Էներգինան և շրջակա միջավայրը

Ինչպես գիտենք մարդկության առջև ծառացած  կարևորագույն հիմնախնդիրներից է էներգիայի աղբյուրների հարցը: Էներգիայի օգրագործման պահանջարկին զուգընթաց մարդիկ ստեղծել են մի շարք էլեկտրակայաններ և փորձել են լուծել այդ հարցը:

Դեռևս հազարամյակներ առաջ մարդիկ օգտագործել են  հոսող ջրի և քամու էներգիան:

Ջրի էներգիան առավել արդյունավետ օգտագործելու նպատակով գետի հունը փակել են ամբարտակներով և բարձրացրել ջրի մակարդակը: Մեծ բարձրությունից թափվելիս ջրի պոտենցիալ էներգիան փոխակերպվում է կինետիկ էներգիայի, որի շնորհիվ ջուրն աշխատանք է կատարում: Ջրի էներգիայով աշխատող պարզագույն սարքը ջրանիվն է, որն օգտագործել են վաղնջական ժամանակներից: Ջրի ազդեցությամբ պտտվող ջրանիվն աշխատացրել է ջրաղացը:

Ջրի էներգիան առավելապես օգտագործում են էլեկտրաէներգիա ստանալու համար:

Ø»Í μ³ñÓñáõÃÛáõÝÇó ó÷íáÕ çáõñÁ Ñǹñá¿É»Ïïñ³Ï³Û³ÝáõÙ (оÎ) åïïáõÙ ¿ ïáõñμÇÝÁ, áñÇÝ Ïóí³Í ¿É»Ïïñ³Ï³Ý ·»Ý»ñ³ïáñáõÙ ³ñï³¹ñíáõÙ ¿ ¿É»Ïïñ³¿Ý»ñ·Ç³: Ðǹñá¿É»Ïïñ³Ï³Û³ÝÇ Ñ½áñáõÃÛáõÝÁ ϳËí³Í ¿ Ùdzíáñ ųٳݳÏáõ٠ͳËëíáÕ çñÇ ù³Ý³ÏÇó և çñÇ ³ÝÏÙ³Ý μ³ñÓñáõÃÛáõÝÇó: Ü߳ݳÏáõÙ ¿, áñ ³Ý·³Ù ë³Ï³í³çáõñ ·»ï»ñÝ ³Ùμ³ñï³Ï»Éáí« Ï³ñ»ÉÇ ¿ ³ñï³¹ñ»É Ù»Í ù³Ý³ÏáõÃÛ³Ùμ ¿Ý»ñ·Ç³, »Ã» çñÇ ³ÝÏÙ³Ý μ³ñÓñáõÃÛáõÝÁ μ³í³Ï³Ý³ã³÷ Ù»Í ÉÇÝÇ: ºñÏñ³·Ý¹Ç íñ³ ·»ï»ñÇ ÑáëáÕ çáõñÝ ûÅïí³Í ¿ ³Ñé»ÉÇ ¿Ý»ñ·Ç³Ûáí, áñÁ ϳñ»ÉÇ ¿ û·ï³·áñÍ»É ï³ñμ»ñ ѳݳÍáÝ»ñÇ ³ÛñÙ³Ý Ñ»ïև³Ýùáí ³Ýç³ïíáÕ ç»ñÙ³ÛÇÝ ¿Ý»ñ·Ç³ÛÇ ÷á˳ñ»Ý: ²Û¹ ¿Ý»ñ·Ç³Ý ¿ÏáÉá·Ç³å»ë ³í»ÉÇ Ù³ùáõñ ¿, û·ï³·áñÍ»ÉÇë ³ÛÝ ãÇ ³ÕïáïáõÙ ßñç³Ï³ ÙÇç³í³ÛñÁ: Ü»ñϳÛáõÙë г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛáõÝáõÙ ¿É»Ïïñ³¿Ý»ñ·Ç³ÛÇ Ùáï 20%-Ý ³ñï³¹ñíáõÙ ¿ Ñǹñá¿É»Ïïñ³Ï³Û³ÝÝ»ñáõÙ: æñ³ÛÇÝ ¿Ý»ñ·Ç³ÛÇ å³ß³ñÝ»ñÇ ÉñÇí û·ï³·áñÍÙ³Ý ¹»åùáõÙ ³ÛÝ Ïμ³í³ñ³ñÇ Ý»ñϳ å³Ñ³Ýç³ñÏÇ Ùáï 40%-Á: âÝ³Û³Í Ñǹñá¿É»Ïïñ³Ï³Û³ÝÝ»ñÁ ã»Ý ³ÕïáïáõÙ ßñç³Ï³ ÙÇç³í³ÛñÁ Ãáõݳíáñ ÝÛáõûñáí, ³ÛÝáõ³Ù»Ý³ÛÝÇí áñáß ¹»åù»ñáõÙ ¹ñ³Ýù áã ó³ÝϳÉÇ ³½¹»óáõÃÛáõÝ »Ý áõ Ý»ÝáõÙ μÝ³Ï³Ý ÙÇç³í³ÛñÇ íñ³: úñÇݳϪ ϳéáõóí³Í ³Ùμ³ñï³ÏÝ»ñÝ áõ çñ³Ùμ³ñÝ»ñÁ çñ³Í³ÍÏáõÙ »Ý Ù»Í Ù³Ï»ñ»ëáí μ»ññÇ ¹³ßï»ñ և ³Ýï³éÝ»ñ, ËáãÁݹáïáõÙ Óí³¹ñÙ³Ý Ñ³Ù³ñ ¹»åÇ ·»ïÇ ³ÏáõÝù ÓÏÝ»ñÇ íï³éÝ»ñÇ ï»Õ³ß³ñÅÁ և ³ÛÉÝ:

