KRISTALL HA’M AMORF DENELER

No’kis rayoni’ XBMXMThSHBne qarasli’

№ - 22- sanli' uluwma worta bilim beriw mektebinin'

Fizika pa'ni mug'allimi

Ag’i’lash   Saylauovti’n’

KRISTALL HA’M AMORF DENELER

atli’ temasi’ boyi’nsha

sabaqli’q is jobasi’

2015-2016 ji’l

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

№ 17-TEMA    KRISTALL HA’M AMORF DENELER

Sabaqti’n’ maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Woqi’wshi’larg’a Kristall ha’m amorf deneler haqqi’nda uluwma tusinikler beriw ha’m bul temani’n’ basqa temalardan wo’zgesheligin ayti’p wo’tip temani’ baslaw.

b) Tarbiyali’q maqseti.

Woqi’wshi’larg’a temadan kelip shi’qqan halda wo’mirde jaqsi’ menen jamanni’n’ birdey juriwin biraq jaqsi’li’qti’n’ jen’ip shi’g’i’wi’n tusindirip, woqi’wshi’lardi’ jaqsi’li’q ruwxi’nda ta’rbiyalaw.

c)Rawajlandi’ri’w maqseti’

Woqi’wshi’lardi’n’ pa’nge degen qi’zi’g’i’wshi’li’g’i’n artti’ri’w na’tiyjesinde wolardi’n’ woqi’w ha’m jazi’w ko’nlikpelerin artti’ri’p bari’w

Sabaqti’ qurallandi’ri’w

Sabaqli’q kitap,tarqatpa materiallar, ha’m korgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalani’lg’an metodlar: «Ba’seki sa’wbet» interaktiv metodi’ «Debatlar» interaktiv metodi’

Sabaq jobasi

Sabaqti’n’ bari’si’

Sholkemlestiriw

Woqi’wshilardi’n’ nawbettegi sabaqqa tayarli’g’i’n tekseriw

Uyge tapsi’rma soraw

I’g’allani’w.kapillyarli’q qubi’li’slar  temasi’n soraw

TEMA

Kristall deneler:

Wo’zinin’ formasi’n saqlaytug’I’n deneler qatti’ deneler dep ataladi’.

Qatti’ denelerde atom (molekula)lar ten’ salmaqli’ jag’daylari’nda terbelip turadi’.Qatti’ deneler du’zilisine qaray kristall ha’m amorf denelerge bo’linedi.

Atom yamasa molekulalari’ hawada belgili ta’rtipli da’wirlik strukturani’ payda yetken qatti’ deneler kristall deneler dep ataladi’

Denenin’ fizikali’q qa’siyetlerinin’ woni’n’ bag’darlari’na baylani’sli’g’i’ anizatropiya dep ataladi’.Kristall deneler anizatrop qa’siyetke iye.

Grek tilinde «anizos» - «birdey yemes» «tropos» - «bag’dar» degen ma’nislerdi bildiredi.

Metall bo’lekshesi ju’da ko’p mayday kristallrdan inarat.Metall quyi’wda bunday kristallar bir-birine Sali’sti’rg’anda ta’rtipsiz jaylasi’p qaladi’.Soni’n’ ushi’n bunday metallardi’n’ fizikali’q qa’siyetleri barli’q bag’darlarda birdey boladi’.

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Bir-birine Sali’sti’rg’anda ta’rtipsiz halda ko’p kristallardan du’zilgen dene polikristall dep ataladi’.

Buni’n’ ushi’n arnawli’ usi’llar ja’rdeminde monokristall wo’siriledi.Suyi’lti’ri’lg’an qumshekerdi wo’siriw arqali’ tayarlang’an nabat monokristall boli’p yesaplanadi’.

Monokristall anizotrop qa’siyetine iye boladi’

Amorf deneler:

Kristallardan ayi’rmashi’li’g’i’ amorf denelerde atom (molekula)lar belgili ta’rtipte jaylasqan boladi’ (33-suwret). Shiyshe,smola,olassmasslardi’ amorf denelerge mi’sal yetip keltiriw mu’mkin.

Amorf denelerdin’ fizikali’q qa’siyetleri barli’q bag’darlarda birdey boladi’.Denenin’ fizikali’q qa’siyetleri woni’n’ ishki bag’darlari’na baylani’sli’ bolmasli’g’i’ izotropiya dep ataladi’.Amorf deneler izotrop qa’siyetine iye.

Beruniy – mineral tani’wshi’ ali’m:

Qatti’ denelerdin’,a’sirese,qi’mbat bahali’ taslardi’n’,ha’r tu’rli metallardi’n’ qa’siyetlerin biliw a’yyemnen adamlardi’ qi’zi’qti’ri’p kelgen.X-XI a’sirlerde jasag’an illi’ babami’z Abu Rayxan Beruniy qi’mbat bahali’ taslardi’n’,ha’r tu’rli metallardi’n’ qa’siyetlerin u’yreniwde de u’lken jumi’slar ali’p barg’an.

Beruniy qi’mbat bahali’ taslardi’n’ ren’in,ji’lti’raqli’g’i’n suwretlep berdi,qatti’li’g’i’n elektr ha’m magnit qa’siyetlerin baqladi’.Minerallardi’ ta’riplewde wo’zi jaratqan a’sbaplardan paydalani’p,50 den aslam zatti’n’ Sali’sti’rmali’ awi’rli’g’i’n ani’qladi’,qa’siyetlerin u’yrendi.Bul tarawdag’i’ izertlew jumi’slari’n Beruniy wo’zinin’ «Mineralogiya» shi’g’armalari’nda jazi’p qaldi’rdi’.Beruniydin’ mineralogiya tarawi’ndag’i’ jumi’slari’n Abdiraxman Hozin dawam yettirdi.

Sabaqti’ bekkemlew

«Klaster» interaktiv metodi’ woqi’wshi’larg’a qalegen mashqala (tema) lar haqqi’nda yerkin,woni’n’ woylaw jeke pikirlerin biyma’lel bayan yetiwi ushin sha’rayat jarati’wg’a ja’rdem beredi.Ha’r bir woqi’wshi’g’a jeke tu’rde sorawlar ha’m tapsi’rmalar beriw ja’rdeminde taza tema bekkemlenedi..

1. Kristall deneler dep qanday denelerge ayti’ladi’? Wolarg’a mi’sallar keltirin’.

2.Ne sebepten barli’q kristall deneler anizatropli’q boladi’?.

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

3.Qanday kistallar monikristallar dep ataladi’? Polikristallar ne?

4.Ne sebepten barli’q amorf deneler izotrop boladi’?

5.Amorf deneler qanday qa’siyetlerge iye?

6.Breuniy mineralogiya tarawi’nda qanday jumi’slardi’ a’melge asi’rg’an?

Uy tapsi’rma tapsi’ri’w

Kristall ha’m amorf deneler temasi’n woqi’p keliw

Sabaqti’ juwmaqlaw

Uy jumi’si’n qayta yadi’na sali’p wo’tip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan woqi’wshilarga tiyisli bahalari’n qoyg’an halda bugingi sabag’i’ma juwmaq jasayman

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash