KRISTALL DENELERDIN’ YERIWI HA’M QATI’WI’

No’kis rayoni’ XBMXMThSHBne qarasli’

№ - 22- sanli' uluwma worta bilim beriw mektebinin'

Fizika pa'ni mug'allimi

Ag’i’lash   Saylauovti’n’

KRISTALL DENELERDIN’ YERIWI HA’M QATI’WI’

atli’ temasi’ boyi’nsha

sabaqli’q is jobasi’

2015-2016 ji’l

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

№ 19-TEMA     KRISTALL DENELERDIN’ YERIWI HA’M QATI’WI’

Sabaqti’n’ maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Woqi’wshi’larg’a Kristall denelerdin’ yeriwi ha’m qati’wi’ haqqi’nda uluwma tusinikler beriw ha’m bul temani’n’ basqa temalardan wo’zgesheligin ayti’p wo’tip temani’ baslaw.

b) Tarbiyali’q maqseti.

Woqi’wshi’larg’a temadan kelip shi’qqan halda wo’mirde jaqsi’ menen jamanni’n’ birdey juriwin biraq jaqsi’li’qti’n’ jen’ip shi’g’i’wi’n tusindirip, woqi’wshi’lardi’ jaqsi’li’q ruwxi’nda ta’rbiyalaw.

c)Rawajlandi’ri’w maqseti’

Woqi’wshi’lardi’n’ pa’nge degen qi’zi’g’i’wshi’li’g’i’n artti’ri’w na’tiyjesinde wolardi’n’ woqi’w ha’m jazi’w ko’nlikpelerin artti’ri’p bari’w

Sabaqti’ qurallandi’ri’w

Sabaqli’q kitap,tarqatpa materiallar, ha’m korgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalani’lg’an metodlar: «Pikirge hu’jim» interaktiv metodi’ «Pikirdin’ qatan’ hu’jimi» interaktiv metodi’

Sabaq jobasi

Sabaqti’n’ bari’si’

Sholkemlestiriw

Woqi’wshilardi’n’ nawbettegi sabaqqa tayarli’g’i’n tekseriw

Uyge tapsi’rma soraw

Qatti’ denelerdin’ mexanikali’q qa’siyetleri temasi’n soraw

TEMA

Qatti’ deneni qi’zdi’ri’w joli’ menen woni’ suyi’q hali’na wo’tkeriw mu’mkin.

27^oC (300 K) temperaturali’ 0,1 kg massali’ qorg’asi’ndi’ alayi’q.Woni’ wotqa qoyi’p,ji’lli’li’q berilip bari’lsi’n. Bul ji’lli’li’q qatti’ hali’ndag’i’ qorg’asi’nni’n’ temperaturasi’n ko’beytiwge sari’plani’p bari’ladi’.Bunda qorg’asi’ng’a berilgen ji’lli’li’q woni’n’ ishki energiyasi’n ko’beytip baradi’.Qorg’asi’nni’n’ temperaturasi’ 327^oC (600 K) g’a jetkende wol yerip baslaydi’ ha’m yerip bolg’ansha woni’n’ temperaturasi’ wo’zgermey qaladi’.Bul temperatura qorg’asi’nni’n’ yeriw temperaturasi’ boli’p yesaplanadi’.

Yeriw temperaturasi’ndag’i’ kristall qatti’ denenin’ pu’tkilley yeriw ushi’n jumsalg’an ji’lli’li’q yeriw ji’lli’li’g’i’ dep ataladi’.

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Berilgen 0,1 kg massali’ qatti’ haldag’i’ qorg’asi’nni’n’ temperaturasi’n 27^oC dan 327^oC g’a shekem ko’beytiw ushi’n  ji’lli’li’q mug’dari’ jumsaladi’.(35-suwrette ko’rsetilgen grafiktin’ O-A bo’limi)

Qorg’asi’nni’n’ temperaturasi’ 327^oC (600 K) g’a jetkennen keyingi ji’lli’li’q mug’dari’ kristall reshetkasi’n jemirip baradi’ ha’m kristal yeriy baslaydi’.Qorg’asi’n pu’tkilley yerip bolg’ang’a shekem woni’n’ temperaturasi’ wo’zgermeydi (grafiktin’ A-B bo’limi). 0,1 kg massali’ qorg’asi’nni’n’ yeriwi baslang’annan pu’tkilley yerip bolg’ansha (3,4-3,9) Dj-2,5 kDj g’a ten’ yeriw ji’lli’li’q mug’dari’ jumsaladi’.Berilgen bil energiya kristall reshetkasi’n jemiriwge,woni’n’ atomlar arasi’ndag’i’ wo’z-ara ta’sirin azayti’wg’a,yag’niy qorg’asi’nni’n’ suyi’q halg’a wo’tiwine jumsaladi’.

Yeriw procewssinde kristall suyi’qli’qqa toli’q aylani’p bolg’ang’a shekem woni’n’ temperaturasi’ wo’zgermeydi.Qorg’asi’n suyi’qli’qqa toli’q aylani’p bolg’annan keyin woni’n’ temperaturasi’ ja’ne joqari’lap baradi’ (grafiktin’ B-C bo’limi). Bunda berilgen ji’lli’li’q suyi’q haldag’i’ qorg’asi’n atomlari’ni’n’ qozg’ali’s tezligin ko’beytiwge,yag’niy kinetikali’q energiyasi’n ko’beytiwge jumsaladi’.

Suyi’q haldag’i’ qorg’asi’nni’n’ asti’ndag’i’ jani’p ati’rg’an woti’ wo’shirilse,yag’niy wog’an energiya ni’n’ beriliwi toqtati’lsa,wol suwi’p baslaydi’ (grafiktin’ C-B bo’limi). Bunda qorg’asi’n atomlari’ni’n’ kinetikali’q energiyasi’,yag’niy zatti’n’ ishki energiyasi’ azayi’p baradi’.Qorg’asi’nnan ji’lli’li’q mug’dari’ aji’rali’p shi’g’adi’.

Suyi’q qorg’asi’n suwi’g’annan keyin, 327^oC (600 K) g’a jetkende woni’n’ temperaturasi’ wo’zgermey qaladi’ (grafiktin’ B-A bo’limi). Bul temperatura qorg’asi’nni’n’ qati’w temperaturasi’ dep ataladi’.Biraq qorg’asi’nnan ji’lli’li’q mug’dari’ni’n’ aji’rali’p shi’g’i’wi’ dawam yetedi.Bunda qorg’asi’n atomlari’ni’n’ kinetikali’q energiyasi’ azayi’p baradi’ ha’m atomlar ta’rtipli jaylasi’p baslaydi’.Bul process zatti’n’ qati’wi’ yamasa kristallasi’wi’ dep ataladi’.

Berilgen massali’ qorg’asi’nni’n’ suyi’q haldan birotala qatti’ halg’a wo’tiw processinde wonnan 2,5 kDj g’a ten’ ji’lli’li’q mug’dari’ aji’rali’p shi’g’adi’.

Qorg’asi’n qatti’ halg’a wo’tip baslag’annan keyin woni’n’ temperaturasi’ ja’ne tomenleydi (grafiktin’ A-O bo’limi). Atomlardi’n’ kinetikali’q energiyasi’ni’n’ azayi’wi’ yesabi’na woni’n’ ishki energiasyi’ azayi’p baradi’.Bunda temperatura da’slepki 27^oC g’a to’menlegenge qorg’asi’n qorshag’an wortali’qqa ji’lli’li’q mug’dari’n beredi.Toli’q kristall halg’a qayti’p,327^oC dan 27^oC g’a shekem suwi’g’ang’a shekem qorg’asi’nnan 3,9 kDj ji’lli’li’q mug’dari’ aji’rali’p shi’g’adi’.

Basqa barli’q kristall denelerdin’ yeriw ha’m qati’w processi qorg’asi’n siyaqli’ boladi’.Baqlang’an yeriw ha’m qati’w processinen to’mendegi juwmaqqa keliw mu’mkin.

1.Kristall denelerdin’ yeriw ha’m qati’w temperaturalari’ birdey boladi’.

2.Kristall dene yeriw processinde si’rttan qansha ji’lli’li’q mug’dari’n alsa,qati’w processinde si’rtqa sonsha ji’lli’li’q mug’dari’n beredi.

3.Kristall denelerdin’ yeriw ha’m qati’w processlerin ko’rsetiwshi ji’lli’li’q grafikleri u’sti-u’stine tu’sedi.

Qorg’asi’n siyaqli’ basqa kristall denelerde ani’q yeriw (qati’w) temperaturasi’na iye.7-kestede ayi’ri’m zatlardi’n’ yeriw temperaturasi’ t_e keltirilgen.

Sabaqti’ bekkemlew

«Kishi toparlarda islesiw» interaktiv metodi’ bunda woqi’wshi’lar tiykari’nan bo’lek ma’seleler boyi’nsha wo’z pikirin islep shi’qqan halda woni’ toparda taqi’lawg’a ha’m ha’r tu’rli pikirler tiykari’nda uyi’mlasqan ko’z qarasqa keliwge u’yretedi.Woqi’wshi’lardi’ kishi toparlarg’a bo’lgen halda islesiw.Ha’r toparg’a ha’r tu’rli sorawlar taslap juwaplar yesitip qatelerin basqa toparlarg’a baqlati’w menen woqi’wshi’lardi’n’ bilim da’rejelerin bekkemlep bari’w.

1/Yeriw dep qanday processke ayti’ladi’?

2/Yeriw temperaturasi’ dep qanday temperaturag’a ayti’ladi’? 35-suwrettegi yeriw temperaturasi’n tu’sindirip berin’.

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

3/Yeriw ji’lli’g’I’ dep qanday ji’lli’li’qqa ayti’ladi’? 35-suwrettegi grafiktan yeriw ji’lli’li’g’I’n ko’rsetip berin’.

4/35-suwrette ko’rsetilgen grafikti analiz yetip berin’ ha’m juwmaqlardi’ ayti’n’

5/7-kesteni ko’zden wo’tkerin’ ha’m keltirilgen zatlardi’n’ yeriw temperaturalari’na Sali’sti’ri’n’.

Uy tapsi’rma tapsi’ri’w

Kristall denelerdin’ yeriwi ha’m qati’wi’ haqqinda da'slepkj mag'liwmatlar  temasi’n woqi’p keliw

Sabaqti’ juwmaqlaw

Uy jumi’si’n qayta yadi’na sali’p wo’tip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan woqi’wshilarga tiyisli bahalari’n qoyg’an halda bugingi sabag’i’ma juwmaq jasayman

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash