JAQTI’LI’QTI’N’ TEZLIGIN ANI’QLAW

No’kis rayoni’ XBMXMThSHBne qarasli’

№ - 22- sanli' uluwma worta bilim beriw mektebinin'

Fizika pa'ni mug'allimi

Ag’i’lash   Saylauovti’n’

JAQTI’LI’QTI’N’ TEZLIGIN ANI’QLAW

atli’ temasi’ boyi’nsha

sabaqli’q is jobasi’

2015-2016 ji’l

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

№ 31 TEMA       JAQTI’LI’QTI’N’ TEZLIGIN ANI’QLAW

 Sabaqti’n’ maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Woqi’wshi’larg’a Jaqti’li’qti’n’ tezligin ani’qlaw haqqi’nda uluwma tusinikler beriw ha’m bul temani’n’ basqa temalardan wo’zgesheligin ayti’p wo’tip temani’ baslaw.

b) Tarbiyali’q maqseti.

Woqi’wshi’larg’a temadan kelip shi’qqan halda wo’mirde jaqsi’ menen jamanni’n’ birdey juriwin biraq jaqsi’li’qti’n’ jen’ip shi’g’i’wi’n tusindirip, woqi’wshi’lardi’ jaqsi’li’q ruwxi’nda ta’rbiyalaw.

c)Rawajlandi’ri’w maqseti’

Woqi’wshi’lardi’n’ pa’nge degen qi’zi’g’i’wshi’li’g’i’n artti’ri’w na’tiyjesinde wolardi’n’ woqi’w ha’m jazi’w ko’nlikpelerin artti’ri’p bari’w

Sabaqti’ qurallandi’ri’w

Sabaqli’q kitap,tarqatpa materiallar, ha’m korgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalani’lg’an metodlar: «Blits» interaktiv metodi’ «Skarabey» interaktiv metodi’

Sabaq jobasi

Sabaqti’n’ bari’si’

Sholkemlestiriw

Woqi’wshilardi’n’ nawbettegi sabaqqa tayarli’g’i’n tekseriw

Uyge tapsi’rma soraw

Ko’z ha’m ko’riw  temasi’n soraw

TEMA

Jaqti’li’qti’n’ tezligin wo’lshewdin’ astronomiyali’q usi’li’:

XVII a’sirde Yupiter joldaslari’ baqlang’anda, woni’n’ yen’ u’lken Io joldasi’ Yupiterdin’ sayasi’na kiriwi ha’m wonnan shi’g’i’wi’, yag’niy tuti’li’w da’wiri (7 ku’nnen arti’g’i’raq) belgili bolg’an.

Astronomiyali’q baqlawlar Jer Yupiterge yen’ jaqi’n bolg’anda (70-suwret 1-hal) Io joldasi’ni’n’ tuti’li’wi’ wortasha ta’krarlani’w da’wirinen shama menen 11 minut aldi’n. Yupiterden Jer yen’ uzaq bolg’anda (2-hal) shama menen 11 minut keyin baslang’annan ko’rsetken.

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Ha’zirgi waqi’tta Jer orbitasi’ni’n’ diametric 299 200 000 km yekeligi, jaqti’li’q bul arali’qti’ 16 minut 37 sekundta basi’p wo’tiwi belgili. Bul halatta jaqti’li’q tezliginin’  qa ten’ bolg’an ani’q ma’nisi kelip shi’g’adi’.

Jaqti’li’q tezliginin’ Reomer ta’repinen ani’qlang’an ma’nisi ha’zirgi zamandag’i’ ani’q ma’nisinen u’lken parqi’ bolsada, bul na’tiyje sol da’wirde ju’da u’lken jan’ali’q yedi. Reomer buni’n’ menen, birinshiden jaqti’li’qti’n’ sheklengen tezlikke iye yekenligin, ta’jiriybede ko’rsetti. Yekinshiden, jaqti’li’q tezliginin’ ju’da u’lken yekenligin ani’qladi’.

Fizo ta’jiriybesi:

Aradan 173 ji’l wo’tkennen keyin 1849-ji’li’ dransuz fizigi Fizo ta’jiriybe joli’ menen jaqti’li’q tezligin ani’g’i’raq wo’lshew boyi’nsha jetiskenlikke yeristi.Fizo ta’jiriybesi to’mendegilerden ibarat.

Jaqti’li’q deregi S joli’na qoyi’lg’an linza L₁ den wo’tken nurlar jaqti’li’q shiyshe plastina P dan shag’i’li’si’p, O nohatta jiynaladi’. Sol nohatq tisli do’ngelek wornati’li’p, nur woni’n’ tisleri arasi’nan wo’tkiziledi (71-suwret). Do’ngelekten wo’tken nur linza L₂ ja’rdeminde parallel yetip bag’darlang’an. Parallel nurlar joli’na ju’da uzaq arali’qqa qoyi’lg’an linza L₃ nurlardi’ jalpaq ayna K g’a jiynap beredi. Aynadan shag’i’li’sqan nurlar kelgen joli’ boyi’nsha do’ngelek tisleri arasi’nan wo’tip, shiyshe plastina P ha’m L₄ arqali’ baqlawshi’ ko’zine tu’sedi.

