Доклад "Т.Сметанин"

Уеьээ Булуутээ5и М.Т.Егоров аатынан 2№­х орто оскуола «Инникигэ хардыы» научнай –практическай конференция Тимофей Сметанин  олох туһунан хоһоонноро   эдэр  ыччакка суолтатын ырытыы Толордо: Максимова Вероника,  8а кылаас уерэнээччитэ.   Салайааччы: ЛазареваЧ.А,  саха тылын учуутала. Уеьээ Булуу 2016 с. Билинни кэмнэ суолтата: Хас биирдии киһи оло5о уратытык ааһар. Билигин оло5у эдэр ыччат араастык сыаналыыр, олоххо тус­туhунан сыhыаннаhар. Тулалыыр эйгэ   киһиэхэ тус­ туспа ылыныллар. Киhи оло5у сыаналыы уѳрэнэригэр уус­уран литература сабыдыала улахан дии саныыбын.            Хас биирдии суруйааччы оло5у сыныйан кѳрѳр, мындырдык ырытар.   Ол   курдук,   саха   талааннаах   суруйааччыта     Тимофей   Егорович   Сметанин айымньыларын геройдара   киһиэхэ патриотическай санааны са5аллар уонна олоххо   тулуурдаах,   дьулуурдаах   буоларга   уѳрэтэллэр,   оло5у   сыаналыырга угуйаллар.  Улэм сыала: Т. Сметанин сэрии  лирикатыгар олох суолтатын уорэтии. Улэм соруга:                         1.Т.Сметанин оло5ун,  лирикатын аа5ыы, ырытыы; 2. Талыллыбыт айымньыларыттан холобурдары булуу; 3. Олох ѳйдѳбулун туһунан анкета толотторуу, ырытыы; Чинчийии предметэ: Т. Сметанин талыллыбыт айымньылара. Чинчийии матырыйаала: Т.Е.Сметанин кинигэлэрэ. Ньымата: Аа5ыы, ырытыы. Анкета толотторуу,  Улэпрактическайсуолтата: олохтуьунананаараркылаастаьынанулэ5этуhаныаххасѳп. Улэсаба5алааьына:Т.Сметанинлирикатынырыттахха: ­ оло5у сыаналыырга уѳрэнэ5ин; ­ тѳрѳѳбут дойдуну харыстыыр санаан кууһурэр; ­ суруйааччы олоххо сыһыанын холобур оносто5ун;  бэйэниииттиниигэ,  1.Т.Е.Сметанин тус оло5о эдэр ыччакка суолтата Киьи­аймах былыр­былыргыттан улаханнык ѳрѳ тутар сыаннаһа – утуѳ. Ол аата, кини, бэйэтин эрэ иннин корунэр киьи буолбакка, до5отторун, дьиэ кэргэнин, тороппуттэрин, аймахтарын, бар дьонун, дойдутун туьугар олорор буолуохтаах.   Бу   уоьэ   этиллибиккэ   Тимофей   Сметанин   оло5о,   айар   улэтэ холобур   буолуохтарын   соп.     Кини   айымньыларын   аа5ан,   уорэтэн,   дьонун­ сэргэтин,   до5отторун   ахтыыларыттан   Тимофей   Егорович  амарах   сурэхтээх, кэрэ5э дьулуьар утуо киьи буолара костор.             Элбэхтэн а5ыйах холобуру а5аллахха, 1944 сылтан чугастык билсибит до5оро суруйааччы, кириитик Николай Заболоцкай «Утуокэн киьи этэ» диэн ахтыытыгар:   «…мин Тимофейы кытта сэрии бутуутунээ5и уонна кэннинээ5и а5ай   биллэр   кытаанахтардаах,   ол   эрээри   хаттаан   хатыламмат   бэйэтэ   туспа кэрэхсэбиллээх бириэмэ5э тубэьэн билсибитим. Сэриилэьэр армияттан илдьэ кэлбит кэриэс  танаьын­куйа5ын элбэ5и корбут синиэлин иилиммит, туоьугэр кылыгырас мэтээллээх, ип­итиинэн, хап­харанан корбут, айыл5аттан ойдоох, эйигин хайаан да куллэрэр, уордэр оттунэн булан санарар, юмордаах киьини мин билсэн   истэ5им аайы улам собулээн, тартаран, до5ордоьон барбытым», «Ийэ   дойду   чулуулаах   патриота,   хорсун   саллаата,   урдук   талааннаах   поэт­ суруйааччы уонна утуокэннээх, эйэ5эстэй­эйэ5эс майгыннаах киьи этэ» диэн ахтыбыта.   