BIR SOATLIK DARS ISHLANMA, "MAVZU: "AFRIKANING GEOGRAFIK O’RNI VA O’RGANISH TARIXI"

TA’LIM VAZIRLIGI MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI   O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI  GEOGRAFIYA FAKULTETI  GEOGRAFIYA YO’NALISHI  TABIIY GEOGRAFIYA KAFEDRASI  GEOGRAFIYA O`QITISH METODIKASI FANIDAN  BAHRIYEVA MAFTUNA BIR SOATLIK DARS ISHLANMASI Tekshirdi: p.f.n dots Nikadambayeva H.B Toshkent 2014 MAVZU: AFRIKANING GEOGRAFIK O’RNI VA O’RGANISH TARIXI Darsning maqsadi:  Ta’limiy: O’quvchilarga Afrika materigining geografik o’rni o’rganilish tarixi xaqida umumiy ma’lumot berish. Tarbiyaviy: O’quvchilarga ekologik tarbiya berish. Rivojlantiruvchi: O’quvchilar ongini va nutqini oshirish. Dars turi: Ana’naviy Dars jihozi: Geografik xarita, test tarqatmalari, xarita. Darsning borishi: Tashkiliy qism: Davomatni aniqlash, o’tilgan mavzuni so’rash. Yangi mavzu bayoni: Reja: 1. Geografik o’rni 2. O’rganilish tarixi Asosiy   xususiyatlari.   Ekvator   o’rtasidan   va   bosh   meridian g’arbidan kesib o’tgan yagon amaterik, eng katta cho’llar bor, eng issiq materik,   eng   qyuori   harorat   kuzatilgan,   en   guzun   va   Sharqiy yarimsharning eng sersuv daryolari bor, eng pakana o’rmon odamlari, eng yirik maymunlar, eng yirik sutemizuvchilar yashaydi, qirg’ogi eng kam parchalangan, Buyuk Afrika yer yorig’I bor, har ikkala kengliklar bo’yicha   iqlim   mintaqalari   va   tabiat   zonalari   takrorlanib   joylashgan, chuchuk suvli eng uzun (750 km) va chuqur Tanganika (1435 m) ko’li bor, olmos qazib chiqarishda dunyoda birinchi o’rinda. Ma’lumki,   Yer   sharida   okeanlar   va   materiklar   turlicha taqsimlangan.   Jumladan,   Shimoliy   yarimsharning   39%i,   Janubiy yarimsharning   esa   19%i   quruqlikdan   iborat.   Agar   globusni   ko’proq materiaklar hududiga to’g’rilansa, “Materiklar yarimshari” hosil bo’ladi. Ushbu   yarimsharda   quruqlik   53%   maydonni   egallaydi.   Shularga asoslanib,   keyingi   paytda   olimlar   “Materiklar   yarimshari”ni ajratishmoqda. Geografik o’rni. Afrika – o’rtta  yarimsharda  joylashgan yagona materik. Ekvator Afrikani teng ikkiga bo’lib turadi. Uning shimoliy va janubiy chekka nuqtalari ekvatordan deyarli teng masofada joylashgan. Gibraltar bo’g’izi orqali Yevropa, Suvaysh bo’yni orqali Osiyo qit’arlari bilan   tutashib   turadi.   Materikning   shimoliy   va   g’arbiy   sohillarini Atlantika okeani suvlari, shimoli­sharqiy va sharqiy sohillarini esa Hind okeani suvlari yuvib turadi. Afrikaning qirg’oqlari kam parchalangan bo’lib, uzunligi 30500 kmga teng. Afrika shimoldan janubga torayib boradi. Shimoliy qisminig eni (Almadi va Ros­Xafun burunlari oralig’i) 7500 km bo’lsa, janubining eni   3000   km   gat   eng.   Materik   sharqida   yirik   Somali   yarimolroli   va Mozambik   bo’g’izi   bilan   ajralgan   Madagaskar   oroli   joylashgan. G’arbida eng yirik Gvineya qo’ltig’I bor. O’rganish   tarixi.   