Научная статья по теме " Қазақ халқының әйелдер киімдерінің ұлттық ерекшеліктері"

Бужумова  Гузаль Фариховна сш №12 Бисембаева Дина Абдильдиновна сш №4 Республика Казахстан г. Житикара Қазақ халқының әйелдер киімдерінің ұлттық ерекшеліктері                                                «Біз ұлттық киімнің қадірін біліп, сырын                                                               ұғып, ұлтын құрмет тұтуымыз керек»                                                                             Нұрсұлтан Назарбаев Қазақ халқының  ұлттық киімдері – киім үлгілері. Этнолық, экономикалық және   климаттық   жағдайлар   ескеріліп,   ежелгі   дәстүрлер   бойынша   тігіледі. Қазақтарда ішкі, сырттық, сулық, бір киер, сәндік және кейбірінде салтанат­ ғұрып   киімдері   болады.   Бір   киер   киім   деп   қымбат   маталардан   әшекейлеп тігілген,   той­думандарға,   жиындарға   барғанда,   жат   елге   сапарға   шыққанда киетін   сәнді   киімдерді   атаған.    Қазақ   халқының   ұлттық   киімдерінде тұрғындардың географиялық, ру­тайпалық ерекшеліктері де көрінеді және ол көбіне бас киім мен шапаннан байқалады.   Қазақ   халқының   қол   өнерікөне   заман   тарихымен   бірге   дамып,   біте қайнасып келе жатқан бай қазына. Оның бір ұшығы башқұрт, татар, басқа да туысқан   Орта   Азия   халықтарының   қол   өнерімен   де   ұштасып   жатыр.   Қол өнерінің басты бір саласы — киім тігу. Ерте заманнан күні бүгінге дейін өзінің қадір­қасиетін жоймай, қол өнерінің озық үлгісі ретінде ғана емес, әрі әсем, әрі ыңғайлылығымен де пайдаланудан қалмай келе жатқан қазақтың ұлттық киімдері   әлі   де   аз   емес.   Олардың   кейбіреулерін   ескінің   көзі   қарттар күнделікті киіп жүрсе, енді біреулерін қыз ұзату, келін түсіру тойларында ойын­сауыққа пайдаланады. Қазақы киімнің барша сымбаты мен ою­өрнегінде, әрбір   әшекейінде   халқымыздың   тарихының,   ой­дүниесінің   қайталанбас көрінісі бар.  Ол ­ біздің ұлттық мәдениетіміз.[ ]                    Халқымыздың ұлттық киімдерінің түрлері өте көп.Кең ­ байтақ даламыздың   табиғатына,   ауа   райына   байланысты   киім   түрлерінде   де ерекшеліктер   бар.Қазақтың   ұлттық   киімдері   қарапайымдылығымен   және жаңашылдығымен   ерекшеленеді.Ұлттық   киімдерге   тері,кесте,әшекей   сән береді.   Әйелдердің   ұлттық   киімдері   өзінше   қызықтылығымен,   ерекше сәнділігімен   әрі   қайталанбайтындығымен   көзге   түседі.   Қазақша   көйлек   – әйелдер киімі. Әйел киімдері әшекей, ажар жағынан ел салты бойынша төрт топқа арналып тігілген. Олар қыз киімдері, келіншек киімдері, орта жастағы әйелдер   мен   қарт   бәйбішелердің   киімдері.   Бұлардың   әрқайсысының   тігілу мәнері де әшекейі де әр қилы.      Ертедегі көйлектер тік жағалы, жеңді әрі ұзын болған. Етегінен жоғары бір немесе   екі   қатар   бүрмелеп   қосымша   маталар   тігіледі.   Мұндай   көйлекті желбіршек   көйлек   немесе   қос   етек   көйлек   дейді.   Қазақ   әйелдері     мен қыздарының   ұлттық   көйлектері   аса     бай   әшекейленеді.   Үлттық   көйлектер жібек,     креп­сәтен,  органзы,  креп­шифон   маталарынан   тігілген,  баулармен, моншақпен, стразбен, жылтырақ түймелермен,  шыны моншақтармен, ызбамен және алтын қамқамен өңделген. Әшекейлері жапсырма, біз кесте, тығыз кесте, ришелье, аралас техника тәсілдерімен кестеленген.  Белдемшесі төрт қиықты және толық шеңбер немесе жарты шеңбер пішінді болуы мүмкін. Белдемше етегі ызбамен, жиектікпен, алтын немесе күміс шашақтармен әшекейленеді, желбірлері бұрымды жиектікпен жиектеледі. Бойжеткендер   мен   келіншектердің   киімдері   әсем   өрнектеліп,   оюланып, алтын жіппен, асыл тастармен, зермен әшекейленген қамзолмен киіленеді.  [1]            Қыз киімдерінің кеуделері тар, қынамалы, омырауы мен жаға­жеңдері кестелі, көйлектері қос етекті, бас киімдері үкілі, моншақты, аяқ киімдері биік   өкшелі,   жеңіл   және   қай   киімі   болса   да   алтын,   күміс,   меруерт моншақтармен   әшекейленеді.   Қыздар   төсін   жасыру   үшін   кеудесін көкірекшемен   қатты   тартып   тастап   жүрген.   Көкірекшені   жиденің   немесе көйлектің сыртынан киеді. Олар жағалы, жиекті, жеңді немесе жеңсіз тігіледі. Өңірі мен етегі өрнектеліп, кестеленеді. Өңіржиек, алқа, тұмарша, үкаяқ т.б. алтын, күміс зергерлік бұйымдары тағылады. Қапсырмалы, түймелі болады. Жағасына,   етегіне   зерлі   оқалар,   өрнектер   жүргізіледі.   Қыз   балалардың көкірекшесіне теңгелер, маржан сияқты әшекей заттар қадалады. Қыздардың   ұлттық   көкірекшесі   түрлі     барқыттан,   қамқадан,   мақпалдан, дүриядан, алтыннан тігілген, күміс жіптермен кестеленген, алтын қамқамен, баулармен,   күймешемен,   моншақпен,   стразбен,   маржанмен   өңделген. Негізінен өсімдік тектес, зооморфтық ою­өрнек элементтері қолданылады.          Келіншектер бір құрсақ көтергенше қыз киімдерін кие береді.Бірақ олар бөрік, тақия кимейді, үкі тақпайды және жалаңбас жүрмейді. 1 [ ] Құрсақ көтерген келіншектер киімдерін мол етіп тігеді. Олардың бас киімдері шаршы, сарала жаң, торғын шәлі, қызға қарағанда әшекей заттары аздау болып келеді.  Емшекте баласы бар әйел жалаңбас отырып бала емізбейді. Орамал киіп отыруы керек. Жалаңбас болса, қайызғашын шайтан баласының аузына салып жібереді, бала есейгенде мәңгүрт болады, анадан безеді, басына шығып, аяққасты етеді деп біледі.            Қыз­келіншектердің көйлегінің жағасы кестеленеді немесе қол инемен көркемдеп қайып тігіледі. Кейде жағаның үстіңгі шетін бүрмелеп желбірлеп қояды.   Қыз­келіншек   көйлегінің   жағасының   өңіріне   бірнеше   түймені   тізіп қадайды.   [1]               Қыздар мен жас әйелдердің ең бір сәнді киімі қос етек көйлек. Қос етек   көйлек   әдетте   ақ   түсті   қымбат   жібектен,   асыл   матадан   тігіліп   таза жүннен тоқылады. Мұндай көйлекті қыс киюге арнайды да, бір киер көйлек санайды. Қос етек көйлек әдетте ұзын, кең, оның жеңінің ұшы мен жағасы, белі бүрмеленіп, қатпарлы желбір салынады.  Әйел көйлегін ерекше сәндеп тұратын қосымша заттардың бірі омырауға не тігіп, не түйме, түйреуіш, ілгектермен жапсырып қоятын «өңір» деген зат. Өңір жағаның алдыңғы жаң түбінен бел бүрмесіне дейін, ені екі жақ қолтың тігісіне жетеді. Өңірді асыл матадан бөлек тігеді. Шет­шетін кестелеп, зерлер салып   шашақтап,   бетіне   неше   түрлі   асыл   тас,   меруерт­моншақ,   алтын   не күмістен алқа, теңге, бастырма, жылтыраған үзбелі салпыншақтар қадайды.  Өңірді кеудеше, көкірекше, төстік, алқа деп те атай береді. Әйел көйлегінің кеудесі мен етегі екі бөлек тігіліп, соңынан етекті кеудеге бүріп қосатын. Кеуденің етекке қосылған жерін көйлектің белі немесе бүрмесі деп атайды. Әйел көйлегінің кеудесі тар, етегі кең болады. Өңірі бүрмеге дейін ашық, оның асты­үсті әдіптеліп сырып өрнектеледі, мұны «қақпа» деп атайды. Ана болған әйел осы қақпа арқылы бала емізеді. Көйлектің жағасы тікшығарылып ол артынан, кейде бір жақ иық үстінен түймеленеді.         [1] Ұлттық   киім –   бай   тарихи   –   мәдени   мұра,   оны   зерттеу   бізді   өткен ғасырларды әдет –ғұрып,  салт­дәстүр  халықтың хал­ахуалынан  кең көлемде жан –жақты хабардар етеді.   Қазақ халқының   кимі   басқа ұлттардан өзгеше өзіндік қасиетке толы. Мұның басты себебі:  қазақ халқының табиғат  төсінде өсіп,  еркін ғұмыр кешуімен байланысты.  Қазақтың ұлттық киімдері негізінен ертедегі көшпенділер киімдерін еске түсіреді.   Қазір өзіміз күнделікті киіп жүрген бірқатар киім үлгілері сақ дәуірінен бастау алады. Соның бірі, қазақ халқының ұлттық бас киімі.[ ] Қазақғұрпында ердің де, әйелдің де бас киімсіз жалаңбас жүруі ерсі саналған. Әсіресе,  қыздар  мен әйелдер жалаңбас жүрмейтін.           Баяғы заманнан бері ұлы адамдар:«Дос аяғыңа қарайды, дұшпан басыңа қарайды» дейтін. Сол сияқты сыпайылық көрсеткенде, біреуден біреу кешірім өтінгенде,   аяққа   жығылғанда   бас   киімді   шешіп   немесе   бөрігін   аяқ   астына тастап аһ ұру да осы бас киімді қастерлеуден туған[].Бөтен адамға бас киім бермейді, берсе адам басы кемиді деп саналады. Киіп жүрген бас киімді сыйға немесе   кие   тұруға   бермейді,   себебі     бастан   бақ   кетеді,   соры   қайнайды. Сыйлыққа жаңа бас киім беру керек. Бұл басты  қастерлегендік.[]                   Қыздар   көбінесе   құндыз   бөрік,  қатипа   тақия   киіп,  шолпы   тағып жүреді.Қыздарға арналған тақиялар әр түрлі жіптермен кестеленіп, моншақ, асыл   тастармен   безендіріледі.Тақия   кішігірім   сәтен,   шұға   барқытсияқты маталардан   әр   түрлі   тәсілмен   (сыру,   кестелеу)   тігілген   бас   киім.Оны қалыңдау, жұмсақ маталардан астар тігіп, астарына  жүн немесе мақта салып жасайтын түрлері де болған.    [1] Қазақәйелдерінің   дәстүрлі   киімдері   аса   бай,   керемет   сәнді   бас   киімдер ішіндегі   еңәшекейлі   әрі   күрделі,   ұзатылған   қыз   киетін   аса   қымбат   бағалы ғұрыптық   бас   киімі  ­  сәукеле.Сәукеленің   биіктігі   шамамен   бір   жарым,  екі қарыстай болады. Сәукеленің негізін жұқа ақ киізден сырып тігеді де, сыртын қызыл шұғамен тыстап, қымбат бағалы аң терісімен әдіптейді: алтын, күміс Сәукеленiң   екi әшекейлер, моншақтар тағады; жоғары қарай жіңішкере түскен төбесіне үкі қадап (үкініңқауырсыны көз тиюден сақтайды), тірсекке түсетін асыл тасты, оқалы лента тігіп, бергегіне бетті көлегейлейтін желек бекітеді.           Сәукеленің   негізгі   бөліктері   –тәж,   төбе,   құлақ   бау   және   артқы   бау. Сәукеленің   төбесі   қиықтанып   келеді.   Оның   төбесінде   тәж   деп   аталатын жартылай   дөңгелек   айдары   болады.   самайдантү сіптұратынінжу, маржаннан жасаған шашақталған төгілме моншақ, салпыншақ шекелiк   немесе   жақтама   аталады.   Олбарғанжерініңұрпағынкөбейтсін,   өсіп­ өнсіндегенигітілекпенжасалған. Екіжақсамайтұсынабеткежеткізешолпытәріздендіріпбірнешеқатармаржантізіл Сәукеленің генсалпыншақтардысәукеленіңбетмоншағыдепатайды. төбесінежібектенжелексалынып,   Ту сыртынанжергежететіндейақжелеңнемесеақжібекжаулығытағылады. Сәукеленіжасауүшінзергербіржылеңбектенген,  себебікөпқаржыкерекболған.             Орта жастағыәйелдерқұбатөбелкиінеді. Олардыңкөйлектеріқосетексіз, белі   мен   жеңікеңболыпбүріледі.   Бұлжастағыәйелдершаршыныораптартады. Жақтарыноқаламайды, жәйкестелейді. Қартәйелдердіңкиімінеғұрлыметекті, әшекейлерініңкөбітана, түйме, оқалыөңірсияқтызаттарболған. Оларшолпытақпаған, алқа салмаған. Әйелдердің ақ матадан жасаған бас киімінің жалпы атауы — ақ жаулық. Ақ жаулық   апаларымыздың   ақниетінің,   иманжұзділігінің,   кіршіксіз,   адам табынарлық мөлдір мінезінің де белгісі еді. қаусырмалы,       қадалады.   