10 կՎտ հզորության առաջին պարզունակ ՀԷԿը Հայաստանում կառուցվել է Դիլիջանում (1903)՝Աղստև գետի ջրերով աշխատող սղոցարանի հիման վրա։ Դրան հաջորդել են Ողջիի, Ջրախորի ևՍյունիքի ՀԷԿերը։ 1908-09-ին Դեբեդ գետի վրա կառուցվել է Ալավերդու ՀԷԿը (1080 կՎտ)՝ հզորությամբ երկրորդը Ռուսական կայսրությունում։ 1908-1911 թվականներին Հրազդան գետի վրա կառուցվել են կոնյակի և կաշվի գործարանների էլեկտրամատակարարման համար նախատեսված ՀԷԿեր՝ համապատասխանաբար 50 և 25 կՎտ հզորություններով։ Մինչև առաջին համաշխարհային պատերազմը Հայաստանում կառուցվել է 9 ՀԷԿ՝ 2150 կՎտ ընդհանուր հզորությամբ։

1923-1926 թվականներին կառուցված առաջին հիդրոհանգույցը Երևանի ՀԷԿ-1 էր (4,56 ՄՎտ)՝ԽՍՀՄ հիդրոէներգետիկայի առաջնեկը։ 1932-ին շարք է մտել Երևանի ՀԷԿ-2 (2, 4 ՄՎտ)՝ ԽՍՀՄ առաջին ավտոմատացված ՀԷԿը։ Երկուսն էլ էլեկտրաէներգիա են մատակարարել Երևանին, Արարատի ցեմենտի գործարանին և Այղր լճի ջրհան կայանին։ 1928-ին ավարտվել է Գյումրու հիդրոէլեկտրակայանի (5, 28 ՄՎտ) շինարարությունը։

1928-1932 թվականներին կառուցվել է Ձորագետի հիդրոէլեկտրակայանը (22 ՄՎտ), որի արտադրած էլեկտրաէներգիան բարձր լարման էլեկտրահաղորդման գծերով հաղորդվել է Վանաձոր, Ալավերդի և Ստեփանավան։ 1936 թվականին՝ միաժամանակ շարք են մտել Քանաքեռի հիդրոէլեկտրակայանը (102 ՄՎտ) և Շաքիի հիդրոէլեկտրակայանը (840 կՎտ)։ 1938 թվականին էլեկտրահաղորդման գծերով միմյանց են միացվել Երևանի, Գյումրու, Ձորագետի և Քանաքեռի ՀԷԿերը՝ սկիզբ դնելով Հայկական էներգահամակարգին։

