PEDAGOGIK
ISSN
2181-6833 MAHORAT
ISSN 2181-6883
PEDAGOGIK MAHORAT
Ilmiy-nazariy va metodik jurnal
1-son (2021-yil, fevral)
Jurnal 2001-yildan chiqa boshlagan
Buxoro – 2021
1
PEDAGOGIK MAHORAT
Ilmiy-nazariy va metodik jurnal
2021, № 1
Jurnal Oʻzbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi OAK Rayosatining 2016-yil
29-dekabrdagi qarori bilan pedagogika va psixologiya
fanlari boʻyicha dissertatsiya ishlari natijalari
yuzasidan ilmiy maqolalar chop etilishi lozim boʻlgan
zaruruiynashrlar roʻyxatiga kiritilgan.
Jurnal 2001-yilda tashkil etilgan.
Jurnal 1 yilda 6 marta chiqadi.
Jurnal Oʻzbekiston matbuot va axborot agentligi Buxoro viloyat matbuot va axborot boshqarmasi tomonidan
2016-yil 22-fevral № 05-072-sonli guvohnoma bilan roʻyxatga olingan.
Muassis: Buxoro davlat universiteti
Tahririyat manzili: Oʻzbekiston Respublikasi,Buxoro shahri Muhammad Iqbol koʻchasi, 11-uy Elektron manzil: [email protected]
TAHRIR HAY’ATI:
Bosh muharrir: Adizov Baxtiyor Rahmonovich– pedagogika fanlari doktori, professor
Bosh muharrir oʻrinbosari: Navroʻz-zoda Baxtiyor Nigmatovich – iqtisodiyot fanlari doktori, professor Mas’ul kotib: Hamroyev Alijon Roʻziqulovich – pedagogika fanlari doktori, dotsent
Xamidov Obidjon Xafizovich, iqtisodiyot fanlari doktori
Begimqulov Uzoqboy Shoyimqulovich, pedagogika fanlari doktori, professor
Mahmudov Mels Hasanovich, pedagogika fanlari doktori, professor
Ibragimov Xolboy Ibragimovich, pedagogika fanlari doktori, professor
Yanakiyeva Yelka Kirilova, pedagogika fanlari doktori, professor (N. Rilski nomidagi Janubiy-Gʻarbiy Universitet, Bolgariya)
Qahhorov Siddiq Qahhorovich, pedagogika fanlari doktori, professor
Mahmudova Muyassar, pedagogika fanlari doktori, professor
Barotov Sharif Ramazonovich, psixologiya fanlari doktori, professor
Jabborov Azim Meyliqulovich, psixologiya fanlari doktori, professor
Kozlov Vladimir Vasilyevich, psixologiya fanlari doktori, professor (Yaroslavl davlat universiteti, Rossiya)
Morogin Vladimir Grigoryevich, psixologiya fanlari doktori, professor (Xakassiya davlat universiteti, Rossiya)
Belobrikina Olga Alfonsasovna, psixologiya fanlari nomzodi,professor (Novosibirsk davlat pedagogika universiteti,
Rossiya)
Chudakova Vera Petrovna, psixologiya fanlari nomzodi (Ukraina pedagogika fanlari milliy akademiyasi, Ukraina)
Tadjixodjayev Zokirxoʻja Abdusattorovich, texnika fanlari doktori, professor
Amonov Muxtor Raxmatovich, texnika fanlari doktori, professor
Oʻrayeva Darmonoy Saidjonovna, filologiya fanlari doktori, professor
Axmedova Shoira Neʻmatovna, filologiya fanlari doktori, professor
Durdiyev Durdimurod Qalandarovich, fizika-matematika fanlari doktori, professor
Hayitov Shodmon Axmadovich, tarix fanlari doktori, professor
Toʻrayev Halim Hojiyevich, tarix fanlari doktori, professor
Mirzayev Shavkat Mustaqimovich, texnika fanlari doktori, professor
Mahmudov Nosir Mahmudovich, iqtisodiyot fanlari doktori, professor
Boʻtaboyev Muhammadjon Toʻychiyevich, iqtisod fanlari doktori, professor
Boʻriyev Sulaymon Boʻriyevich, biologiya fanlari doktori, professor
Olimov Shirinboy Sharopovich, pedagogika fanlari doktori, professor
Qiyamov Nishon Sodiqovich, pedagogika fanlari doktori, professor
Qahhorov Otabek Siddiqovich, iqtisodiyot fanlari boʻyicha falsafa doktori (PhD), dotsent Qosimov Fayzullo Muhammedovich, pedagogika fanlari nomzodi, dotsent
Bafayev Muhiddin Muxammatovich, psixologiya fanlari boʻyicha falsafa doktori (PhD)
Jumayev Ulugʻbek Sattorovich, psixologiya fanlari nomzodi, dotsent
Umarov Baxshullo Joʻrayevich, pedagogika fanlari nomzodi, dotsent
Inoyatov Abdullo Shodiyevich, pedagogika fanlari boʻyicha falsafa doktori (PhD), dotsent
MUNDARIJA
PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA ................................................................................................... 7
Шахло ДАВРОНОВА. Олий таълим сифатини таъминлашда электрон ресурслардан фойдаланишнинг
методик модели .............................................................................................................................................. 7
Гулбахар Абылова. Применение педагогического колеса каррингтона в педагогической
деятельности ................................................................................................................................................. 14
Шаҳло НУРУЛЛАЕВА. Педaгогик маҳорат ва компетентлик: мазмуни, шакллантириш методикаси,
ривожлантириш йўллари ............................................................................................................................. 19
Жеткербай ОТЕПБЕРГЕНОВ. Талабаларнинг мураккаб ўқув материалларини ўзлаштиришда чизма-
тасвирий моделлардан фойдаланиш маҳорати .......................................................................................... 23
Мурод ЭГАМНАЗАРОВ. Коммуникатив қобилият-ўқитувчи педагогик маҳоратининг таркибий
қисми сифатида ............................................................................................................................................ 27
Алишер ИБРАГИМОВ. Ўқувчиларда соғлом турмуш тарзини шакллантиришнинг методик
асослари ........................................................................................................................................................ 30
Мухайя ДЖУМАНИЯЗОВА. Талаба ёшларнинг диний дунёқараши ва мулоқотдаги йўналганлиги
ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг психологик хусусиятлари ............................................................. 34 Oybеk ORTIQOV. Boʻlajak oʻqituvchilarda mafkuraviy immunitetni rivojlantirish jarayonlarini
takomillashtirishda umuminsoniy tarbiyaning oʻrni ....................................................................................... 38
Shaxlo XALILOVA. Jahon pedagogikasida zamonaviy pedagogik muloqot va milliy pedagogik muloqot
uslublariga transformatsiyasi .......................................................................................................................... 43
Dildora TOSHEVA. Boshlangʻich sinf oʻquvchilarini ekologik tarbiyalashda xalq ogʻzaki ijodining oʻrni va
pedagogik ahamiyati ...................................................................................................................................... 49
Наргиз ДЖУМАЕВА. Шахсни миллий қадриятлар асосида тарбиялаш масалалари ............................. 54
Jahongir SHODIEV. Socio-political life and the development of science in the period of Umar Khayam .... 57 Muattar ABDULLAXOʻJAYEVA. Malaka oshirish tizimida maktab oʻqituvchilarining axborot
kommunikatsiya texnologiyalari boʻyicha kompetentligini rivojlantirish ...................................................... 61 Гулноз ТОШОВА. Баркамол шахсни тарбиялашда дидактик лойиҳанинг ўрни .................................... 64 Бахтиёр АДИЗОВ, Анвар НУСРАТОВ. Абдуллахон II даврида Бухоро хонлигида ижтимоий-маданий
ҳаёт ва педагогик фикр ривожи .................................................................................................................. 67
Madamin ASLONOV. “Buxoro maorif uyi”ning ma’naviy-madaniyatini rivojlanishidagi oʻrni ................... 71
Розанна АБДУЛЛАЕВА. Принципы обучения русской медицинской терминологии посредством
сетевых технологий ...................................................................................................................................... 74
Ширинбой ОЛИМОВ. Алишер Навоийнинг педагогик мероси ва уни ўрганиш йўналишлари ............ 80
Зайниддин БОЗОРОВ. Фуқаролик маданиятини ривожлантиришда таълим интеграциясининг
аҳамияти ........................................................................................................................................................ 84
Бахшулло УМАРОВ. Ижтимоий фанларни ўқитиш жараёнида талабаларда ватан тараққиёти ғоясини
шакллантириш .............................................................................................................................................. 91
Малика УМЕДЖАНОВА. Талабаларни миллий қадриятлар асосида оилавий ҳаётга тайёрлаш
педагогик муаммо сифатида ........................................................................................................................ 95
Шокир ДОНИЁРОВ. Ўқувчилар жамоаси билан ишлашда бошқарув услубларидан фойдаланиш
имкониятлари ............................................................................................................................................... 99
Жаҳонгир РАМАЗОНОВ. Ўзини-ўзи идора қилиш ижтимоий-психологик феномен сифатида ......... 103
MAKTABGACHA VA BOSHLANGʻICH TA’LIM ....................................................................... 107
Алижон ҲАМРОЕВ. Бошланғич синф она тили таълимида ўқувчиларнинг ижодий фаолиятини
лойиҳалаштириш методик муаммо сифатида .......................................................................................... 107
Maftuna HAMROYEVA, Mohinur QUVONDIQOVA. Boshlangʻich ta’limda innovatsion yondashuv ..... 114 Юлдуз ПЎЛОТОВА. Компетенциявий ёндашув асосида ўқиш дарсларини ташкил этиш
методикаси .................................................................................................................................................. 117
Шахноза НИГМАТУЛЛАЕВА, Болта ХОДЖАЕВ. Воспитание навыков и привычек гражданской
культуры у детей дошкольного возраста .................................................................................................. 129
Oʻgʻiljon OLLOQOVA. Ona tili ta’limida intensiv ta’lim texnologiyalarini qoʻllashning nazariy metodologik asoslari ......................................................................................................................................................... 134
FILOLOGIYA VA TILLARNI OʻRGANISH ................................................................................. 138
Нигина ҲОЖИЕВА. Анор лексемасига доир баъзи мулоҳазалар .......................................................... 138
Озода ЯДГАРОВА. Бўлажак инглиз тили ўқитувчиларини тайёрлаш жараёнида педагогик ва
психологик билимлар интеграциясининг аҳамияти ................................................................................ 141
5
PEDAGOGICAL SKILLS
The scientific-theoretical andmethodical journal # 1, 2021
The journal is submitted to the list of the scientific journals applied to the scientific dissertations for Pedagogic and
Psychologyon Regulation and Sup in accordance with the Decree of the Presidium of the Ministry of Legal office of Uzbekistan Republic ervision of HAC (The Higher Attestation Commission) on December 29, 2016.
The journal was founded in 2001.
The journal is published 6 times a year
The journal is registered by Bukhara management agency for press and mass media in Uzbekistan.
The certificate of registration of mass media № 05-072 of 22 February 2016
Founder: Bukhara State University
Publish house:Uzbekistan, Bukhara, Muhammad Ikbol Str., 11.
e-mail: [email protected]
EDITORIAL BOARD:
Chief Editor: Ph.D. of Pedagogy, Prof. Bakhtiyor R. Adizov.
Deputy Editor: Ph.D. of Economics, Prof. Bakhtiyor N. Navruz-zade. Editor: DSc, Asst. Prof. Alijon R. Khamraev
Doctor of Economics Sciences Obidjan X. Xamidov
Ph.D. of Pedagogical Sciences, Prof. Uzakbai Sh. Begimkulov
Ph.D. of Pedagogical Sciences, Prof. Mels Kh. Mahmudov
Ph.D. of Pedagogical Sciences, Prof. Holby I.Ibrahimov
Ph.D. of Pedagogical Sciences, Prof. Yelka K. Yanakieva (Bulgaria)
Ph.D. of Pedagogical Sciences, Prof. Siddik K. Kahhorov
Ph.D. of Pedagogical Sciences, Prof.М.Mahmudova
Ph.D. of Psychology, Prof. Sharif R.Baratov
Ph.D. of Psychology, Prof. Azim M. Jabbarov
Ph.D. of Psychology, Prof. Vladimir V. Kozlov (Yaroslavl, Russia)
Ph.D. of Psychology, Prof. Vladimir G. Morogin (Abakan, Russia)
Ph.D. of Psychology Sciences, Prof. Olga A. Belobrikina (Novosibirsk, Russia)
Ph.D. of Psychology, Vera P. Chudakova (Kiev, Ukraina)
Ph.D. of Technical sciences, Prof. Shavkat M. Mirzaev
Ph.D. of Technical sciences, Prof. Mukhtor R.Amanov
Ph.D. of Technical sciences, Prof. Zakirkhodja A. Tadjikhodjaev
Ph.D. of Philology, Prof. Darmon S. Uraeva
Ph.D. of Philology, Prof. Shoira N. Akhmedova,
Ph.D. of Physical and Mathematical Sciences, Prof. Durdimurod K. Durdiev
Ph.D. of Historical Sciences, Prof. Shadman A. Khaitov
Ph.D. of Historical Sciences, Prof. Halim H. Turaev
Ph.D. of Economics, Prof. Nasir M. Mahmudov
Ph.D. of Economics, Prof. Mukhammadjon T. Butaboev
Ph.D. of Biological Science, Prof. Sulaymon B. Buriev
Ph.D. of Pedagogical Science, Prof. Shirinboy Sh. Olimov
Ph.D. of Pedagogical Science, Prof. Nishon S. Kiyamov
Ph.D. doctor of philosophy in economics Otabek S.Kahhorov
Ph.D. of Pedagogical Sciences, Prof. Fayzullo M. Kasimov
Ph.D. of Psychology Sciences, Prof. Muxiddin M.Bafaev
Ph.D. of Psychology Sciences, Prof.Ulugbek. S. Jumaev
Ph.D. of Pedagogical Sciences, Prof. Baxshullo J. Umarov
Ph.D. doctor of philosophy in Psychology Sciences Abdullo Sh.Inoyatov
MUNDARIJA
PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA ................................................................................................... 7
Шахло ДАВРОНОВА. Олий таълим сифатини таъминлашда электрон ресурслардан фойдаланишнинг
методик модели .............................................................................................................................................. 7
Гулбахар Абылова. Применение педагогического колеса каррингтона в педагогической
деятельности ................................................................................................................................................. 14
Шаҳло НУРУЛЛАЕВА. Педaгогик маҳорат ва компетентлик: мазмуни, шакллантириш методикаси,
ривожлантириш йўллари ............................................................................................................................. 19
Жеткербай ОТЕПБЕРГЕНОВ. Талабаларнинг мураккаб ўқув материалларини ўзлаштиришда чизма-
тасвирий моделлардан фойдаланиш маҳорати .......................................................................................... 23
Мурод ЭГАМНАЗАРОВ. Коммуникатив қобилият-ўқитувчи педагогик маҳоратининг таркибий
қисми сифатида ............................................................................................................................................ 27
Алишер ИБРАГИМОВ. Ўқувчиларда соғлом турмуш тарзини шакллантиришнинг методик
асослари ........................................................................................................................................................ 30
Мухайя ДЖУМАНИЯЗОВА. Талаба ёшларнинг диний дунёқараши ва мулоқотдаги йўналганлиги
ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг психологик хусусиятлари ............................................................. 34 Oybеk ORTIQOV. Boʻlajak oʻqituvchilarda mafkuraviy immunitetni rivojlantirish jarayonlarini
takomillashtirishda umuminsoniy tarbiyaning oʻrni ....................................................................................... 38
Shaxlo XALILOVA. Jahon pedagogikasida zamonaviy pedagogik muloqot va milliy pedagogik muloqot
uslublariga transformatsiyasi .......................................................................................................................... 43
Dildora TOSHEVA. Boshlangʻich sinf oʻquvchilarini ekologik tarbiyalashda xalq ogʻzaki ijodining oʻrni va