Чугас   до5оро,   поэт     Иван   Петров   ахтыытыгар   Тимофей   угус до5ордоо5ун, о5олору бэйэтин тулатыгар магнит курдук тардарын, ордук кини кордоох кэпсээннэринэн кими ба5арар кэрэхсэтэрин бэлиэтээбитэ. 2. Т.Е. Сметанин сэрии кэминээ5и хоьоонноругар олох туьунан этиилэрэ  Тимофей Сметанин сэрии кэминээ5и  хоьооннорунаа5ан, ырытан олох туьунан этиилэри     буллум.   Суруйааччы   хоьоонноругар   олох   туьунан   суруйбут этиилэрин мин билигин хайдах ылынабын: Айымньыттан холобур Киhи аймах оло5ун                       Киэн муората ( Бу куннэргэ» 1941с.)  Хайдах ылынабын Олох   муора   курдук   киэн   эрээри мунурдаах,   тиийэр   уьуктаах.   Онон харыстаан сыьыаннаьыы. Муус кырыа бобо туппут  сиригэр Олох самаан сайына  сатыылаабыта. («Кырдьык иhин кыргыс»  1941с.) Буойун саха, Кырдьык иhин кыргыс, Олох иhин охсус!  («Кырдьык иhин кыргыс»  1941с.) Эдэрдэри кэлэр олохторунан Э5эрдэлээн кун кулэн  мичилийдэ.  («Билинии» 1941с.) Олоххун киэргэтэр, о5о5ун  уоскэтэр Ол таптыыр до5ордуун эн  бииргэ олоруун.  (Эдэркээн до5орум 1941с.)       Быраьаай, быстах кэмнэ Саха сирэ.­ конул олохпут!  (Бырастыылаьыы 1942с.) Оччо5о сэьэммит тэнийэр Олох да, олуу да туьунан. Олох иьин охсуьуу. (Саллаат  уонна олуу 1943с.) Олох хайа ба5арар тугэнигэр киьи син­ биир учугэйи корор. Киьи олорорун тухары олох иьин  охсуьуохтаах, олорорго уорэниэхтээх. Инники оло5у тустээьин. Уорэхтэнэн,   билиилэнэн,   дьиэ­уот тэринэн олоруу. Эргиллэн кэлии. Оло5у ырытыы. Кун аайы билиигэ, коруугэ  тардыьыы Эн олоххо ба5ара5ын, Эн кэргэннин таптыыгын. Олох олоруу, ыал буолуу. Охсуспуппут дии биьиги Олох, таптал тустарыгар.     Олох параднай аанын  Бочуотунай харабыла                 (Абааьы коруу 1944с.)               Олох эмпэркэй уьугар да  туран Эйигин булар эрэл баара.  (Корордоох эбиппин ээ…) Таптыыбын бу баара5ай  олохпун­                                    Киьи дьоллонор оло5ун.            Уруй буоллун, Улуу Олох! Тускул буоллун, Дьоллоох  Олох!                                           («Кырдьык иhин кыргыс»  1941с.) Бу сылларга мин ойдоотум Бу олох сыанатын.              (Охсуьуу сыллара  ааьан…) Куруутун сырдыкка, кэрэ5э  тардыьыы. Ийэ дойдуну комускуур саллаат ытык иэьэ. Кытаанах санаа, инникигэ эрэл. Ийэ дойдуга таптал. Оло5у оро тутуу Оло5у сыаналыы уорэнии. 