1948 թվականին շարք է մտել Սևան-Հրազդան կասկադի գլխային հիդրոհանգույցը՝ Սևանի հիդրոէլեկտրակայանը (34,ՀԷԿ2 ՄՎտ), որը ԽՍՀՄ-ում կառուցված առաջին ստորգետնյա ՀԷԿն էր։ 1946-1953 թվականներին կառուցվել է կասկադի ամենահզոր՝ Գյումուշի հիդրոէլեկտրակայանը (224 ՄՎտ)։ Հետագա տարիներին շարք են մտել Սևան-Հրազդան կասկադի մնացած հիդրոհանգույցները․ 1956-ին՝ Արզնիի հիդրոէլեկտրակայանը (70,5 ՄՎտ), 1959-ին՝ Աթարբեկյանի հիդրոէլեկտրակայանը (81,6 ՄՎտ), 1962-ին՝ Երևանի հիդրոէլեկտրակայանը (88 ՄՎտ)։ 1970-ին գործարկվել է Որոտանի կասկադի երրորդ հիդրոհանգույցը՝ Տաթևի հիդրոէլեկտրակայանը (157,2 ՄՎտ), 1977-ին՝ կասկադի երկրորդ, ամենահզոր կայանը՝ Շամբի հիդրոէլեկտրակայանը (171 ՄՎտ), իսկ 1988-ին՝ կասկադի գլխային հիդրոհանգույցը՝ Սպանդարյանի հիդրոէլեկտրակայանը (76 ՄՎտ)։

Ü»ñϳÛáõÙë Ù³ñ¹ÏáõÃÛáõÝÝ ëÏë»É ¿ û·ï³·áñÍ»É çñÇ ¿Ý»ñ·Ç³ÛÇ ևë Ù»Ï ³ÕμÛáõñ, áñÁ å³Ûٳݳíáñí³Í ¿ Íáí»ñÇ և ûíÏdzÝáëÝ»ñÇ Ù³ÏÁÝóóáõÃÛáõÝÝ»ñáí և ï»Õ³ïíáõÃÛáõÝÝ»ñáí: سÏÁÝóó³ÛÇÝ ¿É»Ïïñ³Ï³Û³ÝÝ»ñáõÙ ³Û¹ ¿Ý»ñ·Ç³Ý ÷á˳ñÏíáõÙ ¿ ¿É»Ïïñ³¿Ý»ñ·Ç³ÛÇ: ÖÇßï ¿, ³ÛÝ ¹»éևë ùÇã ¿ û·ï³·áñÍíáõÙ, ë³Ï³ÛÝ áõÝÇ áñáß³ÏÇ Ñ»é³ÝϳñÝ»ñ: ÐëÏ³Û³Ï³Ý ¿Ý»ñ·Ç³Ûáí »Ý ûÅïí³Í ݳև ÙÃÝáÉáñïáõÙ ß³ñÅíáÕ û¹Ç ½³Ý·í³ÍÝ»ñÁª ù³ÙÇÝ»ñÁ, ë³ Ï³ÛÝ Ý»ñϳÛáõÙë û·ï³·áñÍíáõÙ ¿ ÙdzÛÝ ¹ñ³Ýó ãÝãÇÝ Ù³ëÁ: سñ¹ÏáõÃÛáõÝÁ ù³Ùáõ ¿Ý»ñ·Ç³Ý ëáíáñ»É ¿ û·ï³·áñÍ»É Çñ ½³ñ·³óÙ³Ý í³Õ ßñç³ÝÇó: ¸» éևë 3000 ï³ñÇ ³é³ç Ù³ñ¹Ý ³é³·³ëï³Ý³í»ñáí Ñ»é³íáñ ݳí³ñÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¿ñ ·ÝáõÙª û·ï³·áñÍ»Éáí ù³Ùáõ ¿Ý»ñ·Ç³Ý: ø³Ùáõ ¿Ý»ñ·Ç³Ûáí »Ý ·áñÍáõ٠ݳև ÑáÕÙ³Õ³óÝ»ñÁ: Ü»ñϳÛáõÙë ÙÇ ß³ñù »ñÏñÝ»ñáõ٠ϳéáõóáõÙ »Ý ÑáÕÙ³ÛÇÝ ¿É»Ïïñ³Ï³Û³ÝÝ»ñ,

