Ўқитувчининг касбий фаолиятининг асосий характеристикаси сифатида стрессга чидамлилик

Ўқитувчининг касбий фаолиятининг асосий характеристикаси сифатида стрессга чидамлилик

"Стресс" атамаси турли хил кучли ташқи ва ички таъсирларга (стрессларга) жавобан пайдо бўладиган инсон ҳолатини билдиради. Психологик адабиётларда "стресс" тушунчаси Г.Селе номи билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, у стрессни қайта қуриш ва мослашишни талаб қиладиган ҳар қандай ўзгаришларга организмнинг ўзига хос бўлмаган муносабати деб таърифлаган. Стрессни бошдан кечираётганда, одам физиологик, ҳиссий-сезгир, ақлий-когнитив, ижтимоий ва бошқа даражаларда адаптив ўзгаришларни бошдан кечиради. Шунинг учун стрессни организмнинг ҳар қандай ўзгаришларга комплекс-компонентли реактсияси сифатида аниқлаш мумкин.

Бундан ташқари, ўзгаришлар ҳам салбий бўлиши мумкин (масалан, касаллик, яқинларингизнинг ўлими, ишдан айрилиш ва ҳ.к.) ва ижобий - ишда кўтарилиш, университетга кириш, кўчмас мулк сотиб олиш ва бошқалар. Ҳар қандай фаолиятнинг маҳсулоти, у одамнинг мослашишга, ўзгарувчан ҳаёт шароитларига мослашишга бўлган эҳтиёжини акс эттиради. Бунинг учун янги муаммоларни ҳал қилиш қобилиятини бақувват таъминлаш учун ҳимоя кучларини ишга солиш, организмнинг ички ресурсларини сафарбар этиш талаб этилади. Бирор кишига таъсир кўрсатадиган стимулга қараб, стресснинг икки тури ажратилади:

сиқилиш - қайғу, бахтсизлик, касаллик ҳолатларида салбий ҳиссиётларнинг таъсири, бу организмнинг ноқулай экологик омилларга чидамлилигини пасайтиради, одамни чарчатади, уни ҳаракатга келтиришга тўсқинлик қилади;

эустресс - мослашувчан қобилият кучайганда ижобий ҳис-туйғулар, илҳом, ижодий илҳом, севги ҳаракати.

Психологик адабиётда стрессга чидамлилик концепцияси фаол муҳокама қилинади, чунки айнан шу нарса одамнинг маълум бир воқеага жавобан қайғу ёки эустрессни бошдан кечиришини аниқлайди.

Ўқитувчилар ўзларининг педагогик фаолиятларида турли хил стрессли вазиятларга дуч келишади, таълим, тарбия, таълим, кундалик тартибсизлик билан боғлиқ муаммоларни ҳал қилишади, ҳам маъмурият, ҳам ўқувчилар ҳамда ота-оналар томонидан психологик босимни бошдан кечиришади, ички қарама-қаршиликларни бошдан кечиришади ва ҳоказо. Ўқитувчининг касбий стрессига ўқув жараёнининг сифати учун юқори шахсий жавобгарлик, ташкилий камчиликлар ва турли хил таълим ислоҳотлари ва инновацияларининг фаол ўзгарувчан талаблари киради, бу эса ўқитувчилардан янги фаолият турларини имкон қадар тезроқ ўзлаштиришни талаб қилади. Буларнинг барчаси ўқитувчи шахсининг стрессга чидамлилиги каби муҳим сифатини талаб қилади.

Стрессга қаршиликнинг ўзига хос хусусиятлари дастлаб ютуқ мотивацияси назарияси ва фаолиятнинг ишончлилиги назарияси, касбий ўзини англаш концепциясида кўриб чиқилган.

Фаолиятнинг психологик концепцияларининг қоидаларини умумлаштириб, Б.Ломов ўзининг асосий "генераторлари" сифатида қуйидагиларни ажратиб кўрсатди: "мотивация, мақсад, режалаштириш, мавжуд маълумотни қайта ишлаш, оператив имидж, қарор қабул қилиш, ҳаракатлар ўзлари, натижаларни текшириш ва ҳаракатларнинг реакцияси” [5, с. 216]. Тадқиқотчилар С.Величковская, Н.Лазарева ва бошқалар мотивацияни стрессни енгишнинг асосий омили деб ҳисоблашган, яъни кучли мотивация билан стрессни енгиш қобилияти ортади ва унинг йўқлиги, шунга кўра, стрессга чидамлилигини пасайтиради [2]. Ўз навбатида, К.Платонов, Ж.Рейковский ва бошқалар стрессга қаршиликни функционал нуқтаи назардан ижобий хусусият сифатида кўриб чиқадилар, бу фаолиятнинг табиати ва жараёнига барқарорлаштирувчи таъсир кўрсатади [1; 3; беш]. Стресс остидаги фаолият самарадорлиги стрессга қаршилик даражасига боғлиқ бўлиб, бу шахснинг фаоллашуви ва мотиватсион хусусиятлари билан боғлиқ. А.Баранов ўз асарларида ўқитувчининг педагогик маҳорат даражаси ва стрессга чидамлилиги даражаси ўртасидаги тўғридан-тўғри боғлиқликни тасвирлайди, чунки маҳорат профессионал педагогик ҳаракатлар арсеналини кенгайтиради ва ўқитувчи учун эҳтимолий стресс омилларини камайтиради.

