Получить свидетельство о публикации в СМИ бесплатно
No’kis rayoni’ XBMXMThSHBne qarasli’
№ - 22- sanli' uluwma worta bilim beriw mektebinin'
Fizika pa'ni mug'allimi
Ag’i’lash Saylauovti’n’
KRISTALL HA’M AMORF DENELER
atli’ temasi’ boyi’nsha
sabaqli’q is jobasi’
|
|
2015-2016 ji’l
No’kis Rayoni’ 22-mektep Saylauov Ag’i’lash
№ 17-TEMA KRISTALL HA’M AMORF DENELER
Sabaqti’n’ maqseti
a)Bilimlendiriw maqseti
Woqi’wshi’larg’a Kristall ha’m amorf deneler haqqi’nda uluwma tusinikler beriw ha’m bul temani’n’ basqa temalardan wo’zgesheligin ayti’p wo’tip temani’ baslaw.
b) Tarbiyali’q maqseti.
Woqi’wshi’larg’a temadan kelip shi’qqan halda wo’mirde jaqsi’ menen jamanni’n’ birdey juriwin biraq jaqsi’li’qti’n’ jen’ip shi’g’i’wi’n tusindirip, woqi’wshi’lardi’ jaqsi’li’q ruwxi’nda ta’rbiyalaw.
c)Rawajlandi’ri’w maqseti’
Woqi’wshi’lardi’n’ pa’nge degen qi’zi’g’i’wshi’li’g’i’n artti’ri’w na’tiyjesinde wolardi’n’ woqi’w ha’m jazi’w ko’nlikpelerin artti’ri’p bari’w
Sabaqti’ qurallandi’ri’w
Sabaqli’q kitap,tarqatpa materiallar, ha’m korgizbeli qurallar.
Sabaqta paydalani’lg’an metodlar: «Ba’seki sa’wbet» interaktiv metodi’ «Debatlar» interaktiv metodi’
Sabaq jobasi
|
1 |
Sholkemlestiriw bolimi |
2-minut |
|
2 |
Uyge tapsi’rmalardi soraw |
10- minut |
|
3 |
Taza temani tusindiriw |
15-minut |
|
4 |
Taza temani bekkemlew |
16-minut |
|
5 |
Uyge tapsi’rma beriw |
2-minut |
Sabaqti’n’ bari’si’
Sholkemlestiriw
Woqi’wshilardi’n’ nawbettegi sabaqqa tayarli’g’i’n tekseriw
Uyge tapsi’rma soraw
I’g’allani’w.kapillyarli’q qubi’li’slar temasi’n soraw
TEMA
Kristall deneler:
Wo’zinin’ formasi’n saqlaytug’I’n deneler qatti’ deneler dep ataladi’.
Qatti’ denelerde atom (molekula)lar ten’ salmaqli’ jag’daylari’nda terbelip turadi’.Qatti’ deneler du’zilisine qaray kristall ha’m amorf denelerge bo’linedi.
Atom yamasa molekulalari’ hawada belgili ta’rtipli da’wirlik strukturani’ payda yetken qatti’ deneler kristall deneler dep ataladi’
|
|
«Kristall» so’zi grek tilinen ali’ng’an boli’p, «muz» degen ma’nisti an’latadi’. Kristall denelerdin’ atom (molekula)lari’ turg’an jerleri turasti’ri’lsa,kristall reshetka payda boladi’.Atom (molekula)lari’ jaylasqan nohatllar kristall reshetkani’n’ tuyinleri dep ataladi’.31- ha’m 32-suwretlerde as duzi’ ha’m almasti’n’ kristall reshetkalari’ suwretlengen. Kristall denelerde ha’r tu’rli bag’darlarda atom (molekula)lar arasi’ndag’i’ arali’q birdey yemes.Ha’r tu’rli bag’darlardag’i’ kristallar ji’lli’li’q, elektr tog’i’n ha’m jaqti’li’qti’ tu’rlishe wo’tkeredi.
|
|
31-suwret |
Denenin’ fizikali’q qa’siyetlerinin’ woni’n’ bag’darlari’na baylani’sli’g’i’ anizatropiya dep ataladi’.Kristall deneler anizatrop qa’siyetke iye.
Grek tilinde «anizos» - «birdey yemes» «tropos» - «bag’dar» degen ma’nislerdi bildiredi.
Metall bo’lekshesi ju’da ko’p mayday kristallrdan inarat.Metall quyi’wda bunday kristallar bir-birine Sali’sti’rg’anda ta’rtipsiz jaylasi’p qaladi’.Soni’n’ ushi’n bunday metallardi’n’ fizikali’q qa’siyetleri barli’q bag’darlarda birdey boladi’.
No’kis Rayoni’ 22-mektep Saylauov Ag’i’lash
No’kis Rayoni’ 22-mektep Saylauov Ag’i’lash
Bir-birine Sali’sti’rg’anda ta’rtipsiz halda ko’p kristallardan du’zilgen dene polikristall dep ataladi’.
|
|
Lati’n tilinde «poli» so’zi «ko’p» degen ma’nisti bildiredi.S: qati’p qalg’an duz bo’lekshesi ha’m shaqmaq qant polikristallar boli’p yesaplanadi’.Wolar mayda kristallardan quralg’an.Sanaat,quri’li’s,energetika,baylani’s ha’m basqa tarawlarda tiykari’nan polikristall hali’ndag’i’ wo’nimler isletiledi. Yeger dene taza kristallardan ibarat bolsa,bunday kristall monokristall dep ataladi’. Lati’n tilinde «mono» so’zi «bir» degen ma’nisti bildiredi. Ms: mayda as duzi’, qumsheker bo’leksheleri monokristallar boli’p yesaplanadi’.Ayi’ri’m maqsetlerde,ms: elektronika tarawlari’nda monokristallar ken’ qollani’ladi’. |
|
32-suwret |
Buni’n’ ushi’n arnawli’ usi’llar ja’rdeminde monokristall wo’siriledi.Suyi’lti’ri’lg’an qumshekerdi wo’siriw arqali’ tayarlang’an nabat monokristall boli’p yesaplanadi’.
Monokristall anizotrop qa’siyetine iye boladi’
Amorf deneler:
Kristallardan ayi’rmashi’li’g’i’ amorf denelerde atom (molekula)lar belgili ta’rtipte jaylasqan boladi’ (33-suwret). Shiyshe,smola,olassmasslardi’ amorf denelerge mi’sal yetip keltiriw mu’mkin.
Amorf denelerdin’ fizikali’q qa’siyetleri barli’q bag’darlarda birdey boladi’.Denenin’ fizikali’q qa’siyetleri woni’n’ ishki bag’darlari’na baylani’sli’ bolmasli’g’i’ izotropiya dep ataladi’.Amorf deneler izotrop qa’siyetine iye.
|
|
Yunon tilinde «izos» so’zi «birdey» degen ma’nisti bildiredi.Si’rtqi’ ta’sir asti’nda amorf denelerde qatti’ denelerdey si’ni’wshi’,ha’m suyi’qli’qlarday ag’i’wshi’ boladi’.Amorf deneni ku’sh penen ursa,wol bo’leklenedi.Biraq ku’shler uzaq ta’sir yetse, amorf dene sezilerli da’rejede ag’adi’.Ms: smola bo’lekshesi qatti’ bet ju’zinde a’ste aqi’ri’n ag’i’p jayi’li’p baradi’.Shyshe de belgili da’rejede ag’adi’.Ms: Uzaq waqi’t vertikal halda turg’an tereze aynasi’ni’n’ qali’n’li’g’i’ wo’lshengende,woni’n’ to’mengi bo’limi qali’n’lasi’p qalg’anli’g’i’ ani’qlang’an. Kristall deneler ani’q yeriw temperaturasi’na iye boladi’.Biraq amorf deneler ani’q yeriw temperaturasi’na iye yemes.Wolar qi’zdi’ri’lg’anda aldi’n jumsaq boli’p,keyin a’ste suyi’qli’qqa wo’tip baradi’. |
|
33-suwret |
Beruniy – mineral tani’wshi’ ali’m:
Qatti’ denelerdin’,a’sirese,qi’mbat bahali’ taslardi’n’,ha’r tu’rli metallardi’n’ qa’siyetlerin biliw a’yyemnen adamlardi’ qi’zi’qti’ri’p kelgen.X-XI a’sirlerde jasag’an illi’ babami’z Abu Rayxan Beruniy qi’mbat bahali’ taslardi’n’,ha’r tu’rli metallardi’n’ qa’siyetlerin u’yreniwde de u’lken jumi’slar ali’p barg’an.
Beruniy qi’mbat bahali’ taslardi’n’ ren’in,ji’lti’raqli’g’i’n suwretlep berdi,qatti’li’g’i’n elektr ha’m magnit qa’siyetlerin baqladi’.Minerallardi’ ta’riplewde wo’zi jaratqan a’sbaplardan paydalani’p,50 den aslam zatti’n’ Sali’sti’rmali’ awi’rli’g’i’n ani’qladi’,qa’siyetlerin u’yrendi.Bul tarawdag’i’ izertlew jumi’slari’n Beruniy wo’zinin’ «Mineralogiya» shi’g’armalari’nda jazi’p qaldi’rdi’.Beruniydin’ mineralogiya tarawi’ndag’i’ jumi’slari’n Abdiraxman Hozin dawam yettirdi.
Sabaqti’ bekkemlew
«Klaster» interaktiv metodi’ woqi’wshi’larg’a qalegen mashqala (tema) lar haqqi’nda yerkin,woni’n’ woylaw jeke pikirlerin biyma’lel bayan yetiwi ushin sha’rayat jarati’wg’a ja’rdem beredi.Ha’r bir woqi’wshi’g’a jeke tu’rde sorawlar ha’m tapsi’rmalar beriw ja’rdeminde taza tema bekkemlenedi..
1. Kristall deneler dep qanday denelerge ayti’ladi’? Wolarg’a mi’sallar keltirin’.
2.Ne sebepten barli’q kristall deneler anizatropli’q boladi’?.
No’kis Rayoni’ 22-mektep Saylauov Ag’i’lash
No’kis Rayoni’ 22-mektep Saylauov Ag’i’lash
3.Qanday kistallar monikristallar dep ataladi’? Polikristallar ne?
4.Ne sebepten barli’q amorf deneler izotrop boladi’?
5.Amorf deneler qanday qa’siyetlerge iye?
6.Breuniy mineralogiya tarawi’nda qanday jumi’slardi’ a’melge asi’rg’an?
Uy tapsi’rma tapsi’ri’w
Kristall ha’m amorf deneler temasi’n woqi’p keliw
Sabaqti’ juwmaqlaw
Uy jumi’si’n qayta yadi’na sali’p wo’tip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan woqi’wshilarga tiyisli bahalari’n qoyg’an halda bugingi sabag’i’ma juwmaq jasayman
No’kis Rayoni’ 22-mektep Saylauov Ag’i’lash
© ООО «Знанио»