Do’ngelek a’sterek aylandi’ri’lg’anda shag’i’li’sqan nur baqlawlarg’a tu’sken. Do’ngelektin’ aylani’w tezligi ko’beyip bari’ladi’. Belgili tezlikke jetkende shag’i’li’sqan nur baqlawshi’g’a tu’spey qalg’an. Bug’an sebep, do’ngelek tisleri arasi’nan wo’tken nur shag’i’li’si’p kelgenge shekem sol tisler belgili mu’yeshke buri’lip, nurdi’n’ joi’n tosi’p qoyadi’.    

Do’ngelektin’ aylani’wi’ belgili gamma mu’yesh tezlikke yeriskende baqlawshi’g’a nur ko’rine baslag’an. Do’ngelek sol tezlik penen aylandi’ri’li’p turi’lg’anda, shag’i’li’sqan nurdi’n’ ko’riniwi dawam yettirile beredi. Bug’an sebep do’ngelektin’ 1- ha’m 2-tisleri arasi’nan wo’tken nurlar shag’i’li’si’p kelgenge shekem do’ngelektin’ 1- tisinin’ wori’ni’n’ 2-tisi 2-sinin’ wori’ni’n’ 3-tisi iyelewge u’lgergen. Na’tiyjede shag’i’li’sqan nur 2- ha’m 3- tisler arasi’nan wo’tken.

Fizo do’ngelektin’ aylani’w tezligin gamma wo’lshep, do’ngelektin’ radyusi r, tisleri arasi’ndag’i’ ko’sherdin’ uzi’nli’g’i’ x, do’ngelekten aynag’a shekemgi bolg’an arali’q l (l=8,6 km) da bolg’an halatta jaqti’li’q tezligi c ti ani’qlan’.

Fizo ta’jiriybesinde jaqti’li’q tezligi 313 300 000 m/s qa ten’ boli’p shi’qqam.

Fizo ta’jiriybesinen keyin ali’mlar jaqti’li’q tezligin ja’nede ani’g’i’raq wo’lshewge uri’ndi’. Wolardan Fransuz fizigi L.Fuko (1819-1868) 1862-ji’lda Fizo ta’jiriybesindegi tisli do’ngelek worni’na aylani’wshi’ aynalar wornati’p jaqti’li’q tezligin ani’qladi’ ha’m woni’n’ 298 000 000 m/s ma/nisin aldi’.

Amerikali’ fizik A.Mayklson (1852-1931) 1927-ji’lda Fuko ta’jiriybesin jetilistirip jaqti’li’q tezligi ushi’n 299 796 000 m/s ma/nisin ali’wg’a yeristi.

Ha’zirgi waqi’ttag’i’ mag’li’wmatlarg’a qarag’anda, jaqti’li’qti’n’ vakuumdag’i’ tezligi 299 492 455 m/s qa ten’.

Jaqti’li’q tezliginin’ bunday ani’q ma’nisine tiykarlani’p, 1983-ji’li’ xali’q arali’q wo’lshew ha’m ta’reziler bas assambleyasi’ metrdin’ to’mendegishe jan’a ta’riypin qabi’l yetken. «Metr- jaqti’li’q vakuumda 1/299 792 458 s waqi’t ontervali’nda wo’tken jol uzi’nli’g’i’na ten’.»

Jaqti’li’q tezliginin’ ani’qlani’wi’ jaqti’li’qti’n’ ta’biyati’n biliwge ja’rdem beredi. Du’nyada hesh bir dene jaqti’li’qti’n’ vakuumdag’i’ tezliginen u’lken tezlik penen qozg’ala almaydi’.

Ko’p jag’daylarda jaqti’li’q tezligin pu’tinlep,  dep ali’w mu’mkin.

 No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Sabaqti’ bekkemlew

«Jalpi’ pikirge hu’jim» interaktiv metodi’ bunda woqi’wshi’lardi’ 3 toparg’a boli’p wolarg’a tema boyi’nsha qayta sorawlar berip,qosi’msha tapsi’rma tu’rinde yesaplar beriledi 10 minut ishinde berilgen tapsi’rmalar boyi’nsha topardan bir woqi’wshi’ juwap beredi ha’m yen’ ko’p duri’s juwap bergen topar jen’ilpaz boladi’. Son’ bosli’qlardi’ toli’qti’ri’w maqsetinde bilimlerin bekkemlep bari’w ushi’n yadtan formula jazi’wg’a kirisedi .

1.Jaqti’li’q tezliginin‘ astronomiyali’q usi’lda qalay ani’qlaytug’i’ini’n‘ tu’sindirip berin‘

2.Jaqti’li’q tezligin ani’qlaw boyi’nsha Reomerdin‘ jumi’slari‘ qanday a’hmiyetke iye?

3.Jaqti’li’q tezligin ani’qlaw boyi’nsha Fizo ta’jiriybesi nelerden ibarat?

4.Fuko ha’m Mayklsonni’n‘ ta’jiriybesinin‘ Fizo ta’jiriybesinen qanday parqi‘ bar?

5Jaqti’li’q tezliginin‘ ha’zirgi zamanda ani’qlang’an shamasi‘ qansha?

Uy tapsi’rma tapsi’ri’w

Jaqti’li’qti’n‘ tezligin ani‘qlaw temasi’n woqi’p keliw.

Sabaqti’ juwmaqlaw

Uy jumi’si’n qayta yadi’na sali’p wo’tip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan woqi’wshilarga tiyisli bahalari’n qoyg’an halda bugingi sabag’i’ma juwmaq jasayman

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash