MOLEKULYAR KINETIKALI’Q TEORIYA HAQQI’NDA TU’SINIK

No’kis rayoni’ XBMXMThSHBne qarasli’

№ - 22- sanli' uluwma worta bilim beriw mektebinin'

Fizika pa'ni mug'allimi

Ag’i’lash   Saylauovti’n’

MOLEKULYAR KINETIKALI’Q TEORIYA HAQQI’NDA TU’SINIK

atli’ temasi’ boyi’nsha

sabaqli’q is jobasi’

2015-2016 ji’l

No’kis Rayoni’                                                                                                   22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

№ 1 TEMA     MOLEKULYAR KINETIKALI’Q TEORIYA HAQQI’NDA TU’SINIK

Sabaqti’n’ maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Woqi’wshi’larg’a Molekulyar kinetikali’q teoriya haqqi’nda uluwma tusinikler beriw ha’m bul temani’n’ basqa temalardan wo’zgesheligin ayti’p wo’tip temani’ baslaw.

b) Tarbiyali’q maqseti.

Woqi’wshi’larg’a temadan kelip shi’qqan halda wo’mirde jaqsi’ menen jamanni’n’ birdey juriwin biraq jaqsi’li’qti’n’ jen’ip shi’g’i’wi’n tusindirip, woqi’wshi’lardi’ jaqsi’li’q ruwxi’nda ta’rbiyalaw.

c)Rawajlandi’ri’w maqseti’

Woqi’wshi’lardi’n’ pa’nge degen qi’zi’g’i’wshi’li’g’i’n artti’ri’w na’tiyjesinde wolardi’n’ woqi’w ha’m jazi’w ko’nlikpelerin artti’ri’p bari’w

Sabaqti’ qurallandi’ri’w

Sabaqli’q kitap,tarqatpa materiallar, ha’m korgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalani’lg’an metodlar: «Blits» interaktiv metodi’ «Skarabey» interaktiv metodi’

Sabaq jobasi

Sabaqti’n’ bari’si’

Sholkemlestiriw

Woqi’wshilardi’n’ nawbettegi sabaqqa tayarli’g’i’n tekseriw

TEMA

Molekulyar kinetikali’q teoriyani’n’ tiykarg’i’ faktorlari’.

Zatlarda bolatug’i’n ji’lli’li’q qubi’li’slari’n ha’m bul zatlardi’n’ ishki qa’siyetlerin,barli’q zatlari’ ta’rtipsiz qozg’ali’wshi’bo’lekshelerden ibarat,dep aytatug’i’n ko’z qaras tiykari’nda ko’rsetetug’i’n teoriya molekulyar kinetikali’q teoriya dep ataladi’.

Zatti’n’ du’zilisinin’ molekulyar kinetikali’q teoriyasi’ to’mendegi faktorlarg’a tiykarlanadi’.

1.Zatlar bo’lekshelerden – atom ha’m molekulalardan du’zilgen.

2.Atom ha’m molekula toqtawsi’z ha’m ta’rtipsiz qozg’aladi’.

3.Atom ha’m molekula wo’z-ara ta’sirlesedi.

Bul faktorlar gaz,suyi’q ha’m qatti’ hali’ndag’i’ zatlarda ju’z beretug’i’n diffuziya qubi’li’si’nda ani’q ko’rinedi.

No’kis Rayoni’                                                                                                   22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                   22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Suw ha’m suyi’qli’qti’n’ wo’z-ara aralasi’wi’ wolardi’n’ bo’lekshelerden quralg’anli’g’i’n ha’m bul bo’lekshelerdin’ toqtawsi’z ha’m ta’rtipsiz qozg’ali’sta yekenligin ko’rsetedi.Toli’q aralasi’wi’na bir qansha waqi’tti’n’ ketiwi bo’lekshelerdin’ woz-ara ta’sir yetisiwin ko’rsetedi.

