДАЛЫМ ЖӘНЕ АЙТЫЛЫМ

1- тапсырма. Сөз тіркестерінің мағыналарына көңіл аударыңыз.

Халық қазынасы, жер беті, тамаша табиғат, шалғынды жер, табиғат,өлкесі, табиғатын жете білу, туған жер, табиғатын қорғау, негізгі мәселелер, қазба байлықтары, денсаулық, қажеттілік, су ресурстары.

 

ЖАЗЫЛЫМ

2-тапсырма. Берілген сөз тіркестерді сөйлем құрастырыңыз.

Шағын кәсiпкер, қайнар көзi, кәсiпкерлiктi дамыту, оңтайлы ролі, жекеменшік салалар, басты басымдығы, өзектi мәселелер, өсу деңгейi,өтпелi кезең, индустриялық-инновациялық стратегия, негiзгi өндiрiс, инновациялық қолдау.

 

3- тапсырма. Мәтінде оқып ой бөлісіңіз.

Табиғат - адамның бойына қуат, көңіліне шабыт, сезіміне ләззат шапағын шашатын сұлулық пен әсемдік әлемі, баға жетпес байлық.

Бізді қоршаған орта: жан-жануарлар мен өсімдіктер, жер, ай мен күн мен алыстағы жұлдыздар - осылардың барлығы да табиғатдеген ауқымды ұғымды білдіреді.

Адам - табиғаттың ажырамас бөлігі. Сондықтан халқымызда «Жер-Ана» деген егіз үғым қалыптаскан. Жерді өз Анасындай, Анасын Күндей қастерлеу Ата қостаған салтымыз. «Жер шоқтығы - Көкшетау», «Жер жаннаты - Жетісу» деп, бабаларымыз туған жерге, табиғатқа деген ыстық махаббатын білдірген. Сондықтан орман-тоғайларды сақтап, қоршаған ортаның, өзен мен көлдердің ластанбауына ерекше мән берген. Табиғатты қорғау- табиғатты аялау әр адамның міндеті. Үлкен-кіші әрдайым оны таза ұстап, құрмет  тұту қажет. Оның бізге қаншалықты қажет екенін білеміз.Табиғат-қандай  керемет.

 

4- тапсырма. Мәтінді өз ойыңызбен жалғастырыңыздар:

Табиғат пен адам тығыз байланыста болып келеді. Себебі, адам табиғаттағы барлық заттарды өмірінде пайдасына жаратады. Мысалы: суын ішеміз, жемісін жейміз, ауасын жұтамыз. Суды тіршілік көзі дейді. Өсімдік таза ауа, еліміздің дәулеті - жасыл желек, орман.....

 

5- тапсырма. Мақал- мәтелдерді жаттап алыңыздар:

1. Жері байдың - елі бай.

2. Туған жердің топырағы да ыстық

3. Көлдің көркі – бұлақ

    Таудың көркі – құрақ

4. Сулы жер - нулы жер.

5. Атаңнан мал қалғанша, тал қалсын

6. Жас бұтақты сындырма

7. Көкті таптама.

 

АЙТЫЛЫМ

6- тапсырма . Ой түрткі:

1. Қазақстанның өзен, көлдері туралы не білесіз?

2. Қазақстанның ең ірі көлдеріне Марқакөл, Алакөл, Балқаш  осы көлдер туралы қысқаша сипаттама беріңіз.

 

2- сабақ

Тақырыбы: Табиғатта болып жатқан өзгерістер

ЖАЗЫЛЫМ

1- тапсырма. Орыс тіліне аударыңыздар.

 

Табиғат – халық қазынасы. Сондықтан біз оның байлығын пайдалана отырып, қорғай біліуміз қажет. Соған байланысты 1966 жылы біздің елімізде Халықаралық қорғау қоғамы құрылды. Оның басты мақсаты – саны сирек, құрып бара жатқан аң, құстарды, өсімдіктерді қамқорлыққа алып, арнайы кітапқа тіркеу. Мұндай кітапты «Қызыл кітап» деп атайды. Оның қызыл және сары парақтары бар. Қызыл парағына құрып бара жатқан, сары парағына саны аз аң-құстар, өсімдіктер жазылады.

 

2- тапсырма. Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіздер.

1. Халықаралық қорғау қоғамы не үшін керек?

2. Қандай кітапты Қызыл кітап деп атайды?

 

ОҚЫЛЫМ

 

3- тапсырма. Мәтінді тыңдаңыз және түсінгеніңізді баяндаңыз.

 

Әлемде орын алатын сан алуан өзгерістер табиғат құбылыстары деп аталады.

Табиғат құбылыстары бір-бірімен тығыз байланысты. Оларды физика, астрономия, география, биология, химия сияқты ғылымдар зерттейді. Әр ғылымның табиғатты зерттеуде өз мақсаты мен міндеті бар. Мысалы, физика негізінен механикалық қозғалысты, жылу, электр, жарық құбылыстарын зерттейді. Физика ғылымы зерттейтін табиғат құбылыстарыфизикалық құбылыстардеп аталады.

Физика басқа да жаратылыстану ғылымдарымен өзара тығыз байланыста болады. Мәселен, географияда физика заңдарын өзендердің қалай ағатынын, желдің қалай пайда болатынын түсіндіру үшін қолданады. Сол сияқты биологияда физика заңдарын пайдаланып, хайуанаттардың қалай қозғалатынын және көру мүшелерінің қалай жұмыс жасайтынын түсіндіреді.

Сондықтан физика заңдары мен құбылыстарын инженерлер, конструкторлар, дәрігерлер, агрономдар, көлік жүргізушілер және т.б. көптеген мамандар оқып пайдаланады.

(Ғаламтор материалдарынан)

 

3-сабақ

Тақырыбы: Табиғат құбылыстарының адам өміріне әсері

 

ОҚЫЛЫМ

1- тапсырма. Мәтінді мәнерлеп оқып, жоспар құрастырыңыз және сол бойынша мәтінді мазмұндап беріңіз.

 

Қазақстанның әр аймағында ауа райы әр түрлі болады. Солтүстік жақта күн салқындау әрі суығырақ болса, оңтүстік аймақта күн райы жылы болады. Яғни, ауа райы әр аймақта, әр уақытта өзгеріп тұрады. Және бұл өзгерістер ауа райының басты қасиеті болып табылады. Бұрынғы кезде ауа райын болжайтын орталықтар, термометрлер болмаған. Сондықтан ата-бабаларымыз күн райын жан-жануарлардың, құстардың іс-әрекетіне, ауа райының өзгерістеріне қарап, болжайтын болған. Ауа райын зерттеу адамның күнделікті тұрмысы мен шаруашылық әрекеті үшін қажет. Ауа райы болжамынсыз ұшақтар аспанға көтерілмейді.

Ауа райын болжау бүкіл жер бетіндегі метеорологиялық стансаларда және атмосфераның біршама биік қабаттарында жүргізілетін бақылауға негізделеді. Қазіргі кезде Жер шарында 10 мыңнан астам метеоррлогиялық станса бар.

Бүкіл дүние жүзінің метеоролог мамандары бірыңғай Гринвич уақытымен бақылау жүргізеді. Қазақстан жерінде күннің кенет суыту мәнісі көбінесе арктикалық суық ауа массасының баса көктей кіруінен. Бүгінгі күні ауа райын ғарыштан бақылауға болады, бірақ жалғыз адамның қолынан келмейді. Ауа райы - жеріміздің алып күшінің бірі. (Ғаламтор материалдарынан).

Ауа райы бұзылар алдындағы белгілер:

·                     Будақ бұлттар кешке қарай тарап кетпей, қайта көбейіп, қалыңдай түседі.

·                     Ертеңгі және кешкі күн шапағы қызғылт түсті болады.

·                     Түнгі және күндізгі температураның айырмасы азаяды.

·                     Кешке қарай жел тынбайды, қайта күшейеді.

·                     Шық және қырау түспейді.

·                     Күн немесе Ай қораланады.

·                     Ауа қысымы төмендейді.

·                      

ЖАЗЫЛЫМ

2- тапсырма. Мәтін бойынша бес-алты сұрақ құраңыз.

3- тапсырма. Ауа райы туралы өз пікіріңізді жалғастырыңыз.

Адамның өзін қалай сезінуі және соған сәйкес көңіл күйі, жұмысқа қабілеттілігі, қоршаған ортаның (ауа райының) параметрлеріне яғни көрсеткіштеріне байланысты.

Ауа райына байланысты адамның өзін қалай сезінетіні, оның жеке ерекшеліктеріне байланысты және ол санқырлы болып келеді, біреуге жақсы әсер еткен күн райы, келесі бір адамға жағымсыз әсер етуі мүмкін!....

 

№ 8 СӨЖ тапсырмасы

Табиғат құбылыстарынан келетін қиындықтар. (сауалнама дайындау)

 

9-модуль.  АДАМ ЖӘНЕУАҚЫТ

 

1-сабақ

Лексикалық тақырып:Адам жәнеуақыт

Грамматикалық тақырып: Іс-қимылдың басталу, аяқталу мерзімі, адам жасының кезеңдерін білдіру, объектілік/субъектілік қатынастарды салыстыру.

 

ТЫҢДАЛЫМ ЖӘНЕ АЙТЫЛЫМ

1-тапсырма. Мәтінді тыңдап, түсінгеніңізді айтыңыз және өзіңіз ой қосыңыз.

Уақыт. Қандай да бір нәрсенің болмасын, белгілі бір уақытпен санасып, нақтылы бір өлшемдермен белгіленетіні белгілі. Адам баласының, күллі жаратылыстың азды-көпті ғұмырлары уақыт деген ұғыммен тығыз байланысты.

Адам өміріндегі теңдессіз, баға жетпес құндылықтарының бірі - уақыт. болмақ. Уақыттың қадірін оны жоғалтқан жақсы біледі, өміріндегі ыңғайлы сәттерін қолайлы пайдалана білмей, сан рет санын соққан жақсы ұғынады.

Уақыттың бағасын дұрыс анықтап, байыбын жете түсінген кешегі өткен көп ойшыл, дана, ғалым, кемеліне жеткен қанша жан өз өсиеттерін айтып кеткен. Уақытты тиімді пайдалана білу өзгеріс-құбылысы әп сәтте-ақ түрленіп сала беретін осы заманда тіптен маңызы артқан. Өмір ағымынан қалыс қалмай, онымен бірге аяқ алып жүру үшін, жетістіктерге жету үшін аз ұйықтап, көп шапқылауға да мәжбүрлі жайымыз бар.

 

2-тапсырма. Мәтін бойынша негізгі ойға қатысты үш сұрақ құраңыз.

Кеш, қадір, құндылық, өзгерте алмау, бағыну, қысқа, тәуелділік, қуанышты сәт, бағалау, кешірімді болу.

4-тапсырма: Төмендегі сұрақтарға жауап беріңіздер:

1.Сіз уақытты қаншалықты тиімді пайдаланып жүрсіз?

2. Күнделікті іс-әрекеттеріңіз күнтізбе арқылы жүзеге аса ма?

3. Болашаққа жоспарларыңыз бар ма?

4. «Уақыт-емші» сөзінің астарын қалай түсінесіз?

5. Бос уақытыңызда немен шұғылданасыз?

 

2-сабақ

 

Тыңдалым және айтылым

 

1-тапсырма. Тақырыпқа қатысты лексикалық қормен танысыңыз.

Жақсы, келісім шарт, көңілді адамдар, сөйлесіп отырсаңыз,  уақыт, бос сөз, талап, кездесу, жүру, көп айтатын, уәде, жұмыс, демалыс,  адамға жетіспейді, жалқаулық, еңбектену.

 

2- тапсырма.Төменде берілген сұрақтарға өз пікіріңізді айтып оқытушымен бірге талқылаңыздар

*Уақыт бұл өмірде маңызды ма?

*Өз уақытыңызды ұтымды пайдалана аласыз ба?

*Уақыт адамның құндылығына жатады ма?

ТІЛДЕСІМ

3-тапсырма. Берілген сөздер мен сөз тіркестерімен сөйлем құрастырыңыздар:

Тыңдай білмеу, айта алмау, асығыс шешімдер;бәрін бірден орындау, ұмтылу; ұмытшақтық,толық ақпарат, болмау, өзімшіл, тәртіптің жоқтығы, жоспарлай білмеу, тосын шешімдер, бастаған іс,  аяғына дейін, мақсат,  жеткізбеу.

 

3-тапсырма. Мәтінді тыңдаңыз және түсінгеніңізді баяндаңыз.

Уақыт- бұл адамдар үнемі «жетпейді» деп шағым айтатын ерекше ресурс. Бұл рас нәрсе. Тәулік 24 –ақ сағат, ал сен біраз нәрсе атқарып, үлгеруге тиіссің.

Біле білгенге уақыт – ол мүмкіндік. Мүмкіндікті дер шағында пайдаланып қалмаса, «қолын мезгілінен кеш сермесі» анық. «Қайта айналып бұрылмайтын, бұлдыр» уақытты өте тиімді пайдалану керек. Осы себепті болар еңбекқор қытай халқы да уақыт мәселесіне келгенде: «Сағат сатып алсаң да, уақыт сатып ала алмайсың» деп безектейді екен. 

Есейген сайын уақыттың тезірек өтетінін байқамайтын адам жоқ. Алайда соңғы кездері айдың апталап, аптаның күндеп өтіп жатқанын айтып, алаңдаушылық білдіретіндердің қатары көбейіп келеді. Біреулер мұны дініміздегі қиямет күнінің жақындауымен байланыстырса, біреулер бүгін 24 сағат кешегі 18 сағатқа тең дейтін дәлелденбеген ғылыми «фактілерге» сүйенеді.

(Ғаламтор материталдарынан).

4-тапсырма. Сұрақтарға жауап беріңіз.

 1. Күніне неше саған ұйқыға бөлу керек?

2 Сіз уақытты үнемдей білсіз бе?

3. Өз кунінізге жоспар құрастырасыз ба?

4.Күніне неше сағат уақытыныз босқа кетеді?

 

3-сабақ

Тақырыбы: Уақытты тиімді пайдалану және оны үнемдеу тәсілдері

 

ТЫҢДАЛЫМ ЖӘНЕ АЙТЫЛЫМ

1- тапсырма. Мәтінді мәнерлеп оқыңыз.

Адамдардың бәрінде уақыт бар, әйтсе де, ол барлық адамға жетіспейді. Уақыт ойымыздан да жүйрік. Уақыт – алақанымызға құйып алған су секілді, шөлімізді қандырып үлгеруге тиіспіз. Уақыт бізге жаңа болып көрінген нәрсенің бәрін ескіртеді. Сәбидің бір сағаты, қарттың бір күнінен қысқа. Уақыт – керемет ұстаз, алайды шәкірттерін өлімге қиятыны жаман. Уақытым бос өтті деп күлмеген күніңізді айтыңыз. Әр күнің – жаңа өмір.

Біле білгенге уақыт – ол мүмкіндік. Мүмкіндікті дер шағында пайдаланып қалмаса, «қолын мезгілінен кеш сермесі» анық. «Қайта айналып бұрылмайтын, бұлдыр» уақытты өте тиімді пайдалану керек. Осы себепті болар еңбекқор қытай халқы да уақыт мәселесіне келгенде: «Сағат сатып алсаң да, уақыт сатып ала алмайсың» деп безектейді екен. 

2-тапсырма. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Күніне неше саған ұйқыға бөлу керек?

2. Сіз уақытты үнемдей білсіз бе?

3. Өз кунінізге жоспар құрастырасыз ба?

4.Күніне неше сағат уақытыныз босқа кетеді?

Артық болмас білгенің!

3- тапсырма. Маңызды фактілерді жазып алыңыздар. Уақытты үнемдеудің  мәнін түсіндіріңіздер:

1. Өз жұмыс үстеліңізді ыбырсытпаңыз. Қалай болса солай жатқан заттар назарды дұрыс нәрселерге аударға кедергі болады.

2. Уақытты бағалаңыз. Ол да біздің қолымыздағы байлықтың бір түрі.

3. Немен айналысу керектігін күнделікті біліп отыру үшін істелінуге тиісті істердің тізімін жасап отырыңыз.

4. Мүмкін болған жағдайда жұмысты басқаларға тапсыру керек.

5. Сіз айналысуға тиісті емес жұмыс болса, оны істеуден бас тартыңыз.

6. Табанды болыңыз. Басқалардың сіздің уақытыңызды алып, ысырап етулеріне жол бермеңіз.

7. Өте қысқа уақыттың ішінде бітіремін деп орындалмайтын уәде беруден аулақ болыңыз.

8. Тек өз жеке басыңызға ғана арналған уақыт бөліңіз. Бұған сіздің хақыңыз бар.

9. Біреу сізбен кездесуге келгенде, оны орныңыздан тұрып қарсы алыңыз.

10. Адамдарға мейірімді, бірақ уақытты жұмсауға сараң болу керек.

11. Кездесуді кейінге қалдыруды ұсыныс етіңіз. Өз уақытыңызды тиімді қолдана біліңіз.

12. Онша маңызды емес әңгімені кейінге қалдырыңыз.

13. Басқа адамдардың уақытын алмаңыз. Бұл үшін олар сізді құрметтеп, сізге одан да жақсы қарайтын болады.

14.  Кездесуді өткізерден бұрын оны қалай өткізетініңізді жоспарлаңыз.

 

4-тапсырма.Мәтінді түсініп оқып, сұрақтар дайындаңыздар:

Уақыттың әрқилы өтуі жастың ұлғаюымен қатар, қоршаған ортаның өзгеруіне де байланысты. Қайнаған мегаполистен интернетке қосылу мүмкіндігі жоқ шалғай ауылға барып, бір ай өмір сүрген адам уақыттың лезде баяулағанын сезеді. Уақыттың осылай құбылуын жасыңыздың өтуінен көре алмайсыз, қалаға қайта оралсаңыз бұрынғы күйге оп-оңай түсесіз. Қоршаған ортаның өзгеруі дейтініміз, қазір тіпті баланың өзі «ішім пысты, далаға шығып ойнайықшы» деуін азайтқанын көреміз. Бұл қалай болғаны? Жастардың өзі күндердің өтуін сезбесе бұл нені білдіреді?

Адам сағатты сағат, минутты минут ретінде сезінуі үшін оның миы бос болуы тиіс, яғни миға жүктеме беретін ешқандай нәрсемен айналыспауыңыз қажет. Осыдан 20-30 жыл бұрын миымыз салыстырмалы түрде бос болатын жағдай жиі болатын. Сапарға шықсаңыз, кезекте тұрсаңыз немесе бір айдан кейін болатын қызықты оқиғаны күтсеңіз уақыт өтпей кететін. Ондайда әрбір минутты санап, ішіңіз пысатын.

Қазір адамның, әсіресе, қала тұрғындарының іштері оңайшылықпен пыса бермейді. Тіпті 3-4 сағаттық кезек те бізді жалықтыруы екі талай, егер қолымызда смартфон болса. 4 сағаттың бір-екеуін туыстарымыз бен достарымызға қоңырау шалып өткізсек, қалғаны Фейсбук, Инстаграм, Уатсап секілді әлеуметтік желілер мен түрлі мобильді қосымшаларға кетеді. Ешқандай пайдалы іс атқармасақ та, миымыз бос емес, тұрақты түрде ақпарат қабылдаумен болады.

 

№ 9 СӨЖ 

Тапсырма.Уақытыңды бағалай білесің бе? (ойталқы)

 

10- модуль. МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ӨНЕР

1- сабақ

 

Лексикалық тақырып: Театр     және   кино өнері

Грамматикалық тақырып: Бірлескен іс-қимылдың берілуі, қимылдың тәсілі, амалы. Жалпылау есімдіктері.

 

ТЫҢДАЛЫМ

1- тапсырма. Тыңдаңыздар, айтуға жаттығыңыздар:

дәстүрлі өнер-традиционное искусство

ән-песня

тарихи-исторический

ойналады-исполняется

зерттеуші-исследователь

халық әндері-народные песни

тұрмыс-быт

тақырып-тема

мазмұн-содержание

ұлттық музыкалық аспаптар- народные музыкальные инструменты

 

ЖАЗЫЛЫМ

 

2 тапсырма. Мақал-мәтелдері жаттап алыңыздар:

1. Ел іші- өнер кеніші.

2. Өнер алды- қызыл тіл.

3. Жігітке жетпіс өнер де аз.

4. Өнерлі өрге жүзер.

5. Ән-көңілдің ажары.

6. Күмбірлеген күй- өмірдің базары.

 

ОҚЫЛЫМ

3 тапсырма. Мәтінді оқыңыз және аударыңыз.

ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ДӘСТҮРЛІ ӨНЕРІ

Қазақ халқының дәстүрлі өнеріне ұлттық музыкалық аспаптар домбыра мен қобызда орындалатын халық әндері мен күйлерін жатқызуға болады.

Қазақ халқының әншілік дәстүрлі өнері :Арқа әншілік дәстүрі, Батыс Қазақстан әншілік дәстүрі, Жетісу әншілік дәстүрі, Сыр өңірі әншілік дәстүрі болып бөлінеді.Өнер адамдары ерекше келеді.

Қазақ халқының мерей тұтып, мақтаныш етер асыл мұрасы, рухани жәдігерліктері ішінде замана сүзгісінен өтіп, бүгінгі ұрпақтың еншісіне егжей-тегжейлі жеткен ән қазынасы қашаннан дәстүрлі өнердің қаймағы саналады. Дәстүрлі ән үлгілері ежелден ғұрыптық әндер, халық әндері, кәсіби халық композиторлары шығармалары болып, баға жетпес құндылықты құрайды. Қазақтың әншілік өнері жанрлық сипаты жөнінен алуан түрлі. Қазақтың фольклортанушылары мен музыка зерттеушілері қазақтың дәстүрлі ән өнерін тұрмыс –салтқа байланысты ғұрыптық әндер, халық әндері және кәсіби әндер деп жіктеп қарастырып жүр.

Ғұрыптық әндердің өзі – бесік жыры, тойбастар, беташар, жоқтау, көрісу, сыңсу, жар-жар, жарапазан болып, тармақталса, әншілік өнердің кең өріс алған кезінде пайда болған кәсіби ән өнері- халық әндері (анонимды-авторлық) және кәсіби халық композиторларының әндері болып саналады.

Қазақ халқы ән мен күйге аса бай халықтардың бірі. XIX ғасырдағы қазақтың музыка мәдениетін зерттеушілер қазақта мың ән, бес жүз күй барлығын жазған болатын. Қазақтың музыка мәдениеті дәуірден дәуірге дамып келді, қазақ халқы ән мен күйге аса құмар халық.

Қазақ халқының әнші,күйші,композиторлары: Құрманғазы Сағырбайұлы, Тәттімбет Қазанғапұлы, Дина Нұрпейісова, Біржан сал Қожағұлұлы, Ақан сері Қорамсаұлы, Мәди Бәпиұлы, Жаяу Мұса Байжанұлы, Әсет Найманбаев, Балуан Шолақ, Абай Құнанбаев, Иман Жүсіп, Кенен Әзірбаев, Мұхит Мералыұлы, Майра Уәлиқызы. Қазақтың ақын, жырау, өлеңші және әншілері өлеңдер мен жырларды, ұзақ дастандарды домбыраға қосып әнмен айтады. Эпостық немесе тарихи жырлардың қысқа қайырылатын баяу әндері болады, лирикалық әндер көтеріңкі айтылады, неше түрлі сарынға соғып, құйқылжиды.

Даналық белгісі:( "Өмірдің үлкен тастары")

 

4- тапсырма. Есте сақтаңыздар

дәстүрлі өнер-традиционное искусство

ән-песня

тарихи-исторический

ойналады-исполняется

зерттеуші-исследователь

халық әндері-народные песни

тұрмыс-быт

тақырып-тема

мазмұн-содержание

ұлттық музыкалық аспаптар- народные музыкальные инструменты

СӨЙЛЕСІМ

5- тапсырма. Сұрақтарға жауап беріңіздер:

1. Қазақ халқының әншілік дәстүрлі өнері қалай бөлінеді?

2. Дәстүрлі өнер дегеніміз не?

3. Ғұрыптық әндерді атаңыз?

4. Қазақ халқының қандай әнші-күйшілерін білесіздер?

 

6- тапсырма.  Берілген өлең жолдарын түсініп оқыңыздар:

 

Жігіттің көркі- өнері,

Талап –кісі мұраты.

Өнер қалмақ артында-

Дүниенің өшпес шырағы. (Майлықожа Сұлтанқожаұлы)

Өзгеге көңілім, тоярсың,

Өлеңді қайтіп қоярсың?

Оны айтқанда толғанып,

Іштегі дертті жоярсың. (Абай Құнанбаев).

 

 

 

2- сабақ

Қазақтың танымал өнер қайраткерлері

 

ОҚЫЛЫМ

1- тапсырма.  Мәтінді түсініп оқыңыз.

 

М. Әуезов атындағы академиялық драма театры қазақтың алғашқы кәсіби  театры 1925 жылдың аяғында ұйымдасты.

1926 жылы 13-қаңтарда М. Әуезовтің «Еңлік-Кебек» трагедиясымен тұңғыш театр шымылдығы ашылды. Алғашқы ашылған жылдары мұнда қазақтың халық ішінен шыққан өнерпаздары Иса Байзақов, Әміре Қашаубаев, Серке Қожамқұлов, Елубай Өмірзақов, Жұмат Шанин, Қалибек Қуанышбаев және т.б. ойнады. Театрдың алғашқы режиссері және басқарушысы Ж. Шанин болды. Б. Майлиннің «Некеқияр», «Шаншар молда», Ж. Шаниннің «Торсықбай қу», «Арқалық батыр» сияқты шығармалары театрдың алғашқы репертуарын құрады. Қазақ драма театрынан 1934 жылы қазақтың опера және балет театры бөлініп шықты. Қазақтың кино өнері тарихындакиноактерлер: Жұмат Шанинның, Шәкен Аймановтың, Әмина Өмірзақованың, Асанәлі Әшімовтың, Меруерт Өтекешованың т.б есімдері ерекше зор құрметпен аталады. Шәкен Айманов атындағы киностудия Алматы кинохроника студиясы (1934) базасы негізінде құрылды.

«Қазақфильмнің» қалыптасып, өркен жайып өсуіне Ш. Аймановтың қосқан үлесі елеулі. Ол осы киностудияның 1953 жылдан 1970 жылға дейін көркемдік жетекшісі болды. 1952 жылы «Жамбыл» атты толық метражды түрлі-түсті көркем фильм тұңғыш рет жасалды, ал 1965 жылы«Алдар көсе»атты алғашқы кең экранды көркем фильм түсірілді.

 Тұңғыш рет халықаралық дәрежедегі жүлдеге ие болған қазақтың көркем фильмі «Ана туралы аңыз»1964 жылы экранға шықты. Көрермендердің ерекше ілтипатына бөленген «Қыз Жібек Атаманның ақыры», «Транссібір экспресі», «Шоқан»кинофильмдері осы «Қазақфильм» студиясында жасалды.

(Ғаламтор материалдарынан ).

 

ТЫҢДАЛЫМ

 

2- тапсырма. Мәтінге қатысты сөздердің аудармасымен танысыңыздар.

алғашқы- первый

ұйымдасты-организован

ашылды-открыт

басқарушы-руководитель

атындағы-имени

өнерпаздар-таланты

шығармалар-произведении, сочинении

көркемдік жетекші-художественный руководитель

толықметражды- полнометражный

түрлі-түсті- цветной

халықаралық-международный.

 

3- тапсырма. Мәтінді орыс тіліне аударыңдар.

4- тапсырма. Төмендегі сұрақтарға жауап беріңіздер:

1. Қазақтың алғашқы кәсіби театры қай жылы ұйымдастырылды?

2. Театр шымылдығы кімнің және қандай шығармасымен ашылды?

3. Театрдың тұңғыш режиссеры кім?

4.  Театрдың алғышқы репертуарын атаңыз.

5. Қазақфильм киностудиясы қай жылы құрылды?

6. Киностудияның көркемдік жеткешісі кім болды?

7. Толықметражды, түрлі-түсті көркем фильм тұңғыш рет қай жылы жасалды?

 

5- тапсырма. Театр өнері туралы ұлағатты сөздерді оқып, аударыңыз:

Театр- сымбатты өнердің ішіндегі ең зор өнердің бірі. (М.Әуезов)

Жақсы пьеса- сапалы әдебиет белгісі. (М.Әуезов)

Театр ісі нәзік, күшке салуды көтермейді. Қайтадан өңдеп, істеуге болмайды. (Жұмат Шанин)

Біздің өмірімізде театр бос думан емес, тіршіліктің ісі,  қоғамның өсуіне көмектесетін өнер, жаңа өмірдің насихатшысы. (К.С.Станиславский).

 

6- тапсырма

1.Өнер алды ...

2.Өнерлі...

- ...

Өлеңшінің - ...

4.Өнер - ...

Білім - ...

5.Ақыл - ...

Өнер - ...

 

VI кезең:Сөздік ойыны. «Кім көп сөз біледі?»

 

Полуостров – түбек

Шелк – жібек

Виноград – жүзім

Список – тізім

Характер – мінез

Быстро – тез

Смех – күлкі

Лиса – түлкі

Знай – біл

Язык – тіл

Критика – сын

 

11-модуль. МІНЕЗ ЖӘНЕ КЕЛБЕТ

 

Лексикалық тақырып: Мінез және келбет

Грамматикалық тақырып: Есімдіктер және олардың септелу ерекшеліктері, жіктеу есімдіктері. Құранды етістіктер (жақсы көру, көңіл бөлу, іске асыру).

 

ТЫҢДАЛЫМ

1-тапсырма. Тақырыпқа қатысты лексикалық қормен танысыңыз.

Қымбат, өнеге, өзге адамдармен, ерекшелік, қатынас , адамгершілік қасиеттері, қалыптастырады, шыншылдық, әділеттілік, жоғары, тұрақты, келбетті, ақыл, қоғам, мінезі жайлы.

 

Грамматика

Заттың құбылыстың атын, сынын, санын білдірмейтін, бірақ солардың орнына  қолданылатынсөз табын есімдік деп атайды.

Местоимение – самостоятельная часть речи, которая указывает на предметы, признаки, количество, но не называет их.

 

Түрлері (Типы)		Мысалдар (Примеры)
І. Тұлғасына қарай (По способу образования)	1. Негізгі (Непроизводные)	мен, сен, сіз, ол, осы, сол, бұл, міне, кім, не, өз, т.б.
	2. Туынды (Производные)	біреу, мынау, барлық, кейбіреу, әрқалай, өзім, т.б.
ІІ. Құрамына қарай (По составу)	1. Дара (Простые)	мен, сен, сіз, ол, кім, бәрі, әне, міне, бұл, сол, өз, т.б.
	2. Күрделі (Сложные)	бірнеше, кейбіреу, әрқашан, ешкім, барлық, бірде-бір, қай-қайсысы, кімде-кім, т.б.
ІІІ. Мағынасына қарай (По значению)
1. Жіктеу (Личные)	Мен, сен, сіз, ол, біз, (біздер), сендер, сіздер, олар
2. Сілтеу (Указательные)	Бұл, сол, ол, мына, мынау, осы, осынау, міне, әне, сонау, әнеки, ана, анау
3. Сұрау (Вопросительные)	Кім? не? неше? Қанша? қай? қандай? қалай? қашан? қайсы? қайда? Нешеу? нешінші? қайдан?
4. Өздік (Возвратные)	өз, өзім, өзің, өзі, өзіміз, өздеріңіз, өздерің, өздері
5. Белгісіздік (Неопределенные)	Бір, біреу, бірдеңе, бірнеше, кейбір, кейбіреу, қайбір, қайсыбір, әркім, әрне, әрқайсы, әрқалай, әрдайым, әрқашан, әлдекім, әлдене, әлдеқайдан, әлденеше, әрқалай, әлдеқашан, т.б.
6. Болымсыздық (Отрицательные)	Еш, ешкім, ешбір, ешқашан, ешқайда, ештеңе, дәнеме, ешқайсысы, ешқандай, т.б.
7. Жалпылау (Определительные)	Бәрі, бүкіл, барлық, күллі, бүтін, барша, түгел, бар, бүткіл

 

ОҚЫЛЫМ

2-тапсырма. Мәтінді оқып, өздеріңіз білетін ақпаратпен толықтырыңыздар

.

 

Адамның жан дүниесі және сыртқы келбеті

Көркем мінез – адамның эстетикалық-этикалық сәні мен мәні. Кез келген адамды бір көргенде-ақ оның көзі, қасы, беті, құлақ-мұрны, аузы-мойны, дене бітімі саған әр қилы әсер етеді. Онымен танысып, әңгімелесіп, араласып кетпей тұрып-ақ ол қандай адам, сол жөнінде өзіндік пікір де қалыптастырып үлгіресің. Бұл адамның сыртқы келбеті арқылы-ақ танып, білу қасиеті. Адамның қадір-қасиеті, көпшілік жағдайда, мінез-құлқына қарай бағаланады. Жақсы мінез өмір кеңістігінің төріне шығарады, теріскейлігі құрметке, сыйластыққа апармайды. Демек, мінезді еркінсітпей, қашанда, ақылға жүгіндіру қажет.Әбден қалыптасқан және өмір қалпына үйлесімділік тапқан мінез-құлық «адамның екінші табиғаты – әдетке» айналады. Ұлттық негізді тәлім-тәрбие жинаған адамға айналасындағылар қызыға қарайды.Кейбір адамның жан дүниесі және сыртқы келбетіне үйлесіп тұрады.  Жақсы мінезді, адамгершілік қасиеті жоғары адамдардан үлгі алу керек.

 

2-тапсырма. Мәтінді оқыңыздар.

 

Замандас келбеті

Адамның жан дүниесі өте күрделі. Онда жақсылықтың да, жамандықтың да әр түрі бар. Олардың қайсы  басым түссе, адам соған қарай бетбұрыс жасап, өз тұлғасын қалыптастырады.

Адамның бойындағының бәрі: келбеті де, киімі де, жан-дүниесі де, ойы да жақсы болуға тиіс. Қазіргі заманда адамның сыртқы келбеті, киімі, тап-таза болуы қажет. Сонда ол адам өз ортасында, әріптестерінің арасында жүзі жарқын болып жүре алады.

Мен Көкшетау мемлекеттік университеті экономикалық факультетінде бірінші курста оқимын. Менің тобымда 17 студент оқиды. Біз бәріміз құрдаспыз. Біздің тобымызда әр түрлі ұлттың өкілдері оқиды.

Жанар, Нұргүл, Балнұр, Қарлығаш, Құралайдың ұлты - қазақ,  олар ұзын бойлы, шаштары қалың, көздері үлкен, әдемі, сымбатты қыздар. Балнұрдың шашы бұйра, ұзын. Айгүл, Қарлығаш, Бота аққұба, ал Алтынай мен Рысгүл қараторы.

Ал, Настя мен Светаның ұлты – орыс, олар да ұзын бойлы, аққұба, сымбатты, шаштары боялған. Оляның көзі үлкен, ал, Светаның көзі көкшіл кішкене. Альмираның ұлты – татар, ол аққұба келген, орта бойлы, сымбатты, көзі үлкен, әдемі қыз.

Луиза мен Даянаның ұлты – әзірбайжан. Олар қараторы келген, ұзын бойлы, қастары қиылған, кірпіктері ұзын, шаштары қара, көрікті қыздар. Олар өз ана тілінде сөйлей алады. Біздің топтың қыздары өте  ұйымшыл, білімді және өте жақсы оқиды.

Тобымыздағы ұлдар  байсалды, салмақты, ақжарқын. Мысалы, Тимур мен Әділет мектепте бірге оқыған. Олар ұзын бойлы, қой көзді, аққұба келген, екеуінің де шаштары толқынды бұйра.

Андрей, Олег, Виктордың ұлты – орыс. Олар орта бойлы, денелі,  көздері көкшіл, аққұба келген, шаштары қысқа қиылған, олар өте ұқыпты, тиянақты және соңғы сәнмен киінеді.

Ал, Романның ұлты – татар. Ол ұзын бойлы, қараторы, көздері үлкен әдемі, шашы қалың қысқа, сымбатты жігіт. Ол қазақ тілін жақсы біледі.

Сөздік

Қараторы - смуглый   

Ақсары - блондинка

Ақкұба - светлоликая (ий)  

Дөңгелек жүзді - круглолицая (ый)

Сопақ - продолговатая(ое)

Маңдай - лоб

Кең - широкий

Ұзын - длинный

Қысқа - короткий

Қалың - густой

Сирек, селдір - редкий

Сары - светлый

Қара - черный

Ақ - седой

Боялған - крашенный

Бұйра - кудрявый

Тік - прямой

Көкшіл - голубой

Қой көзді - карие

Қара - черный

Үлкен көз- большие глаза

Сымбатты – стройный (ая)

Денелі – крупного телосложения

Кең иықты  -  широкоплечий

Толық  - полный, толстый.

 

2-тапсырма. Досыңызға мінездеме жазыңыз. (Алдымен оның бойындағы жақсы қасиеттеріне тоқталыңыз).

3-тапсырма. Топтық жұмыс:

I топ: Адамның жан дүниесі қандай болу керек?

IIтоп:  Адамның сыртқы келбеті қандай болуы тиіс?

ЖАЗЫЛЫМ

4- тапсырма.Сөздермен сөз тіркестерін қатыстыра отырыпсөйлем құрастырыңыздар.

Ақкөңіл, ойланады, жауап береді, достарына көмектеседі, ұнатады,  мінезді, қайырымды, жаңа ортада, қатты қысылады, тым қозғалғыш,орынсыз сөйлемейді.

 

2- сабақ

Тақырып: Мінез-құлық мәдениеті

ОҚЫЛЫМ

1- тапсырма. Мәтінді оқыңыз.

Мінез ерекшеліктері жайлы мамандарды жұмысқа қабылдауда, жауапты қызметке тағайындауда, бірлескен әрекетті орындауды тапсыруға байланысты топтарға біріктіруде маңызды. Сонымен қатар, шиеденістерді шешуде, ұжымда жағымды психолгиялық ахуалды орнатуда, қарым-қатынас тиімділігін арттыруда мінез жайлы түсінік аса қажет.

Қоғамға және өзге адамдарға қатынас адамгершілік қасиеттерді қалыптастырады. Ізгіліктілік, шыншылдық, әділеттілік – адамгершілік дамудың жоғары сатысын сипаттайдытайды. Өзімшілдік, қатігездік, жалғандық, керісінше, мінездегі адамгершіліктің таяздығына көрсеткіш. Басқа адамдармен қатынаста коммуникативті қатынастар ерекше орын алады: мейірмандық, елгезектік, сезімталдық, ашықтық, шыншылдық, сыпайылық. Әлеуметтік-мәдени айырмашылықтарға қатысты туындайтын психологиялық бөгеттерді, не қарым-қатынас барысында пайда болған негативті сезімдерді, мысалы, сенімсіздік, қызғаныш, жаратпаушылықты, оңай жеңеді.

Адамгершілік және коммуникативті мінез сапалары мұғалімдердің кәсіби маңызды қасиеті болып табылады. Адамның еңбекке қатынасынан еңбексүйгіштік, жауапкершілік, тәртіптілік қалыптасады. Қарсылықтарды жеңуден тұратын еңбек пен оқу әрекеті ерікті мінез сапаларының дамуын қамтамасыз етеді, ол: мақсатқа бағыттылық, табандылық, шыдамдылық.

 

СӨЙЛЕСІМ

2-тапсырма.  Адамның сырт келбетіне қарап баға бергеніміз дұрыспа? Әңгімелеп беріңіздер:

3-тапсырма. Мәтінді оқып, жоспар құрыңыздар:

Жаздың әдемі бір күнінде, таңертең бір төре өзінің баласымен бақшаға барып, екеуі де егілген ағаштары мен гүл жапырақтарын көріп жүрді. - Мынау ағаш неліктен тіп-тік, ана біреуі неге қисық біткен? - деп сұрады баласы. - Оның себебі, балам, анау ағашты бағу-қағумен өсірген, қисық бұтақтары болса өсіп. Мынау ағаш бағусыз, өз шығу қалыбымен өскен,- деді атасы. - Олай болса, бағу-қағуда көп мағына бар екен ғой,-деді баласы. - Бағу-қағуда көп мағына барында шек жоқ, шырағым; мұнан сен де өзіңе әбірет алсаң болады; сен жас ағашсың саған да күтім керек; мен сенің қате істеріңді түзеп, пайдалы іске үйретсем, сен менің айтқанымды ұғып, орнына келтірсең, жақсы түзік кісі болып өсерсің, бағусыз бетіңмен кетсең, сен де мынау қисық біткен ағаштай қисық өсерсің,- деді.

Ы. Алтынсарин.

1. Мәтіндегі нақты ақпаратты  анықтап,мәтін мазмұнын түсіне отырып рөлге бөліп оқыңыздар.

2. Мәтін идеясына өз көзқарасыңызды білдіріңіздер.

4- тапсырма. Адамның жан дүниесі және сыртқы келбеті, олардың үйлесімділігі туралы өз пікіріңізді білдіріңіз.

 

3- сабақ

Тақырыбы: Жастардың қазіргі келбеті

АЙТЫЛЫМ

1- тапсырма. Мәтіннен түсінгендеріңізді айтыңыздар:

Жастық шақ – жігер қайраттың мол кезі, бойдағы жақсы қасиеттерді жарыққа шығарып қалатын кез, ол үшін талап керек. Замана өзгерді, уақыт ағымы өзгерді. Қоғамдағы бір топ арзан атаққа құмар, екіншісі өмірлік сапары басталмай жатып-ақ түңіліп, қараңғы түнекке кіріп барады. Өзінің қолынан келмегенді өзгеден көріп, өмір сүруін қиындатып, жегідей жеп, мәнсіз өмір кешуде. Бос мақтанға еріп өзін-өзі шамадан тыс бағалауға көшті. Адамдардың қарапайымдылығының ізі бірте-бірте жойылып барады. Байқасаңыз, имандылық, еңбек пен білім, теңдік пен шынайылық сынды ұлттық темірқазығымыздан айырылып бара жатқандаймыз. Жақсы, білімде, адамгершілігі мол,  жастарымыздың қатарын көбейтуіміз керек. Ата-анамыз анау көршінің баласындай болсаң қайтеді деп ескертеді.

«Талапты ерге нұр жауар» деген құлагер қазақтың даналары.

 Ғұмырын тиімді пайдаланып, жетістіктің асқар шыңын бағындырып, «Нағыз елдің тізгінін ұстайтын бала ғой» деп сүйсіне қарап жүргендерді түгендемес бүрын осы тақырыпта ой қозғадым. «Жаман айтпай, жақсы жоқ» дегенді ұстанғаным болар. Әйтпесе, Қазақстанның жұлдызын қай додада болсын жарқыратып жүргендер қаншама. Сол себепті, ешкімнің өміріне қызықпаңыз, еңбек етуден жалықпай, ынта мен ықыласты әрқашан бірінші жұмсау қажет екенін ұмытпайық.

Біз де замана жастарының өзгерудегі себебі мен салдарын таразылап, бағамдап көрейік.

https://massaget.kz/blogs/20123/

 

2-тапсырма. Оқып, мазмұндаңыздар:

Мінез-құлық мәдениеті

Ол өзін қоғамдық ортада ұстай білу және әдептілік ережелерін сақтай білу ғана емес. Ол баланы үлкендерді сыйлаудан,жоғары адамгершіліктен, ұжымда өмір сүріп еңбек ете білуінен көрінеді. Кейде ұнамды қылықтар көрер көз үшін ғана жасалады. Сыртқы мәдениеті адамның мінез-құлықпен сыртқы бейнесінен көрінсе, ішкі мәдениеті адамның білімінен, нанымынан, жеке басының мүддесін қоғам мүддесімен ұштастыра білуінен тұрады.

Адамның қоғамда сыйлы болуы және бағалануы ішкі мәдениетіне байланысты. Сондықтан мінез- құлық мәдениетін тәрбиелеу адамның моральдық бейнесін қалыптастыруымен бірге адамгершілік, азаматтық, ұжымшылдық, достық жолдастық рухында тәрбиелеуге, ұйымдастыруға үйретумен тығыз байланысты.

Мәдениетті мінез-құлық ережелерін түсіндіру. Жаман әдеттерді жоюда түсіндіру, талап қою, күн тәртібін орнату сияқты амалдар қолданылуы тиіс.Ұнамсыз әдетті түбірінен жою мұғалім мен ата-аналардан барлық амалдар жүйесін ұштастырып, дұрыс қолданылуын талап етеді.

3-тапсырма. Өткен мәтіндерден есімдіктерді тауып жазыңыздар.

4- тапсырма. Төмендегі есімдіктермен сөйлем құрастырыңыздар.

Бәрі, бүкіл, барлық, күллі, біреу, мынау, кейбіреу, әрқалай, өзім, бұл, сол, ол, мынау.

 

№1 СӨЖ тапсырмасы:

Киіміне қарай қарсы ал, мінезіне қарап шығарып сал. (ойталқы)

 

12- модуль : КИІМ. СӘН. ТАЛҒАМ

1-сабақ

Лексикалық тақырып: Киім.Сән.Талғам.

Грамматикалық тақырып: Сын-бейне үстеулері (әрең, бірте-бірте, ақырындап), мөлшер үстеулері (біраз, айтарлықтай, бірен-саран). Анықтайтын, нақтылайтын сөздердіңберілуі

ТЫҢДАЛЫМ

1- тапсырма. Тақырыпқа қатысты лексикалық

Бас киім, көйлек, сән көрсету, ателье, дизайнер, сән әлемі, киім стилі, қазіргі сән, бас шебер, әшекей, белдемше, тәж, корона, белдеме, дамыту, пайдалану, қолданбалы өнер, бояу.

 

ОҚЫЛЫМ

 

2-тапсырма. Мәтінді түсініп оқыңыз.

 

Қазіргі уақытта кез келген адамның өз қалауынша сәнді киінуіне мүмкіндігі бар. Адамдар сәннен қалыс қалмауға тырысады Тіге білетін және осы іске қызыққан адам өзіне ыңғайлы және сәнді бұйым тігіп кие алады.

Киім – адамның денесіне киюге арналған бұйым, жасанды жамылғы түрлері. Киім адамды қоршаған ортаның, табиғаттың түрлі әсерлерінен қорғайды. Оның тұтыну мәнімен бірге ғұрыптық және белгілі бір мақсатқа қызмет ететін маңызы бар. Киім тігуге мал, аң терілері, өсімдік, ағаш, балық, құс өнімдері, жасанды материалдар пайдаланған.

Киім түрлеріне қарай бас киім,сырт киім, аяқ киім, ұлттық киімт.б бөлінген. Ұлттық киімдер арқылы адамның қай ұлт екенінде білуге болады.

Сән – киім кию мәдениеті, ол талғамға байланысты. Сән қоғамға, заманға қарай өзгеріп отырады.

Дизайнер-сәннің бағытын, талғамын, қандай матадан тігілетінін, көркемдеп әшекей түрін ескере отырып шығаратын адам.

АММАТИКАЛЫҚ ТҮСІНІКТЕМЕ

Үстеулер –ең алдымен, етістіктің /баяндауыштың/ белгілерін білдіреді. (Наречие – это лексико-грамматический класс слов, обозначающих признак процесса, признака, предмета. Наречия,в первую очередь, обозначают признаки глагола /сказуемого/.

Қимыл-сынүстеуі (наречия образадействия ивремени) қалай? – как? қалайша? –каким образом? қайтіп? – как? әрең, ақырын, бірден, бірге, бірте-бірте, бұрынғыша, қолма-қол, осылай, сөйтіп, келе-сала, емін-еркін, лезде, қаннен-қаперсіз, дереу, жедел, шапшаң, тез т.б.

 

3-тапсырма. Берілген үстеулерден сөйлем құрастырыңыздар:

Әрең, бірте-бірте, ақырындап, мөлшер үстеулері:  (біраз, айтарлықтай, бірен-саран).

 

4- тапсырма. Мәтінді оқып, негізгі ақпараттарды жазып алыңыз.

 

Қазіргі кезде адамдар сәннен қалыс қалмауға тырысады. Олар дүкенге барады, өйткені соңғы сән киінгісі келеді. Тіпті оқушылар сән бар екенін біледі және кроссовкаларда өзгереді. Дегенмен, біз әдетте, джинсы, юбка және футболка сияқты негізгі киімдерді модельерлер жасаған киім үлгілерінен ерекшелейміз. Сәнде сән тітіркендіреді деп ойлайтын өз сындары бар, ол оңай, тираникалық және аморальды.  Бұл олай емес. Сән өзі өзгереді, өйткені көптеген адамдар жаңа стильдерді іздейді.

Дресс-код сияқты нәрселер туралы білу өте маңызды. Бұл белгілі бір әлеуметтік топта киіну дегенді білдіреді. Сіздің іскерлік кездесу костюміңіз талғампаз, жаңа және заманауи болуы керек. Сіз ескі және түсініксіз көрінуі мүмкін емес.

Жұмыс киімін дұрыс таңдау оңай емес. Ол кеңсе киімінің көптеген түрлеріне қолайлы болуы керек. Егер сіз мейрамхана немесе түнгі клубқа барсаңыз, онда стильді және еркін киіну керек.Кейбір адамдар сәнге ерекше көңіл бөледі. Сәннің де көптеген сыншылар бар. Біз өзімізге жарасымды киімді киюді білуіміз керек.

 

5-тапсырма. Мәтін бойынша сұрақтар құрастырыңыз.

 

2-сабақ

Тақырып: Киім үлгілері пішіндерінің алмасуы, стиль ерекшеліктері.

 

ОҚЫЛЫМ

  1-тапсырма. Мәтінді мұқият оқып, өз сөзіңізбен жалғастырыңыз.

Сән (франц.сөзі Moda, лат. Modus – өлшем, әрекет тәсілі) киім кию.Сән мәдениеті әртүрлі сферада жеке талғамның уақытша үстемдік етуі.

Киім өзінің бастамасын алғашқы қауымдағы шөптен жасалған белдік байламдардан, жануар терісін денесіне жапқан жабулардан алады.

Костюм (Франц. Costume – киім-кешек) белгілі бір ұлттың, дәуірдің әртүрлі қоғамдық топтардың тұрақты киім үлгісі.Киім үлгілерінің пішіндерінің алмасуы қоғаммен бірге өзгеретін әр дәуірдің эстетикалық идеалын, көркемдік бейнесін көрсетеді.

 

СӨЙЛЕСІМ

2- тапсырма. Мәтінді оқып, сұрақтар дайындаңыздар:

Стильдің түрлерін зерттеу. Стил (лат. Stilus) мәнер, сипат, ерекшелік.Стиль сол дәуірдің мәдениетін, сұлулық туралы түсінігін, қоршаған ортаға қарым-қатынасын көрсететін тұрақты, анық ерекшеленген дәуір тілі.

Классикалық стиль – қатал, іскерлік, элегантты, салыстырмалы түрде тұрақты, сән әлеміндегі өзгерістерге онша беріле бермейтін киім түрлері.

Оның негізгі белгілері – форманың тұрақтылығы, адамды іскер, ұстамды етіп көрсетуі, мінсіздігі, беріктігі.Классикалық стильге костюм шалбар, ағылшын пальтосы, белдемше, жакет, жейде жатады.

Фольклорлық стиль – ұлттық сипаттағы осы заманғы киімдер.Бұл стильде ұлттық ою-өрнектер, кестелер, қол жұмысының элементтерін кеңінен пайдаланылады.

Романтикалық стиль – әдемілік, ерекшелік, сүйкімділік, нәзіктікті бөліп көрсетеді. Романтикалық стильдің ерекшелігі – қатпарлар, шілтерлер, желбіршектер жиынтығынан тұрады.

Спорттық стиль – демалыста, спортпен айналысқанда, саяхатқа шыққанда киюге ыңғайлы киімдер.Жалпы спорттық стильдегі киімдерде адам өзін еркін және ыңғайлы сезінеді.

3- тапсырма. Ортақ жұптық жұмыс:

1.     Сәнге деген көзқарасыңыз қандай? _ _ _ _ _ _ _ _ _

2.     Қазіргі қандай сәнгерлерді білесің?_ _ _ _ _ _ _ _ _

3.     Сән дегеніміз не?

4.     Костюм дегеніміз не?

5.     Стиль, сән сөзіне анықтама беріңіздер.

АЙТЫЛЫМ

4 тапсырма. Өзіңізге ұнайтын киімдер туралы ой бөлісіңіз.

 

3- сабақ

Тақырып : Қазақстаннның қазіргі сәнгерлерінің киім үлгілері

 

1-тапсырма. Мәтінді оқыңыздар:

Киім өзінің бастамасын алғашқы қауымдағы шөптен жасалған белдік байламдардан, жануар терісінен денесіне жапқан жабулардан алады. Жалпы киім ұғымы адамдардың уақытқа және қоғамдық жағдайларға сәйкес сұлулық туралы белгілі бір ұғыммен бейнелейтін сәнмен тығыз байланыста болады.

Адамзат қоғамы дамыған сайын көзқарастар өзгереді, яғни сәнде үнемі жаңарып отырады. Киімді әркім өз бетінше таңдайды, таңдау барысында адам жеке талғамы мен сән ағымына сүйенеді. Жақсы киіне білуде өнер. Киім таңдаудағы жақсы талғамды білдіретін кең  тараған анықтамалардың бірі- әдемілік, сәнділік. Сәнділік ұғымы ең алдымен киім түсі мен сәніне қарай дұрыс құрай білуге тікелей байланысты. Киімге деген талғампаздық адамның өзіне  сын көзбен қарайалатынының белгісі болып табылады.

 

ЖАЗЫЛЫМ

2-тапсырма. Берілген Сын-бейне үстеулерінен сөйлем құрастырыңыздар:

 (әрең, бірте-бірте, ақырындап), мөлшер үстеулері (біраз, айтарлықтай, бірен-саран).

3- тапсырма. Төмендегі сөздер мен сөз тіркестерін орыс тіліне аударыңыз.

Таза ұстау, пайдалы, көп,  қорғау,  күннің сәулесі,  ыңғайлы,  мата,  шыдамды, жуған кезде, тері киімдері, құнды, мұра, заман талабы.

4- тапсырма.Мәтінді оқып, түсінгендеріңізді айтыңыздар:

Киімнің негізгі қасиеттері: ауа өткізгіштігі, төзімділігі, зиянды заттардан қорғауы тағы басқа да ерекшеліктері бар. Киімнің тозуы адамның күтіп ұстауына байланысты. Мысалы: жуған кезде киімнің оңып, созылып кетуі, тері киімдерінің суыққа төзімді болуы тағы басқа. Зиянды заттардан қорғауы күннің сәулесінен, ыстықтан, суықтан, шаң тозаңнан, кейбір химиялық заттардан қорғау жатады.

Гигеналық қасиет деп киімнің адам денесінен бөліп шығатын заттарды соруы денені құрғақ әрі таза ұстауға пайдасы өте мол материалдарды атаймыз. Қоғамдық дамудың қазіргі сатысында өсімдіктен, теріден, жасанды материалдардан тігіп адамды қоршаған ортаның қолайсыз әсерлерінен қорғайтын, ағзаның қалыпты температурасын сақтайтын, сонымен бірге әртүрлі көрік беретін  киімдер көп.

Киімнің ерекшеліктері: ол тікелей матаға және киілетін орынға байланысты. Киімнің  тағы бір қасиеті жуған кезде тар немесе қысқа болып қалатындығын ескерген жөн.

 

5- тапсырма. «Ұлттық киімдер» диаграммасын толтырыңыздар.

 

№ 2 СӨЖ тапсырмасы:

Тренд қандай? Сән үрдістері мен тенденциялары (жобалық жұмыс)

 

 

13-модуль:

ӘДЕБИЕТ ЖӘНЕ ӨНЕР

 

Лексикалық тақырып:Проза және поэзия

Грамматикалық тақырып: Себеп-салдар, ыңғайластық жалғаулықтар (бастап,бері, кейін, сонымен, сондықтан, себебі, өйткені, сол себепті, алайда, қарағанда, салыстырғанда).

 

 

ТЫҢДАЛЫМ

1-тапсырма.Жаңа сөздермен танысыңыздар:

Әдебиет, өнер, ең қымбат, қазына, тұрақты, мәдениет, ойлау, қабілет, күш, марапаттау, шығармашылық, бәсекелес, таңдаулы, жоғары.

 

ОҚЫЛЫМ

2- тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұндаңыздар.

 

Өнер көркем образдар жүйесі арқылы адамның дүниетанымын, ішкі сезімін, жан дүниесіндегі құбылыстарды бейнелейтін қоғамдық сана мен адам танымының формасы. Өнер өмірде болған оқиғаларды қаз-қалпында алмай, өзгертіп, түрлендіріп, көркем образдарды типтендіру арқылы сомдайтын эстетикалық құбылыс. Оны қоғамдық сананың өзге формаларынан даралайтын белгісі де адамның шындыққа деген эстетикалық қатынасы болып табылады.

Өнердің мақсаты – дүниені, адам өмірін, қоршаған ортаны көркемдік-эстетикалық тұрғыдан игеру. Көркем шығарманың бел ортасында нақты бір тарихи жағдайда алынған жеке адам тағдыры, адамдардың қоғамдық қатынастары мен қызметтері тұрады. Олар суреткер қиялы арқылы өңделіп, көркем образдар түрінде беріледі. Өнер адамдары ерекше келеді.

Шығарманың суреттеу тәсілі, құрылымдық келбеті, көркем бейне жасаудың материялдық арқауы өнер түрлерінің ерекшеліктерін айқындайды. Осыған сай өнердің: көркем әдебиет,музыка,мүсін, кескіндеме, театр,кино,би,сәулет өнері, т.б. түрлері бар.

Өнер- жеке тұлғаның жан-жақты дамып жетілуіне, оның эмоционалды күйіне, интеллектуалды өсуіне ықпал етіп, адамзаттың қордаланған сан ғасырлық мәдени тәжірибесінен, даналығынан сусындауға мүмкіндік береді.

 

3-тапсырма: Берілген сөздерді қазақ тіліне аударыңыз.

Творчество, талант, песня, стихотворение, писатель, танцор, художник, литература, сочинение, рассказ, роман, пьеса, баллада, легенда.

 

ЖАЗЫЛЫМ

4- тапсырма. Берілген себеп- салдар, ыңғайластық жалғауларымен сөйлем құрыңыздар:

Себеп-салдар, ыңғайластық жалғаулықтар (бастап,бері,кейін, сонымен, сондықтан, себебі, өйткені, сол себепті, алайда, қарағанда, салыстырғанда.

 

 

2-сабақтың тақырыбы:

Қазақ халқының    рухани,          мәдени мұрасы

 

1-    тапсырма. Мәтінді оқыңыздар:  

ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында мәдени мұра ішінде қазақ әдебиеті ерекше орын алды. Ол көп ұлтты кеңес әдебиетінің бір бөлігі ретінде қалыптасты. Қазақ әдебиетін жанрлық жағынан көркейтіп, мазмұнын кеңейткен әдебиет тарихында жаңа серпін, тың тақырып идеясымен келген ақын-жазушыларымыз көп еді. Өнер саласы да бұл жылдары үлкен жетістіктерге жетті.

Ежелгі көшпенділердің мұрасын сақтаған, қазақ халқының мәдениеті салт-дәстүр мен жора-жоралғыларға бай келеді. Қазақ қауымының осы күнге дейін сақтап келе жатқан баспана түрі - киіз үй. Киіз үй қанатына байланысты, алтықанатты, он екі қанатты және т.б. атаулармен аталады. Бұрынғы кездері ақсүйектер, байлар, билер мен хан, патшалар өздерінің ордаларында яғни, үлкен киіз үйлерде өмір сүрген.

Бұл қазақ халқының бай болғанының нышаны. Қазақ халқының ең қадірлі ұғымдарының бірі- шаңырақ. Шаңырақ сөзін әртүрлі мағынада қолданады. Қазақ халқында шаңырақ-киелі ұғым ретінде қалыптасқан және ол туралы әртүрлі мақал-мәтел, тыйым сөздер көп кездеседі.

Бұл қазақтардың қонақжайлылығының айқын бейнесі. Қазақ еліне,тарихына қызығатын әрбір адам алдымен, қазақтардың салт-дәстүрлері жайлы білуі шарт. Қазақтарда салт - дәстүрдің түрлері өте көп. Ол әртүрлі жағдайларға байланысты, тақырыптарға сай әрбір қазақ жадында сақталып қалған. Бұл қазақ халқының ертеден дана халық екендігін мойындаттырады. Қазақ қауымында «жеті» саны қадірлі болып саналады. Осыған орай, жеті санына байланысты көптеген салттар мен жоралғылар бар. Олардың қатарына: «Жеті жарғы», «Жеті қазына», «Жеті жоқ», «Жеті ата», «Жеті нан» немесе «Жеті шелпек», «Жеті керемет», «Жеті күн», «Жеті ғашық», секілді түрлері көп. Бұл «жеті» санының қасиеттілігін айқындай түседі деп ойлаймыз. қазақтың асыл мұрасы жетерлік. Олардың күнделікті өмір сүру ережесіне де байланысты екенін ұмытпаған жөн. Қазақ елі-асыл да, ғажап мәдениетке бай, дана халық.

 

2 – тапсырма.  Мәтінді оқып, сөздікті пайдаланып, аударрыіыздар:

 

Төле би Әлібекұлы

Төле би 1663 жылы қазіргі Жамбыл облысындағы Шу өзенінің жағасында, Жайсаң жайлауыңда дүниеге келген, 1756 жылы Шымкент облысы, Леңгір ауданының Ақбұрхан ордасында қайтыс болған. Қазақтың қоғам қайраткері, атағы жер жарған шешен, Ұлы жүздің бас биі, "Жеті жарғыны" жасаушылардың бірі. Төле бидің әкесі Әлібек те билік  айтып, әділдігімен аты шыққан адам болыпты. Төле жас кезінен хат танып, сауатын ашқан. Ол арабша, парсыша тарихи кітаптарды, аңыз әңгімелерді көп оқыған.

Бала күннен жас Төле әкесіне еріп жүріп ел көреді, жұрт таниды, қазақ халқының ақындық-шешендік өнерінен тәлім алады. Он бес жасынан ел билігіне араласып, ақыл-парасаттылығы, әділ шешімі, шешендік өнерімен көзге түседі.

Қазақтардың басын біріктіріп, оларды жоңғар бұғауынан құтқаруда Төле би маңызды рөл атқарды. Төле би, Орта жүздің төбе биі Қазыбек Келдібекұлы және Кіші жүздің бас биі Әйтеке Байбекұлы үшеуі Әз Тәукенің бас кеңесшісі болған.  Сонымен бірге, Төле би Ұлы жүз бен Ресей арасында байланыс орнатып, дамытуға көп еңбек сіңірді.

Сөздік:

қайраткер – деятель

 атағы жер жарған - он прославлен

әулет – династия 

 қарапайым шаруа – простой человек

сауатты- граммотный 

тәлім алу – учить пример

билік – власть 

біріктіру – объединять

бұғау – кандалы, цепи 

байланыс – связь.

 

2-      тапсырма. Мәтінді оқыңыздар.

 

Қазыбек би Келдібекұлы

 Қаз дауысты Қазыбек би, Қазыбек Келдібекұлы – қазақ халқының XVII – XVIII-ғасырлардағы ұлы үш биінің бірі, көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері. Қазыбек би 1667 жылы Сыр бойында дүниеге келген. Ол 1764 жылы Түркістандағы Қожа Ахмет Яссауи кесенесінде жерленген.

Ол Тәуке ханның «Жеті жарғы» заң жобасын жасаушылардың бірі. Өз заманында білімді, озық ойлы, әділ, батыл да батыр адам болған. Қазыбектің аталары да би болған. Әділдігі мен алғырлығы үшін Тәуке хан Қазыбекті Орта жүздің Төбе биі еткен. Ол - жоңғар басқыншыларына қарсы азаттық күресті ұйымдастырушылардың бірі. Ол - парасатты елші, дипломат атанған.

XVIII ғасырдың 60-жылдары Цинь империясы Қазыбек биді өз жағына шығару мақсатымен көптеген бағалы сыйлықтар жіберген. Бірақ Қазыбек би Қытай жағына қарсы болған.

Қазыбек бидің беделі мен ықпалына қазақ хандары ғана емес, ұлы империялардың әкімшіліктері де сүйенген.

Сөздік

көрнекті – видный

қайраткер – деятель

 

3-      тапсырма. Мәтін бойынша сұрақ құрастырыңыздар:

 

1.      Қаз дауысты Қазыбек би кім?

 

 

15- модуль. БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ

 

Лексикалық тақырып:

1. Білім, ғылым және жастар саясаты. Қазақстан жастары. Ел болашағы – білімді ұрпақта.

2. Білім беру жүйесіндегі жаңашылдық.

3. Қазіргі білім беруді дамыту, білімді ұрпақ тәрбиелеу туралы мәлімет.

Грамматикалық тақырып:

Заттың (жақ, тарап) анықтамасы, салыстыру құрылымдарының берілуі, іс-қимылдың мекені (елімізде, оқу орындарында).

 

 

1-сабақ

Білім, ғылым және жастар саясаты. Қазақстан жастары. Ел болашағы – білімді ұрпақта

 

ТЫҢДАЛЫМ

1- тапсырма. Төменде берілген сөздермен (сөз тіркестерімен) сөйлем құрастырыңыз.

Оқу жүйесі – система обучения

бастауыш мектеп – начальная школа

мектепке дейінгі тәрбие – дошкольное воспитание

әліппе – букварь

балабақша – детский сад

мемлекеттік емтихан – государственный экзамен

сынып – класс

тереңдетіп оқыту – углубленное обучение

аса дарынды балалар особо одаренные дети

талапкер – абитуриент

жеделдетіп оқыту – ускоренное обучение

ОҚЫЛЫМ

2- тапсырма. Мәтінді түсініп оқыңыз.

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІ

 

Қазақстан Республикасында оқу жүйесі қалыптастырылған заң негізінде жүзеге асырылады. Білім берудің алғашқы баспалдағы жеті жастан басталып, бала бастауыш мектепке барады. Арнайы мектепке барудан бұрын бала мектепке дейінгі тәрбие мен білімнің алғашқы әліппесін балабақшадан алады. Бастауыш мектеп бірінші – төртінші сыныптар аралығын қамтиды.

Орта білім 5-сыныптан басталады. Яғни 5-сыныптан бастап балалар әдебиет, тарих, жаратылыстану, жағрафия, химия, физика сияқты жаңа пәндерді оқиды. Мемлекеттік емтиханды оқушылар тоғызыншы және он бірінші сыныптарда тапсырады. Кейбір оқушылар өз қалауынша 9-сыныптан кейін кәсіптік-техникалық лицейлерде оқуын жалғастыра алады. Қазақстанда мемлекеттік негізгі типтік мектептен басқа орта типтік мектептер де бар. Сонымен қатар жеке бір пәнді, мысалы, шет тілін, физиканы, математиканы т.б. пәндерді әрі тереңдетіп, әрі жеделдетіп оқытатын арнаулы орта мектептер де бар.

Қазіргі уақытта заман талабына сай мамандандырылған музыкалық, балет, көркемсурет, спорт мектептері де бар. Мұндай мектептерде аса дарынды балалардың болашағына жол ашады.

Орта білім алу біздің мемлекетімізде тегін және міндетті. Елімізде жаңа типті орта мектептер – гимназия, колледж, лицейлер де көп. Бірақ олардағы білім алу жүйесі ақылы.

Қазақстанда жоғары білім беру жүйесі де кең ауқымды.

Жоғары білім беру жүйесінің аясында институт, жоғары білім беру мектептері, университет және академиялар жұмыс істейді. Бұл оқу орындарына түсу үшін талапкер арнайы міндетті сынақтан (тестіден) өтуі керек. Білім министрлігі бөлген арнайы гранттар мен кредиттерді конкурс (байқау) бойынша сынақтан ең жоғарғы балл жинаған талапкерлер иемденеді. Олар жоғарғы оқу орнында тегін оқиды. Басқа жағдайларда талапкер оқуы – ақылы. Жоғары оқу жүйесі бүгінгі таңда батыс елінің жоғары білім беру үлгісімен оқытады. Бұл үлгі бойынша студент төрт жыл оқып бакалавр, қосымша екі жыл оқып магистр дәрежесін алады. "Егемен Қазақстан" газеті. 11.09. 2019 ж.

 

АЙТЫЛЫМ

3-тапсырма.  Берілген мақалдарды талдаңыз, жаттап алыңыз.

Білімнен асар байлық жоқ.

Білекті бірді жығар, Білімді мыңды жығар.

Ұсталардан зат қалар, Оқығаннан хат қалар.

ЖАЗЫЛЫМ

4-тапсырма. Мәтінді мағыналық бөліктерге бөліңіз. Әрбір бөліктегі негізгі ойды білдіретін сөйлемдерді тауып жазыңыз. Мәтінге сұрақты жоспар құрыңыз, қысқаша мазмұндаңыз.

 

№1 СӨЖ тапсырмасы:

1. Білім саласындағы реформалар туралы хабарлама дайындаңыз.

 

2-сабақ

Білім беру жүйесіндегі  жаңашылдық

ТЫҢДАЛЫМ

1- тапсырма. Төменде берілген сөздермен (сөз тіркестерімен) сөйлем құрастырыңыз.

Әлемдік білім кеңістігі – мировое образовательное пространство

білім алу – получить образование

сапа – качество

бәсекеге қабілетті – конкурентоспособный

білім үрдісін ұйымдастыру – организация образовательного процесса

жүйе – система

қоғам – общество

қызмет сапасы – качество услуг

инновациялық әдістемелер – инновационные методики

енгізу – внедрить

ақпараттық базасы – информационная база

еңбек нарығы – рынок труда

даму мүмкіндіктері – возможности развития

қамтамасыз ету – обесречить

алдыңғы қатарлы - передовые.

 

ОҚЫЛЫМ

2- тапсырма. Мәтінді түсініп оқыңыз.

 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖАҢА БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІ

Еліміз тәуелсіздігін алғаннан бері қоғамда түбегейлі өзгерістер болды. Әлеуметтік-экономикалық сала нарықтық жағдайда дамып жатыр. Қазақстан мемлекеті дүниежүзілік экономикалық қауымдастыққа толық мүше болмақ, сондықтан экономиканың барлық саласында жұмыстың ұйымдастырылуы әлемдік талаптарға сай болуы қажет. Білім мен ғылым саласының алдында да жаңа талаптар пайда болуда.

ҚР білім беру жүйесінің негізгі мақсаты – білім беру жүйесінің барлық деңгейінде қоғамның жаңа талаптарына сәйкес келетін білімді, кәсіби біліктілігі жоғары жастарды тәрбиелеу. Ол үшін сапалы, бәсекеге қабілетті білім орындарын қалыптастыру қажет.

Еліміздің білім беру жүйесінде білім берудің барлық деңгейінде әлемдік талаптарға сай өзгерістер енгізу көзделген. Мәселен, жастарды білікті маман, озық ойлы азамат етіп қалыптастыру үшін, оларға бала күнінен жүйелі тәрбие беру қажет. Сондықтан мектепалды тәрбие мен оқтуды жетілдірудің жаңа тұстары айқындалған.

ҚР білім беру жүйесінде орта білім мәселелеріне зор назар аударылған, себебі бұл сала үздіксіз білім беру жүйесінің базалық буыны.

Орта білім беру жүйесіндегі әлемдік негізгі талаптардың бірі – жоғары сатыларда жастардың жеке қабілетін дамытуға жағдай жасау үшін дербес пәндерді тереңдете оқыта отырып, оқушылардың кәсіби біліктілігін жетілдіретін оқыту жүйесін қалыптастыру. Бұл ұсыныстың негізінде біздің еліміз 1997 жылы қабылдаған Лиссабон конвенциясының талаптары жатыр.

Жоғары білім беру саласында да бірқатар жаңалықтар ұсынылған. Оның барлығы – тұлғаның сапалы жоғары білім алуына барлық жағдай жасау. Білім сапасын бағалаудың ұлттық жүйесі енгізілген. Сондай-ақ, оқу үрдісін ұйымдастырудың жаңа технологиясы енгізілді; оқытудың несиелік жүйесі жүзеге асырылуда. Бұлардың бәрі білім сапасын жетілдіруге жол ашады және оқытушылардың да жауапкершілігін күшейтеді.

Білім беруді іске асыру үшін оқу орындарының материалдық-техникалық базаларын нығайтып, жаңа ақпараттық жабдықтармен жұмыс істеу қажет. Жаңа оқулықтар дайындап, педагогтердің біліктілігін жетілдіру де қажет. "Егемен Қазақстан" газеті. 17.08. 2018 ж.

 

АЙТЫЛЫМ

3-тапсырма.  Өз ойларыңызбен бөлісіңіздер:

1. «Егер мен білім министрі болсам...»

ЖАЗЫЛЫМ

4-тапсырма. Мәтінді аяқтаңыз.

2019 ЖЫЛҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҮЗДІК ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫНЫҢ РЕЙТИНГІ

Қазіргі кезде әлемнің көптеген елдерінде білім беру қызметінің сапасын анықтайтын рейтингтер өткізіліп жүр. Рейтингтер елдегі жоғары білім беру сапасын жақсартуға көмектеседі.  Бұл рейтинг қандай жоғары оқу орындарының әлемдік білім кеңістігінде бәсекеге қабілетті екендігін, ал қандай жоғары оқу орындарына білім үрдісін ұйымдастырудағы жағдайды толтыру қажеттігін көрсетеді.

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі және Ұлттық аккредиттеу орталығы  2006 жылдан бастап, еліміздің жоғары оқу орындарын саралау рәсімін өткізіп жүр. Оқу орындарын саралау жүйесі талапкерлерге, олардың ата-аналарына, жалпы қоғамға жоғары оқу орындарының (жоо) қызметі, олардың ерекшеліктері, көрсететін қызметінің сапасы, инновациялық әдістемелер мен технологияларды енгізуі, материалдық-техникалық және ақпараттық базасының жағдайы, халықаралық бағдарламаларды дамытуы, түлектерінің еңбек нарығындағы қажеттілігі, даму мүмкіндіктері жайында  ақпаратттар береді. Сонымен қатар, қазақстандық дипломдардың танымалдығын, олардың әлемдік  еңбек нарығындағы қажеттілігін қамтамасыз ету болып табылады. 

 

№2 СӨЖ тапсырмасы:

1. Қазақ халқының ұлы ағартушы ғалымдары туралы реферат жазыңыз.

3-сабақ

Қазіргі білім беруді дамыту, білімді ұрпақ тәрбиелеу туралы мәлімет

 

ТЫҢДАЛЫМ

1- тапсырма. Төменде берілген сөздермен (сөз тіркестерімен) сөйлем құрастырыңыз.

ғылым – наука

бағыттау – направить

басты нышан – главный признак

халықтың болашағы – будущее народа

басты талап – главное требование

білім беру реформасы – реформа образования

мәдениет – культура

алтын қор – золотой фонд

білімді болу – быть образованным

қабілет – способность

ғұламалар – ученые

зейін – внимание

ақыл-ой – ум

жауапкершілік - ответственность

 

ОҚЫЛЫМ

2- тапсырма. Мәтінді түсініп оқыңыз.

 

БІЛІМ ДЕ БӘСЕКЕГЕ ТҮСЕДІ

ХХІ ғасыр табалдырығын білім мен ғылымды бағыттау мақсатымен аттауымыз үлкен үміттің басты нышаны болып табылады. Себебі ұрпағы білімді халықтың болашағы бұлыңғыр болмайды. Жас ұрпаққа сапалы, мән-мағыналы, өнегелі білім беру бүгінгі күннің басты талабы.

Тәуелсіз мемлекетімізге еңбекқор, өз кәсібін терең түсінетін, өзінің білімі мен іскерлігін жан-жақты қолдана білетін мамандар қажет. Қазір халыққа білім беру реформасы ғылыми негізге сүйенген пәнді оқытудың жоғары деңгейімен қамтамасыз етуді міндеттеп отыр. Соның ішінде дүниежүзілік ғылым мен мәдениеттің алтын қорына өлшеусіз үлес қосқан әл-Фараби бабамыздың педагогикалық мұрасы да телегей-теңіз мол дүние. Данышпан ойшыл: «Адам деген ардақты атты лайықты алып жүруден артық бақыттылық жоқ. Әлемде жаман мен жақсыны адамның ақылы ғана ажыратады» деген болатын.

Білімді болу деген сөз – белгісіз нәрсені ашу қабілетіне ие болу деген сөз, білімді адам көп нәрсені біледі және және қабілеті, дарыны арқылы басқа белгісіз нәрселерді өз бетінше аша алады.

Сонымен қатар ғұламалар болашақ жастардың білімді болуы өзінің сана-сезіміне, зейініне, дара қасиеттеріне, ақыл-ойына, жауапкершілігіне байланысты екенін дәлелдеген.

Біздің елімізге мемлекетімізді көркейтіп, өркендететін жас мамандар керек. Сол үшін біз түрлі ғылымды меңгеріп, оны өз болашағымызға, мемлекетіміздің көркеюіне пайдалануымыз керек («Егемен Қазақстан» газеті).

 

АЙТЫЛЫМ

3-тапсырма.  Топпен талқылаңыздар:

1. Білім қалай бәсекеге түседі?

2. Ұлттық кадрлар қандай болуы керек?

3. Білімді болу деген не?

4. Жас мамандар қандай болуы қажет?

 

ЖАЗЫЛЫМ

4-тапсырма. «Ұстаздық еткен жалықпас...». Бүгінгі ұстаз қандай болуы керек? Шағын эссе жазыңыз.

 

№3 СӨЖ тапсырмасы: Шет елдердегі білім беру жүйесі туралы презентация дайындаңыз.

 

 

16-  модуль. БІЛІМДІ ЖАСТАР – БОЛАШАҚТЫҢ ТІРЕГІ

 

Лексикалық тақырып:

1. Білімділіктің адам өміріндегі маңыздылығы.

2. Мен жастарға сенемін. Жастарға арналған білім беру бағдарламалары, бәсекелестікке қабілетті ұрпақ туралы мағлұмат.

3. Қазақстан Республикасының білім жүйесіндегі жаңашылдығы, жоғары оқу орындарындағы тәжірибе.

Грамматикалық тақырып:

-дағы/-дегі, -тағы/-тегі формасы (анықтауыштық мағынасы): Диалогты бастау, жалғастыру.

 

1-сабақ

Білімділіктің адам өміріндегі маңыздылығы

ТЫҢДАЛЫМ

1- тапсырма. Төменде берілген сөздермен (сөз тіркестерімен) сөйлем құрастырыңыз.

Білімді ұрпақ – образованное поколение

қазіргі таңда – в настоящее время

ел дамуы – развитие страны

енгізу – внедрить

әдістемелік жүйе – методическая система

талпыну – стараться

пайдалану – применять

басты талап – главное требование

ерекшелік – особенность

оқыту үрдісі – процесс обучения

білім мен білік – знания и умения

біліктілік – квалификация

мамандық пен кәсіп – профессия и специальность

бәсекелестікке қабілеттілік – конкурентоспособность

белсенділік – активность

әлемдік өркениет – мировая цивилизация

 

ОҚЫЛЫМ

2- тапсырма. Мәтінді түсініп оқыңыз.

 

«Білімді ұрпақ – болашақтың кепілі» демекші, қазіргі таңда елдің болашақ азаматтарын қалыптастыру бағытындағы білім беру мәселесі – мемлекетіміздің басты саясатының бірі. Білім мен ғылымның ел дамуына әсер етуі үшін демократияландыру, оқыту жүйесін заман талабына сай үйлестіре алу міндеті туындап, білімге, бүкіл оқу-әдістемелік жүйеге жаңа талаптар қойылуда. Жаңа технологияларды күнделікті сабақ үрдісінде пайдалану үшін әр ұстаз алдында отырған баланың жас ерекшелігін ескеріп өзінің шеберлігіне орай таңдап алады.

 ХХІ ғасыр – жеке тұлғаны қалыптастыру, ізгілендіру, дамыту ғасыры. Олай болса, мұғалімдердің алдында тұрған бірден бір мақсат – оқушылар алған білімдерін пайдаға асырып, өзара әрекет ете алатын, ұлттық құндылықтарды меңгерген жеке тұлға тәрбиелеу.

Бүгінгі таңда басты мәселе – бәсекелестікке қабілетті ұрпақ тәрбиелеу. Қоғамның әрбір даму кезеңі ең алдымен сол қоғамға сәйкес жаңа адамды қалыптастыруды көздейтіні – ешқашан маңызын жоймайтын тарихи құбылыс. Қазіргі таңда педагогикалық жаңаша үрдістерде білім мен тәрбие берудегі ізгілендіру, жариялылық, педагогикалық ынтымақтастық, ғылыми-әдістемелік тың ізденістерге сүйене отырып, жаңашылдыққа талпыну қажет екендігін айтады.

Оқытудың жаңа технологиясын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық, ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу – XXI ғасырдың басты талабы. Жастар білікті маман болса және еліміздегі ақпараттық технологиялар саласының дамуына үлесімізді қосса дейміз. Ал білімін әрі қарай ұштап, оны ғылыммен байланыстырамын дейтін түлектерге магистратура мен аспирантура толық мүмкіндік береді. Кейбір студенттер ізденістерге қадам жасайды. Олар ақпарат алмасу ұстанымдарын қорғау үшін өздері жасап жатқан жобалар мен нұсқауларды ғылымға енгізуге талпынады.

 

АЙТЫЛЫМ

3-тапсырма.  Сұрақтарға жауап беріңіздер

1) Білімді маман дегенді қалай түсінесіздер?

2) Білім алудың формуласы бар ма?

3) Білім мен ғылымды дамыту үшін не қажет?

4) Кәсіпкерлік пен бәсекелестік деген не?.

 

4-тапсырма. Шағын мәтінді оқып, өз пікіріңізді білдіріңіз.

Ал оқу – студенттің өз қолында, талап-тілегіне, ізденісіне байланысты. Егер студент қауымының белсенділігін, ізденімпаздығын, кез келген ортаға бейімділігін аскерсек, қай заманда болмасын  олар қоғамның үлкен қорғаушы күші.

Оқу орнын бітіргеннен кейін қызметке орналасу мәселесі қашанда алдыңғы кезекте тұратыны белгілі. Кейде оқу орнын бітірген жас маман жұмыс таппай сенделіп жүріп қалады. Мұндай келеңсіздіктерді болдырмас үшін тиісті мекеме қандай мамандықтарға сұраныс бар, қандай оқу орнын бітірген тиімді деген сауалдар төңірегінде сараптама, зерттеулер жүргізуі тиіс. Соған орай ең керекті деген мамандықтардың тізімі жариялануы және жұмыс беруші мен жоғары оқу орны арасында осы мәселе төңірегінде насихаттық жұмыс қолға алынуы керек.

Ертеңгі маман – бүгінгі студент өздерінің оқитын пәндерінің ғылыми бағыттылығына үлкен мән беріп отырады. Ғылыми зерттеулер жүргізу барысында сабақтастық, мүдделілік, басым бағыттар мен көкейкесті мәселелерді айыра білуге ұстаздар көмектеседі. Әр пән бойынша ғылыми жаңалықтарға уақтылы көңіл бөлініп, қажетінше қолданысқа енгізу жолдары мен мүмкіндіктері қарастырылады.

Иә, еркін елдің ертеңі – білікті де білімді маман қолында. Оған Сіздің қосар үлесіңіз қандай? Әңгіме өзіңізде!

 

ЖАЗЫЛЫМ

4-тапсырма. «Сөйлемдегі сөздерді қарама-қарсы мағыналы сөздермен  ауыстырыңыз.

1. Жоғары білім беру жүйесіндегі реформа Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі (алғашқы) 10 жылда жүргізілгені белгілі. 2. Ол реформа негізінен әлемдік білім беру кеңістігіне (шығу) және халықаралық білім стандарттарына барынша сәйкестендіруге бағытталған. 3. (Орта) білім берудің мақсаты – қоғамның, мемлекеттің және жеке тұлғаның сапалы білім алуға деген мүдделерін қанағаттандыру. 4. (Дамымаған) елдердің тәжірибесіне сүйенсек, барлық ұлттық экономикалардың өсуі мен дамуы білім, ғылым жүйелерінің (ескіруімен), халыққа білім беруді дамытумен, кәсіптік білім беруде халықты кеңінен тарту арқылы жүргізілгендігін байқаймыз. 5. Елімізде 2005 жылы 181 жоғары оқу орны мамандар даярлаумен (айналыспаған). 6. Өткен жылдың қорытындысы бойынша (кеше) 2000-нан астам жас азамат АҚШ, Қытай, Ұлыбритания сияқты, Еуропа мен Азия елдерінің ең (нашар) жоғары оқу орындарына түсіп, білім алып жатыр.

 

№1 СӨЖ тапсырмасы:

1. Ғылым-білім туралы 10 мақал-мәтел жазып келіңіз.

2-сабақ

Мен жастарға сенемін. Жастарға арналған білім беру

ТЫҢДАЛЫМ

1- тапсырма. Төменде берілген сөздермен (сөз тіркестерімен) сөйлем құрастырыңыз.

Қозғаушы  күш – движущая сила

Қағидат – принцип

өмірлік  ұстанымдар – жизненные принципы

рәсуа – напрасная трата

нық  қадам – уверенный шаг

қисынды  қорытынды – логическое заключение

жалын – пламя

өршіл – целеустремленный

намыс – честь

рух – дух

өркенді - процветающий

 

ОҚЫЛЫМ

2- тапсырма. Мәтінді түсініп оқыңыз.

ЕЛБАСЫ  ЖӘНЕ  ЖАСТАР

Білімді, сауатты адамдар – бұл ХХІ ғасырда адамзат дамуының негізгі қозғаушы күші. Сондықтан күні ертең ғалым, қазақстандық компаниялардың менеджері болатын студенттер мұны жақсы түсінуі тиіс.

Кім дамымаса, алға қарай жүрмесе, өз орнын басқаға, әлдеқайда бәсекеге қабілетті маманға беруіне тура келеді.

Шын мәніндегі бақытты кезеңде өмір сүріп жатқан жастарға өзін таныту үшін мүмкіндіктер  өте көп, бұл  туралы аға ұрпақ жастық жылдарда армандай алмайтын. Бүгінгі күн – талантты, жігерлі, өзіне сенетін адамдардың, арманға бай және оларды жүзеге асыруға ерік-жігері бар адамдардың уақыты. Мемлекет жастар үшін барлық жағдайды жасап отыр. “Жастық шақ – бұл тамаша нәрсе; оны рәсуа ету қылмыс... ”, - деген екен Бернард Шоу. Тек оқу, күш-қуатыңды аямастан еңбек ету керек, сонда ғана ойлаған арманға жетуге болады.

“Қазақстан” сөзі көне еліміздің жаңа жастық шағын, халқымыздың жаңа тарихтағы нық қадамын бейнелей отырып, әлемдік аренада қуатты естілуі тиіс. Қазіргі жастар тәуелсіз Қазақстанда өсті, олардың көз алдында мемлекетіміздің қалыптасуы жүрді. Олардың ана сүтімен бойында патриотизм және өз тәуелсіз Отандарына деген сүйіспеншіліктің терең сезімі дарыған.

Қазақстанның әлемдегі барынша дамыған 50 мемлекеттің қатарына кіру жөніндегі барлық ойлар мен жоспарларды қисынды қорытындысына жеткізетін де жастар болмақ. Жастардың білімдері, күш-жігерлері мен еңбектері күшті де өркенді Қазақстанды орнатуға жұмыс істейтініне сенім мол.

Еркін елде өскен ұрпақтың рухы әрдайым биік болуы тиіс. Жастары жалын жүректі, өршіл намысты, биік рухты болса – ол елдің еңсесі де биік болады. Өршіл, намысшыл жас отаншыл, патриот келеді, халқына, өз ұлтына адал қызмет етуге ұмтылады (Н. Ә. Назарбаевтың “Инновациялар мен оқу-білімді жетілдіру арқылы білім экономикасына” атты лекциясынан ықшамдалып алынды. Егемен Қазақстан, 27 мамыр, 2006 жыл).

 

ЖАЗЫЛЫМ

3-тапсырма. Мәтінмен  танысып,  өзіңіз  оқитын  білім  ордасында  қандай  үйірмелер  бар  екені  туралы   сұхбат  құрыңыз.

Білімнің алтын ордасы С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетіндегі студенттерге шынайы өнер арқылы әсер ететін тәрбие ошақтарының бірі – студенттер клубы. Студенттер клубы түрлі мәдени қажеттіліктерді қарастыру, студенттердің, магистранттардың, аспиранттардың, дайындық бөлімі тыңдаушыларының өзіндік шығармашылық қабілетін дамыту үшін құрылған.

Студенттер клубының мақсаты – жігер оты жалындап жанған студент жастардың жас дәуренін текке өткізбеу, жаман әдеттерден аулақ ету, олардың бос уақытын әсерлі ән, әсем күй, мың бұралған би әлемімен қауыштыру. Клуб университет өмірінде барлық мәдени шараларды өткізу жұмыстарын жүргізеді. Студенттер клубы барлық қалалық және республикалық байқауларға белсенді түрде қатысады.

 

АЙТЫЛЫМ

4-тапсырма.  Мәтінді оқып, түсінгеніңізді қысқаша баяндап беріңіз.

Қазақстанның мұнайы мен газын ғана емес, білім мен ғылымын да дүниежүзіне танытатын уақыт жетті. Еліміздің тәуелсіздігі экономикадағы бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз етті. Ендігі мақсат – білім мен біліктілікті бәсекеде көрсете білу. Ол үшін мемлекет тарапынан 2012 жылға дейін ғылымды дамытуға салынатын инвестициялар мөлшерін 25 есе ұлғайтып, жылына 350 мл. теңгеге жеткізу, ғылымды басқару жаңа кезеңіне көшу, жоғары ғылыми-техникалық комиссия құру, ғылыми зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды ҚР Ғылым және білім министрлігі арқылы қаржыландыру, ғылым жөнінде комитет құру, зертханалар ашу, шет елдік мамандармен байланыс жасау, білімнің сапасын арттыру, студенттер мен оқытушы-профессорларға грант тағайындау сияқты мәселелер бүгінде көкейкесті болып отыр.

Ұлттық кадрлар – мемлекеттің негізі. Яғни, ұлттық кадрларды дайындау үшін жоғары білімнің ұлттық жүйесі жасалуда. Оған жаһандану жағдайындағы аймақтық кірігу, элитарлы білім берудің негіздері, Болон декларациясы мен Еуразия аймағындағы жоғары мектептің дамуы секілді факторлар да әсер етеді.

Мемлекет тарапынан ұлттық кадрларды дайындауға жасалып жатқан шаралардың бірі – «Болашақ» бағдарламасы. Бұл бағдарлама бойынша сарапшылардың қатал сынынан іріктеліп өткен 3 мың талапкер шет елдің ең алдыңғы оқу орындарынан білім алған соң елімізге оралып теориялық білімді тәжірибе жүзінде көрсетеді. Сондай-ақ шет елден келіп жұмыс істеп жатқан ірі-ірі өндірістік компанияларға қойылып отырған талаптардың бірі – жергілікті халықты жұмысқа тарту, оларға жаңа технологияларды үйрету.

“Қазақстанда ұлттық зияткерлік әлеуетінің дамуына қыруар қаржы құйылуда. Келешекте бұл іс жаһандану үрдісі тудырып жатқан Еуразия аймағындағы жоғары білімнің көкейкесті мәселелерін шешуге кең жол ашатын күш болады деп білемін”, – деп Томск мемлекеттік университетінің ректоры Георгий Майердің түйін жасауы біз үшін үлкен баға.

Ұлттық кадр дайындай отырып біздің еліміз алдағы уақытта экономикалық даму мен білім беру деңгейі жағынан аймақтағы көшбасшы елге айналады деп нық сеніммен айтуға болады.

 

5-тапсырма. Өз ойларыңызбен бөлісіңіздер.

1. Ауылыңның жастарын көрсет, еліңнің болашағын айтып берейін (Дана қарияның сөзі).

2. Тегінде адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озады. Одан басқа нәрсемен оздым ғой демектің бәрі бекер (Абай).

3. Бізге ешқашан  болмаған нәрсе туралы армандауға қабілетті адамдар керек (Джон Кеннеди).

4. Елдік мұрат жолында біздің жастарымыз өз Отанына қызмет етуден басталатын асыл қасиеттерді университеттер қабырғасынан қалыптастырғаны аса қажет (Н.Ә. Назарбаев).

 

№2 СӨЖ тапсырмасы:

1. Өз университетіңіздегі студенттік өмір туралы шығарма жазыңыз.       

3-сабақ

Қазақстан Республикасының білім жүйесіндегі жаңашылдығы, жоғары оқу орындарындағы тәжірибе

ТЫҢДАЛЫМ

1- тапсырма. Төменде берілген сөздермен (сөз тіркестерімен) сөйлем құрастырыңыз.

Ғылыми ізденіс – научный поиск

ақпарат алмасу – обмен информацией

ортаға бейімділік – склонность к среде

мамандыққа сұраныс – спрос на специальность

сараптама – экспертиза

насихаттық жұмыс – агитационная работа

сабақтастық – преемственность

мүдделілік – интересованность

басым бағыт – приоритетное направление

көкейкесті мәселелер – актуальные проблемы

қолданысқа енгізу – введение в действие

бастамалар – инициативы

әлемдік білім кеңістігі – мировое образовательное пространство

ықпалдастықты арттыру – повышение интеграции

сапаны көтеру – повысить качества

бағытталған – направленный

өзара мақұлдау – взаимное одобрение

білім құрылымы – структура знания

бірізділік - последовательность

қолдау – поддерживать

қамтамасыз ету – обеспечить

бекіту – закрепить; укрепить

жандандыру – активизировать

 

ОҚЫЛЫМ

2- тапсырма. Мәтінді түсініп оқыңыз.

БОЛОН  ДЕКЛАРАЦИЯСЫНЫҢ  НЕГІЗГІ  ҚАҒИДАЛАРЫ

Дүние жүзінде білім берудің әр түрлі жүйесі мен түрі бар екені белгілі. Атап айтсақ, еуропалық, америкалық, жапондық, кеңестік (ресейлік) және т. б. Оларда мемлекеттік деңгейде білім берудің тиімділігінің, оның экономиканың дамуына оң әсер ететін ғылыми-тәжірибелік тұрғыдан қалыптасқан жүйесі бар. Дегенмен, ХХ ғасырдың соңында дүние жүзінде барлық салаларда интеграциялық үдеріс кеңінен дамып келе жатқанын білеміз. Сондықтан халықаралық білім беру кеңістігін құру, әр түрлі елдің ұлттық білім беру жүйесінің заман талабына сай озық үлгілерін теориялық-әдістемелік тұрғыдан жақындастыру арқылы Қазақстанда ұлттық білім беру жүйесін құру қажеттігі туындады. Осы тұрғыдан алғанда, жоғары білім жүйесін халықаралық деңгейде интеграциялау бағытындағы құнды шешім болып табылған 1997 жылғы Лиссобон конвенциясы. Қазақстан бұл құжатты басшылыққа алып, оқу жүйесіне ұтымды түрде пайдалануға шешім қабылдаған болатын. Ал 1998 жылы Батыс Еуропаның 4 елі (Германия, Италия, Франция, Ұлыбритания) білім берудің жүйелері мен құрылымдарын сәйкестендіру жөнінде Сорбон декларациясын қабылдаған болса, 1999 жылы Еуропаның 30-ға жуық елінің білім беру өкілдері Болон декларациясына қол қойды. Бұл декларацияға сәйкес 2010 жылға дейін Еуропалық білім берудің біріңғай жүйесіне көшу көзделген болатын.

Болон процесінің қағидалары сонымен қатар білім бағдарламасының салыстырмалылығы мәселесін шешетін және академиялық ұтқырлықтың кеңеюіне көмектесетін сынақтың бірліктер жүйесін дайындау мен қолдануға мүмкіндік береді.

Қазақстандағы студенттердің оқыту процесін ұйымдастырудың осындай бір формасы белгілі мерзімде бір жоғары оқу орнындағы студенттің басқа жоғары оқу орнындағы оқуын заңды түрде бекіту болып табылады («Егемен  Қазақстан»  газетінен)

АЙТЫЛЫМ

3-тапсырма.  Мәтінмен оқып танысып, өз ойларыңызбен бөлісіңіздер.

БАКАЛАВРИАТТАҒЫ  КРЕДИТТІК  ОҚЫТУ ЖҮЙЕСІ

Бакалавриатқа түсу үшін біртұтас ұлттық тесті сәтті тапсыру керек. Оқу барысы 4 жыл, оқу пәндерінің саны 40- тан кем болмайды. Бакалавриаттың төменгі сатысында оқу 2 жылға созылады. Мұнда студент 68 кредит алуға тиіс. Төменгі сатының аяғында студент мемлекеттік аралық бақылаудан өтуі керек. Одан сәтті өткен студент жоғарғы сатыға көтерледі. Ал өте алмаған жағдайда, оқу орны оған ассоциацияланған дәреже береді де, тиісті үлгідегі сертификат тапсырады.

Бакалавриатта оқуды аяқтаудың міндетті шарты – теориялық оқу бойынша студенттің жинаған кредиті 128- ден кем болмауға тиіс: оның 42- 60-ы міндетті компоненттер, ал 68-86- сы таңдаған пәндер бойынша. Сонымен бірге міндетті оқуда 68 кредит ағылшын тіліне бөлінеді. Жалпы білім беретін (әлеуметтік-гуманитарлық және жаратылыстану ғылымдары циклі) пәндер 35-45 кредитті құрайды. Оның ішінде Қазақстан тарихы, әлементтану, философия, қазақ (орыс) тілі, шетел тілі, математика, информатика секілді 7 пән міндетті болып табылады. Дене тәрбиесі пәні қосымша білім беру шеңберінде жүзеге асады да, жалпы кредит көлемінің ішіне кірмейді. Қосымша жаратылыс пәндерінің элективті пәндерін студент мамандығына қарай өз еркімен таңдайды. Тәжірбиенің барлық түрі және оқытудың басқа да формалары қосымша білім беру бағдарламасы шеңберінде қарастырылып, жалпы кредит ауқымына енгізілмейді. Бір семестр ішінде күндізгі оқу бөлімінің әрбір студенті 12-18 кредит жинауы керек.

Міндетті және ерікті түрде таңдалатын компонентер бойынша, тиісті мөлшердегі несиені жинап, мемлекеттің стандарт талаптарын орындаған студент бакалавриатта диплом жұмысын қорғап, емтихан тапсыру түрінде өтетін мемлекеттік қорытынды аттестаттауға жіберіледі. Диплом жұмысын жазуға 2-4 кредит бөлінеді.

Студентке жоғары кәсіби білім құжатын (диплом) тапсыру және бакалавр академиялық дәрежесін беру туралы мәселе мемлекеттік қорытынды аттестацияның нәтижесі бойынша шешіледі. Барлық емтихандарды “А”, “А-”, “В+”, “В” және “В-” бағаларына тапсырған, қорытындысында өту балын 3,25-тен кем жинамаған, сондай-ақ дипломдық жұмысын “А”, “А-” бағасына қорғаған немесе осындай бағаға мемлекеттік емтихан тапсырған студентке үздік диплом беріледі.

 

ЖАЗЫЛЫМ

4-тапсырма. Берілген сөздер мен сөз тіркестерімен мәтін құрастырыңыз.

Стратегиялық міндеттер, ұлттық білім берудегі жетістіктер, сәйкестендіруге негізделеді, жандандыруға бағытталған, жаңа арнаға салу, ықпалдасу, сынақ бірліктері, шеберлік пен іскерлік, желілік емес түрі, үзіліссіз білім беру, ерікті түрде, жалпыға міндетті стандарт, біртұтас ұлттық тест, ассоциацияланған дәреже, тиісті үлгідегі сертификат, міндетті шарты, әлеуметтану, таңдаған пәндер, қосымша білім беру шеңберінде, өз еркімен, тәжірибе түрі.

№3 СӨЖ тапсырмасы:    

1. «Кредиттік  оқыту  жүйесінің  тәсілдері» тақырыбына реферат дайындаңыз.

17- МОДУЛЬ.  ӨНЕРТАБЫС ЖӘНЕ ЖАҢАШЫЛДЫҚ

Лексикалық тақырып:

1. Өнертабыс және жаңашылдық

2. Өнертабыс, өнертапқыштық ұғымы

3. Бүгінгі таңдағы өнертабыс түрлері мен оларға сипаттама.

Грамматикалық тақырып:

Етістік шақтарының жіктелуі. Етістік+-ма-й-ын-ша, -ме-й-ін-ше, па-й-ын-ша, пе-й-ін-ше, ба-й-ын-ша, -бе-й-ін-ше тіркестері арқылы қолданылуы

 

1-сабақ

ӨНЕРТАБЫС ЖӘНЕ ЖАҢАШЫЛДЫҚ

 

ТЫҢДАЛЫМ

 

1-тапсырма. Төменде берілген сөздермен (сөз тіркестерімен) сөйлем құрастырыңыз.

