Научно-популярная работа на тему : "АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ КОВЕР"

TƏHSİL RESPUBLİKASI AZƏRBAYCAN NAZİRLİYİ Şirvan şəhər Təhsil şöbəsi S.Hüseynov adına 1№li tam orta məktəb ƏLİYEV RƏFAİL ŞIXƏLİ oğlu Bakı-2018 Bakı-2018 Xalça — dekorasiya və ya istilik yaratmaq Xalça nədir? məqsədilə divardan asmaq və ya döşəməyə sərmək üçün müxtəlif yun və ya ipək saplardan toxunmuş naxışlı qalın parça növü,döşənəcəkdir. “Xalça” sözü “ xalı “ sözünün kökünə -ça şəkilçisi artırılmaqla əmələ gəlmiş kiçiltmə (kiçiltmə-əzizləmə) mənalı düzəltmə isimdir. Bu gün dilimizdə xalı kimi işlənən söz vaxtı ilə dilimizdə və bütün türkdilli xalqların dilində xali, qali və yaxud da qalı formasında rast gəlinir. Böyük xovlu xalçalar Ərəb əlifbalı türk ədəbiyyatında "qalı" kimi yazılmış, müəyyən zaman ərzində "xalı" formasını almışdır . Xalçaların inkişafı tarixi şərti olaraq 4 əsas dövrə bölünür:  Birinci – inkişafın ilkin dövrüdür. Bu dövrdə çox sadə və naxışsız cecim və palazlar meydana çıxıb. İkinci dövr - Bü dövrdə kilimin daha çətin üsullarla toxunma    üsulları yaradılır. Üçüncü dövr – toxunmamı şedde, verni, sumax, zili üsullarının yaranması dövrüdür. Sadə və çətin sarımanın geniş yayıldığı müddətdir. Dördüncü dövr – xovlu xalçaların düyünlərlə toxunmasının inkişafı ilə xarakterizə olunur. Həm texniki, həm də sənət nöqteyi nəzərindən bu dövrü xalçaçılığın ən yüksək inkişaf dövrü adlandırmaq olar. Azərbaycan xalçaçılığının tarixindən. Xalça toxumaq sənətinin kökü çox qədimdir. Azərbaycanda istər təsərrüfat şəraiti, istərsə də təbii şərait xalçaçılığın inkişafı üçün əlverişli olmuşdur: yun parça istehsalından ötrü tükənməz bir mənbə olan qoyunçuluğun geniş yayılması, gözəl təbii boyaların olması Azərbaycanda zərif xalçaçılıq sənətinin inkişafı üçün lazımı imkan yaratmışdır. Xalça toxumaq sənəti parça toxumaqdan sonra meydana çıxmışdır. Əvvəlcə qaba, yun parça, sonralar əlvan naxışlı parça meydana çıxmış, daha sonralar saya və onun ardınca da əlvan naxışlı palaz toxunmuşdur. Xovlu xalça isə nisbətən sonrakı dövrə aiddir. O zaman Azərbaycan ərazisində yaşayan qəbilələrin məhsuldar qüvvələrinin, xüsusilə qoyunçuluğun inkişaf səviyyəsi və insanların həyat tərzi ilə əlaqədar meydana çıxan bu sənət növlərindən biri də palazçılıq və xalçaçılıq olmuşdur. 1949-cu ildə Altay vilayətinin Pazarık dərəsindən tapılan ən qədim xalça haqqında danışarkən prof. N.S.Rudenko demişdir ki, bu xalça, hər şeydən əvvəl Midiya sənətlərinin nümunəsidir. 2500 il buz içində qalmış Skif qəbilə başçısının qəbrindən tapılmış bu xalça bədii tərtibat cəhətdən də diqqətəlayiqdir. Vaxtilə Azərbaycan ərazisində yaşayanlar üçün nəinki xalçaçılıq, hətta onunla əlaqədar başqa sahələrin digər sənət növlərinin də məlum olduğunu göstərən tarixi sənədlər və maddi-mədəniyyət abidələri kifayət qədərdir. Bir sıra yunan və Roma yazıçıları və tarixçiləri Plavt, Strabon və başqaları qədim Azərbaycan sənətləri haqqında dəyərli məlumat vermişlər. Məşhur