Afrika   materigi   dastlab   Liviya   deb   atalgan. Olimlarning   fikricha,   Afrika   so’zi   eramizdan   avvalgi   II   asrdan qo’llanilgan. Fransiyalik olim Gaffarel va boshqalarning fikriga ko’ra, materikning   shimoli­g’arbiy   qismida   (Tunis,   Marokash   yerlari) yashagan qadimgi berberlarning afarik qbilasi nomidan olingan. Afrika   sivilizatsiyaning   beshigi   hisoblanadi.   Unda   3­4   mln   yil avval odamlar yashaganligi areolog olimlar tomonidan aniqlangan. 6000 yil   avval   Nil   daryosi   vodiysining   hosildor   yerlarida   ilk   sivilizatsiya tarkib   topgan.   Muhandislik   san’atining   nodir   asarlaridan   hisoblangan piramidalardan biri eramizdan avvalgi 2500­yillarda qurib bitkazilgan. Ular dunyoning yetti mo’jizasidan biridir. Afrika tabiatini, aholisining urf­odatlarini, xo’jaligini o’rganishda mashhur   marokashlik   sayyoh   Ibn   Battutaning   alohida   o’rni   bor.   U Afrikaning shimoliy va sharqiy sohillarini, Nil havzasini (1325­1349­y.), Sharoyi Kabrining g’arbiy qismini, Niger daryosining yuqori oqimidan o’rta oqimigacha o’rgangan. XV asr gollandiyaliklarning Afrikani o’rganishida muhim bosqich bo’lsa­da,  unga  qora  kunlarni   –  qullar   savdosini  keltirdi.   1487  yilda Bartolomeu Diash Afrikaning janubidagi Yaxshi Umid burniga qadar Atlantika okeani sohillarini o’rgandi. 1497­1498­yillarda portugaliyalik Vasko da Gama Afrikani janubdan aylanib o’tib, 1498­yil 20­mayda Hindistonning   Kalkutta   portiga   yetib   keldi.   U   yevropaliklar   uchun Hindistonga boradigan dengiz yo’lini kashf etdi. Afrikaning  ichki  qismi  tabiatini   o’rganishda   ingliz  tadqiqotchisi Devid   Livingstonning   xizmatlari   katta   bo’ldi.   U   Kalaxari   cho’lini, Zambezi   daryosini,   Kongo   daryosinin   gyuqori   oqimlarini,   Nyasa, Tanganika   ko’llarini   o’rgandi.   Zambezi   daryosidagi   sharsharaga Viktoriya   nomini   berdi.   Ingliz­amerika   ekspeditsiyasining   boshlig’I G.M.Stenli (1817­1877 y) Zanzibar orollarini, Viktoriya ko’lini va Nil daryosining boshlanish irmog’I Kagera ekanligini aniqladi, Lualoba va Kongo   daryosi   bo’ylab   quyi   oqimiga   qadar   o’rgandi.   Livingston   va Stenli olib brogan ishlari (tuzgan xaritalari) geografiya fanini qimmatli va qiziqarli ma’lumotlar bilan boyitdi. Afrika tabiati va xaqlqlari hayotini rus olimlaridan V.V.Yunker, Y.P.Kovalevskiy,   A.A.Yeliseyev,   N.I.Vavilovlar   tekshirdilar. N.I.Vavilov tashkil etgan ekspeditsiya (1926­1927 y.) 6000 dan ortiq madaniy  o’simliklardan  namuna  oldi.  U Habashiston  qimmatli  qattiq bug’doy navining vatani ekanligini aniqladi. Darsni mustahkamlash: 1. Afrikaning asosiy xusiayatlari nimalardan iborat? 2. Afrika qaysi yarimsharlarda joylashgan? 3. Afrika sohillarini va ichki qismini kimlar o’rgangan? Uyga vazifa: Mavzuni o’qib kelish. Darsni yakunlash. O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi Vazirligi Farg’ona viloyati Xalq ta’limi boshqarmasi O’zbekiston tumani XTMFMTTE bo’limiga qarashli 36­umumiy o’rta ta’lim maktabi geografiya fani o’qituvchisi Мирсид Ахмаджоновнинг bir soatlik  DARS ISHLANMASI