Өнертабыс – изобретение

жаңашылдық – новизна

өнеркәсіп - промышленность

шығармашылық – творчество

техникалық шешім – техническое решение

жаңалық – новость

өнертапқыштық деңгей – изобретательский уровень

техникалық әдістер мен құралдар – технические методы и средства

өнім - продукция

ғылыми-зерттеу – научно-исследовательская

өндірістік қызмет – производственная деятельность

инновациялық қызмет – инновационная деятельность

инновациялық үрдіс – инновационный процесс

нәтиже – результат

интеллектуалды шығармашылық – интеллектуальное творчество

іскерлік – деловой

кәсіпкер – предприниматель

бәсеке – конкуренция

ғылыми-техникалық прогрес – научно-технический прогресс.

 

ОҚЫЛЫМ

2- тапсырма. Мәтіндерді түсініп оқыңыз

ӨНЕРТАБЫС

Белгілі бір өнертабыс негізі болған шығармашылықтың деңгейін бағалау қажет болғандықтан, өнертабыс түсінігінің объективтік анықтамасын беру мүмкін емес. Сондықтан, ҚР Патент Заңында бұл түсініктің анықтамасы берілмеген, тек оған қойылатын талаптар көрсетілген: 1. Жаңалығы; 2. Өнертапқыштық деңгейдің болуы; 3. Өнеркәсіпте қолдануға болатын техникалық шешімнің болуы.

Егер өнертабыс осы аталған талаптарға сай болса, онда оған ҚР Патент Заңының 6-бабына сәйкес қорғау қамтамасыз етіледі. Алайда, өнертабысты мәселенің шығармашылық-техникалық шешімі ретінде анықталатын құбылыс ретінде қарастыру заңды

 

ЖАҢАШЫЛДЫҚ

Жаңашылдық (инновация) – бұл шығармашылық ғылыми-зерттеу немесе өндірістік қызметтің өнімі, кез келген құбылыс, оны пайдалану адам өмірінің нақты өмір сүру саласында белгілі бір нәтижеге қол жеткізеді. Жаңашылдық – бұл ерекше сипаты болып қоғамға бұрынырақта белгісіз болған өнімдерді тұрақты іздеу мен жасап шығару болып табылатын, шығармашылық қасиеті бар тұлғалар қызметінің нәтижесі. Жаңашылдық болып мыналар табылуы мүмкін: бұйым түрі, техника мен технология, ұйымдастырушылық нысан, тәжірибелік құрал, идея, қызмет түрі, материалды объект, өнертабыс, және т.б.

Инновация – қандай да бір нәтижеге қол жеткізетін, адам өмірінің барлық салаларына енгізілген жаңашылдық.

«Инновация» термині, көптеген зерттеушілердің пікірінше, XV ғасырдың бірінші жартысында ағылшынның «innovation» сөзінен пайда болған, ол сөз «қайта жаңғырту» немесе «бұйымдарды жасаудың жаңа жолы» дегенді білдіреді.

Австриялық ғалым Джозеф Шумпетер XX ғасырдың 30-жылдарында инновациялар түсінігін экономикалық ғылымға енгізді, және оны тұтынушылық тауарлардың жаңа түрлерін, жаңа өндірістік және көлік құралдарын, өнеркәсіптегі ұйымдастырудың жаңа нысандарын енгізу және қолдану мақсатында өзгеріс ретінде түсіндірді. Дж. Шумпетер бойынша, инновация – бұл тек қана жаңашылдық емес, ол кәсіпкерлікпен тығыз байланысты өндірістің жаңа функциясы.

Инновация – инновациялық қызметтің, инновациялық үрдістің нәтижесі, оның барысында әртүрлі қызметтер жүзеге асырылады, мысалы: ғылыми-техникалық зерттеулер, өндіріс, маркетинг және менеджмент. Егер өнертабыстар инновацияларға айналмаса, олардың әлеуметтік немесе экономикалық құндылығы болмайды,. ҚР «Инновациялық қызметті мемлекеттік қолдау туралы» Заңында инновация деп экономикалық айналыста жүрген жаңа немесе жетілдірілген технологиялық үрдіс немесе жаңа немесе жетілдірілген тауар ретінде жүзеге асырылған интеллектуалды шығармашылық еңбек нәтижесі түсіндіріледі.

Сонымен, экономикалық талдау үшін «инновация» категориясының төрт маңызды аспектісі маңызды: 1. Инновация – кәсіпкердің инновациялық қызметі арқылы инновациялық өнім түрінде нақты өмірге жүзеге асырылған интеллектуалды еңбек нәтижесі ретінде; 2. Инновация – бұл нарықтық тепе-теңдікті бұзатын бәсекелік күш; 3. Инновация пайдалы тиімді қамтамасыз ететін жаңа немесе жетілдірілген өнім немесе үрдіс ретінде; 4. Инновация экономикалық өсу факторы ретінде.

 

АЙТЫЛЫМ

3-тапсырма.  Топпен талқылаңыздар:

1. Өнертабыс, жаңашылдық, инновация ұғымдарының мәнін қалай түсінесіз?

2. Инновация термині қашан пайда болды?

3. Инновация терминін кім қолданысқа енгізді?

ЖАЗЫЛЫМ

4-тапсырма. Өнертабыс, жаңашылдық, инновация ұғымдарының мәнін ашатындай нақты мысалдар жазыңыздар.

 

№1 СӨЖ тапсырмасы:

1. «Инновацияның мәні, түрлері және қасиеттері» тақырыбына баяндама жасаңыз.

 

2-сабақ

Өнертабыс: өнертапқыштық ұғымы

ТЫҢДАЛЫМ

1- тапсырма. Төменде берілген сөздермен (сөз тіркестерімен) сөйлем құрастырыңыз.

патент иесінің құқықтар көлемін анықтау – определение объема прав патентообладателя

өнертабыс – изобретение

құралдар – инструменты

заңмен қорғалатын өнертабыстың пайдаланылуын бақылау – контроль за использованием охраняемого законом изобретения

жетілдірілген – усовершенствованный

патенттік қорғалу – патентная защита

тәсіл – способ

әдіс – метод

құрам – состав

қоспалар – примеси

химиялық қосындылар – химические соединения

жоғары молекулярлық қосындылар – высокомолекулярные соединения

патент қабілеттігі – патентоспособность

өнертабыстың сапалық деңгейінің көрсеткіші – показатель качественного уровня изобретения

өнеркәсіптік үлгі – промышленный образец

көркемдік-конструкторлық шешімдер – художественно-конструкторские решения

 

ОҚЫЛЫМ

2- тапсырма. Мәтінді түсініп оқыңыз

Әрбір өнертабыс белгілі бір объектіні, яғни қоғамдық кажеттілікті қанағаттандыра алатын техникалық құралды сипаттайды. Құрылғы, әдіс, зат, микроорганизмдердің, өсімдіктер мен хайуанаттар клеткаларының тегі, сондай-ақ бұрыннан белгілі құрылғы, әдісті, затты, текті жаңа мақсатта қолдану өнертабыс объектілері бола алады. Өнертабыс объектілерін нақтылау, патент иесінің құқықтар көлемін анықтау заңмен қорғалатын өнертабыстың пайдаланылуын бақылауға мүмкіндік беретіндіктен, құқықтық маңызы зор.

Құрылғы – өнертабыс объектісі ретінде. Өнертабыс объектілері сияқты құрылғыларға конструкторлар мен бұйымдар жатады. Кеңістікте орналасқан бір-бірімен тығыз байланыстағы элементтер жүйесі құрылғы болып танылады. Бұл машиналар – мысалы, «Қар жинаушы машина»; құрылғылар – «Магнит өрісі датчигі»; механизмдер – «Шарнирорычажный механизм». Патенттік қорғалуға құрылғының өзі ғана емес, олардың бөлек элементтері де: түйіндері, бөлшектері т.б. жатады.

Тәсіл – өнертабыс объектісі ретінде. Өнертабыс объектісі ретінде тәсілдерге материалдық объектілер көмегімен материалдық объектілерге әрекет ету процестері жатады. Тәсіл – белгілі бір тәртіппен немесе белгілі бір ережелерде сақтау арқылы орындалатын әдістер жиынтығы. Өнімдер алу әдісіне берілген қорғау құжаттарының күші тікелей осы әдіспен алынған өнімге де таралады.

Әдіс өнертабыс объектісі ретінде келесі белгілермен сипатталады: белгілі бір әрекеттің немесе әрекеттер жиынтығынын болуы; әрекеттерді уақыт бойынша орындау тәртібі (кезекпен, бір уақытта, әр түрлі жолдармен т.б.); әрекеттерді жүзеге асырудың режимдері мен шарттары (температура, қысым, қуаттылығы, жылдамдығы т.б.); заттар немесе материалдарды пайдалану (алғашқы шикізат, реагенттер, катализаторлар, микроорганизмдер тектері және т.б.); құрылғыларды (құралдар, жабдықтар т.б.) пайдалану.

Зат – өнертабыс объектісі ретінде. Өнертабыс объектісі сипатындағы заттарға: жеке химиялық қосындылар, сонымен қатар, жоғары молекулярлық қосындылар және гендік инженерия өнімдері (рекомбинантты нуклеидтік кышқылдар, векторлар т.б.) жатады.

Бұрыннан белгілі құрылғыны, әдісті, затты, текті жаңа мақсатта қолдану. Құқықтық қорғау таралатын өнертабыстың бұл түрі бұрыннан белгілі болған құрылғы, зат, әдіс, тектің жаңа мақсаттарда қолданылуы болып табылады, осыған байланысты өзге қажеттілікті қанағаттандырады. Мысалы, бояу ретінде қолдану үшін арнайы синтезделген белгілі «А» заты белгілі бір жағдайда зиянды бактериялар үшін күшті әсер ететін у ретінде қолданыла алады. Белгілі заттың жаңа қасиетін анықтау нәтижесінде зиянды бактерияларды жою үшін жаңа құрал ретінде ұсынылады. Бұрыннан белгілі құрылғыны, әдісті, затты, текті жаңа мақсатта қолдану – заттарға (жеке заттар, композициялар, тектер т.б.) тән, құрылғыларға аса тән емес, себебі олар белгілі бір қызметті атқару үшін жасалады және олардың мақсаты айқын болады. Сондықтан құрылғыға қандай да бір өзгеріс енгізбей өзге мақсаттарда қолдану, көбінесе, мүмкін емес.

 

АЙТЫЛЫМ

3-тапсырма.  Топпен талқылаңыздар:

1. Өнертабыс объектілеріне нелер жатады?

2. Өнертабыстың патентке қабілеттігіне қойылатын талаптар қандай?

 

ЖАЗЫЛЫМ

4-тапсырма. Төменде берілген сөздерді пайдаланып, өтандық өнертапқыштар туралы шағын мәтін құрастырыңыз.

Патент иесінің құқықтар көлемін анықтау, өнертабыс, құралдар, заңмен қорғалатын өнертабыстың пайдаланылуын бақылау, жетілдірілген инструмент, патенттік қорғалу, конструктивтік элементтер, тәсіл, әдіс, композициялар, құрамдар, қоспалар, химиялық қосындылар, жоғары молекулярлық қосындылар, өнертапқыштық деңгейі, патент қабілеттігі, өнертабыстың сапалық деңгейінің көрсеткіші, өнеркәсіптік үлгі, көркемдік-конструкторлық шешімдер.

№2 СӨЖ тапсырмасы:

1. Заманауи өнертабыстар туралы ақпараттармен танысып, 2-3 өнертабыс объектілері туралы әңгімелеп беріңіз.

3-сабақ

Бүгінгі таңдағы өнертабыс түрлері мен оларға сипаттама

ТЫҢДАЛЫМ

1- тапсырма. Төменде берілген сөздермен (сөз тіркестерімен) сөйлем құрастырыңыз.

тәжірибе – опыт

мүмкіндіктер – возможности

гендік инженерия – генная инженерия

биотехнологиялық өнертабыстарды қорғау мәселесі – проблемы охраны биотехнологических изобретений

тектер – порода; происхождение; род

биотехнологиялық әдіс – биотехнологический метод

микроскопиялық өлшем – микроскопический размер

микроскопиялық өлшемдегі өмірге қабілетті әр түрлі организмдер – различные жизнеспособные организмы микроскопических размеров

жасанды жолмен алынған – полученные искусственным путем

ОҚЫЛЫМ

2- тапсырма. Мәтінді түсініп оқыңыз.

 

БИОТЕХНОЛОГИЯ ОБЪЕКТІЛЕРІСоңғы жылдар ішінде теориялық мүддеге ғана ие ғылымнан биология тәжірибелік маңыздылығымен сипатталатын ғылымға айналды. Өнеркәсіпті «биологизациалау» өрісі байқалуда. Биотехнология ғылыми-техникалық прогресстің басым бағытына айналып жатыр. Биотехнологияның кең тәжірибелік мүмкіндіктері гендік инженерия арқылы адамдарды емдеу әдістерінен қоршаған ортаны қорғау әдістеріне дейінгі әр түрлі биологиялық обьектілерге байланысты өнертабыстар санының артуына алып келді.Патенттер биология және биотехнологияны «коммерциялизациялау» ісінде және биотехнологиялық өнімді сату нарығы үшін күресте аса маңызды құрал болып жатыр. Биотехнологиялық өнертабыстарды қорғау мәселесі әлі де ұлттық, халықаралық деңгейде талқыланып жатыр.Биотехнология саласына, сонымен қатар, микроорганизмдер тектерін, өсімдіктер мен жануарлар жасушаларының тектері, антиботиктерді, нуклеин қышқылдарын пайдаланумен әр түрлі әдістер, вакциналар өндіру әдістері т.б. жатады.Аталған объектілер тірі – тектер, тірі емес – заттар бола алады. Тірі объектілер: микроорганизмдердің жеке тектері; өсімдіктер мен жануарлар жасушаларының жеке тектері. Тірі емес объектілер: биотехнологиялық әдіспен алынған қосындылар, антибиотиктер, ферменттер, вакциналар және т.б.; гендік инженерия өнімдері ДНК мен РНК кезектілігі, гендер, плазмидтер, векторлар, белоктар т.б. «

 

АЙТЫЛЫМ

3-тапсырма.  Топпен талқылаңыздар:

1. Биотехнология ғылымындағы соңғы жаңалықтар туралы өз ойларыңызбен бөлісіңіздер.

ЖАЗЫЛЫМ

4-тапсырма. Мәтінмен оқып танысыңыз, жаңа ақпараттарды өзіңізге жазып алыңыз.

Гендік инженерия немесе генетикалық инженерия – генетикалық және биохимиялық әдістердің көмегімен түраралық кедергілері жоқ, тұқым қуалайтын қасиеттері өзгеше, табиғатта кездеспейтін жаңа гендер алу; молекулярлы биологияның бір саласы. Гендік инженериядағы тұңғыш тәжірибені 1972 ж. американ биохимигі Т. Берг (Нобель сыйлығының лауреаты) іске асырды. 1973 - 74 ж. Америка биохимиктері С. Коэн, Г. Бойер, т.б. түрлі ағзалардан бөліп алынған генді бактерия плазмидасының құрамына енгізді. Бұл тәжірибе басқа организмдер гендерінің жаңа ағза ішінде жұмыс істей алатынын дәлелдеді. Жануарлар клеткаларымен жүргізілген тәжірибелерде бір клетканың ядросын екіншісімен алмастыруға, екі немесе бірнеше эмбриондарды қосып біріктіруге, оларды бірнеше бөлікке бөлшектеуге болатыны анықталды.

Гендік (генетикалық) инженерия – молекулалық және клеткалық инженерия, белгілі бір мақсатпен жасанды айқын қасиеттері бар генетикалық материалдарды алдын ала құрастырып, оларды басқа клеткаға енгізіп, көбейтіп, зат алмасу процесін өзгеше жүргізу. Бұл әдіспен ағзадағы тұқым қуалаушылық туралы ақпаратты көздеген мақсатқа сай өзгертіп, олардың геномдарын белгілеген жоспармен қайта құруға болады. Гендік инженерияның мәні жеке гендерді бір организмнен алып, басқа организмге көшіріп орналастыру.

Гендік инженерияны пайдалану. Гендік инженерияда гендерді тасымалдау арқылы түраралық кедергілерді жойып, қажетті тұқым қуалайтын белгілерді бір организмнен екіншісіне беру іске асырылады.

Инженерия түсінігінің өзі құрастыру деген мағынаны береді. Олай болса, гендік инженерия организмнің жағымды белгілерін сақтай отырып, оған арнайы мақсатта қосымша жаңа қасиет беріп, генотипін қалаған бағытта өзгерту болып табылады. Гендік инженерияны ауыл шаруашылығында, медицинада пайдалану арқылы өсімдіктер, жануарлар мен микроорганизмдердің қажетті гендерінің қызметін басқаруға мүмкіндік туды. Соңғы жылдары гендік инженерияның көмегімен бактериялық клеткадан вирустық ауруларды емдеуге қолданылатын интерферон және өсу гормоны – соматотропин нәруыздарын алуға қол жетті. Қант диабеті ауруын емдеуге қолданылатын инсулин гормонын алудың арзан жолы табылды. Бұрын инсулин жануарлардың ұйқы безінен өте қымбатқа түсетін жолмен алынатын еді.

 

№3 СӨЖ тапсырмасы:

1. Заманауи биотехнологиялық өнертабыстар туралы фильмдер мен телехабарларға шолу жасаңыз.

 

 

18-  модуль: ТАНЫМАЛ ТҰЛҒАЛАР

 

Лексикалық тақырып:

1. Танымал тұлғалар.

2. «Қазақстандағы 100 жаңа есім» жобасы, оның мақсаты, жоба жеңімпаздары.

3. Елімізге ең танымал есімдер туралы мәлімет.

Грамматикалық тақырып:

Есімшенің анықтауыштық қызметі (айтылған ой, айтқан ұсыныс, таңдаған кәсіп). Шектік (тежеу) демеуліктері (ғана, тек қана).

1-сабақ

Танымал тұлғалар

ТЫҢДАЛЫМ

1- тапсырма. Төменде берілген сөздермен (сөз тіркестерімен) сөйлем құрастырыңыз.

қайраткер – деятель

көрнекті – видный

кеңшар – совхоз

түсті металдар – цветные металлы

зерек – понятливый; сообразительный; смышленый; способный

тығыз – тесно

байланысты – связанный

болжам – версия; гипотеза

негізін салушы – основоположник

кеніш – рудник

енгізу – внедрить

үлес – вклад

жер қойнауын қорғау – охрана недр

пайдалы қазбалардың болжам карталары – прогнозные карты полезных ископаемых

 

ОҚЫЛЫМ

2- тапсырма. Мәтінді түсініп оқыңыз

ҒҰЛАМА ҒАЛЫМ

Аса көрнекті ғалым, геолог, мемлекет қайраткері, Лениндік /1957/ және Мемлекеттік сыйлықтардың лауреаты, Қазақ Ғылым Академиясын ұйымдастырушы әрі оның тұңғыш президенті, академик Қаныш Имантайұлы Сәтбаев 1899 жылы Павлодар облысы, Баянауыл ауданында қазіргі Қ.И. Сәтбаев атындағы кеңшарда дүниеге келді.

Қаныш бала күнінен-ақ зерек, ауылдағы құрбы-құрдастарының арасында ерекше бала болып өсті. Ол ауылдық мектептен кейін Павлодардағы екі жылдық орыс-қазақ училищесін, одан соң 1914 жылы Қаныш Семей педагогикалық семинариясына түсті. Оқытушылар семинариясында Қаныш үлгілі әрі озат оқыды. Осында топ жарған жастардың қатарында Мұхтар Әуезов те бар еді. Олар экономика, мәдениет саласынан мағыналы да саналы білім алуға өте құштар болды.

Одан кейін Қаныш Сәтбаев Томскінің технологиялық институтына түсіп, оны 1926 жылы бітірді. Қаныш Имантайұлы еңбек жолын Атбасар түсті металдар трестінде инженер-геолог болып бастады. Кейіннен Қарсақбай кен комбинатында геологиялық барлау бөлімінің бастығы, бас геолог қызметінде болды. 1941 жылы Алматыға қызметке шақырылып, геологиялық ғылымдар институтының директоры болып тағайындалды.

Қ.И. Сәтбаев геолог ретінде ең алғашқы зерттеу жұмыстарын Қарсақбай, Темір, Жезқазған, Атбасар, Спасск кен орындарын зерттеуден бастады. Атасу, Аят темір кенін, Қорғасын, Үлкен Жезқазған полиметалын, Кендірлі аймағының қоңыр көмірі мен Қаратаудың ванадий кеніштеріне барлау жасап, Ұлытаудың ұлан-ғайыр даласын аралап, өзендері мен оның құяр сағаларын зерттеді.

Негізгі ғылыми еңбегін Қазақстан кен орындарының геологиясына, минералдық қорларын зерттеуге, пайдалы қазбалардың болжам карталарын жасауға арнады. Ол 640-тан аса ғылыми еңбектің авторы. Қаныш Имантайұлы – рудалы кендердің пайда болуы және олардың жер қойнауында орналасу, таралу заңдылықтарын зерттейтін Қазақстанның металлогения ғылымының негізін салушы. Сәтбаев еңбектері ғылымға зор жаңалықтар енгізді. Қазақстан геологиясын осы заманғы биік сатыға көтерді. Халқымыздың адал перзенті Қаныш Имантайұлына 1942 жылы Жезқазған жеріндегі кенді зерттеудегі зор еңбегі үшін КСРО Мемлекеттік сыйлығы берілді.

Сәтбаевтың қолдауымен 1948 жылы Алматыда Орта Азия геофизика тресі ашылды. 1956 жылы Қазақ КСР Геология және жер қойнауын қорғау министрлігі ұйымдастырылды. Академик Сәтбаевтың ауыр өнеркәсіптің материалдық базасын нығайтудағы ересен еңбегін бүкіл елі мақтан етеді. Ғұлама ғалым Қазақстан мәдениеті мен өнерінің, әдебиетінің зор қамқоршысы, ақылшысы болды.

Геология ғылымының дамуына қосқан үлесі үшін есімін мәңгі есте қалдыру мақсатында Қаратаудан табылған, бұрын ғылымда белгісіз болып келген минералға "Сатпаевит" деген ат берілді. Сонымен қоса Жоңғар Алатауындағы биік шың мен мұздық, ҚР ҰҒА Геологиялық ғылымдар институты, Жезқазған кен металлургия комбинаты, Орталық Қазақстандағы бір қала, бірнеше мектеп пен көшелер, өзі туған ауыл Сәтбаев есімімен аталады (А.Асқаров. Ұлы Тұранның ұлдары)

 

АЙТЫЛЫМ

3-тапсырма.  Сұрақтарға жауап беріңіздер:

1. Қаныш Сәтбаев кім?

2. Қаныш Имантайұлы қандай еңбектерін білесіз?

3. Қаныш Имантайұлының ғылымға қосқан үлесі туралы айтып беріңіз.

4. Қаныш Имантайұлының еңбегін ескеріп, еліміз оны қандай марапаттарға ұсынды?

 

ЖАЗЫЛЫМ

4-тапсырма. Қаныш Сәтбаев, Әлкей Марғұлан, Өмірбек Жолдасбеков қатарында тағы қандай ғалымдарды білесіз?

а) Қоғамдық ғылымдары саласында;

ә) Жаратылыстану ғылымдары саласында;

б) Техника ғылымдары саласында;

№1 СӨЖ тапсырмасы:

1. Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың еңбектеріне шолу жасаңыз.

2. Қаныш Имантайұлының өмірі мен қызметін негізге ала отырып, «Нағыз ғалым» тақырыбына шығарма жазыңыз.

 

2-сабақ

«Қазақстандағы 100 жаңа есім» жобасы, оның мақсаты, жоба жеңімпаздары

 

ТЫҢДАЛЫМ

1-тапсырма. Төменде берілген сөздермен (сөз тіркестерімен) сөйлем құрастырыңыз.

тәуелсіздік – независимость

үлес қосу – внести вклад

білім – знание

ақпараттық қолдау – информационная поддержка

мақсат – цель

сан алуан – разнообразные

жоба – проект

жүзеге асыру – осуществить

рухани жаңғыру – духовная модернизация

жаңа есім – новые имена

қабылданды – был принят

басты – главный

мүмкіндік – возможность

үміткер – кандидат .

 

ОҚЫЛЫМ

2- тапсырма. Мәтінді түсініп оқыңыз

Елбасының қолдауымен еліміздің рухани-мәдени әл-ауқатын дамыту мақсатында «Жүз жаңа есім» жобасы қолға алынғаны белгілі. Бұл – жастардың қоғамдағы ролін арттырып, ұлттық руханиятымызға серпін беретін бірегей жоба. Байқаудың бірінші кезеңінде спорт, қоғам, бизнес, ғылым, медицина, мәдениет, өнер сынды салаларда көзге түскен үміткерлер өз қабілеттерін ортаға салды. Белгіленген шартқа сәйкес, олардың өмірі мен шығармашылығына арналған бейнероликтер түсіріліп, теле-радио бағдарламаларда насихатталды. Ел арасында олардың ісі қызу талқыланып, еңбектері еленгенін көрдік.

«Қазақстанның 100 жаңа есімі» жобасының мақсаты – табысты, бәсекеге қабілетті болу, прагматизм мен білім культі идеяларын Тәуелсіздік жылдары Қазақстанның дамуына елеулі үлес қосқан адамдардың тарихын үлгі ете отырып насихаттау.