yunan sərkərdəsi və tarixçisi Ksenofanın yazdığına görə, eramızdan 5 əsr əvvəl Azərbaycan ərazisində yaşayanlara əyiricilik, boyaqçılıq, döşəmə toxumaq və digər sənət növləri məlum imiş. Eramızın 590-617-ci illərini əhatə edən “Suyi” adlı Çin salnaməsində də bu ərazidə yaşayanların palaz və xalça sənəti haqqında qeydlər vardır. Aysor və Parfyan abidələrində də bunu təsdiq edən izlər tapılmışdır. Mingəçevir rayonunda aprılmış arxeoloji qazıntılar zamanı əldə edilmiş maddi mədəniyyət nümunələri Azərbaycan ərazisində xalçaçılığın müəyyən inkişaf səviyyəsində olduğunu təsdiq edir. Burada I-VII əsrlərə aid qəbirlərdən tapılmış yun ip yumağı və xalça parçasının ələ gəlməsi olduqca diqqətəlayiqdir. IX və X əsrlərdə yaşamış bir sıra şərq tarixçi və coğrafiyaşünaslarının, Azərbaycan torpaqlarını gəzmiş ərəb və fransız səyyahlarının, bir sıra dövlət xadimləri, diplomat və tacirlərin verdiyi məlumata və X əsr tarixi mənbələrindən olan «Əlhüdudül-aləm» kitabının yazdığına görə Gəncə, Naxçıvan, Mərənd, Xoy, Salmas, Bərdə, Təbriz, Şamaxı, Muğan, Urmu, Beyləqan, Quba və s. şəhərlərdə, eləcə də kəndlərdə, evlərdə və kiçik emalatxanalarda palaz, çuval, cecim, zili və digər xalça məmulatı toxunmuşdur. Xalı toxunması barədə verilən məlumat diqqəti daha çox cəlb edir. Çünki xalı toxunması bir sıra texnoloji və bədii problemlərin həlli ilə əlaqədar idi ki, bu da yalnız inkişafın nisbətən yüksək səviyyələrində mümkün ola bilərdi. Nizami, Qətran Təbrizi, Xaqani və başqa şairlərimizin əsərlərindəki xalça təsvirlərinə görə, XI və XII əsrlərdə Azərbaycanda sənətkarlığın, o cümlədən xalça emalatxanalarının meydana gəldiyini və xalçaçılığın inkişaf etdiyini söyləmək olar. XIII və XIV əsrlərin monqol basqınları zamanı bir çox sənətkarlar ya öldürülmüş, ya da vətənindən didərgin salınmışdır. Lakin onlar belə bir mürəkkəb şəraitdə də öz sənətini qoruyub yaşada bilmişlər. Nəhayət, mədəniyyət və incəsənətə diqqət artdıqca xalçaçılıq da yeni inkişaf mərhələsinə yüksəlmişdir. Elxanilər hökmdarı Qazan xan (1295-1304) dövründə məscid və sarayların döşənməsi, xarici ölkələrə hədiyyə göndərilməsi üçün xalça emalatxanaları yaradılmış, bu işə xüsusi və daimi büdcə vəsaiti ayrılmışdır. Bu iş xalçaçılıq sənətinin qorunub saxlanması və inkişafında çox mühüm rol oynamışdır. Hazırda Dəməşq, Qahirə, Istambul və digər şəhərlərin muzey və kolleksionerlərində olan bir neçə qiymətli Azərbaycan xalçası məhz o dövrlərin yadigarıdır. XIV əsrə aid tarixi sənədlər o zaman Təbriz, Gəncə, Bərdə və Buxara şəhərlərində xalçaçılığın emalatxanalarda mərkəzləşdiyini təsdiq edir. XV əsrdə Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin sarayında olmuş Venesiya səfiri orada yüksək qiymətli xalça və xalılar olduğunu, hətta bunların bəzisinin ipəkdən toxunduğunu, bəzisinin toxunuşunda isə qızıl və gümüş tellərdən istifadə edildiyini yazmışdır. XVI əsrdə əmək alətləri və istehsal qüvvələrinin inkişafı, mərkəzləşmiş Səfəvi dövlətinin yaranması ilə əlaqədar mədəniyyət və incəsənət də canlanır və sürətlə inkişaf etməyə başlayır. Xüsusilə Şah Abbas və I Təhmasib dövründən başlayaraq Azərbaycanın Rusiya və Avropa ilə iqtisadi, siyasi və mədəni əlaqələri genişlənir, Azərbaycan sənətkarları öz işlərini xarici bazarlara çıxarmaq imkanı əldə edirlər. Səfəvilər dövründə xarici ticarət dövlət əlində olur, sarayda təşkil edilmiş emalatxanalarda ipək, yun və pambıqdan hazırlanmış müxtəlif parçalar, xüsusilə xalça, xalı məmulatı gəmilər və dəvə karvanları ilə qonşu ölkələrə göndərilir. Birinci Təhmasib nəinki xalçaçılığı öz himayəsi altına almış, hətta bir sıra tarixçilərin yazdığına görə o, bir neçə xalça çeşnisi də işləmişdir. O dövrdə xalçaçılıq məntəqələrinin hər birinin ənənəvi xüsusiyyətləri ciddi nəzərə alınmış, beləliklə də oricinallığın qorunmasına diqqət yetirilmişdir. XVI və XVII əsrlər Azərbaycan xalçaçılığının «qızıl dövrü» adlanmışdır. Həmin dövrdə yaranmış «Kitabyazma fənləri əncüməni», ümumiyyətlə incəsənət məsələləri ilə, eləcə də xalçaçılığın bədii tərtibat və inkişaf problemləri ilə məşğul olmuşdur. Xalça məmulatı əmtəə şəklinə düşmüş, ixracat cədvəlində mühüm yer tutmuşdur. Ölkənin nüfuzu, dövlət xəzinəsinin zənginliyi və s. xalça məmulatının kəmiyyət və keyfiyyəti ilə əlaqələndirilmişdir. Sonralar ölkədə başlanan daxili çəkişmələr, xarici basqınlar, müharibələr və feodal zülmünün şiddətlənməsi xalçaçılıq sənətinə ağır zərbə endirsə də, onun inkişafına mane ola bilməmiş, xalq öz milli sənətini əzmlə qoruyub nəsildən-nəslə keçirmişdir. Rusiya ilə qonşuluq, xüsusilə XIX əsrdə Rusiya ilə birləşmək xalçaçılıq məmulatının dünya ticarət kanallarına düşməsinə şərait yaratmış, külli miqdarda xalça məmulatı ixrac edilmiş və kəmiyyətcə irəliləyiş olmuşdur. Xalçaçılıqla birlikdə onun ornament sənəti, bədii tərtibat və boyaqçılıq işləri də müəyyən dövrlərdə inkişafını davam etdirmişdir. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan xalçalarının beynəlxalq sərgilərdə (Italiya, Almaniya və s. kimi ölkələrdə) müvəffəqiyyətlə nümayiş etdirilməsi onun dünya şöhrətini daha da artırmışdır. Xalçanın növləri haqqında. Azərbaycan xalçaları öz texniki xüsusiyyətlərinə görə xovlu və xovsuz olurlar. Xovsuz xalçaların növləri .Xovsuz xalçaların, ümumiyyətlə xalça sənətinin yaranmasının əsasını onların ilk sadə nümunələri olan həsir, çətən, buriya təşkil edir. Xovsuz xalçalar öz toxuma üsuluna, kompozisiya quruluşuna, ornament zənginliyinə və rəng koloritinə görə bir-birindən fərqlənən 8 növə bölünür. Xalçaçılığın meydana gəlməsi texnika və ornamentasiyasına görə müxtəlif olan xovsuz sonrakı mər- hələdə isə xovlu xalçaların inkişafı ilə bağlı idi. Köçəri əhalinin məişətində geniş istifadə olunan xalça və xalça məmu latları əsasən xovsuz texnikada toxu- nurdu. Onların hər biri hazırlanma texnalogiyası və naxışı ilə fərqlənir. Ənənəvi olaraq xovsuz xalçalar əsasən üfiqi dəzgahda toxunurdu. XOVSUZ XALÇALARIN NÖVLƏRİ Palas  Cecim Ladı   Kilim    Ş ddə ə Zili  V rniə    Sumax Azərbaycan xalçaları rənginə, kompoziyasına görə bir-birilə sıx əlaqədədirlər. Mövcud Azərbaycan xalçaları məişətdə işlədilməsinə görə müxtəlifdir. Məsələn, a)həcmdə balaca olan namazlıq xalca - yerə salmaq üçün, b)xüsusi divar xalçaları və c)qonaq otaqlarını bəzəmək üçün bir neçə xalçadan ibarət dəstə xalçalar. Bunlar ölçüsünə, formasına və kompozisiyasına görə müxtəlif olur. Ortada sərilmiş iri xalça (xalı), evin yuxarı başında (kəlləyi) və otağın ortasındakı iri xalçaların yan- larına salınan (kənarı) xalçadır. Azərbaycan xalçalarının kompozisiyası bir qayda olaraq birbirindən asılı olan 2 elementdən ibarətdir: göl (xalçanın ortası) və haşiyə (xalçanın kənar bəzəkləri). Xalça naxışlarının səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri də onda təsvir olunan mühit əşyalarının verilməsidir. Bu cəhətdən bitki, heyvanat,həşarat və quşların stilizə edil- miş təsvirləri, həmçının ulduz, paxlava, üçbucaq,dördbucaq, beşbucaq, altıbucaq, sək- kizbucaq və sair həndəsi formaların təsviri Azərbaycan xalçalarının əsas naxışlarını təşkil edir. Azərbaycan xalçalarında “buta”, “cüppə”, “çaygülü”, “sarmaşıq”, “çiçək”, “qönçə” və. başqa bitki növləri daha çox işlənir.Azərbaycan xalça ustaların xəzinəsi spektrin bütün rənglərini əhatə edir. . AZƏRBAYCAN XALÇAÇILIQ QUBA BAKI- ABŞER ON ŞİRVA N GƏNC Ə QAZAX QARABA Ğ TƏBRİ Z Azərbaycan xalçaları sənət sahəsi kimi həm coğrafi mövqeyinə, həm də naxış, kompozisiya, rəng həlli və texniki xüsusiyyətlərinə görə şərti olaraq 7 xalçaçılıq məktəbinə bölünür: 1. Azərbaycanın şimal-şərgində yerləşən Quba xalça mərkəzi üç hissəyə-dağlıq, dağətəyi və ovalıq hissələrə bölünür. Dağlıq hissəyə-Qonaqkənd, Xaşi, Cimi, Afurca, Yerfi, Buduq, Qırız, Cek, Salmasöyüd kəndlərində mərkəzləşmiş məntəqələri aid etmək olar.Dağətəyi hissədə xalça istehsalı-Əmirxanlı, Əlixanlı, Xəlfələr, Pirəmsan, Bilici, Şahnəzərli, Pirəbədil, Zeyvə, Zöhrami, Sumaqobaq, Xırdagül-çiçi, Sırt-çiçi, Dərə-çiçi kəndlərində, ovalıq hissədə isə Şabran aran zonasında Çay Qaraqaşlı, Hacı Qaraqaşlı, Süsənli, Qaraqaşlı, Dəvəçi, Mollakamallı və s. kəndlərdə mərkəzləşib. Bu məktəbə həmçinin də Dərbənd ərazisində toxunan xalçalar da daxildir.Quba xalçalarının bəzəyini həndəsi naxışlardan ibarət ornamentlərin stilizə edilmiş nəbati, bəzən isə heyvan motivləri təşkil edir. Bu məktəbin xalçalarında medalyonlu çeşni üslubu da geniş yayılmışdır. . 2. Bakı məktəbi Abşeronun kəndlərini - Görədil Novxanı, Nardaran, Bülbülə, Fatmayı, Mərdəkan, Qala, Xilə və digər kəndləri, həmçinin Abşerondan kənarda yerləşən Xızı rayonu və ona daxil olan Qədi, Hil, Keş, Fındığan və s. xalça məntəqələrini əhatə edir. Bakı xalçaları daha yumşaq olması, rənglərinin intensivliyi, bədii elementlərinin orijinallığı və naxışlarının incəliyi ilə seçilir. Xalçaların bəzəklərində həndəsi formalı göllər, əyri xətli nəbati elementlər üstünlük təşkil edir. Bakı qrupuna aid xalçaların rəng koloritində ara sahə yerliyi üçün, əsasən tünd göy, nadir hallarda isə qırmızı və sarı rənglərdən istifadə edilir. Bu xalçaların əksəriyyəti toxunduğu kəndin adını daşıyır. 