áñáÝù μ³Õϳó³Í »Ý μ³ñÓñ ³ßï³ñ³ÏÇó, ÑáÕÙ³ïáõñμÇÝÇó և ¿É»Ïïñ³Ï³Ý ·»Ý»ñ³ïáñÇó: ø³ÙÇÝ, åïï»Éáí ÑáÕÙ³ïáõñμÇÝÇ ÃÇ»ñÁ« ³ß˳ï»óÝáõÙ ¿ ·»Ý»ñ³ïáñÁ, áñÝ ³ñï³¹ñáõÙ ¿ ¿É»Ïïñ³¿Ý»ñ·Ç³: ø³Ùáõ ¿Ý»ñ·Ç³Ý ɳÛÝáñ»Ý û·ï³·áñÍáõÙ »Ý ³ÛÝ »ñÏñÝ»ñáõÙ, áñï»Õ ¹ñ³Ýù ѳ׳˳ÏÇ »Ý« և áõÝ»Ý μÝ³Ï³Ý ¿Ý»ñ·Ç³Ï³Ý å³ß³ñÝ»ñǪ ݳíÃÇ, ·³½Ç, ù³ñ³ÍËÇ Éáõñç ϳñÇù: ø³Ùáõ ¿Ý»ñ·Ç³ÛÇ û·ï³·áñÍÙ³Ý ³é³ç³ï³ñ »ñÏñÝ»ñÇó »Ý ¶»ñÙ³ÝdzÝ, ¸³ÝdzÝ, Æëå³Ýdzݫ ²ØÜ և ³ÛÉÝ: г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛáõÝáõÙ ևë Ï³Ý ù³Ùáõ ¿Ý»ñ·Ç³ÛÇ û·ï³·áñÍÙ³Ý Éáõñç Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñ« áõëïÇ Ý»ñϳÛáõÙë Ù»Í áõß³¹ñáõÃÛáõÝ ¿ ¹³ñÓíáõÙ Ù»ñ »ñÏñáõÙ ÑáÕÙ³¿Ý»ñ·»ïÇϳÛÇ ½³ñ·³óÙ³ÝÁ: ÐáÕÙ³¿É»Ïïñ³Ï³Û³ÝÝ»ñÝ áõÝ»Ý ÙÇ ß³ñù ³é³í»ÉáõÃÛáõÝÝ»ñª ã»Ý ³ÕïáïáõÙ ßñç³Ï³ ÙÇç³í³ÛñÁ, ï»ËÝÇÏ³Ï³Ý ³éáõÙáí μ³ñ¹ ã»Ý և ѳٻٳï³μ³ñ ¿Å³Ý »Ý: ¸ñ³ Ñ»ï Ù»Ï ï»Õ áõÝ»Ý ÙÇ ß³ñù ûñáõÃÛáõÝÝ»ñ: ø³ÙÇÝ ß³ï ³ÝϳÛáõÝ ¿ª Çñ ³Ýëå³ë»ÉÇ åáéÃÏáõÙÝ»ñáí և ÃáõɳóáõÙÝ»ñáí, Ñ³×³Ë ÷áËáõÙ ¿ áõÕÕáõÃÛáõÝÁ, áñÁ ¹Åí³ñ³óÝáõÙ ¿ ¹ñ³ û·ï³·áñÍáõÙÁ:

Էլեկտրաէներգիայի ստացման համար կառուցվել են նաև այնպիսի էլեկտրակայաններ, որոնց հիմքում ընկած են վառելանյութեր: Օրինակ

Հրազդանի պետական շրջանային էլեկտրակայան (ՀՊՇԷԿ), կառուցվել է 1963-74-ին, ՀՀ Հրազդան քաղաքի հյուսիս-արևմտյան մասում։ Սահմանված հզորությունը՝ 1110 ՄՎտ։ Որպես վառելիք հիմնականում օգտագործում են բնական գազ և մազութ։ ՀՊՇԷԿ-ում տեղակայված են մեկ 50 ՄՎտ ու երկու 100 ՄՎտ հզորության ջերմաֆիկացիոն (ոչ բլոկային մաս) և երեք 200 ՄՎտ ու մեկ 210 ՄՎտ հզորության կոնդենսացիոն (բլոկային մաս) տուրբաագրեգատներ։ Բլոկային մասի տուրբաագրեգատները հանդերձված են ջրախնայողության և օդային հովացման համակարգով։ 1987-ից սկսվել են ՀՊՇԷԿ-ի ընդարձակման (ժամանակակից էներգաբլոկների կառուցման) աշխատանքները։