3.Аныгы киьи оло5у коруутэ.         Ким ба5арар олоххо бэйэтин миэстэтин сатаан таба тайанан  булуохтаах. Бу киьи   дьолун   ыраас   кордобулэ.   Ол   эрээри   бу   кордобул   этэр   хоту   добоннук туола   охсубат.   Биьиги   билигин   туох   идэлээх   дьон   буоларбыт   туьунан толкуйдуур кэммит. Туох идэлээх киьи буолан тахсабын диэн санаа, ол аата бугунну олоххо миэстэни булуу туьунан буолан, мэлдьи наадалаах.  Киьи бэйэтин кыа5ын, дьо5урун сопко туьана уорэниэхтээх. Идэтин сыыьа талбыт киьи, мин санаабар, оло5ор эрэйи корсоро буолуо.  Идэни сопко таллахха эрэ талаан арыллар диэн ойдобул баара мээнэ5э буолбата5а буолуо. То5о «бастын улэьит»   диэн   дьон­сэргэ   ытыктабылынан   туьанар   улэьиттэр   баалларый? Кинилэр   олоххо   бэйэлэрин   дьиннээх   суолларын   булбуттар   уонна   бу суолларыттан туораабат бигэ эрэллээхтэр. Онон торообут дойдуларыгар кэмэ суох туьаны онороллор. Оло5ор соптоох суолу тутуспут киьи бар­дьонун кытта тэннэ хаамар,  бэйэтин кэмигэр туьалаа5ы онорор. Мантан сиэттэрэн уорэнэр   буолуохтарын оскуолам   урдуку   кылаастарыгар   туох   идэлээх   дьон   ба5аралларын,   идэ   туьунан   толкуйдуулларын   туьунан         ыйыталастым.   Ол тумугунэн: 9 Кылаас Талар идэтин чопчу билэр 2 Инники   идэтин   туьунан   ессе 7 10 1 8 11 3 5 толкуйдана илик Билинни   олоххо   наадалаах   идэни талар Дьоно субэлиир идэтин талар Барыта  5 2 3 17 (21) 2 13 (16) 9 2 19 (25) Манна   косторунэн,   мин   оскуолам   о5олоро   инники   олохторун   миэстэтин тобулан толкуйдана иликтэр.             Ону   таьынан   бэйэм   саастыылаахтарбыттан   оссо     олох   туьунан   туох ойдобуллээхтэрин ыйыталастым: Ол курдук, анкета5а бэйэлэрин санааларын этэллэригэр кордостум. 1.Ийэ, торообут дойду, олох диэн ойдобуллэртэн ханныгы талыан этэй? То5о?  Анкета5а   эппиэттээбит   о5олортон   уксулэрэ   бу   ыйытыыга   маннык     эппиэти биэрбиттэр.:   «Ийэ.   Ийэ   баар   буолан   биьиги   бу   сиргэ   кэлэн   олох   олоробут, торообут дойдуланабыт».  Сорох  о5о эппиэтэ : «Олох. То5о диэтэр олох баар буолан,   биьиги   ийэлэрбит   бааллар,   ийэлэр   баар   буолан   биьиги   баарбыт, торообут дойдубут баар». Бу   ыйытыыга   о5олор   оло5у,   ийэни   уонна   торообут   дойдуну   бииргэ ситимнииллэрэ костор. 2.Олох суолтатын хайдах ойдуугун?  О5олор   хоруйдара:   «Киьиэхэ   олох   биирдэ   бэриллэр   ,ону   толору сырдыгы олоруохтааххын   уонна   бэйэн   кэнниттэн   учугэйи,   хаалларыахтааххын», «аьаары олорор»,… Оло5у о5олор сыаналыыллара костор. 3.