3. Şirvan xalçaçılıq məktəbi Şamaxı, Mərəzə, Ağsu, Kürdəmir, Qazıməmməd (Hacıqabul), Göyçay və onların ətraf kəndlərini əhatə edir. Şirvan xalçalarının zəngin və mürəkkəb naxışlı kompozisiyaları orta əsrlərdən məşhurdur. Şirvan xalçalarının bədii dəyəri haqqında VI - VIII əsr alman, ingilis tacirləri, səfirləri öz gündəliklərində qiymətli məlumatlar vermişdilər. Bu xalçalar hələ XIV - XV əsrlərdə Avropa rəssamlarının tablolarında tərənnüm edilmişdir. Niderland rəssamı Hans Memlinq (XV əsr) "Məryəm öz körpəsi ilə" əsərində "Şirvan" xalçasının təsvirini vermişdir. 4. Gəncə xalçaçılıq məktəbi Gəncə şəhəri və onun ətraf kəndlərini, Gədəbəy və Goranboy, Şəmkir, Samux rayonlarının ərazisini əhatə edir. Bu məktəbin mərkəzi Gəncə şəhəridir. Qədim şəhərlərdən olan Gəncə Azərbaycanın şimal qərbində yerləşir. Gəncə hələ X-XI yüzilliklərdə ipək, yun parçaların, ipək xalçalarını istehsal mərkəzi kimi tanınmışdır. Əsrlər boyu yüksək keyfiyyətli xalça istehsalı mərkəzi olan Gəncədə xüsusi xalça emalatxanaları olmuşdur. Gəncə xalçaçılıq məktəbi Gəncə ətrafında olan rayonların xalçaçılığına müsbət təsir göstərmişdir. 5. Qazax xalçaçılıq məktəbinə Qazax, Gürcüstan ərazisindəki azərbaycanlılar yaşayan Borçalı və 1988-ci ilə qədər azərbaycanlıların tarixi yaşayış məskəni olan Ermənistan ərazisində Göyçə xalçaçılıq mərkəzləri aiddir. Qazax xalça məntəqəsinə Azərbaycanın qədim şəhərlərindən olan Qazax və onun ətraf kəndləri, Ağstafa və Tovuz rayonları daxildir. Göyçə xalçaçılıq mərkəzini Bəmbak, Ləmbalı, Icevan, Qara-qoyunlu və Göyçə gölü (indiki Sevan) ətrafındakı ərazi əhatə edir. Borçalı xalça mərkəzini - Borçalı, Qarayazı, Qaraçöp, Qaçağan xalça məntəqələri əhatə edir. Bu məktəblərin xalçalarında az rənglərlə ahəngdar kolorit yaradılır. 6. Qarabağ xalça məktəbi Azərbaycanın cənub - qərbində yerləşənməklə iki regionda - dağlıq və aran zonalarında inkişaf etmişdir. Yazılı mənbələrdə ərəb tarixçiləri Əl - Müqəddəsi, Məsudi və b. tərəfindən X əsrdən başlayaraq yun və pambıq emalı ilə məşğul olan iri sənətkarlıq mərkəzi kimi adı çəkilən Qarabağın Dağlıq zonasında XIX əsrdə xalça istehsalında Şuşa şəhəri və Daşbulaq, Dovşanlı, Girov, Trniviz, Malıbəyli, Çanaxça, Tuğ, Tuğlar, Hadrut, Muradxanlı, Qasımuşağı, Qubadlı, Qozağ, Mirseyid, Bağırbəyli, Xanlıq, Tutmas kəndləri əsas rol oynayırdılar. Dağlıq zonaya nisbətən xammalla, şübhəsiz ki, daha yaxşı təmin olunmuş aran rayonlarında Cəbrayıl, Ağdam, Bərdə və Füzuli xalça istehsalında əsas yer tutur. Bu mərkəzin hər birində əhalisi satış üçün intensiv şəkildə xalça toxuyan çoxlu miqdarda kəndlər mövcud olmuşdur. Oz bədii quruluşu, texnoloji xüsusiyyətləri, rəng həlli baxımından Zəngəzur və Naxçıvan xalça istehsalı mərkəzləri də Qarabağ xalça məktəbinə daxildirlər . XVIII əsrdə Qarabağ xalçaçılıq məktəbi Şuşada cəmlənmişdi XVIII əsrdə Şuşada klassik çeşnili xalçalarla yanaşı, Rusiyadan, eləcə