pedagogik ahamiyati ...................................................................................................................................... 49
Наргиз ДЖУМАЕВА. Шахсни миллий қадриятлар асосида тарбиялаш масалалари ............................. 54
Jahongir SHODIEV. Socio-political life and the development of science in the period of Umar Khayam .... 57 Muattar ABDULLAXOʻJAYEVA. Malaka oshirish tizimida maktab oʻqituvchilarining axborot
kommunikatsiya texnologiyalari boʻyicha kompetentligini rivojlantirish ...................................................... 61 Гулноз ТОШОВА. Баркамол шахсни тарбиялашда дидактик лойиҳанинг ўрни .................................... 64 Бахтиёр АДИЗОВ, Анвар НУСРАТОВ. Абдуллахон II даврида Бухоро хонлигида ижтимоий-маданий
ҳаёт ва педагогик фикр ривожи .................................................................................................................. 67
Madamin ASLONOV. “Buxoro maorif uyi”ning ma’naviy-madaniyatini rivojlanishidagi oʻrni ................... 71
Розанна АБДУЛЛАЕВА. Принципы обучения русской медицинской терминологии посредством
сетевых технологий ...................................................................................................................................... 74
Ширинбой ОЛИМОВ. Алишер Навоийнинг педагогик мероси ва уни ўрганиш йўналишлари ............ 80
Зайниддин БОЗОРОВ. Фуқаролик маданиятини ривожлантиришда таълим интеграциясининг
аҳамияти ........................................................................................................................................................ 84
Бахшулло УМАРОВ. Ижтимоий фанларни ўқитиш жараёнида талабаларда ватан тараққиёти ғоясини
шакллантириш .............................................................................................................................................. 91
Малика УМЕДЖАНОВА. Талабаларни миллий қадриятлар асосида оилавий ҳаётга тайёрлаш
педагогик муаммо сифатида ........................................................................................................................ 95
Шокир ДОНИЁРОВ. Ўқувчилар жамоаси билан ишлашда бошқарув услубларидан фойдаланиш
имкониятлари ............................................................................................................................................... 99
Жаҳонгир РАМАЗОНОВ. Ўзини-ўзи идора қилиш ижтимоий-психологик феномен сифатида ......... 103
MAKTABGACHA VA BOSHLANGʻICH TA’LIM ....................................................................... 107
Алижон ҲАМРОЕВ. Бошланғич синф она тили таълимида ўқувчиларнинг ижодий фаолиятини
лойиҳалаштириш методик муаммо сифатида .......................................................................................... 107
Maftuna HAMROYEVA, Mohinur QUVONDIQOVA. Boshlangʻich ta’limda innovatsion yondashuv ..... 114 Юлдуз ПЎЛОТОВА. Компетенциявий ёндашув асосида ўқиш дарсларини ташкил этиш
методикаси .................................................................................................................................................. 117
Шахноза НИГМАТУЛЛАЕВА, Болта ХОДЖАЕВ. Воспитание навыков и привычек гражданской
культуры у детей дошкольного возраста .................................................................................................. 129
Oʻgʻiljon OLLOQOVA. Ona tili ta’limida intensiv ta’lim texnologiyalarini qoʻllashning nazariy metodologik asoslari ......................................................................................................................................................... 134
FILOLOGIYA VA TILLARNI OʻRGANISH ................................................................................. 138
Нигина ҲОЖИЕВА. Анор лексемасига доир баъзи мулоҳазалар .......................................................... 138
Озода ЯДГАРОВА. Бўлажак инглиз тили ўқитувчиларини тайёрлаш жараёнида педагогик ва
психологик билимлар интеграциясининг аҳамияти ................................................................................ 141 Гулноза СОБИРОВА. Инглиз тилини ўқитишда талабаларда нутқ фаолияти турларини таълимий
методлар асосида ривожлантириш ........................................................................................................... 145
ANIQ VA TABIIY FANLARNI OʻQITISH .................................................................................... 150