1997-ից ՀՊՇԷԿ-ի հիմքի վրա ձևավորվել է 2 ՊՓԲԸ, որոնցից մեկը ներառում է ՊՇԷԿ-ի հիմնական և օժանդակ սարքավորումները և կոչվում է Հրազդանի ՋԷԿ (Հրազդանի ջերմաէլեկտրակենտրոն)^[1] (1110 ՄՎտ հզորությամբ), իսկ մյուսն ընդգրկում է էլեկտրակայանի ընդարձակվող մասը (300 ՄՎտ հզորության էներգաբլոկ) և կոչվում է Հրազդան-5 ԾԻԳ (ծրագրերի իրականացման գրասենյակ)։

Սակայն այս էլեկտրակայանները չեն լուծում <<Էներգիական քաղցի>> հիմնախնդիրները, քնի որ էներգիայի պաշարները մոտ ապագայում կսպառվեն: Եվ այդ պատճառով XX դարի կեսին անհրաժեշտություն առաջացավ որոնել էներգիայի նոր աղբյուրներ: Խորհրդային Միությունում՝ Օբնինսկ քաղաքում կառուցվեց առաջին ատոմային էլեկտրակայանը (ԱԷԿ), որի հզորությունը ընդամենը 5ՄՎտ էր: Ժամանակակից ԱԷԿ-ներն ունեն հարյուրավոր անգամ մեծ հզորություն:

ԱԷԿ-ները մյուս էլեկտրակայանների համեմատությամբ ունեն մի շարք առավելություններ: Ամենահիմնականն այն է, որ ԱԷԿ-ների աշխատանքի համար պահանջվում է վառելիքի՝ ուրանի ոչ շատ մեծ քանակություն (1 կգ ուրանում պարփակված էներգիան հավասար է 3000 տ քարածխի կամ 2500 տ նավթի այրումից ստացված էներգիային): Այդ պատճառով էլ ԱԷԿ-ի շահագործումն ավելի էժան է, քան ջերմային էլեկտրակայանինը (ՋԷԿ), որի աշխատանքի համար անհրաժեշտ են մեծ ծախսեր վառելիքը՝ քարածուխը կամ գազը, հանքավայրերից հանելու և ՋԷԿ տեղաթոխելու համար:

ԱԷԿ-ի II առավելությունը ՋԷԿ-ի համեմատությամբ, նրա ճիշտ շահագործման դեպքում, բնապահպանական մաքրությունն է: Իհարկե ԱԷԿ-ների արտանետումների մեջ պարունակվում են ճառագայթաակտիվ գազեր և մասնիկներ, բայց ճառագայթաակտիվ միջուկների մեծ մասը (ճառագայթանուկլիդներ) բավական արագ տրոհվում է՝ վերածվելով ոչ ճառագայթաակտիվ միջուկների: Մինչդեռ քարածխով աշխատող ՋԷԿ-երն հենց մարդու բնակելի միջավայր թափանցող երկարակյաց ճառագայթանուկլիդների աղբյուր: Քարածխի մեջ միշտ պարունակվում են ճառագայթաակտիվ տարրերի միկրոխառնուրդներ, որոնք արտանետվում են այրման արգասիքների, մոխրի հետ և նստում ՋԷԿ-երի շրջապատում: Բացի այդ՝ ՋԷԿ-ում օգտագործվող բնական օրգանական վառելիքը (քարածուխ, նավթ, գազ) պարունակում են 1,5-4,5 % ծծումբ: Վառելիքի այրման ընթացքում առաջացած ծծմբային անհիդրիդը, անգամ զտիչով և մաքրման համակարգով անցնելիս, մասնակիորեն արտանետվում է մթնոլորտ:

Ինչ վերաբերվում է ԱԷԿ-ներին՝ նրանք էլ ունեն իրենց վտանգավորությունը:

Ներկայումս ,իջուկային էներգետիկայի վտանգավորության հիմնական աղբյուրներն են միջուկային զենքի տարածումը, ճառագայթաակտիվ թափոնները և վթարի հնարավորությունը:

Այդ պատճառով մարդիկ փորձում են ստեղծել էներգիայի այլընտրանքային աղբյուրներ:

Էներգիայի այլընտրանքային աղբյուրներ ասելով` հասկանում ենք վերարտադրվող և շրջակա միջավայրի համար անվտանգ էներգիայի աղբյուրները: Էներգիայի այն աղբյուրները, որոնք մարդիկ օգտգործում են բավականին երկար ժամանակ, օգտագործելու ընթացքում սպառվում են և մեծ վնաս են հասցնում շրջակա միջավայրին, կոչվում են էներգիայի ավանդական աղբյուրներ: Սակայն այս դասակարգումն էլ լիարժեք չի և չի արտահայտում իրական պատկերը, օրինակ` ատոմային էներգետիկային, որը մի քանի տարավա գործածման պատմություն ունի, հսկայական վնաս է հասցնում բնությանը: Իսկ քամու միջոցով ստացվող էներգիան, թեև վաղուց է կիրառում, սակայն համարվում է էներգիայի անվնաս աղբյուր: Նույնը վերաբերում է ջրի էներգիային, որը լեռնային երկրներում օգտագործվում է շատ վաղուց:

Արևային էներգիա: Յուրաքանչյուր 20 րոպեի ընթացքում երկրին հասնող արևային էներգիայի քանակը հավասար է էներգիա սպառող հիմնական երկրիների մեկ տարվա ընթացքում օգտագործած հանածո վառելանյութից ստացված էներգիային: Երկիր հասած էներգիայի մեծ մասը կլանում է Երկրի մակերույթը, թոխանցում է ծովերի, լճերի և գետերի ջրերին, ինչպես նաև բույսերին: Մի փոքր մասը քամիների, ալիքների առաջացման պատճառ է դառնում:

Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ արեգակնային էներգիան հսկայական ու անսպառ ռեսուրս է, ինչպես նաև այն հանգամանքը, որ էկոլոգիապեոս շատ մաքուր է 20–րդ դարի երկրորդ կեսից սկսած մարդիկ սկսեցին մեթոդներ մշակել որպեսզի արեգակնային էնէրգիան փոխակերպեն էլէկտրական էներգիայի:

Այսօր շատ չնչին է արեգակնային էնրգիայի դերը համաշխարհային էներգետիկ համակարգում` կազմելով ընդամենը 0.1%:

Արևային էլեկտրակայանները առաջին անգամ ստեղծվել են 1980-ական թվականներին: Առաջինը եղել է Կալիֆորնիայում: Այսօր արևային էներգիայի արտադրության ոլորտում աշխարհի առաջատար երկրներն են` ԱՄՆ-ը, Իսպանիան, Չինաստանը, Գերմանիան, Իտալիան, Հնդկաստանը: Աշխարհի ամենահզոր էլեկտրակայնը գտնվում է Հնդկաստանում: Արևային էներգիան լայն կիրառություն ունի Իսրայելում: Այս երկրում գտնվող բազահարկ շենքերի մոտ 95%-ը ջուր տաքացնելու համար կիրառում են հատուկ արևային տաքացուցիչներ,

ինչը հանգեցնում է մոտ 4% էներգախնոյողության ամբողջ երկրի մասշտաբով: Նմանատիպ սարքավորումներ Չինաստանում կիրառում է շուրջ 60 մլն ընտանիք:

Հայաստանուեմ այս ոլոտը դեռ զարգացման փուլում է: Դեռևս չկա կառուցված որևէ էլեկրակայան: Բայց այն զարգացման հեռանկար ունի մեր հանրապետությունում:

Արևից ստացվող էներգիան վերականգնելի է և մաքուր: Սակայն արևի բացակայությանը գիշերային, երբեմն էլ ցերեկային ժամերին, կախվածությունը տարվա եղանակից խոչընդոտում են նրա արդյունավետ օգտագործումը: Բացի այդ արևի էներգիան լիարժեք օգտագործելու համար անհրաժեշտ է կուտակել, իսկ կուտակելու համար մեծածավալ սարքավորումներ են պահանջվում: Որքան մեծ է կուտաքվելիք էներգիայի պաշարը, այնքան մեծածավալ կուտակիչներ են անհրաժեշտ: 

Скачано с www.znanio.ru