də Avropadan gətirilmiş məcməyi, ətirli sabun, çit və digər müxtəlif məişət əşyaların üzərindən götürülmüş naxışlardan yeni xalça kompozisiyaları - "Bağçadagüllər", "Saxsıdagüllər", "Bulud" və s. çeşnilər toxunurdu. Qarabağ xalçalarının rəng - boyaq palitrası olduqca zəngindir. Bu palitra Qarabağ təbiətinin bütün rənglərinin ən zərif çalarlarını özündə əks etdirir. Qədim dövrlərdən Azərbaycan xalçalarının ara sahə yerliyi ənənəvi olaraq qırmızı rəngdə işlənmişdir. Müxtəlif bitkilərlə yanaşı, orta əsrlərdən burada rənglər cürbəcür həşaratlardan alınmışdı. 7. Təbriz xalçaçılıq məktəbi Azərbaycanın ən qədim və məşhur xalçaçılıq məktəbidir, Təbriz, Ərdəbil, Marağa, Mərənd, Maku, Xoy, Urmiya, Zəncan, Qərəcə, Heris, Sərab, Əhmədabad, Miriş, Əhər, Salmas, Görəvan, Sennə, Qaradağ və başqa xalça məntəqələrini əhatə edir. 1828-ci il fevralın 10-da Rusiya ilə Iran arasında Təbriz yaxınlığındakı Türkmənçay kəndində bağlanmış sülh müqaviləsi tarixə Türkmənçay müqaviləsi adı ilə daxil oldu və bu müqavilə görə Azərbaycan 2 yerə parçalandı. Bax elə həmin vaxtdan da "Cənubi Azərbaycan" termini yaranıb meydana gəldi. Həmin vaxtdan Təbriz xalçaçılıq məktəbinin xalça nümunələri bütün dünyada Iran xalçaları adı ilə tanındı. Bu ərazidə yaşamış türk dilli tayfalar hələ qədimdən xalçaçılığın yaranması və inkişafında mühüm rol oynamış, müxtəlif dövrlərdə Iran xalça sənətinin təşəkkülünə ciddi təsir göstərmişlər. Orta əsrlərdə Şərqin ən mühüm ticarət mərkəzlərindən və zəngin şəhərlərindən olan eləcə də Avropa ilə ticarət əlaqələri xalçaçılıq sənətinin sürətli inkişafına səbəb olmuşdur. Artıq XI-XII əsrlərdə çiçəklənmə dövrü keçirən Təbriz xalçaçılıq məktəbi XIII-XIV əsrlərdə Təbriz miniatür məktəbinin bədii xüsusiyyətlərini mənimsəmiş, XVI-XVII əsrlərdə yüksək inkişaf mərhələsinə çatmışdı. Bu məktəbə mənsub xovsuz və xovlu xalçalar bədii tərtibat, rəng ahəngdarlığı, ornamental bəzəklərin müxtəlifliyi ilə fərqlənir. Təbriz xalçaçılıq məktəbi əsas xalça kompozisiyalarına görə 2 qrupa ayrılır: Təbriz və Ərdəbil qrupları. XX əsrdə xalçaçılığın inkişafı. Azərbaycan xalça sənətinin sonrakı inkişaf dövrü XX əsrin ortalarına təsadüf edir. Bu dövrdə Azərbaycan xalça sənətinin inkişafı bir neçə istiqamətdə davam edərək çox cəhətli xarakter daşımışdır. Respublikanın rayon və kəndlərində xalça sənəti ənənələri ayrı-ayrı xalça ustaları tərəfindən davam etdi -rilir. Onların ənənəvi çeşnilərdə toxuduqları xalçalarda klassik kompozisiyalara yaradıcı münasibət qabarıq şəkildə özünü göstərir. Eyni zamanda xalçaçılıqda yeni-yeni kompozisiyalar, naxış elementləri meydana gəlir. Yeni yaranan çeşnilərdə nisbətən əyri xətlərlə işlənmiş nəbati naxışlara, insan, heyvan, quş təsvirlərinə, lirik və romantik üslubda yaradılmış sücetli kompozisiyalara meyl üstündür. Xalça sənətinin inkişafının digər bir qolu "Azərxalça" İstehsalat Birliyinin fəaliyyətidir. "Azərxalça" nın sex və emalatxanalarında toxunan xalçalarda ənənəvi naxış, göl və rənglərdən ustaların