3.Alti’n ha’m qorg’asi’n metallari’ni’n’ betleri siypaq qi’li’ni’p u’sti-u’stine jaylasti’ri’lg’an (2-a suwret).Metallar arnawli’ qi’sqi’sh ja’rdeminde qi’si’p qoyi’lg’an.Bir ji’ldan keyin metallar qi’sqi’shtan ali’ng’an.Bunda metallardi’n’ bir-birine bekkem jabi’si’p qalg’’anli’g’i’,alti’n atomlari’ qorg’asi’nni’n’ ishine,qorg’asi’n atomlari’ bolsa alti’nni’n’ ishine kirip barg’anli’g’i’ belgili bolga’n (2-b suwret).

Alti’n ha’m qorg’asi’nni’n’ aralasi’wi’ wolardi’n’ bo’lekshelerden quralg’anli’g’i’n bul bo’lekshelerdin’ ta’rtipsiz qozg’ali’wi’n,a’ste aralasi’w bolsa metallardag’i’ bo’lekshelerdin’ wo’z-ara ta’sir yetisiwin ko’rsetedi.

Brown qozg’ali’si’

Anglichan ta’biyat izertlewshisi R.Brown 1827-ji’li’ na’wbettegi baqlawlardan son’ mikroskopti u’yinin’ da’lizine qaldi’rg’an.Jawi’nni’n’ asti’nda qalg’an mikroskopti’n’ islewin tekserip ati’ri’p,okulyar arqali’ bir na’rsenin’ qozg’ali’p ati’rg’ani’n ko’rgen (3-suwret).Bul na’rseni mayda jani’ bar zat dep woylag’an.

Qozg’ali’p ati’rg’an zatti’n’ ne yekenligin ha’m bunday qozg’ali’s sebeplerin ani’qlaw ushi’n Brown bir qatar ta’jiriybe wo’tkergen.Belgili boli’wi’nsha,mikroskopti’n’ aynasi’nda aldi’nnan shan’ bo’leksheleri bolg’an.Okulyar arqali’ ko’ringen qozg’ali’stag’i’ na’rse jawi’nni’n’ tamshi’si’na qosi’li’p ketken sol shan’ bo’lekshesi yeken degen juwmaqqa kelgen.Jawi’n tamshi’si’ndag’i’ suw molekulalari’ shan’ bo’lekshesine ha’r ta’repleme uri’li’p,woni’ toqtawsi’z ha’m ta’rtipsiz qozg’ali’wg’a ma’jbur yetken.Mikroskopta tek shan’ bo’lekshesi ko’rinip,wog’an uri’li’p ati’rg’an molekulalari’ ko’rinbeydi.

Suyi’qli’q yamasa gazlarda bo’lekshenin’ toqtawsi’z ha’m ta’rtipsiz qozg’ali’si’ xaotikali’q qozg’ali’s dep ataladi’.

Soni’n’ menen birge molekulalardi’n’ uri’li’wshi’ ku’shleri de birdey yemes.Brown bo’lekshesine ta’sir yetiwshi na’tiyjeli ku’sh bo’leksheni qozg’aydi’.

No’kis Rayoni’                                                                                                   22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                   22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Molekulalar qozg’ali’si’ ta’rtipsiz bolg’ani’ ushi’n bo’lekshe qozg’ali’si’n uzaq dawam yettire almaydi.Woni’n’bag’dari’ni’n’ wo’zgeriwi na’tiyjesinde Brown bo’lekshesi wo’zinin’ bag’dari’nwo’zgertedi.

Brown qozg’ali’si’n J.Perren jaqsi’ u’yrenip,1908-1913-ji’llari’ xaotikali’q qozg’ali’p ati’rg’an bo’lekshenin’ birdey waqi’tlar arali’g’i’ndag’i’ hallari’n suwretke alg’an.Wonda Brown bo’lekshesinin’ traektoriyasi 4-suwrette suwretlengenindey ha’r tu’rli uzi’nli’qtag’i’ si’ni’q si’zi’qlardan ibarat bolg’an.