Олоххо  чэпчэкитик сыьыаннаьыы диэни хайдах ойдуугун? О5олор   эппиэттэрэ:   «Олоххо   чэпчэкитик   сыhыаннаhыы   диэн   уhуну­киэни толкуйдаабакка куннээ5инэн олоруу».  О5о   сааспыт   ааьа   илик   уонна   дьоммут   бэлэмигэр   олорор   буоламмыт куннээ5инэн эрэ толкуйдуурбут коьуннэ. 4. Оло5ун ийэ дойдутун туьугар аныыр киьи билинни кэмнэ баар дуо? Санаа5ын эт. О5олор   санаалара:   «Баара   буолуо,   то5о   диэтэргин     киьиэхэ   Ийэ   дойдута уоскээбит,   улааппыт   сирэ,   ол   иьин   кини   эбээьинэьэ,   бэйэтэ   да   буолбакка о5олоро, сиэннэрэ олохсуйуохтарын соп, кыа5ырдахпытына комолоьуохпут. Ол эрээри, сорох о5олор   дойдутун ис сурэ5иттэн таптыыр киhи билинни кэмнэ а5ыйа5а буолуо диэн эппиэти биэрдилэр.  Манна о5олор санаалара араас буолла.        Анкета тумугунэн кордоххо, о5олор олох туьунан  ойдобуллээхтэр эбит. Ол эрээри олох куруук биир дэхси буолбатын улаханнык ойдообот эбиппит.  Саха киьитэ кэнчээри ыччатын бэйэтэ олорон ааспытынаа5ар ордук олорорго ынырар, оннук угэьи тутуьар. Учугэй киьи буолуу тута кыаллыбат. Хара о5о эрдэ5иттэн   утуо5э­кэрэ5э,   олоххо   дьулуспут   киьи   оннугу   ситиьэр.   Олоххо араас тугэн баар буолара саарба5а суох. (дьоллоох да, сордоох да тугэннэр кэтэьэн эрдэхтэрэ). Бу уоьэ этиллибиккэ оло5уран, а5а саастаах дьонтон олох туьунан   санааларын   уллэстэллэрин,   эдэр   дьо6нно     субэ­ама   биэрэллэригэр кордостум. 1.Олох диэн эн санаа5ар туох суолталаа5ый? Анкета тумугунэн а5а саастаах дьон бу курдук санааларын уллэстибиттэр:  ­Сопко да этэллэр эбит – киьи оло5о туннугунэн чыычаах коппутун курдук; ­ Олох ыарахан: биир тугэннэ биэрэр, биир тугэннэ ылар, атыннык эттэххэ киьи олох оонньуура; 2.Киьи оло5о  тоьо тургэний? ­   Оскуоланы   бутэрбитим   кэннэ   оло5ум   устара   тургэтээбитэ,   кун­дьыл биллибэккэ ааспыта; ­Мин оло5ум лиэнтэтэ тургэтээбитин сааьыран баран ойдообутум, ол кэннэ дьэ оло5у атын харахпынан корор буолбутум; А5а саастаах дьон субэтэ: «Олоххо  элбэ5и  эрэ ситиспит,    улэтин, идэтин  сопко  талбыт  киьи,  бэйэтин кэнниттэн   тучугэй   ойдобулу   хаалларбыт   киьи   оло5у   сопко   олордум,   ытык иэспин толордум диэн соп. Онон эьиги олоххо сана уктэнээри сылдьар о5олор идэ5итин сопко талан олорун, арыгыны, таба5ы батыьыман!».  «Олох боппуруостарыгар халбаннаабат хайысхалаах буола уьуллун».  «Олоххо тулуурдаах, дьулуурдаах буолун».  «Учугэйгэ, кэрэ5э тардыьын». Тумук Саха киһитэ патриот, олох сыанатын  ѳйдуур,   айыл5а о5ото буоларын Тимофей Егорович Сметанин айымньыларынан эрэ буолбакка, бэйэтэ олорбут оло5унан дакаастаабыта. Билигин быһыы­майгы уустугуран,  ѳлѳруу­ѳһѳруу, кууһунэн  ѳттѳйуу   олус   элбээбит   кэмигэр   суруйааччы   кулум   гынан   ааспыт кылгас оло5о, айар улэтэ эдэр ыччакка утуѳ холобур буолар. Тимофей Сметанин чугастык билэр до5отторун ахтыыларыттан маннык тумугу онордум: кырдьык да5аны, кини киһи кэрэмэһэ эбит, эйэ5эс майгылаах буолан олус элбэх  до5оттордоо5о, ис сурэ5иттэн торообут норуотун, дойдутун таптыыра, саха буоларынан киэн туттара, оттон саллаат быһыытынан куттанары билбэт, толоругас, бэрээдэктээх эбит.  Ол   да   иһин   сэрии   кэминээ5и   айымньылара   киһи  ѳйугэр   ­   сурэ5эр   тиийэр тыллаах,  ѳйдѳнумтуѳ  эбит   диэн   итэ5эйдим,   олох   туһунан   бэйэм   кѳруум инникигэ толкуйу, эрэли уѳскэттэ. 1.Ийэ, торообут дойду, олох диэн ойдобуллэртэн ханныгы талыан этэй? То5о?  Анкета 2.Олох суолтатын хайдах ойдуугун?  3.Олоххо  чэпчэкитик сыьыаннаьыы диэни хайдах ойдуугун? 4. Оло5ун ийэ дойдутун туьугар аныыр киьи билинни кэмнэ баар дуо? Санаа5ын эт.  1.Ийэ, торообут дойду, олох диэн ойдобуллэртэн ханныгы талыан этэй? То5о?  Анкета 2.Олох суолтатын хайдах ойдуугун?  3.Олоххо  чэпчэкитик сыьыаннаьыы диэни хайдах ойдуугун? 4. Оло5ун ийэ дойдутун туьугар аныыр киьи билинни кэмнэ баар дуо? Санаа5ын эт.  1.Ийэ, торообут дойду, олох диэн ойдобуллэртэн ханныгы талыан этэй? То5о?  Анкета 2.Олох суолтатын хайдах ойдуугун?  3.Олоххо  чэпчэкитик сыьыаннаьыы диэни хайдах ойдуугун? 4. Оло5ун ийэ дойдутун туьугар аныыр киьи билинни кэмнэ баар дуо? Санаа5ын эт. 1.Олох диэн эн санаа5ар туох суолталаа5ый? 2.Киьи оло5о  тоьо тургэний? А5а саастаах дьон субэтэ: 1.Олох диэн эн санаа5ар туох суолталаа5ый? 2.Киьи оло5о  тоьо тургэний? А5а саастаах дьон субэтэ: 1.Олох диэн эн санаа5ар туох суолталаа5ый? 2.Киьи оло5о  тоьо тургэний? А5а саастаах дьон субэтэ: 1.Олох диэн эн санаа5ар туох суолталаа5ый? 2.Киьи оло5о  тоьо тургэний? А5а саастаах дьон субэтэ: 1.Талар идэтин чопчу билэр 2.Инники идэтин туьунан ессе толкуйдана илик 3.Билинни олоххо наадалаах идэни талар 4.Дьоно субэлиир идэтин талар 1.Талар идэтин чопчу билэр 2.Инники идэтин туьунан ессе толкуйдана илик 3.Билинни олоххо наадалаах идэни талар 4.Дьоно субэлиир идэтин талар 1.Талар идэтин чопчу билэр 2.Инники идэтин туьунан ессе толкуйдана илик 3.Билинни олоххо наадалаах идэни талар 4.Дьоно субэлиир идэтин талар 1.Талар идэтин чопчу билэр 2.Инники идэтин туьунан ессе толкуйдана илик 3.Билинни олоххо наадалаах идэни талар 4.Дьоно субэлиир идэтин талар 1.Талар идэтин чопчу билэр 2.Инники идэтин туьунан ессе толкуйдана илик 3.Билинни олоххо наадалаах идэни талар 4.Дьоно субэлиир идэтин талар 1.Талар идэтин чопчу билэр 2.Инники идэтин туьунан ессе толкуйдана илик 3.Билинни олоххо наадалаах идэни талар 4.Дьоно субэлиир идэтин талар