yaradıcı şəkildə etdiyi dəyişmələr klassik xalça kompozisiya- larının sayını artırıb zənginləşdirir. Xalça sənətinin digər bir qolu peşəkar rəssamlar tərəfindən davam və inkişaf etdirilir. Onların yaratdıqları yeni ornament və çeşnilər əsasında toxunan xalçalar klassik kompozisiyaların zənginləşdirilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu xalçaların kompozisiya, rəsm həlli və koloritində bəzən klassik kanonların pozulmasına baxmayaraq, müxtəlif bədii və texniki vasitələr mövzunun açılmasına kömək edir. Azərbaycanda xalçaçılığın inkişafı üçün mühüm tədbirlər həyata keçirilmişdir. Xalçaçılıq sənət və elm sahəsi kimi Ə.Əzimzadə ad. Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Məktəbində, Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində, eləcə də incəsənət yönümlü kolleclərdə tədris edilir. Xalçaçılıq sənət kimi texniki peşə məktəblərində, uşaq rəsm qalereyalarında və digər yerlərdə öyrədilir. Azərbaycan xalça sənətinin elm sahəsi kimi öyrənilməsi və professional rəssamların yaradıcılığında müasir inkişafı Azərbaycanın xalq rəssamı Lətif Kərimovun (1906-1991) adı ilə bağlıdır. Şərq, o cümlədən Azərbay- can xalçası və dekorativ - tətbiqi sənətinin mahir bilicisi, görkəmli ornamentalist - rəssam tədqiqatçı alim kimi tanı- nan L.Kərimov uzun illər Azərbaycan xalçalarını tədqiq etmiş, Azərbaycan dekorativ sənətini yeni ornamentlərlə zənginləşdirmiş, ənənəvi bəzək elementləri əsasında yeni dekorativ motivlər yaratmışdır. L.Kərimovun eskizləri əsasında toxunmuş "Əfşan" (1932), "Qonaqkənd" (1939), "Ləçəktürünc" (1952), "Şuşa" (1953), "Göygöl" (1958), "Qarabağ" (1960), "İslimi" (1964), "Butalı" (1965), "Ba- har" (1966,1976), "Heyvanlar aləmində" (1969), "Şəbi-hicran" (1975), "Zərxara" (1977), "Firdovsi" (1934), "Səməd Vurğun" (1956), "Vaqif" (1967), "Füzuli" (1972), "Nəsimi" (1974), "Səfiəddin Urməvi" (1975), "Əcəmi" (1976) və s. ornamental və portret xalçalar ornament elementlərinin uyarlığı, kompozisiya bitkinliyi, rəsmlərinin zərifliyi və ifadəliliyi, zəngin koloritinə görə xalçaçılıq sənətinin qiymətli nümunələ- rindəndir. 1949-cu ildə kollektiv müəlliflərlə birgə yaratdığı "Stalin" xalçasına görə 1950-ci ildə SSRI Dövlət mükafatına layiq görülmüşdür. 1986-cı ildə Londonda açıl- mış fərdi sərgisi böyük müvəffəqiyyətlə keçmiş, sərgidə rəssamın "Bəndi-Rumi" (1980,1981), "Ləçəkturunc" (1981), "Xətai" (1981,1985), "Açma-yumma" (1982), "Ləçəkbəndlik" (1983), "Kətəbəbəndlik" (1984), "Əsrlərin nəğməsi" (1985) və s. xalçaları nümayiş etdirilmişdir. Azərbaycanda xalça haqqında qanunvericilik. Xalçaçılıq Azərbaycanda Dövlət səviyyəsində dəstəklənən, Dövlət qayğısı göstərilən sənət növüdür. Heç təsadüfi deyil ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 7 dekabr 2004-cü il tarixli 799-IIQD №li sərəncamı ilə “Azərbaycan xalça sənətinin qorunması və inkişaf etdirilməsi haqqında AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ QANUNU qüvvəyə minmişdir.11 maddədən ibarət bu Qanun