Шаҳло МЕРАЖОВА, Ҳилола ЭЛМУРАДОВА, Дилноза АЗИМОВА. Чегаравий шартлар бир жинсли
ва бир жинсли бўлмаган параболик типдаги тенглама учун биринчи аралаш масалани ечиш ........... 150 Ахат АХМЕДОВ. Развитие экспериментальной компетентности учителя физики на лабораторных
занятиях ...................................................................................................................................................... 157
Набия ТУРАЕВА, Жахонгир ТУРАЕВ. Методические рекомендации по обучению будущих учителей
математики конструированию и анализу урока ....................................................................................... 160
Gʻolib JUMAQULOV. Oʻquvchilar intellektual sifatlarini tarbiyalash texnologiyalari ............................... 163 Nazokat SAYIDOVA, Ilhom JURAYEV. Make beautiful control buttons for a website in coreldraw vector
program ........................................................................................................................................................ 166
Мўмин ҚОДИРОВ, Эркин ВОХИДОВ. Умумтаълим мактаблари ва академик лицейларда физика
фанини масофавий таълим асосида ўқитиш масалалари хусусида ........................................................ 173
Дилноз РЎЗИЕВА. Олий таълимда физика ўқитишни тизимли ёндашув усулида ташкил қилиш ..... 178 Ҳамидахон ҚОДИРОВА. Умумий ўрта таълим физикасида “оптика” бўлимининг мазмун ва
моҳияти ....................................................................................................................................................... 182
Eliboy XUDOYBERDIYEV, Sevara HAMROYEVA. Yulduzlar evolutsiyasini kvant tasavvurlar nazariyasi
asosida oʻqitish metodikasi........................................................................................................................... 186
Mehrinigor RAUPOVA. Boʻlajak biologiya oʻqituvchisi kvazi-professional faoliyatini loyihalash usullari 189
Gulbahor AKBAROVA, Charos AMINJONOVA. Problems and methods of teaching the subject
“biology” ...................................................................................................................................................... 193
Хасан АВЕЗОВ, Бахтиёр ГАНИЕВ, Акобир ИЛХОМОВ, Гуляйра ХОЛИКОВА. Повышение
эффективности учебной деятельности студентов при изучении биоорганической химии в
дистанционном формате ............................................................................................................................ 197
Ekhtiyor ATOEV, Gulnoz GAFUROVA. Information files for didactic chemistry testing ......................... 200
IQTISODIYOT VA TURIZM ........................................................................................................... 203
Bobir ZOKIROV, О.Р.РАШИДОВ. Oʻzbekiston va Xitoy Xalq Respublikasi oʻrtasidagi diplomatik
munosabatlarning yangi bosqichi ................................................................................................................. 203 TASVIRIY SAN’AT VA MUSIQA TA’LIMI .................................................................................. 206
Қорёғди ЖУМАЕВ, Муҳиба Сулаймонова. Алишер Навоий ва ўзбек мўъжаз рангтасвир санъати
уйғониш даври ............................................................................................................................................ 206
Вилоят ТЎХСАНОВА, Наргиза РАФИЕВА. Амалий санъат асаларини таъмирлашда ашёлар
технологияси .............................................................................................................................................. 209
Олим КАРИМОВ. Мусиқа дарслари орқали ўқувчи ёшларда онг, миллий тафаккурни шакллантириш
воситалари .................................................................................................................................................. 213
Davron ROʻZIYEV. Milliy sozlarning tarixiy taraqqiyoti va ta’lim-tarbiyadagi roli ................................... 219
Саноқул ДЎСТОВ. Ўзбек миллий мусиқа созларининг пайдо бўлиш тарихи ...................................... 227 Рустам РАХИМОВ. Формирование музыкальных интересов и способностей и их выявление в
семье ............................................................................................................................................................ 232