Жобаның барлық шарттары 100esim.el.kz сайтында жарияланған. Мұндай шаралар жастардың өзін көрсетуіне таптырмас мүмкіндік. Біріншіден, аталған тұлғалар өзін танытса, екіншіден, сол арқылы кейінгі буын өкілдеріне үлгі болады. Ең бастысы – егемен елдің ертеңін, жарқын болашағын ойлайса дейміз.

Жобаны ұйымдастырушылар көптен бері кенжелеп қалған ғылым саласына басымдық беріпті. Қазіргі таңда Қазақстанда ғылым саласы 5 бағыт бойынша дамып келеді. Ол энергетика, шикізат пен өнімді тереңнен өңдеу, ақпараттық және телекоммуникациалық технологиялар, өмір туралы ғылым мен ұлттық ақыл-ой әлеуеті. «Білім-ғылым-инновация» үштігі – ҚР саясатының негізгі діңгегі. Ғылым мен білім беру ісін және инновациялық технологияларды біріктіру үшін ел Президентінің ұсынысымен ашық зертханалар (ұжымдық қолданудағы ұлттық ғылыми зертханалар) ашылды. Олардың барлығы заманауи қондырғылармен жабдықталған, ол жерде кез-келген республика азаматы өз зерттеулерін жүргізуге мүмкіншілігі бар. Білім мен ғылымды ұштастырған тағы бір үлкен мысал – Назарбаев Университеті. Бұл білімді ұрпақ тәрбиелеу жолындағы барлық 3 аспектті басын қосқан елбасымыздың қолдауымен ашылған оқу орны. Әлемдік стандартқа сай 3 деңгейлік ғылыми орталық жұмыс істейді. Міне, осы бағытта Қазақстан әлемде көш бастауы керек.

АЙТЫЛЫМ

3-тапсырма. Топпен талқылаңыздар:

1. Сіздер қалай ойлайсыздар, «Жүз жаңа есім» жобасы мақсатына жетті ме?

2. Еліміздің рухани-мәдени әл-ауқатын дамыту мақсатында өздеріңіз қандай шаралар ұйымдастырар едіңіздер?

ЖАЗЫЛЫМ

4-тапсырма. Жауап бергенде мәтіннің мазмұнын ашатындай сұрақтар дайындаңыз.

№2 СӨЖ тапсырмасы:

1-тапсырма. Елімізге танымал есімдер туралы мәлімет табыңыз.

 

3-сабақ

Елімізге ең танымал есімдер

ТЫҢДАЛЫМ

1- тапсырма. Төменде берілген сөздермен (сөз тіркестерімен) сөйлем құрастырыңыз.

қамқорлық – забота

қайырымдылық – благотворительность

танымалдылық – популярность

адамгершілік – человечность

үлгі – пример

тұлғалар – лица 

ұсыну – предложить

ОҚЫЛЫМ

2- тапсырма. Мәтінді түсініп оқыңыз.

 «Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру» мақаласында жастардың үлгі алуына, заманауи Қазақстанның келбетін танытуға мүмкіндік беретін «100 жаңа есім» жобасы ұсынылған. Бұл жоба жайында Елбасы «Жастар өмірге шынайы көзбен қарап, өз тағдырларына өздері иелік ете алатын азаматтар болуы үшін оларға үлгі ұсынуымыз керек» деп ескерткен болатын. «Жаңа есім» жобасы өзінің батыры мен ақынын көрсеткісі келетін қалың жұртшылық тарапынан кең қолдау тауып, республикалық маңыздағы үздік тұлғалармен қатар, әрбір облыстың, әрбір ауданның, тіпті әрбір мектептің, ұжымның үздік жүз тұлғасын тізімдеп шығу бастамасы жиі көтерілуде. Елдегі меценаттар мен қамқорлық пен қайырымдылық жасаушы тұлғалардың көпшілігі танымалдылыққа танытуға мән бермей жатады. Танымалдылықты артық дүние санайтын көптеген меценат тұлғалар өздерінің мерейлі істері үлкен бір ұрпақты тәрбиелеуге жететіндігін ескермейді. Адамгершілігі мол адамның қарапайым келетіндігі де белгілі. Алайда мұнда халық қалаған, аймақ қолдаған тұлғаны жұрттың өзі ұсына алады.

 

АЙТЫЛЫМ

3-тапсырма.  Топпен талқылаңыздар:

1. «100 жаңа есім жобасын қолдаймыз» атты тақырыпта пікірлесу жүргізіңіздер.

2. Өз өңіріңізден шыққан танымал тұлғалар жайлы айтыңыз.

ЖАЗЫЛЫМ

4-тапсырма. Егер сіз  «100 жаңа есім» жобасына қатысатын болсаңыз, қандай баяндама жасайсыз? Осы жайлы ой-толғаңыз.

№3 СӨЖ тапсырмасы:

1. «100 жаңа есім» жобасын туралы ой-толғау.

 

20- модуль:  БҰҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТ ҚҰРАЛДАРЫ

 

Лексикалық тақырып:

1. Бұқаралық ақпарат құралдары, оның түрлері. БАҚ – өмір айнасы

2. БАҚ-тың ақпараттық және білімдік қызметі. Бүгінгі таңдағы БАҚ-тың қоғамдық рөлі туралы мәлімет.

3. Ақпарат көздеріне сілтеменің берілуі.

Грамматикалық тақырып:

Предикаттың күрделенген түрі («... деп», «... екен», «... -уға болады», «... -у керек», «... деді»); Етістік+ -са(-се) да, де түрінде қолданылуы

 

1-сабақ

Бұқаралық ақпарат құралдары, оның түрлері. БАҚ – өмір айнасы

 

ТЫҢДАЛЫМ

1-тапсырма. Төменде берілген сөздермен (сөз тіркестерімен) сөйлем құрастырыңыз.

мерзімдік басылым – периодическое издание

бұқаралық ақпарат құралдары – средства массовой информации

оқиға – событие

мақала – статья

мәлімет – информация

бағдарлама – программа 

жергілікті - местный

ресми - официальный

ақпарат - информация

сәйкес – соответствующий

тіркелу – зарегистрироваться

жинау – собирать 

қайта өндеу – переработка

сілтеме – ссылка

 

ОҚЫЛЫМ

2- тапсырма. Мәтінді түсініп оқыңыз

БҰҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТ ҚҰРАЛДАРЫ

Бұқаралық ақпарат құралдары (БАҚ) – арнайы техникалық құралдардың көмегімен, кез келген тұлғаларға әртүрлі мәліметтерді ашық жариялауға арналған әлеуметтік мекемелер. Сарапшылар олардың мынадай ерекше белгілерін атап көрсетеді: жариялылық, яғни тұтынушылардың шексіздігі; арнайы техникалық құралдардың, аппаратуралардың болуы; ақпарат таратушының (коммутатор) қабылдаушыға біржақты ықпалы; тұтынушы аудиторияның тұрақсыз әркелкілігі. Қоғамның өмір сүруін қамтамасыз етудегі БАҚ-тың рөлі зор. Наполеон: "Жауға қарсы жүздеген мың қол әскерден, төрт газеттің ойсырата соққы беру мүмкіндігі зор", - деген. 1840 ж. француз жазушысы О. Де Бальзак баспасөзді «төртінші билік» деп атады. Билік институтында БАҚ-тың тура мағынасындағы орны болмағанымен, оның саяси процестегі орнын асыра бағалау мүмкін емес. Қазіргі кезде электронды ақпарат құралдарының пайда болуымен бұл әлеуметтік институт бүгінгі қоғамның, саяси биліктік қатынастардың барлық қырларын түбірімен түрлендіріп жіберді.

Жанрдың ең басты белгісі нақты өмірлік материалдың таралуын ескеруі. Белгілі бір газет-журнал материалдардың, радио, ТВ, хабарларының көріну өмір сүру формасы. Баспасөз жанры үш топқа бөлінеді:

Ақпараттық жанрлар: заметка, есеп, сұхбат, репортаж, интервью. Ақпараттық жанрдың ерекшелігі – қоғам өміріндегі әлеуметтік маңызы бар.

Талдамалы жанрлар – корреспонденция (хат-хабар), мақала, баспасөзге шолу, рецензия жатады. Бұлардың өзіндік ерекшелігі тақырыпқа қатысты бірнеше фактілерді қамтиды.

Көркем-деректі жанрлар – фельетон, памфлет, очерк, көркем публицистика енеді. Бұлардың басты белгісі сөз етіп отырған өмір оқиғаларын суреттей отырып, елестетіп көрсету. Тақырыпты талдау үстінде көркем әдебиетпен, сатира, юморлық, публицистикалық құралдарды қатар қолданады.

Баспасөз жанрлары бір-бірімен тығыз байланысты. Әр журналист бұны міндетті түрде білуі қажет.

 

АЙТЫЛЫМ

3-тапсырма.  Оқып, ойды жалғастырыңыздар:

Мерзімдік басылымдар бұқаралық ақпарат құралдары деп аталады. Мерзімдік басылымдарға газет-журналдар жатады. Газет-журналдардың адам өмірінде алатын орны зор. Біз газеттен еліміздегі, шетелдердегі оқиғалардан хабардар боламыз, қызықты жайларды білеміз. Сонымен бірге тарихи оқиғалар жайында, атақты адамдар жайында мақалалар оқимыз. Көптеген газеттерде міндетті түрде теледидар бағдарламасы, ауа райы жайында мәліметтер басылады.

Газет-журналдардың түрі көп: орталық, жергілікті, ресми, жеке меншік, балаларға, жасөспірімдерге, спортқа, музыкаға арналған. Бұл күнде елімізде 1500-ден астам газет-журнал шығады.

Әркімнің өзінің сүйікті газет-журналы бар. Маған ұнайтыны – «Ұлан» мен «Жас алаш» газеттері. «Ақ желкен» журналын қызығып оқимын.

 

ЖАЗЫЛЫМ

 

4-тапсырма. «Газет-журналдардың жіктелісі» мәтінін оқып, сұрақ құрастырыңыз.

 

Газеттер мерзімді шығуы жағынан күнделікті, айлық басу сипатына қарай тиражды, форматты, көлемді; таралу маштабына қарай жалпұлттық, аймақтық, жергілікті, республикалық, қалалық, аудандық; көп тиражды мақсаты мен бағытына байланысты: жалпы саяси, мамандандырылған, ведомстволық, корпоративті; сипатына қарай сауықтық, жарнамалық, коммерциялық, мекемелеуші типіне қарай жекеменшік, редакциялық, саяси партиялық болып бөлінеді. Бұлардың барлығы қалыптасқан заң, жүйе, ережелермен жұмыс істейді. Ақпаратты тарату барысында ресми газеттер жұмыс істейді. Олар тақырыптық жағынан, аудиториясымен ерекшеленеді.

Бұқаралық қоғамдық-саяси немесе әдеби көркем журналдар болады. Онда ақпараттық, публицистикалық, көркем шығармалар, танымдық, сәндік сипаттағы материалдар, фотосурет, бейнелеу өнерінің туындылары; ал ғылыми көпшілік, ғылыми, ақпараттық журналдарда ғылыми зерттеу мақалалары, аннотациялар, ғылыми хабарлар беріледі. Сондай-ақ, спорттық, өндірістік, техникалық, сатиралық журналдар бар. Дүниежүзіндегі тұңғыш журнал Фрнацияда 1665 жылы 5 қаңтарда дүниеге келген «Журнал десаван» болды. ХІХ ғасырдың ІІ жартысында журналдың негізгі түрлері қалыптасты. Қазақ тіліндегі алғашқы журнал «Айқап» (1911-1915ж.ж.), небәрі 8 саны жарық көрді. Редакторы – Мұхамеджан Сералин.

 

№1 СӨЖ тапсырмасы:

1. Берілген жанрлардың түрлерімен оқып танысыңыз.

Заметка – газет материалдарының ең қарапайым, ең жеңіл жазылатын түрі, ішкі-сыртқы әлеуметтік маңызы бар фактіні оқиға, құбылыс туралы хабарларды ғана, ел-жұртқа мағлұмат беруді мақсат етеді. Онда оқиға, жері, қатысқан адамдардың аты-жөні айтылады да қояды.

Есеп – хабарлама қоғамдық - әлеуметтік мәселелер сөз болған жиналыс, мәжіліс, кеңестерден, пленум, конференциядан, әр түрлі спорттық жарыстардан, мерекелерден, ресми ресми қабылдаулардан жазылады. Оның міндеті болып өткен жиындардың қалай басталып, қалай жүргізілгенінен, аяқталғанынан оқырманға мағлұмат беру.

Интервью – ағылшын сөзі әңгіме, әңгімелесу деген сөз. Оның мақсаты қоғамдық маңызы зор бір мәселе, оқиға беделді де білікті адамдардың пікірлері мен жұртшылықты салыстыру. Ол екі топқа бөлінеді: хабарлама, түсініктеме.

 

2. Мына жанр түрлеріне анықтама беріңіз.

Репортаж, корреспонденция, мақала, рецензия, баспасөзге шолу, очерк.

 

2-сабақ

БАҚ-тың ақпараттық және білімдік қызметі. Бүгінгі таңдағы БАҚ-тың қоғамдық рөлі туралы мәлімет

ТЫҢДАЛЫМ

1- тапсырма. Төменде берілген сөздермен (сөз тіркестерімен) сөйлем құрастырыңыз.

саяси үрдіс – политический процесс

бағалау – оценка 

барлық қырлары – все грани

түрлендіру – преобразование

мемлекеттік иделогия – государственная идеология

шағын елдер – малые страны

ақпараттық – информационные

мемлекеттік тіл – государсвтенный язык

негізгі құралы – основное средство

математикалық ұғымдар – математические понятия

тəжірибесін пайдалану – использование опыта

еркіндігін қамтамасыз ету – обеспечение свободы

ақпарат жүйесінің ыдырауы – распад информационной системы

эфирлік кеңістік – эфирное пространство

 

ОҚЫЛЫМ

2- тапсырма. Мәтінді түсініп оқыңыз

БАҚ-тың атқаратын қызметі әртүрлі, сарапшылардың пікірінше олардың аса маңыздыларына мыналар жатады: ақпараттық, білімдік, әлеуметтендірушілік, мүдделерді тоғыстырушы, саясат субъектілерінің ықпалдасуы, жұмылдыру және т.б. БАҚ-тың ақпараттық қызметі азаматтарға, билік органдарына, қоғамдық институттарға аса маңызды жалпы оқиғалар, құбылыстар, процесстер жайлы мағлұматтарды таратудан тұрады. Бұл қызметсіз кез келген қоғамның толыққанды өмір сүруі мүмкін емес. БАҚ-тың жүйелі түрде күнделікті қалың қауыммен қауышуы оны жеке тұлғаны әлеуметтендіруші алғашқы институттар – отбасы, дін, мәдениет ошақтарымен қатар бір орынға қойды. Сарапшылар олардың мынадай ерекше белгілерін атап көрсетеді: жариялылық, яғни тұтынушылардың шексіздігі; арнайы техникалық құралдардың, аппаратуралардың болуы; ақпарат таратушының қабылдаушыға біржақты ықпалы; тұтынушы аудиторияның тұрақсыз әркелкілігі.

Бұқаралық ақпарат құралдарының еркіндігі адам бостандығының маңызды алғышарты болып табылады, яғни қоғам мен мемлекеттегі жоғарғы құндылық. Себебі, бұқаралық ақпарат еркіндігінсіз, яғни сөз еркіндігінсіз азаматтық қоғамды елестету мүмкін емес.

 

АЙТЫЛЫМ

3-тапсырма. Мәтін  бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.

1. БАҚ дегеніміз не?

2. Оның аса маңызды қызметтері қандай?

3. Ерекше белгілеріне нені жатқызуға болады?

4. Халықаралық құжаттарда және жекелеген ғылыми-сараптамалық тұжырымдарда не туралы айтылады?

 

5. Мәтінге ат қойыңыз.

 Қазақстан – тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап баспасөз саласындағы БАҚ-тың еркіндігін қамтамасыз етіп келе жатқан мемлекет. Бұқаралық ақпарат құралдары мемлекеттiк тiлде және басқа да тiлдерде таратылады. Ақпарат құралдары бостандығының кепілі – Ата заңымыз және Республика Президенті.

Республика 1991 жылдан бері қарай ақпарат құралдары туралы заңнаманы ұдайы жетілдірумен болды. Осы жылғы 28 тамызда «Баспасөз және басқа бұқаралық ақпарат құралдары туралы» заң қабылданды. Ол елімізде мемлекеттік емес БАҚ-тың пайда болуына және жедел дамуына қолайлы жағдай туғызды.

Халықтың ақпарат алу және талдау мүмкіндігі молайды. Енді осы оң үрдісті одан әрі дамытудың құқықтық негіздері қажет бола бастады. Соған орай Елбасы 1997 жылы 3 желтоқсанда «Қазақстан Республикасының біртұтас ақпарат кеңістігін қалыптастыру туралы» Жарлыққа қол қойды. Президенттің тапсыруымен 1999 жылы жаңа заң күшіне енді. Көп ұзамай, 2001 жылы оған елеулі өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Осы заңдардың қай-қайсы да БАҚ-ты демократияландыру, әлемдік талаптарға сай жетілдіру және саясаттан тыс дамуына жол ашу үшін барынша тиімді болғаны ерекше атап айту керек.

 

ЖАЗЫЛЫМ

4-тапсырма. Бұқаралық ақпарат құралдарының болашағы туралы  өз ойыңызды  жазыңыз.

 

№2 СӨЖ тапсырмасы:

1-тапсырма. «Қазақстандағы БАҚ мәселелері және шешу жолдары» тақырыбына шағын эссе жазыңыз.

3-сабақ

Ақпарат көздеріне сілтеменің берілуі

ТЫҢДАЛЫМ

1- тапсырма. Төменде берілген сөздермен (сөз тіркестерімен) сөйлем құрастырыңыз.

қоғам – общество

өркениет – цивилизация

мәлімет – информация

ғаламтор – интернет

әкімшілік – администрация

жылдамдық – скорость

бұқаралық ақпарат құралдары – средства массовой информации

сілтеме – ссылка

баспасөз саласы – пресс-сфера

жаңа технология – новая технология

халықаралық желі – международная сеть

баспасөз тілі – язык печати

электрондық пошта – электронная почта

хабарлама көшірмесі – копия уведомления

хат алмасу – переписка

ақпарат беру – предоставление информации

тез – быстро 

кез келген – любой

зор – огромный

саяси күш – политическая сила

ОҚЫЛЫМ

2- тапсырма. Мәтінді түсініп оқыңыз

Қоғамда ақпарат берумен газет, радио, теледидар, журнал және сондай-ақ ғылым мен әкімшілік қызметтері айналысады. Бұқаралық ақпарат құралдары – арнайы ақпараттың көмегімен, кез келген тұлғаларға әртүрлі мәліметтерді ашық жариялауға арналған әлеуметтік мекемелер.

Қоғамның өмір сүруін қамтамасыз етудегі бұқаралық ақпарат құралдарының рөлі зор. Бұқаралық ақпарат құралдарының мақсаты – елде және шетелде болып жатқан оқиғалар жайлы қоғамға нақты және кедергісіз ақпарат беру.

Ақпарат құралдары қазіргі өркениетті елдердің бәрінде де үлкен саяси күш болып саналады. Интернет бүкіләлемдік өрмек немесе халықаралық желі деген сөзді білдіреді. Интернет желісінің пайдасы өте көп. Ол – күнделікті өмірімізге байланысты ақпараттарды алудағы маңызды құрал, мүмкiндiгi де шексiз. Себебі адам өмірдің кез келген саласына қажетті ақпаратты жылдам алуға және басқа қолданушылармен ақпарат алмасу мүмкіндігіне ие бола алады. Ғаламторды пайдаланушылар ақпаратты халықаралық желіден қалаған уақытыңда алып, оқып, оны жібере алады. Ғаламторда көптеген мәліметтер жинақталған. Одан балама ақпарат көзін де табуға болады.

Қазіргі кезде электрондық пошта кеңінен қолданылып келе жатыр. Электрондық поштаның ең елеулі ерекшелігі – оның жылдамдығы. Оған қоса мұнда хабарламаның көшірмесі жазбаша түрде жеткізілетіндіктен, оны сақтап қоюға, бірден бірнеше абонентке жіберуге немесе ары қарай тағы да басқаларға жеткізуге болады. Электрондық поштаның хаттан басқа да сурет, бейнелік мәлімет, дыбыс, бағдарлама тағы басқа да ақпарат түрлерін тасымалдай алатын мүмкіндігі бар. Осылардың бәрі де жер шарының кез келген нүктесіне бірнеше минут ішінде міндетті түрде жылдам жеткізіледі.

АЙТЫЛЫМ

3-тапсырма.  Топпен талқылаңыздар:

1. Сілтеме дегеніміз не?

2. Сілтеме не үшін қажет?

2. Сілтеменің қандай түрлері бар?

3. Ақпарат құралдарына сілтеме қалай берілуі керек?

ЖАЗЫЛЫМ

4-тапсырма. «Қоғам өміріндегі БАҚ-тың орны» атты шағын эссе жазыңыз.

№3 СӨЖ тапсырмасы:

1. Баспасөз беттері сөйлейді (БАҚ материалдарына шолу).

             2. Өткен тақырыпқа шолу.

 

2І – модуль:  КӨЛІК ЖӘНЕ ЛОГИСТИКА

 

Лексикалық тақырып:

1. Көлік, көлік қатынасы. Көліктің түрлері.

2. Көпшілік пайдаланатын көлік. Көлік логистикасының міндеттері.

3. Қазақстандағы көлік жүйесі.

Грамматикалық тақырып:

Мекендік қатынастың берілуі. Мекен үстеулері (жоғары, төмен, алыс, жақын, тысқары, ілгері). Көмекші есімдердің (бойында, айналасында, сыртында, маңайында, қасында) берілуі.

 

 

1-сабақ

Көлік, көлік қатынасы. Көліктің түрлері.

 

ТЫҢДАЛЫМ

1-тапсырма. Төменде берілген сөздермен (сөз тіркестерімен) сөйлем құрастырыңыз.

көлік – транспорт

жолаушы – пассажир

жүк – багаж

байланыс – связь

хат-хабар – переписка

сым – проволока

радиотолқын - радиоволн

тасымал – перевозка

нүкте – точка

мүлік – имущество

қойма – склад

қаптама – упаковка

құрал-жабдық – оборудование

инфрақұрылым – инфраструктура

теміржол – железная дорога

жүк тасымалы – перевозка грузов

жетекші сала – ведущая отрасль

ақша аудару – перевод денег

жүзеге асыру - осуществить

тасу – перевозка

жеткізу - доставка

қалааралық тасымал – междугородные перевозки

жетістік нәтижелері – результаты достижения

көлік тасымалы – транспортные перевозки

 

ОҚЫЛЫМ

2- тапсырма. Мәтінді түсініп оқыңыз

 

Көлік тасымалы – материалдық өндірістің жолаушылар мен жүк тасымалдауды жүзеге асыратын аса маңызды және экономиканың инфрақұрылымын қалыптастыратын салалардың бірі. Ғылыми-техникалық жетістіктердің нәтижесінде автомобиль, пойыз, ұшақ сияқты көлік түрлері пайда болды. Көліктер жолаушыларды тасымалдау ісін жүзеге асырады.

Логистика – корпорация, компания, зауыт, фабрика секілді кәсіпорындардың жасап шығарған тауар өнімдерін бір нүктеден екінші нүктеге жеткізумен айналысатын сала. Ол тасымалдау, мүліктеу, қоймалау, қаптамалау және қауіпсіздік сияқты жұмыс түрлерін қамтиды. Логистика саласына жер, әуе, кеме, темір жол секілді тасымалдау көлік түрлерін жатқызамыз.

Автомобиль көлігі – жолаушылар мен жүктерді таяу және орта қашықтыққа жедел жеткізетін тиімді көлік құралы. Автомобиль көлігімен жолаушы тасымалы қала ішіндегі және қала маңындағы, қалааралық және халықаралық болып бөлінеді.

Теміржол көлігі – көлік кешенінің жетекші саласы, жүктер мен жолаушыларды алыс қашықтыққа тасымалдайтын басты қатынас құралы. Теміржол көлігі тасымалдау қашықтығына байланысты  жергілікті жолаушы тасымалы, қала маңындағы жолаушы тасымалы және алыс қашықтықтық жолаушы тасымалы болып бөлінеді. Ал жылдамдығына қарай жай жолаушы тасымалы және жүрдек жолаушы тасымалы болады. Теміржол көлігі – вагондардан тұратын, арнайы рельс жолы арқылы тасымалдауға арналған көлік түрі.

Әуе көлігі – көліктің ең жаңа және қарқынды дамыған түрі. Әуе көлігі – жолаушыларды, пошта мен жүкті таситын көлік түрі. Оның басқа көлік түрлерінен артықшылығы – жылдамдығында. Әуе көлігі тез бұзылатын (жемістер мен көкеністер) жүктерді де тасымалдауда үлкен маңыз атқарады.

Байланыс – әртүрлі техникалық құралдар арқылы ақпарат беру және қабылдау. Байланыс – почта, телефон, телеграф, радио хабарларын таратуды қамтамасыз ететін халық шаруашылығының бір саласы. Техника құрал-жабдықтарының сипатына қарай байланыс почта және электрлік байланыс болып екіге бөлінеді. Пошта байланысы арқылы хат, газет, журнал, бандероль және тағы басқа заттарды жеткізу және ақша аудару қызметтері жүзеге асырылады. Бүгінде пошта хат-хабарларын іріктеудің автоматтандырылған жүйелері қолданылады. Электрлік байланыс құрылымы бойынша сым және радиотолқын арқылы таралатын байланыс болып бөлінеді.