Azərbaycanın tarixi ərazisində toxunmuş və hazırda xalq sənətkarları, ustalar,rəssamlar tərəfindən əl ilə toxunan Azərbaycan xalçalarının qorunub saxlanması, öyrənilməsi, xalça sənətinin təbliği və inkişaf etdirilməsi ilə əlaqədar yaranan münasibətləri tənzimləyir. Qanunun I maddəsində Azərbaycan xalçasını səciyyələndirən əsas göstəricilər belə müəyyənləşdirilmişdir: Maddə 1. Azərbaycan xalçasının göstəriciləri 1.1. Azərbaycan xalçası Azərbaycan xalqının maddi və mənəvi sərvətidir, intellektual fəaliyyətin nəticəsi olub, xalqın estetik dünyagörüşünü, bədii istedadını, özünəməxsusluğunu və mədəni identikliyini əks etdirir. 1.2. Azərbaycan xalçasının əsas göstəriciləri aşağıdakılardır: 1.2.1. xalçanın növü ‐ xovsuz və xovlu xalça; 1.2.2. xalça sənəti məktəbləri ‐ Quba, Şirvan, Dərbənd, Bakı, Gəncə, Qazax, Borçalı, Göyçə, Qarabağ, Naxçıvan, Təbriz, Ərdəbil, Zəncan, Xalxal, Urmiya, Qaradağ, Mərənd, Marağa; 1.2.3. xalça adları ‐ xalçanın toxunma yerinə, çeşnisinə, kompozisiyasına, naxışına görə müəyyən edilən adlar; 1.2.4. çeşni ‐ toxunması nəzərdə tutulmuş xalçanın kompozisiyasının, naxış tərtibatının rəssam tərəfindən hazırlanmış texniki layihəsi; 1.2.5. bədii xüsusiyyətlər ‐ xalçanın kompozisiyası (naxış və rəng tərtibatı), ornamenti (milli naxış və onun ayrı‐ayrı elementləri), koloriti (rəng çalarları və ya rəng həlli NƏTİCƏ : Azərbaycan xalçaçılığı Azərbaycanın milli kimliyi, qədimliyi və müdrikliyinin rəmzidir.Azərbaycanda xalçaçılıq sənəti bu xalqın zəngin tarixi, maddi və mənəvi zənginliyidir. Azərbaycan xalçaçılıq nümunələri indiyə qədər bu xalq sənətinin şərəfini müvəffəqiyyətlə qorumaqdadır. Azərbaycan xalçaları bir çox beynəlxalq sərgilərdə, yarmarkalarda nümayiş etdirilmiş, medallara, diplom və tərifnamələrə layiq görülmüşdür. Bir çox xarici ölkələrdə Azərbaycan xalçaçılığının nümunələri ilə birlikdə onun dəzgahqayırma və avadanlıq sahələrindəki nailiyyətləri və texnoloji prosesləri də nümayiş etdirilmişdir. Bu sərgilər haqqında toplanmış rəylər Azərbaycan xalçaçılığının misilsiz nailiyyətlərini göstərən tarixi sənədlərdir. Azərbaycan sənətşünasları, alimləri xalçaçılıq sənətinin müxtəlif cəhətləri haqqında elmi-tədqiqat işləri aparmış, onun nailiyyətlərini möhkəmləndirib dəqiqləşdirən əsərlər yaratmışlar. İstifadə olunmuş ədəbiyyat: 1.Azərbaycanda xalça sənətinin qorunması və inkişaf etdirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu Bakı ş.-2004. 2. AZƏRBAYCAN XALÇAÇILIQ ƏNƏNƏLƏRİ VƏ BƏDİİ SƏNƏT SAHƏLƏRİNİN SAXLANILMASI VƏ TƏBLİĞİ MƏQSƏDİLƏ MUZEY TƏHSİLİ PROQRAMLARININ İNKİŞAFI ÜZRƏ METODİKİ GÖSTƏRİŞ. Bakı-2011(səh.5-6) 3.Araz Qurbanov Damğalar, rəmzlər... mənimsəmələr Bakı-2013 (səh.222-289) (səh.116,133,196,217) 4.Azərbaycanda xalça sənətinin inkişafı.azerbaijan.az/portal/Culture 5.Samirə Mir-Bağırzadə “İNCƏSƏNƏT TARİXİ” Bakı-2012 (səh.62-64) 6. Firudin Ağasıoğlu PAZIRIQ XALISI PAZYRYK CARPET ПАЗЫРЫКСКИЙ КОВЁР (Qarabağın sehirli bir basırıq xalısı)Bakı- 2012(səh.4-5) 7.www.azcarpetmuseum.az