Ўқитувчининг стрессга чидамлилиги муаммосини ҳисобга олган ҳолда, Э.Ильин ўқитувчилар орасида стресснинг пайдо бўлишини қуйидаги омиллар билан боғлади:

1) бир вақтнинг ўзида бошқа табиатдаги алоқаларни идрок этиш ва тушуниш;

2) хулқ-атвор ва муносабатларнинг ўзига хос хусусияти, талабалар;

3) фаолият ва мулоқот жараёнида вазиятларнинг доимий ўзгариши;

4) мактаб ўқувчиларининг муваффақияти ва хулқ-атвори тўғрисида турли хил ижтимоий гуруҳлар (талабалар, ота-оналар) билан ўзаро муносабатлар [2].

Стрессга чидамлилик - бу ўқитувчи шахсиятининг касбий жиҳатдан муҳим сифатидир, чунки бу психиканинг ўзига хос хусусияти, шу туфайли ўқитувчи қийин ҳиссий шароитларда керакли фаолиятни муваффақиятли амалга оширишга қодир [1]. Стрессга чидамлилиги юқори бўлган ўқитувчи касбий фаолиятда юзага келадиган муаммоли вазиятларни стрессли, таҳдидли эмас, балки ҳал қилишни талаб қиладиган деб қабул қилади, бу унинг ишлашга муносабатини янада барқарор, ижобий қилади ва касбий йўналишини барқарор қилади. Руҳий стрессга қаршилик - бу таълим жараёни мавзусининг профессионал жиҳатдан муҳим сифати, бу нафақат педагогик фаолиятни ўзлаштиришнинг муваффақияти, ўқитиш ва ўқитиш самарадорлигини ошириш, балки ўқитувчининг ўзини ўзи англашига ҳисса қўшадиган хусусиятдир. Педагогик фаолиятнинг маҳсулдорлиги ўқитувчининг билим, кўникма ва малакаларнинг ривожланиш даражаси билан белгиланадиган касбий маҳорати билан бевосита боғлиқдир.

Стрессга чидамлилик мезонлари унинг самарадорлиги билан баҳоланадиган фаолиятга мослашиш; ишдан қониқиш даражаси билан баҳоланадиган фаолият учун мотиватсия; муаммоли вазиятларни ҳал қилишни талаб қиладиган тарзда махсус қабул қилиш; юқори даражадаги ишлаш; педагогик маҳорат даражаси билан баҳоланадиган фаолият самарадорлиги ва унинг жараёнида шахснинг ўзини ўзи англаш имконияти; барқарорлик даражаси билан баҳоланадиган фаолиятнинг моҳияти ва самарадорлиги [1]. Ушбу мезонларнинг юқори даражадаги шаклланиши стрессга чидамлилигини, шунингдек ўқитувчининг юқори даражадаги профессионаллигини кўрсатади, чунки улар педагогик фаолият сифатига таъсир кўрсатадиган касбий аҳамиятга эга фазилатларнинг ишлашини таъминлайди.

Хулоса. Бугунги кунда ўқитувчининг касбий стрессини энгишнинг кўплаб усуллари мавжуд. Булар ижтимоий қўллаб-қувватлаш, турли хил тренинглар, психотехник ўйинлар ва машқлар ва ҳк. Бироқ, уларнинг барчаси асосан стресс таъсирини енгиллаштиришга қаратилган. Ўқитувчининг, айниқса, келажакдаги ўқитувчини университетда ўқиш пайтида стрессга чидамлилигини шакллантириш уцувор вазифа бўлиши керак. Шу билан бирга, келажакдаги ўқитувчининг стрессга чидамлилигини шакллантиришнинг асосий психологик шарти унинг ўзига, педагогик фаолиятга ва унинг иштирокчиларига нисбатан ижобий муносабатини ривожлантириш бўлиши керак. Ўзини ижобий ва етарли даражада қадрлайдиган ўқитувчи касбий фаолият билан боғлиқ турли хил стрессли вазиятларни енгишга қодир. Ўзларини ижобий қабул қиладиган педагогик ҳамжамият вакиллари ўзларига бўлган ишончни кучайтиради, фаол ўз-ўзини ривожлантириш ва ўзини англашга интилиш намоён бўлади, бу уларнинг касбий фаолияти самарадорлигини оширади. Шу билан бирга, ўзини ўзи қадрлаши паст, турли муаммоларга дуч келган ўқитувчилар атрофдаги дунёни ўзларининг тажрибалари ва хавотирлари призмаси орқали идрок этадилар, авторитар услубга мурожаат қиладилар, бу эса уларнинг педагогик фаолияти самарадорлигига салбий таъсир қилади.