JISMONIY MADANIYAT VA SPORT ........................................................................................... 235
Нодиржон КАМБАРОВ. Шарқ яккакурашларида баркамол шахс тарбиясининг устувор
йўналишлари .............................................................................................................................................. 235
Хусен САФОЕВ. Военно-патриотическое воспитание школьников как педагогическая проблема ... 240
Шерзод АБДУРАХМАНОВ. Военно-патриотическое воспитание молодежи в современных
условиях ...................................................................................................................................................... 244
Муҳсин ОЛИМОВ. Ўрта масофага югурувчиларнинг мусобақа олди тайёргарлик машғулотларини
режалаштириш ........................................................................................................................................... 248
Низом ТЎХТАБОЕВ. Болалар ва ўсмирлар спорт мактабларида шуғулланувчи ёш қиз болаларнинг
жисмоний тайёргарлиги динамикаси ........................................................................................................ 254
Раҳим ШУКУРОВ. Талаба – ёшларда соғлом турмуш маданиятини ривожлантириш, жисмоний
тарбия ва спорт муҳим восита сифатида .................................................................................................. 258
“Педагогик маҳорат” журнали учун мақолаларни расмийлаштириш талаблари .................................. 261
Шахло ДАВРОНОВА
Бухоро муҳандислик технология институти таянч докторанти
ОЛИЙ ТАЪЛИМ СИФАТИНИ ТАЪМИНЛАШДА ЭЛЕКТРОН РЕСУРСЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ МЕТОДИК МОДЕЛИ
Мақолада олий ўқув юртлари таълим сифатини таъминлашда электрон таълим ресурсларининг аҳамияти баён этилган. Таклиф этилган электрон таълим ресурсларидан фойдаланишнинг методик модели асослаб берилган. Электрон таълим ресурсларининг турлари, уларни жорий этиш босқичлари, ўқув жараёнидаги функцияси, дидактик имкониятлари ҳамда тадқиқот натижасида тажриба синов ва назорат гуруҳларининг самарадорлик даражаси таҳлил қилинган.
Калит сўзлар: таълим сифати, электрон таълим ресурслари, модел, автоматлаштирилган ўқитиш тизими, электрон дарслик, веб-квест, компьютерли ишбилармон ўйин, мультимедиали тақдимот, тренажёр-репетитор, виртуал лаборатория.
В статье рассматривается значение электронных образовательных ресурсов в обеспечении качества образования ВУЗов и обосновывается предлагаемая модель технологии использования ЭОР. Проанализированы типы электронных обучающих ресурсов, этапы их внедрения, их функции в процессе обучения, дидактические возможности и уровень эффективности экспериментальной и контрольной групп по результатам исследования.
Ключевые слова: качество образования, ресурсы электронного обучения, модель, автоматизированная система обучения, электронный учебник, веб-квест, компьютерная бизнесигра, мультимедийная презентация, репетитор, виртуальная лаборатория.
|
PEDAGOGIKA VA PSIXOL1 (77) 2021 OGIYA PEDAGOGIK MAHORAT P
|
The article describes the role of electronic resources in ensuring the quality of higher education and the model of the technology of using EER proposed is substantiated. The types of e-learning resources, stages of their introduction, function in the learning process, didactic capabilities and the level of effectiveness of experimental and control groups as a result of research were analyzed.
Key words: quality of education, e-learning resources, model, automated learning system, e-textbook, web quest, computer business game, multimedia presentation, tutor, virtual laboratory.
Кириш. Ўзбекистон Республикаси “Олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепцияси”да тизимдаги муаммолар, олий таълим тизимини ижтимоий соҳа ва иқтисодиёт тармоқлари эҳтиёжларидан келиб чиққан ҳолда фан, таълим ва ишлаб чиқаришнинг мустаҳкам интеграциясини таъминлаш асосида таълим сифатини яхшилаш, рақобатбардош кадрлар тайёрлаш, илмий ва инновацион фаолиятни самарали ташкил этиш, халқаро ҳамкорликни ривожлантириш каби бир қатор устувор вазифалар белгилаб берилган [1]. Ушбу вазифаларни амалга ошириш учун ўқитишнинг янги усуллари ва интерфаолликни таъминловчи инновацион технологияларини қўллаш бўйича доимий иш олиб бориш долзарб аҳамият касб этади.