Brown qozg’ali’si’n qorshag’an a’tirapi’mi’zda da baqlaw mu’mkin.Ms: Quyash nuri’nda hawadag’i’ shan’ bo’lekshelerinin’ ti’ni’msi’z,ta’rtipsiz qozg’ali’p ati’rg’ani’ ko’rinedi.

Gaz yamasa suyi’qli’qtag’i’ molekulalarg’a basqa molekulalar ha’r ta’repten ta’rtipsiz qozg’ali’wg’a ma’jbu’r boladi’ (5-suwret).

Brown qozg’ali’si’ molekulalardi’n’ ta’rtipsiz qozg’ali’si’nan ti’sqari’ molekulalardi’n’ bar yekenligin de da’lillep beredi.

Xaotikali’q qozg’ali’p ati’rg’an ha’r bir molekula traektoriyasi’ni’n’ tuwri’ si’zi’qli’ bo’leginde tezligi ju’da u’lken boladi’.Biraq basqa bir bag’dardag’i’ ko’shiwi kishi boladi’.

Normal jag’dayda,yag’niy 1 atmosfera basi’m ha’m 0^o C temperaturadag’i’ gaz molekulalari’ 1 sekundta wortasha 10¹⁰ ma’rte soqli’g’i’sadi’.Ha’r bir soqli’g’i’si’w arasi’ndag’i’ arali’q 10^-8 – 10^{-7 m di quraydi’.}

Sabaqti’ bekkemlew

«Jalpi’ pikirge hu’jim» interaktiv metodi’ bunda woqi’wshi’lardi’ 3 toparg’a boli’p wolarg’a tema boyi’nsha qayta sorawlar berip,qosi’msha tapsi’rma tu’rinde yesaplar beriledi 10 minut ishinde berilgen tapsi’rmalar boyi’nsha topardan bir woqi’wshi’ juwap beredi ha’m yen’ ko’p duri’s juwap bergen topar jen’ilpaz boladi’. Son’ bosli’qlardi’ toli’qti’ri’w maqsetinde bilimlerin bekkemlep bari’w ushi’n yadtan formula jazi’wg’a kirisedi .

1.Zatti’n’ du’zilisinin’ molekulyar kinetikali’q teoriyasi’ qanday faktorlarg’a tiykarlanadi?

2.A’tir iyisinin’ tarqali’wi’ mi’sali’nda molekulyar kinetikali’q teoriyasi’na tiyisli faktorlardi’ qanday tiykarlaw mu’mkin?

3.Su’ttin’ suwg’a aralasi’wi’na tiyisli ta’jiriybeden qanday juwmaqqa keliwi mu’mkin?.

4.Alti’n ha’m qorg’asi’n menen wo’tkerilgen ta’jriybede metallardi’n’ atomlari’ ne sebepten bir-birine wo’tken?

5.Xaotikali’q qozg’ali’s dep qanday qozg’ali’sqa ayti’ladi’? Ne ushi’n xaotikali’q qozg’ali’s Brown qozg’ali’si’ dep te ayti’ladi’?

6.Brown bo’lekshesi ne sebepten toqtawsi’z ha’m ta’rtipsiz qozg’aladi’? 3-suwretten Brown bo’lekshesinin’ qozg’ali’si’n tu’sindirip berin’.

7.4- ha’m 5-suwretlerde suwretlengen bo’lekshenin’ qozg’ali’si’n ta’riplep berin’.

Uy tapsi’rma tapsi’ri’w

Molekulyar kinetikali’q teoriya haqqi’nda tu’sinik temasi’n woqi’p keliw

Sabaqti’ juwmaqlaw

Uy jumi’si’n qayta yadi’na sali’p wo’tip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan woqi’wshilarga tiyisli bahalari’n qoyg’an halda bugingi sabag’i’ma juwmaq jasayman

No’kis Rayoni’                                                                                                   22-mektep  Saylauov Ag’i’lash