тісшұқуыш,   оғанүкі   (қарқара)   қалталы, қапсырма,     мол   Қазақәйелдерінің киелі бас киімі ­  кимешек. Әдетте кимешек ақ матадан немесе   ақ   жібектен   молдау   пішіліп,   адамның   басын,   иығын,   кеудесі   мен жаурынын жауып тұрады.  Әйелдердің ақ матадан жасаған бас киімінің жалпы атауы — ақ жаулық. Ақ жаулық   апаларымыздың   ақниетінің,   иманжұзділігінің,   кіршіксіз,   адам табынарлық мөлдір мінезінің де белгісі. Әйелдердің ақ матадан жасаған бас киімінің жалпы атауы. Кимешекке   қарап   әйелдердің   шырайын,   жас   мөлшерін,   тұрмыс­жайын, тіпті жүріс­тұрысына дейін анық ажыратып алуға болады екен.  Апаларымыздыңұқыптылығы мен салақтығы да кимешегінен көрінетін.  Кимешектің түрі мен тарихи тұрпаты сан­алуан. Олар көбіне рулық­ тайпалықөмір ерекшеліктеріне байланысты. Кимешек әшекейсіз болмайды.  [1] Әшекей орнына алтын, күміс, ағыл, ақық, шырымтал, меруерт секілді металл  және қымбат бағалы тастар қолданылған. Әрине, олар да әйелдің жас  мөлшеріне, алеуметтік орнына орай тағылған. Кимешек пен оның алдыңғы  өңірі ою­орнексіз болмаған. Кимешектің егде және қартаң тартқан әйелдер киетін қарапайым түрлерін  шылауыш, күндік деп атайды. Аса қарт бәйбішелер шалма да киетін. Қамзол – жеңсіз жеңіләйелдер киімі. Жас ерекшелігіне қарай: бір түсті  едәуір қалың матадан, жібектен, мақпалдан, атластан тігіледі. Қыздарға да,  әйелдерге де арналған қамзолдың өңіріне кесте тігіліп, ою­өрнек салынады.  Қамзолдың етегі кең болып келеді. Қазақ халқына кең тараған ұлттық киімі. [1] Ал оқалы жақ, көксауыр кебіс, кестелі мәсі, білезік, сырға, сақина, күміс  түйме, теңге сияқты әшекейлі заттарды қай жастағы әйелдер болсын тағына  берген.  Бүгінгі   Қазақстан­мәдениеті     дамыған,алдыңғы   қатарлы   мемлекет. Қазақстанның болашағы­келешек ұрпақтың қолында.Сәнгерлер жасаған киім үлгілеріне   қазақтың   ұлттық   киімдерінің   элементтерін   кірістірсе,жастардың ұлттық   киімге   деген   қызығушылығы   артпақ.Ал   келешек   ұрпақ   ата­ бабаларымыздың   өткеніне,   өнеріне қызығушылықпен қараса, оны танып білгісі келсе, бұл­үлкен жетістік, себебі «Ең әдемі киім­ұлтыңның киімі» (халық мақалы). салт­дәстүріне,   тарихына,   Түйін В настоящей статье авторы представляют национальные особенности женской одежды казахского народа ,предлагая через знания об истории национальной одежды  сохранить и развить самобытность , культуру народа  для будущих поколений Казахстана и утверждают ,      что  духовно­нравственное воспитание  человека невозможно без бережного отношения к национальной одежде любого народа . Пайдаланылған әдебиет: 1.фото­ttp://www.liveinternet.ru/users/len/post229810529 2."Қазақстан" ұлттық энциклопедиясы, Алматы, "Қазақ энциклопедиясы", 1998 ж. 5­том 3.«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ  энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5­89800­123­9, V том 4.  «Казак  тiлiжанеелтану»  Кульпаш Сариева   б.28,29,31,34,35,40 5."Киелі кимешек" ғылыми жұмыс10 сәуір 2014 ­ Амина Сидоллаевна б.7,11 6.Қаза қхалқының ұлттық киімдері тақыбындағы жобы. Әзірл.Полухина В.А., жет.  БаянбаеваМ.С. 7.Сейіт Кенжеахметұлы  «Қазақхалқыныңтұрмысы мен  мәдениеті» 2006ж. Алматыкітап. 8..А.Асанова «Технология  проектирования национальной одежды» 9.А.Асанова «Қазақтыңұлттықкиімдері» каталог-оқулық. 10.А.Асанова, А.Птицина «История казахской национальной одежды и прикладного  искусства» Астана