 

АЙТЫЛЫМ

3-тапсырма. Топпен талқылаңыздар:

1. Көлік қатынасы, логистика терминдеріне түсініктеме беріңіздер.

2. Сіз жол жүрсеңіз, көліктің қай түрін таңдар едіңіз? Неліктен?

3. Көліктің қай түрінің болашағы зор деп ойлайсыз?

 

ЖАЗЫЛЫМ

4-тапсырма. Көмекші есімдерді (бойында, айналасында, сыртында, маңайында, қасында) пайдаланып, тақырып бойынша 10 сөйлем құрастырыңыз.

 

№1 СӨЖ тапсырмасы:

1. «Қазақстандағы көлік қатынасы» атты баяндама дайындаңыз.

 

 

2-сабақ

Көпшілік пайдаланатын көлік. Көлік логистикасының міндеттері

 

ТЫҢДАЛЫМ

1-тапсырма. Төменде берілген сөздермен (сөз тіркестерімен) сөйлем құрастырыңыз.

өнеркәсіп – промышленность

еңбек құралы – инструмент труда

өндіріс саласы – сфера производства

кәсіпорын – предприятие

өндірушілер – производители

тұтынушылар – потребители

тасымалдау – перевозка

өндірістің шарты – условия производства

экономикалық теория – экономическая теория

көлік логистикасы – транспортная логистика

көпшілік пайдаланатын көлік – общественный транспорт

еңбекті аймақтық бөлу – региональное распределение труда

материалдық өндіріс саласы – сфера материального производства

дүниежүзілік жүк тасымалы – мировые грузоперевозки

 

ОҚЫЛЫМ

2- тапсырма. Мәтінді түсініп оқыңыз.

 

Қазақстанның көлік шығарушы жүйесі өнеркәсіптен, жер бөлуден және өндіретін өнеркәсіптен кейінгі материалдық өндіріс саласы болып табылады. Экономикалық теория көліктің қазіргі қоғамды дамытудағы орыны мен рөлін анықтай отырып, оны еңбектің жалпы барлық құралы ретінде, өндірістің жалпы шартының бірі деп қарастырады. Кәсіпорын ішінде еңбек құралы мен жұмысшыларды ауыстыра отырып, көлік еңбекті технологиялық бөлумен туатын байланыстарды іске асырады. Бұл қызметтерді ішкі өндірістік көлік орындайды. Өндірушілер мен тұтынушылар арасында өнімнің әр түрлі түрінің орынын ауыстыра отырып көлік еңбекті аймақтық бөлу нәтижесінен туатын байланыстарды іске асырады. Бұл қызметтермен айналысу саласы көлік құзырында болады. Ол еңбекті қоғамдық бөлу тарихи процеске кіру кезінде жеке өндіріс саласына бөлінеді. Қазіргі жағдайдан айналу процесінде тасымалдауды көбіне жалпы пайдаланатын көліктер — темір жол, теңіз, өзен, автомобиль, әуе және арнайы көліктер (құбыр өткізгіштер, электр берудің жоғары қуатты желілері және кәсіпорынның магистралды қатынас жолдарының торабымен байланыстыратын темір жол кіріс жолдары) орындайды. Көліктің осы түрлері жіктелген жүйемен бірге айналу процесінің материалдық негізін құрайды. Сонымен бірге көлікке оны халық шаруашылығының басқа салаларынан айыратын (даралайтын) кейбір ерекшеліктер тән.

Қазіргі жағдайда көліктің дамуы кез келген елдің өндірушілік күшінің өсуімен және оның сыртқы байланыстарымен байланысты. Дүниежүзілік жүк тасымалын жүзеге асыруда көліктің жеке түрлерінің үлесі шығыс еуропа елдері үшін келесі сандарды кұрайды: су көлігі — 23 %, жер бетіндегі көліктер — 64 % және көліктің басқа түрлері — 13%; өнеркәсіптік дамыған елдер үшін — 62, 27 және 11; дамушы елдер үшін — 84, 10 және 6. Жер шарының 70% территориясын алып жатқан дамушы елдерде жер бетіндегі көліктік жолдар төмен, ол дүниежүзілік инфрақұрылымның 5 % құрайды.

 

АЙТЫЛЫМ

3-тапсырма.  Топпен талқылаңыздар:

1. Көпшілік пайдаланатын көлік қандай болуы керек?

2. Болашақта көпшілік пайдаланатын көлік қандай болады деп ойлайсыз?

ЖАЗЫЛЫМ

4-тапсырма. Мезгіл, мекен үстеулерін қолданып, тақырыпқа қатысты 10 сөйлем құрастырыңыз.

№2 СӨЖ тапсырмасы:

1. Дүниежүзілік жүк тасымалы туралы статистикалық мәліметтер жинаңыз.

 

 

 

3-сабақ

Қазақстандағы көлік жүйесі

 

ТЫҢДАЛЫМ

1-тапсырма. Төменде берілген сөздермен (сөз тіркестерімен) сөйлем құрастырыңыз.

өндіріс және ауыл шаруашылық орталықтары – производственные и сельскохозяйственные центры

транзиттік жүк және жолаушы тасымалы – транзитных грузовых и пассажирских перевозок

халықаралық автокөлік бағыттары – международные автомобильные маршруты

суы қатпайтын жалғыз теңіз порты – единственный морской порт без замерзания воды

халықаралық су жолдары – международные водные пути

автокөлік тас жолдары – автомобильное шоссе

халықаралық рейстер – международные рейсы

ашық су жолдары – открытые водные пути

халық тығыздығы – плотность населения

көлік жүйесі – транспортная система

әлемдік нарық – мировой рынок

автомагистраль – автомагистраль

әуе көлігі – воздушный транспорт

 

ОҚЫЛЫМ

2- тапсырма. Мәтінді түсініп оқыңыз.

 

Қазақстандағы көлік жүйесі өте маңызды рөлге ие. Елдің үлкен аумағы (2,7 млн км²), халық тығыздығының аздығы, өндіріс және ауыл шаруашылық орталықтарының бытыраңқы орналасуы, сонымен қатар әлемдік нарықтардан алшақта орналасуы көлік жүйесінің дамуын Қазақстан үшін маңызды етуде.

Қазақстан үшін темір жол көлігінің маңызы өте зор. Қазақстанда темір жол барлық жүк тасымалы айналымының 68%, ал жолаушы тасымалының 32% қамтамасыз етуде. Қазақстан темір жолының ұзындығы 15 мың км-ден асады. Қазақстанның темір жол жүйесін көршілес елдермен 16 темір жол торабы байланыстырады (11-і Ресеймен, 2 Өзбекстанмен, 1 Қырғызстанмен, 2 Қытаймен). Қазақстан мен Ресейдің темір жол жүйелері бір-бірімен тығыз байланысты. Қазақстанның көлік жүйесін дамыту стратегиясы аясында 2017 жылға дейін 1400 км темір жол жаңадан салынбақ және бұрыннан бар 2700 км темір жолды электрлендіру жоспарлануда.

2011 жылдың мамырында Қазақстанда 3 264 400 жеңіл автокөлік тіркелген. Қазақстанның автокөлік тас жолдарының ұзындығы 96 мың км-ден асады. Олардың көп бөлігі күрделі жөндеуді қажет етеді. Қазақстан арқылы жалпы ұзындығы 23 мың км болатын 5 халықаралық автокөлік бағыттары өтеді. Автокөлік магистральдары: Алматы – Астана – Қостанай (М-36 трассасы), Челябинскіге шығады; Алматы – Петропавл, Омскіге шығады; Алматы – Семей – Павлодар (М-38 трассасы), Омскіге шығады; Алматы – Шымкент (М-39 трассасы), Ташкентке шығады; Шымкент – Ақтөбе – Орал (М-32 трассаы), Самараға шығады.

2009 жылы Қазақстан аумағында «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» автомагистралінің құрылысы басталды. Жолдың жалпы ұзындығы 8445 км құрайды, оның 2787 км-і Қазақстан аумағы арқылы (Ақтөбе, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Алматы облыстары) өтеді. Жолдың асфальтбетонды жабынының қалыңдығы 80 см, автомагистральдің күрделі жөндеусіз жұмыс істеу мерзімі 25 жыл, шекті қозғалыс жылдамдығы – 120 км/сағ. Жобада кейбір өзендер үсті арқылы көпірлер, екі деңгейлі жол айрықтары, жол-қолданбалы комплекстер, аялдама алаңдары, мал өткізу орындары, электронды таблолар қарастырылған. Құрылыспен бір мезгілде трасса бойындағы кейбір аудандарда жаңа жолдар салынып, ескі жолдар жөндеуден өтпек.

Қазақстанның үлкен географиялық аумағына байланысты әуе көлігі үлкен рөлге ие және оны алмастырар басқа көлік түрлері жоқтың қасы. Қазақстанда 22 ірі әуежай бар, оның 14-і халықаралық рейстерге қызмет атқарады. Әуежайлардың көбісінің қызметі аса жүкті емес, республиканың аэронавигациялық тасымалдау қоры қазіргі таңда өз мүмкіндігінің бестен бір бөлігінде ғана қолданылуда. Осы сала үшін Еуропа және Азия арасындағы транзиттік жүк және жолаушы тасымалы аса маңызды. Air Astana Қазақстанның ең ірі әуе компаниясы болып табылады.

Қазақстанның кеме жүруіне ашық су жолдарының ұзындығы 3982 км. Кеме жүруіне жарамды су жолдары: Ертіс, Сырдария, Жайық, Қиғаш, Іле және Есіл өзендері (Петропавл су қоймасынан бастап), Бұқтырма, Өскемен, Шүлбі, Қапшағай су қоймалары, Балхаш және Зайсан көлдері.

Каспий теңізі арқылы Қазақстан Ресей, Иран, Әзірбайжан, Түркіменстанмен байланысады. Ресей өзендері мен кеме жүретін каналдар арқылы Қара және Балтық теңіздерімен, одан ары Батыс Еуропа елдерімен байланысады. Ақтау порты Қазақстанның суы қатпайтын жалғыз теңіз порты болып табылады. Ол халықаралық су жолдарындағы стратегиялық маңызға ие.

2007 Қазақстан тарапынан Ресейге Каспий теңізі мен Азов-Қаратеңіз бассейнін тікелей қосуға бағытталған Еуразия каналын ұйымдастыру туралы ұсыныс түскен болатын. Жоба жүзеге асса, Қазақстан Ресей арқылы халықаралық теңіз жолдарына шығуға мүмкіндік алып, сол арқылы теңіз державаларының бірі аталуы мүмкін.

 

АЙТЫЛЫМ

3-тапсырма.  Топпен талқылаңыздар:

1. «Нұрлы жол» бағдарламасы туралы не білесіз?

2. «Нұрлы жол» бағдарламасы аясында қандай іс-шаралар орындалып жатыр?

 

ЖАЗЫЛЫМ

4-тапсырма. Мәтінді мағыналық бөліктерге бөліп, оларға ат қойыңыз. Мәтінге ат ойлап табыңыз.

 

№3 СӨЖ тапсырмасы:

1. Қазақстандағы көлік қатынасы туралы баяндама дайындаңыз.

 

 

4-сабақ

Қазақстандағы көлік жүйесі

 

ТЫҢДАЛЫМ

1-тапсырма. Төменде берілген сөздермен (сөз тіркестерімен) сөйлем құрастырыңыз.

көліктік-коммуникациялық монополияларды батыл қайта құрылымдау – решительная реструктуризация транспортно-коммуникационных монополий

қызмет көрсету мен сервисті камтамасыз ету деңгейі – уровень обслуживания и сервисного обеспечения

байланыс және телекоммуникациялар желілері – сети связи и телекоммуникаций

халықаралық көлік және сауда байланыстары – международные транспортные и торговые связи

отандық көлік-коммуникация кешені – отечественный транспортно-коммуникационный комплекс

транзиттік жүк тасуды қамтамасыз ету – обеспечение транзитных перевозок грузов

ғылыми-техникалық прогресс – научно-технический прогресс

көлік пен байланыс саласы – сфера транспорта и связи

жүк тасымалы – перевозка грузов

инфрақұрылым – инфраструктура

жекешелендіру – приватизация

жекеменшік – частный

әуе көлігі – воздушный транспорт

су көлігі – водный транспорт

 

ОҚЫЛЫМ

2- тапсырма. Мәтінді түсініп оқыңыз.

 

Инфрақұрылым, көлік пен байланыс саласындағы Қазақстанның міндеті – отандық көлік-коммуникация кешенінің бәсекелестік қабілетін және Қазақстан аумағы арқылы өтетін сауда легінің ұлғайтылуын қамтамасыз ету.

Қазақстандағы жүк тасымалының негізі – теміржол. Осы саланың алдында тұрған стратегиялық міндеттер: Халықаралық көлік және сауда байланыстарын, ТрансАзия магистралі бойынша транзиттік жүк тасуды қамтамасыз ететін негізгі темір жол бағыттарын жаңарту; «Достық» станциясын дамыту, «Достық-Ақтоғай» учаскесін нығайтуды аяқтау; барлық көліктік-коммуникациялық монополияларды батыл қайта құрылымдауды жүзеге асыру.

Автомобиль жолдары бойынша: Жекеменшік магистральдар салу, қазіргі барларын жекешелендіру мен концессияға беру жөніндегі жұмыстарды бастау.

Әуе көлігі бойынша: Авиацияда тәртіп орнату және ұшақтар паркін лизинг пен жоғары деңгейді ұшақтардың белгілі бір көлемін сатып алу есебінен толықтыру; әуежайларды қайта жаңарту, қызмет көрсету мен сервисті қамтамасыз ету деңгейін халықаралық стандартқа жеткізу.

Су көлігі бойынша: “Ақтау” айлағын қайта жаңарту және флотты кемелермен толықтыру үшін шетел инвестицияларын тарту.

Байланыс және телекоммуникациялар желілері бойынша: шалғайдағы әлсіз дамыған аудандарға кем дегенде, байланыс қызметінің ең төмен деңгейін беру (балаларға арналған аймақтық оқыту бағдарламаларын тарату).

Болашақта әлемнің дамыған елдерінің инфрақұрылымдарымен бәсекелесуге қабілетті дербес және тиімді телекоммуникациялық қызмет көрсету жүйесін құру.

Ғылыми-техникалық прогресті жаппай жұмылдыру процесі мына белгілерден көрінеді: ҒТП-ны қолдау; біздін қоғамда жаңа технологияның дамуын топтастыру; ҒТП жетістіктерін өндіріске енгізу жоспарын жасау; дамыған капиталистік елдердің дайын технологиясын сатып алу; жоғары білікті мамандарды дайындау.

Қазақстанның әлемнің негізгі экономикалық аудандары аралығында орналасуы географиялық жағынан тиімді болып отыр. Ертедегі Ұлы Жібек жолы өткен жерлерде енді темір жол салынды. 1991 жылы Дружба – Алашанькоу темір жолы салынды. 1991 жылғы мамырда Теджии-Серахс-Мешхед темір жол торабы (90 шақырымдық) іске қосылды.

 

АЙТЫЛЫМ

3-тапсырма.  Топпен талқылаңыздар:

1. Ұлы Жібек жолы туралы не білесіздер?

2. Еліміздің географиялық орналасуы көлік жүйесін дамытуға әсер ете ме?

3. Еліміздің географиялық орналасуы тағы қандай салалар үшін маңызды?

 

ЖАЗЫЛЫМ

4-тапсырма. Мәтінді өзіңіз білетін деректермен толықтырып жазыңыз.

№4 СӨЖ тапсырмасы:

1-тапсырма. Тақырыпқа қатысты глоссарий дайындаңыз.

 

22- модуль: ТӘУЕЛСІЗ ЕЛ ЭКОНОМИКАСЫ

 

Лексикалық тақырып:

1. Қазақстан Республикасының экономикасы, оның дамуы.

2. Қазақстанның халықаралық нарықта алатын орны.

3. Еліміздің беделді халықаралық ұйымдарға мүше болуы.

Грамматикалық тақырып:

Себеп-салдар, қарсылықты, ыңғайластық жалғаулықтар (бастап, бері, кейін, сонымен, сондықтан, себебі, өйткені, сол себепті, алайда, қарағанда, салыстырғанда). Анықтауыштық қатынас (нарықтық экономика); кеңістіктік қатынас (Еуразия төрінде).

 

 

1-сабақ

Қазақстан Республикасының экономикасы, оның дамуы

 

ТЫҢДАЛЫМ

1- тапсырма. Төменде берілген сөздермен (сөз тіркестерімен) сөйлем құрастырыңыз.

халықаралық сауда ұйымы – международная торговая организация

экономика заңдылықтары – законы экономики

отандық өндірушіні қорғау – защита отечественного производителя

экономиканы гүлдендіру – процветание экономики

экономика мәселесі – вопросы экономики

экономиканы дамыту – развитие экономики

отандық экономика – отечественная экономика

отандық өндіріс - отечественное производство

отандық өндіруші – отечественный производитель

отандық тауар – отечественный товар

кәсіподақ – профсоюз

инфляция – инфляция

жұмыссыздық – безработца

кедейлік – бедность, нищета

конъюнктура – конъюнктура

ішкі рынок – внутренний рынок

әлемдік рынок – мировой рынок

бағалау – оценка

күнделікті тұрмыс – повседневная быт

ұрпақ – поколени

некелік контракт – брачный контракт

табиғат заңдары – законы природы

салыстыру – сравнение

 

ОҚЫЛЫМ

2- тапсырма. Мәтінді түсініп оқыңыз

 

ҚАЗАҚСТАННЫҢ БҮГІНІ МЕН ЕРТЕҢІ

Біз жүйелік экономикалық реформалардың күрделі кезеңінен өтіп, ТМД-ның басқа елдерінен көп нәрседе алда келеміз. Бүгінде Қазақстанда нарықтық экономиканы еркін дамыту үшін негізгі жағдайлар жасалған. Жүргізілген реформалардың нәтижелері ашық та айқын. Қазақстандағы экономиканы еркін  дамыту үшін негізгі жағдайлар жасалған.

Қазақстан экономикасы әлемдегі ең жедел дамушы экономикалардың біріне айналды. Біз еліміздің экономикалық өсуі негізінен өндіруші секторлардың дамуына байланысты. Алайда үміттендіретін үрдістер де бар, өйткені өсудің жоғары қарқынын басқа салалар да, соның ішінде қаржы секторы, өңдеу өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы, құрылыс, көлік және байланыс салалары да көрсетіп отыр.

Бірақ та біздің экономика, негізінен, экстенсивті тұрғыда дамып келе жатыр, қазақстандық кәсіпорындар үшін энергияны шығындаудың жоғары деңгейі мен еңбек өнімділігінің төмен деңгейі тән. Сондықтан бүгінгі күні біздің алдымызда өнімдері сыртқы рыноктарда сұраныс туғызатын жаңа бәсекеге қабілетті өндірістерді дамыту міндеті тұр. Ал бұған жаңа технологияларсыз, осы заманғы менеджмент модельдерін енгізбейінше, қол жеткізу мүмкін емес.

Біз Қазақстанда өмір сапасы мен стандартын бәсекеге барынша қабілетті болудың деңгейіне жақындатуға ұмтылуға тиіспіз. Қазақстанның әлемдік рынокта шешуші бәсекелік басымдығы жоғары білікті, жұмылған адами капитал, сондай-ақ инновацияларды тұрақты ендіру болуы тиіс.

Біздің негізгі міндетіміз – жоғары технологиялардың әлемдік рыногына тезірек кіру және өз тауашамызды алу. Елдің географиялық жағдайы бізге өңірлік рынокқа бағдарланған жоғары технологиялық өндірісті дамытуға мүмкіндік береді, мұнда Қазақстан болашақта өңірдің сервистік-технологиялық орталығына айналуы тиіс. Ол үшін бізге өз ғылымымызды дамыту керек.

Жаңа ғылыми-техникалық бағыттар – биотехнологиялар, нанотехнологиялар, ғарыштық қызмет пен ақпараттық-коммуникациялық технологиялар – бұлар отандық және трансұлттық бизнеспен әріптестік жағдайында нақты нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндігіміз бар салалар.

Нақ осы бағыттар бойынша бізге мамандар мен дипломды ғалымдар қажет болады (Н.Назарбаев).

 

АЙТЫЛЫМ

3-тапсырма.  ә) Мәтінді бірнеше мағыналық бөліктерге бөліңіз. б) Жоспар бойынша мәтіннің мазмұнын әңгімелеңіз.

 

 

НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

Нарықтық экономика азаматтар мен қоғамның қалай өмір сүруге және экономикалық жағынан қалай гүлденуге тиіс екенін айқындап береді. Нарықтық экономиканың тума табиғатына тән ерекшеліктері бар. Ол бір орталыққа бағынбайды, икемді, қолайлы және құбылмалы болып келеді. Нарықтық экономиканың ең басты факторы сол – оның  орталығы болмайды.

Нарықтық экономика қолайлы болуы мүмкін, бірақ ол да жеке адам бостандығының мынадай басты принципіне негізделеді: тұтынушылардың тауарлар мен қызметтер арасынан керегін таңдап алу бостандығы, өндірушінің өз бизнесін бастау және оны кеңейту, жұмысшының жұмыс және мамандық таңдау, кәсіподақтарға кіру немесе жұмыс берушілерді өзгерту бостандығы.

Нарықтық экономиканың басқа бір басты сипаттамасы сол – дүкендерде сатылатын көйлектердің және басқа бұйымдардың бағасын мемлекеттік жоспарлау комитеті белгілемейді.

Керісінше, экономикалық конъюнктураны ескере отырып, әрбір сатушы бағаны еркін түрде арттыра, не кеміте алады. Мәселен, көйлектің белгілі бір түрі уақытша сұранысқа ие болса, онда тым болмаса осындай көйлектердің жаңа тобы түскенше, оның бағасы арттырылады. Нарықтық экономиканың осындай да заңдылықтары бар. Сонымен бірге, нарықтық экономика бүгінгі дүниежүзілік экономиканың инфляция, жұмыссыздық, айналадағы ортаның ластануы, кедейлік және халықаралық сауданың шектелуі сияқты көкейкесті мәселелеріне тоқтап отырады.

Сонымен нарықтық экономика дегеніміз – бәсеке, пайда іздеу жолындағы күрес. Нарықтық экономика екі түрлі қызмет атқарады, ол «макроэкономика» және «микроэкономика» болып бөлінеді. Микроэкономиканың мақсаты – табыс табу. Макроэкономика – бұл жалпы экономикалық процестер саласы, қоғамдық өндірісті динамикалық өсіп-өркендеуге бейімдейді.

 

ЖАЗЫЛЫМ

4-тапсырма. Қазақ тіліне аударыңыз, «экономика» сөзімен байланыстырып, сөйлем құраңыз.

Аралас – нарықтық – халықтық – дамыған - артта қалған – құбылмалы – икемді – дүниежүзілік – қолайлы – сыртқы – ішкі – отандық – халықаралық - өркендеген – шектелген.

 

№1 СӨЖ тапсырмасы:

1. Қазақстанның ұлттық валютасы – теңге туралы презентация дайындап, қорғаңыз.                   

 

2-сабақ

Қазақстанның халықаралық нарықта алатын орны

 

ТЫҢДАЛЫМ

1-тапсырма. Төменде берілген сөздермен (сөз тіркестерімен) сөйлем құрастырыңыз.

экономиканың заңдылықтары – закономерности экономики

халықтың әл-ауқатын көтеру – повышение благосостояния населения

экономикалық тәуелсіздік – экономическая независимость

нарықтық экономика – рыночная экономика

саяси тәуелсіздік – политическая независимость

егемендік – суверенитет

еңбек өнімділігі – производительность труда

қоғамдық өндіріс – общественное производство

қоғамдық мүдде – общественные интересы

әлеуметтік мүдде – социальные интересы

 

ОҚЫЛЫМ

2- тапсырма. Мәтінді түсініп оқыңыз

 

ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТӘУЕЛСІЗДІК

Егемендік, тәуелсіздіктің екі жағы бар. Бір жағы саяси тәуелсіздік. Саяси тәуелсіздік алу – өз алдына ұлттық мемлекет болу, жеке ел болу. Екінші жағы – экономикалық тәуелсіздік. Ғылыми тұрғыдан алғанда экономикалық тәуелсіздік саяси тәуелсіздіктің негізі болып табылады. Экономикалық тәуелсіздігі жоқ елдің саяси тәуелсіз болуы екіталай. Елідің экономикалық тәуелсіздігі үшін не қажет? Ол үшін ең алдымен, ел экономикасын көтеру, экономика тиімділігін арттыру, халықтың әл-ауқатын көтеру қажет.

Экономиканың табиғат заңдылықтарындай заңдылықтары бар, сол заңдылықтарды сақтау керек. Ол қандай заңдылықтар дейсіз ғой? Ол: еңбек өнімділігін арттыру, уақыт үнемдеу техникалық прогрессті пайдалану, т.б. мысалы табиғат заңдылағы бұзылып жауын жаумаса, егін шықпайды. Экономиканың заңдылықтары бұзылса, экономика дамымайды.

Нарықтық экономика туралы әңгімелейтін болсақ, біздің экономикамыз әлеуметтік бағыттағы демократиялық, азаматтық қоғамның экономикасы болу керек. Нарық әдістерін тиімді пайдалану керек, қоғамдық өндірісті дамыту керек. Нарық қоғамның қажетіне қызмет ете алмайды. Қоғамды біртұтас шеңбер деп алсақ, сол шеңбердің бір бөлігі - нарық, екінші бөлігі -әлеуметтік сала. Әлеуметтік сала дегеніміз – отан қорғау, білім беру, денсаулық сақтау, ғылым. Бұл саланы нарық көтере алмайды. Және іскер, саудагер қоғамдық мүддені шеше алмайды. Әлеуметтік мүддені шешетін мемлекет.   

АЙТЫЛЫМ

3-тапсырма.  Топпен талқылаңыздар:

 

ЭКСПОРТ

Қазақстан өнімдерінің негізгі тұтынушылары – Ресей, Қытай, Италия, Швецария, Ұлыбритания, Германия, Эстония, Нидерланды, Украина, Иран, Польша және Өзбекстан мемлекеттері. Осы мемлекеттерге еліміз көптеген өнім түрлерін экспортқа шығарады. Оның негізгілері мыналар: астық, темір рудалары, көмір, мұнай және газ конденсаты, мұнай өнімдері, алюминий гидроксиді, мақта, бағалы металдар, ферроқорытпа, қара металл, балқытылған мыс, өңделмеген мырыш, мәшинелердің құрал-жабдықтары тағы басқалар.

 

4-тапсырма. Дүние жүзіндегі атом отынын өндіріп отырған Үлбі металлургия зауыты туралы төмендегі ақпараттарды оқып шығып, мәтінге ат қойыңыз да, түсінгеніңізді айтып беріңіз.

 

- Ғарыш пен медицина металы атанған тантал өнімін өндіретін әлемде сегіз-ақ кәсіпорын бар. Соның бірі – Өскеменнің Үлбі металлургия зауыты.

- Ғалымдар жиырма бірінші ғасырдың металы деп атаған берилий өнімін өндіретін әлемде екі-ақ кәсіпорын бар. Олар – Американың «Браш Вэлман» компаниясы мен Өскеменнің Үлбі металлургия зауыты.

- Атом-электр стансаларына отын дайындау жөнінде бүкіл Шығыс Еуропа мен Азиядағы ең қуатты кәсіпорын – Үлбі металлургия зауыты. Ол кезінде бүкіл Кеңестер Одағы мен Варшава Шартына қатысушы мемлекеттердің аталған өнім жөніндегі қажетінің 85 пайызын қамтамасыз етіп тұрды. Әлемдік деңгейдегі монополист кәсіпорын атанды.

- Үлбі металлургия зауытының өнімі Жер шарын қойып, аспандағы Айға дейін жеткен. Айға конған кеңестік Луноходта осы зауыттың өнімі бар.

- Ғарыш пен әскери-өндірістік кешен саласында, міне осындай үш бірдей стратегиялық маңызды өнім шығаратын ерекше кәсіпорын әзірге әлемнің еш жерінде жоқ. Демек, Үлбі металлургия зауыты – біздің тәуелсіз Қазақстанымыздың бір ерекшелігі және заңды мақтанышы.

- Өткен жылы Үлбі металлургия зауыты бюджетке 1 миллиард 630 миллион теңгенің салығын төледі. Жұмысшылардың жалақысы жоғары.

 

ЖАЗЫЛЫМ

5-тапсырма. Мәтінді оқыңыз.

ИМПОРТ

Еліміздің шет елдерге шығаратын өнімдерінен шетелдерден алатын өнімдері әлдеқайда көп. Негізінен атайық: ет және еттен жасалатын тағам түрлері, балмұздақ, шәй, сұйық май, қант, кондитерлік бұйымдар, алклгольді сусындар, темекі бұйымдары, кокс, мұнай өнімдері, табиғи газ, электр қуаты, карбонат, медициналық құрал-жабдықтар, қара металдан жасалған темір жол желілерінің бұйымдары мен құбырлар, мәшине және оның жабдықтары, жеңіл және жүк автомобильдері, жиһаз түрлері т.б.

Бұл өнімдер негізінен алғанда Ресей, Ұлыбритания, Германия, АҚШ, Өзбекстан, Жапония, Италия, Түркия, Нидерланды, Қытай, Украина, Польша, Франция және Беларусь мемлекеттерінен импортталады. Олардың ішінде Ресейден, Ұлыбританиядан, Германиядан және АҚШ-тан алатын өнімдер мен тауарлардың үлес салмағы басым болып отыр.

 

6-тапсырма. Сіздің ойыңызша, өз өнімдерін экспортқа шығарғысы келетін кәсіпорын үшін ең маңызды нәрсе не деп ойлайсыз? Ойыңызды жазыңыз.

4 - өте маңызды

3 – көңіл аударуға тұрарлық нәрсе

2 – маңызды

1 – маңызды емес

 

А) Озық технология бойынша шығарылған өнімдер...................................

Ә) Экспортқа шығарылатын өнімдер...........................................................

Б) Экспортқа шығарылатын елдің саяси тұрақтылығы...............................

В) Жоғары сапалы өнімдерді көптеп шығару...............................................

Г) Өнімдер нарықтағы сұранысты өтей алатын болуы керек.....................

Ғ) Ұлттық валютаның тұрақтылығы роль атқарады....................................

Д) Кәсіпорынның атақ-даңқы да ерекше роль атқарады.............................

Е) Тауарды өте арзан бағаға сату..................................................................

Ж) Арзан материалдан жасалған тауарларды өндіру.................................

 

№1 СӨЖ тапсырмасы: Төмендегі тақырыптардың біріне реферат дайындап, қорғаңыз:

1. Қазақстандағы ішкі сауда.

2. Қазақстанның сыртқы саудасы.

 

 

3-сабақ

Еліміздің беделді халықаралық ұйымдарға мүше болуы

 

ТЫҢДАЛЫМ

1-тапсырма. Төменде берілген сөздермен (сөз тіркестерімен) сөйлем құрастырыңыз.

ғаламдану – глобализация

халықаралық қатынастар – международные отношения

аймақтандыру және ғаламдастыру процестері – процессы регионализации и глобализации

халықаралық саяси жүйе – международная политическая система

геосаяси күштер – геополитические силы

әлемнің ғаламдық проблемаларын шешу – решение глобальных проблем мира

ядролық қарусыздану – ядерное разоружение

халықаралық құқықты прогрессивті дамыту – прогрессивное развитие международного права

адам құқығын сақтау саласы – сфера соблюдения прав человека

ұйымдасқан қылмыс пен есірткі бизнесіне қарсы күрес – борьба с организованной преступностью и наркобизнесом

БҰҰ – ООН

ЕҚЫҰ – ОБСЕ

Экономикалық Ынтымақтастық ұйымы – Организация экономического сотрудничества

сыртқы берешек проблемаларын реттеу – регулирование проблем внешней задолженности

ішкі ақша айналымын тұрақтандыру – стабилизация внутреннего денежного оборота

қаржылық ресурстар тарту – привлечение финансовых ресурсов

халықаралық ұйымдар – международные организации

Халықаралық Валюта қоры – Международный валютный фонд

Дүниежүзілік банк – Всемирный банк

Еуропалық Қайта құру және Даму банкі – Европейский банк реконструкции и развития

Азиялық Даму банкі – Азиатский банк развития

Ислам Даму банкі – Исламский банк развития

 

ОҚЫЛЫМ

2- тапсырма. Мәтінді түсініп оқыңыз

 

ҚАЗАҚСТАН ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАР

Саясаттың ғаламдануы ұлттық мемлекеттердің халықаралық қатынастардағы орны мен рөлін өзгертуге әкелді. Аймақтандыру және ғаламдастыру процестері жекелеген мемлекеттердің де, сондай-ақ тұтас алғанда халықаралық саяси жүйенің де рөлі мен функциясына үлкен ықпал етуде.

Қалыптасқан геосаяси өмір болмысын және әлемдегі геосаяси күштердің қатарындағы өзінің орнын байсалды бағалай келіп, Қазақстан ТМД, сондай-ақ бүкіл әлем шеңберінде әр түрлі интеграциялық топтардың жұмысына белсенді түрде қатысуда, осы арқылы ол әлемнің ғаламдық проблемаларын шешуге өз үлесін қосып қана қоймай, сонымен бірге ұлттық мүдделерін шешуге жол ашады.

1992 жылы 2-наурызда Қазақстанның БҰҰ-ға кіруі өзінің маңызы жағынан тарихи акция болды. Қазақстан БҰҰ-ға әлемдік қоғамдастықтың қатардағы жаңа мүшесі ретінде ғана емес, сонымен бірге қазіргі заманның ең бір өзекті халықаралық проблемалары бойынша белсенді позиция ұстанатын, ядролық қарусыздану жолындағы қозғалыстың алғы шебінде тұрған мемлекет ретінде енді.

Әлемдік саяси проблемаларға Қазақстанның тепе-теңдік сақтаған және шынайы көзқарасы БҰҰ БА-ның күн тәртібіндегі өткір мәселелер бойынша дауыс берген кезде осы халықаралық форумда оң бағаланып жүр. Біздің еліміз ЕҚЫҰ-ның, Парламентаралық Одақ пен Экономикалық Ынтымақтастық ұйымының мүшесі болғандықтан осы бірлестіктердің БҰҰ мен ынтымақтастығын нығайтуға бағытталған Бас Ассамблея қабылдайтын қарарлардың тең авторы болып табылады.

БҰҰ-дағы біздің мемлекетіміздің ұстанымы БҰҰ қарапайым мәселелердің бүкіл кешені бойынша Қазақстанның мүдделерін ескерудің негізінде қалыптасады. Бұл орайда экономика, экология, әлеуметтік даму, халықаралық құқықты прогрессивті дамыту, адам құқығын сақтау саласында, ұйымдасқан қылмыс пен есірткі бизнесіне қарсы күрес саласында БҰҰ мен өзара іс-қимылды  нығайтуға айырықша көңіл бөлінеді.

Экономикалық Ынтымақтастық ұйымы 1985 жылы құрылды. 1992 жылғы қарашада жаңа жеті мемлекет, оның ішінде Қазақстан ЭЫҰ құрамына кіргеннен кейін аталған бірлестіктің қызметі елеулі түрді жанданды. ЭЫҰ-ның негізгі міндеті – мүше елдердің үздіксіз әлеуметтік-экономикалық дамуы үшін, аймақ мемлекеттері экономикасының шаруашылық байланыстарының әлемдік жүйесіне дәйекті түрде және бірте-бірте кірігуі үшін жағдай жасау болып табылады.

Экономикалық реформаларды қаржыландыру, ұлттық экономиканың жекелеген салаларын дамыту жөніндегі арнайы жобаларды іске асыруға арналған заемдар мен несиелерді алу көзқарасы тұрғысынан Қазақстан Халықаралық Валюта қоры, Дүниежүзілік банк, Еуропалық Қайта құру және Даму банкі, Азиялық Даму банкі, Ислам Даму банкі сияқты халықаралық ұйымдармен ынтымақтастыққа басымдықты рөл береді (Қ.Тоқаев).

 

АЙТЫЛЫМ

3-тапсырма.  Сұрақтарға жауап беріңіз.

Ø  қандай халықаралық ұйымдарды білесіз?

Ø  халықаралық ұйымдар қандай мақсаттарда құрылуы мүмкін?

Ø  Қазақстан қандай халықаралық ұйымдарға мүше?

Ø  халықарлық ұйымдарға мүше болу Қазақстанға тиімді ме? Ойыңызды нақты деректермен дәйектеңіз.

 

ЖАЗЫЛЫМ

4-тапсырма. Тақырыпқа қатысты мақал-мәтелдерді аяқтаңыз:

Сауда ... сипағанша; Ақша – тиыннан, ... ; Бәлен жерде бақыр бар, ... ; Үйдегі есепті базардағы ... ; Саудаға ... жүрмейді; Базар – бай, ... ; Арзанның ... татымас.

 

№3 СӨЖ тапсырмасы:

1. ҚР-дағы жалпы ішкі өнім туралы баяндама дайындаңыз.

 

 

4-сабақ

Еліміздің беделді халықаралық ұйымдарға мүше болуы

 

ТЫҢДАЛЫМ

1-тапсырма. Төменде берілген сөздермен (сөз тіркестерімен) сөйлем құрастырыңыз.

заңдылық қалыбы – юридическая форма

акционерлік қоғам – акционерное общество

жеке кәсіпкерлік – частное предпринимательство

серіктестік – товарищество

жауапкершілігі шектеулі серіктестік – товарищество с ограниченной ответственностью

жарғы қоры – уставной фонд

құн – стоимость

таза пайдаға салынатын салық – налог на чистую прибыль

заңды тұлға – юридическое лицо

құрылтайшы – учредитель

жұмыс күшін тарту – привлечение рабочей силы

еңбек шарттары мен заңдылықтарын сақтау – соблюдение условий и законности труда

салық – налог

 

ОҚЫЛЫМ

2- тапсырма. Мәтінмен оқып танысыңыз.

БИЗНЕС

Сіз өз ісіңізді бастамас бұрын, оның заңдылық қалыбын (формасын) таңдап алуыңыз қажет. Заңдылық қалыпты таңдау өте маңызды, өйткені келешекте сіздің ісіңіздің ілгері басуы оны дұрыс таңдауыңызға байланысты болмақ. Бизнестің мынандай заңдылық формалары бар: акционерлік қоғам (АҚ); жеке кәсіпкерлік; серіктестік; жауапкершілігі шектеулі серіктестік (ЖШС).

Акционерлік қоғам – жарғы қоры бар кәсіпорын, оның капиталы көптеген жеке капиталдарды біріктіру нәтижесінде, акцияларды шығарып, сату арқылы құралады және оның пайдасын акционерлер девиденд түрінде бөліседі. Қоғамның әрбір мүшесінің жауапкершілігі оның акцияларының құнымен шектелген.

Жеке кәсіпкерлік – осы бизнес толық меншігіңіз болғандықтан, оны қалай жүргізу туралы шешімді сіз ғана шеше аласыз. Бұл жағдайда осы істі бастауыңызға көп шығын кетпейді. «Жеке кәсіпкерлік» - жаңа істі бастаудың ең қарапайым да арзан түрі. Десек те, осы бизнестің ілгері басуына жалғыз өзіңіз жауап беретініңізді ұмытпаңыз. Серіктестік – егер екі немесе одан да көп адам бірлесіп жұмыс бастағысы келсе, олар серіктестік құра алады. Олар істі бірігіп жүргізеді. Серіктестік құру және оны тіркеуден өткізу жеке кәсіпкерліктен гөрі күрделірек. Бірақ сіз әріптестеріңізбен бірігіп жұмыс істеуді шешкендіктен оны жеке өзіңіз басқара алмайсыз. Егер бұл іске сіздің бейімділігіңіз және тәжірибеңіз аз болса, сіздің жаныңызда әріптестеріңіз болғаны дұрыс. Сондай-ақ, жаңа істі бастау жолында әріптестеріңіздің де қаражатын пайдалана аласыз.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестік құру үшін оның акционерлеріне және санына шек қойылмайды. Жауапкершілігі шектеулі серіктестікті құру әжептәуір күрделі, әрі қымбатқа түседі. Бұл жағдайда сізге заңгерлермен ақылдасу қажет. ЖШС дегеніміз – шаруашылық қызметті бірлесіп жүргізу үшін азаматтардың немесе заңды тұлғалардың бірлесуі. Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жарғы қоры тек құрылтайшылардың (учредители) салымдары (акциялары) есебінен ғана құралады.

Сіз бизнесіңізді бастап кеткенде, барлық жұмысқа бірдей жалғыз өзіңіздің уақытыңыз бен бейімділігіңіз жетпей жатуы мүмкін. Бұлай болған жағдайда сізге жұмыс күшін тарту қажет. Жұмыс күші болған жерде сізге оларды басқаруға қабілеттілік керек. Оларға сыйақы, еңбекақы төлеу де сіздің мойныңызда. Сонымен қоса сіздің еңбек шарттары мен заңдылықтарын сақтауыңыз керек.

Бизнеспен айналысатын әрбір адам заң алдындағы жауапкершілігін ұмытпауы керек. Бұл дегеніміз – салықтарды уақытында төлеу, жұмысшылар туралы ережелерді сақтау, лицензия және рұқсаттар алу. «Егемен Қазақстан».

 

АЙТЫЛЫМ

3-тапсырма.  Мәтінге жоспар құрыңыз. Жоспарыңыз бойынша баяндап беріңіз.

 

ЖАЗЫЛЫМ

4-тапсырма. Еліміздегі шағын кәсіпкерлікті қолдау туралы эссе жазыңыз.

 

№4 СӨЖ тапсырмасы:

1-тапсырма. ҚР кәсіпкерлік туралы заңмен танысып, конспект жасаңыз.

 

 

 

 

 

23- модуль:  ӘЛЕМ НАЗАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ДАМУ БАҒДАРЛАМАЛАРЫ МЕН ЖОСПАРЛАРЫ

 

Лексикалық тақырып:

1. Еліміздің ұзақ мерзімді даму бағдарламалары, оларды жүзеге асыру жолдары.

2. «Қазақстан-2030», «Қазақстан-2050» стратегиялары: қабылдануы және маңызы туралы ақпарат.

3. Коммуникативтік мақсатқа негізделген монолог.

Грамматикалық тақырып:

Қалып етістіктердің қолданылу ерекшеліктері. Етістік + -ғанда, -генде, -қанда, -кенде қосымшалары арқылы жасалуы.

 

 

1-сабақ

Еліміздің ұзақ мерзімді даму бағдарламалары, оларды жүзеге асыру жолдары

 

ТЫҢДАЛЫМ

1-тапсырма. Төменде берілген сөздермен (сөз тіркестерімен) сөйлем құрастырыңыз.

тектілік – знатность

алғырлық – хваткость

жасқану – бояться

тәкаппарлық – важность, надменность

айлалылық – хитрость

серпінді – порывистый, упругий

қаймықпау – не бояться

босаңсымау – не ослабевать

көрегендік – зоркость, дальновидность

талғампаздық – разборчивочть, требовательность

кемеңгерлік - гениальность; мудрость

қадір-қасиеті - достойнство

 

ОҚЫЛЫМ

2- тапсырма. Мәтінді түсініп оқыңыз

Бүгін біз зор мүмкіндіктер табалдырығында тұрмыз. Азияның ең кедей елдерінің кейбірінің отыз жыл ішінде қайыршылықтан оңалып, индустриялы мемлекеттерге айналғанын сіздердің көпшілігіңіз білесіздер. Алғашқылары Корея, Тайвань және Индонезия және Таиланд қосылды. Біздің ұлы көршіміз – қытай жоғарғы қарқын танытып отыр. Бізге достас Ресей де жуық арада ұлы елдің жаңа келбетіне ие болады деп шынайы үміт артамыз және оған сенімдіміз.

Осыдан қырық жыл бұрын Сингапур өз тәуелсіздігін алған кезде, жан баласына шаққанда 200 долларға жетпес табысы бар әлемдегі ең кедей елдердің бірі еді. Бүгінгі таңда сингапурлықтардың жан басына шаққанда 20 мың доллардан асатын табысы бар. Өзінің халқы, этникалық құрамы жөнінен және басқа да көптеген параметрлері бойынша бізге ұқсас ел Малайзия да 20 жылға жетпейтін уақыт ішінде  өз азаматтарының өмір сүру деңгейін 10 есе арттыруға қол жеткізді. Осындай табыстардың нәтижесінде бұл елдер күллі әлемде Азия Жолбарыстары ретінде танылып отыр.

Қазақстан өзінің күллі мүмкіндіктерімен нақ осындай нәтижеге қол жеткізе алмайды дейтін себептер ма? Ондай себептер жоқ. 2030 жылға қарай Қазақстан Орталық Азия Барысына айналады және өзге дамушы елдер үшін үлгі болады деп сенемін.

Бізде жолбарыстар жоқ, ал тауларымызда тіршілік ететін қар барысы дүниежүзілік қауымдастыққа онша таныс емес. Жануарлар әлемінде Жолбарыс туыстас болғанымен, Барыстың өзіндік ерекшеліктері де бар. Бұл – өзіне тән тектілігімен, бұлалығымен, алғырлығымен, жасқануды білмейтін тәкаппарлығымен, батылдығымен, айлалылығымен дараланатын Барыс болмақ.

Ол ешкімге бірінші болып шабуыл жасамайды, әрі тікелей соқтығыстардан бойын тартатын болады. Бірақ өзінің еркіндігі мен тұрағына, ұрпағына қатер төнген жағдайда, ол бұларды басын тігіп, бойындағы барын салып қорғайтын болады. Ол сыптай да серпінді болуға және семіздік пен жалқаулыққа бой алдырмауға тиіс: әйтпеген күнде ол қатаң табиғи ортада өмір сүре алмайды. Ол қауіп-қатерден қаймықпауға, тоқшылықтан босаңсымауға тиіс.

Ол өз ұрпағын баулыған кезде: оны баса-көктей келген қонақтардан қорғай отырып, аузындағы дәмдісін соның аузына тосуға, оның саулығына, өресі мен пайымына нәр беруге тиіс, сөйтіп кез келген ортадағы қатаң бәсекелестік жағдайында ерте сақайып, өз бетінше дербес өмір сүруге жетелеп, көрегендік танытады. Ол өзі ішетін тұнық судың лайланбауын, ол өз аясында тіршілік ететін табиғат пен тыныстайтын ауасының жақсаруын қатаң қадағалап отырады.

Ендеше Қазақстандық Барыстың бойына дамудың алдындағы қатарлы үздік деңгейіне үстелген батыстың талғампаздығы да, шығыстың кемеңгерлігі де, төзімділігі де тән болуға тиіс.

Дегенмен 2030 жылғы осындай Қазақстан өзінен-өзі пайда болмайды. Оны біз өз қалауымызбен және табысқа жетуге талпынған ерік-жігеріміз арқылы тұрғызамыз.Сауатты әрі гүлденген экономика құрмайынша, біз қуатты мемлекет пен Қарулы Күштер құра алмаймыз, демографиялық экологиялық және әлеуметтік міндеттерді шеше алмаймыз, әрбір адамның жеке басының қадір-қасиеті мен әл-ауқатын арттыра алмаймыз.

Осындай болашақтың іргесін тұрғызу үшін және алған бағытымыздан ауытқымау үшін бізге өзіміздің нені қалайтындығымызды білу керек. Сондықтан ұзақ мерзімді кезең жайында айтқан кезде біздің еліміздің мұраты ұлттық біртұтастық, әлеуметтік әділеттілік тән әрі күллі халқының экономикалық әл-ауқаты артқан тәуелсіз, гүлденген және саяси тұрақты Қазақстанды сомдау деп санаймын (Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы).

 

АЙТЫЛЫМ

3-тапсырма.  Сөйлемдердегі ойды таратып айтыңыз.

1.    Барыс өзіне тән тектілігімен, бұлалығымен, алғырлығымен, тәкаппарлығымен, батылдығымен, айлалылығымен дараланады.

2.    Барыс серпінді болуға, семіздік пен жалқаулыққа бой алдырмауға тиіс. Әйтпесе ол қатаң табиғи ортада өмір сүре алмайды.

3.    Ол өз ұрпағының өресі мен пайымына нәр беруге тиіс, сөйтіп кез-келген ортадағы қатаң бәсекелестік жағдайында өз бетінше дербес өмір сүруге жетелеп, көрегендік танытады.

4.    Барыстың бойына батыстың талғампаздығы да, шығыстың кемеңгерлігі тән болуға тиіс.

 

ЖАЗЫЛЫМ

4-тапсырма. Мәтін мазмұны бойынша төмендегі сөйлемдерді аяқтаңыз.

1.    Бізде жолбарыстар жоқ, …

2.    Қар барысы ешкімге бірінші болып шабуыл жасамайды, …

3.    Салауатты әрі гүлденген экономика құрмайынша, …

4.    Қазақстанның ұзақ мерзімді кезең жайында айтқан кезеңде мұраты мынадай: …

 

№1 СӨЖ тапсырмасы:

1. «Азияның барыстары» – Корея, Тайвань, Индонезия, Таиланд, Сингапур елдерінің даму тарихынан» тақырыбына тезистер жазыңыз.

 

 

2-сабақ

«Қазақстан - 2030», «Қазақстан - 2050» стратегиялары: қабылдануы және маңызы туралы ақпарат

 

ТЫҢДАЛЫМ

1-тапсырма. Төменде берілген сөздермен (сөз тіркестерімен) сөйлем құрастырыңыз.

ақпараттың еркін қозғалысы – свободное движение информации

ғылыми-өндірістік кешен – научно-производственный комплекс

интеллектуалдық өнім – интеллектуальная продукция

қолданбалы зерттеулер – прикладные исследования

шетелдік инвестициялар – иностранные инвестиции

ұлттық басымдық – национальный приоритет

валюталық операциялар – валютные операции

экономиканың дамуы – развитие экономики

элиталық университет – элитный университет

жеке тұлғаны дамыту – развитие личности

математикалық әдіс – математический метод

бәсекеге қабілетті – конкурентноспособные

жаһандану кезеңі – период глобализации

тұжырымдама – концепция

көші-қон – миграция

салдар – последствия

назар – внимание

шоғырландыру – консолидация

баламалы – альтернативный

басымдық – приоритет

қолданбалы – прикладные

білікті – квалифицированный

үздік – лучший

секіріс – прыжок

бастамашылдық – инициативность

ұмтылыс – стремление