Ҳозирги кунда замонавий таълим тизимида интерфаолликни таъминлайдиган илғор йўналишлардан бири нисбатан янги дидактик восита ҳисобланган электрон таълим ресурслари бўлиб ҳисобланади. Ушбу соҳада олиб борилган психологик-педагогик тадқиқотлар шуни кўрсатадики, ўқув жараёнида айнан электрон таълим ресурсларидан фойдаланиш ўқитувчиларнинг педагогик фаолиятида инновацион ғояларни амалга ошириш, таълимни индивидуаллаштириш ва ахборотлаштириш, ҳар бир талаба учун индивидуал таълим траекториясини белгилаб бериш, ўқув жараёнига компетентли ёндашув принципларини жорий этиш ва таълим олувчиларнинг фаоллилигини ошириш имконини беради.
Асосий қисм. Электрон таълим ресурслари – аниқ бир мақсадга йуналтирилган ўқув жараёнини таъминловчи дастурий, ахборот-техник, ўқув-методик тизимлар мажмуи бўлиб ҳисобланади.
Замонавий таълимда содир бўлаётган асосий ўзгаришлар – таълим парадигмаларининг ўзгариши, ўқишга нисбатан шахсга йўналтирилган ёндашув, ахборот технологияларининг жорий қилиниши – талабаларнинг билим сифатини оширишни долзарб вазифага айлантиради.
Электрон таълим ресурсларини олий таълим муассасаларининг ўқув жараёнига жорий қилиниши билан ўқиш жараёнини такомиллаштириш ва талабалар билимининг сифатини ошириш учун мазкур ресурслар қўлланилган ўқиш моделини ишлаб чиқиш зарурияти пайдо бўлди.
Модел – бу сунъий равишда, схемалар, физик тузилмалар, белгили шакллар ёки формулалар кўринишида яратилган намуна. У ўрганилаётган объект (ёки ҳодиса)га ўхшаб, объект тузилмаси, хоссалари, элементлари ўртасидаги ўзаро алоқалар ва муносабатларни анча оддий ва қўполлаштирилган кўринишда ифодалайди ва қайта такрорлайди [2].
Техника олий таълим муассасаларида ўқув жараёнида талабалар билимининг сифатини электрон таълим ресурс воситалари асосида ошириш модели деганда биз техник таълим сифатини электрон таълим ресурс воситалари билан оширилишини таъминловчи ўқув жараёнини тавсифи ва назарий асосланишини, педагогик шартларни, шуниндек, дидактик имкониятларни тушунамиз. Олиб борилган тадқиқотлар асосида, биз томондан педагогик моделлаштиришнинг қуйидаги компоненталари аниқланди: мақсадни қўйиш ва ўқув жараёнини режалаштириш, ўқитишнинг методлари, усуллари, ўқишга қабул қилиш ва ўқитишнинг ташкилий шакллари, талабаларнинг ўқув фаолиятини баҳолаш мезонларини ишлаб чиқиш. Биз томондан таклиф қилинган модел, тор маънода, олдиндан аниқланган мақсадга ва унга эришиш учун ишлаб чиқилган усуллар ҳамда воситаларга эга, шунингдек, у ҳаракатлар ва натижавийликни тушуниш баҳосининг параметрларини ўз ичига олган инструментлардир.
1-расм. Таълим сифатини таъминлашда электрон ресурслардан фойдаланишнинг методик модели
Шундай қилиб, тавсия этилган модел схемаси учта ўзаро боғлиқ блокларни ўз ичига олади: мазмун-мақсадли блок – электрон таълим ресурсларидан талабалар билимини ошириш воситаси тарзида фойдаланиш мақсадини аниқлашни ўз ичига олади, билимлар сифатининг тавсифи ва электрон таълим ресурсларининг ўқув жараёнидаги турлари ва дидактик имкониятларининг тўла тавсифини ўз ичига олади; у ўз навбатида олий ўқув юртининг ўқув жараёнига электрон таълим ресурсларини қўллаш босқичлари ва моделларига, ўқув жараёнида талабалар билимининг сифатини электрон таълим ресурс воситалари асосида оширишнинг педагогик шартларига, шунингдек, талабаларнинг электрон таълим ресурслар билан ўзаро алоқадорлигининг ташкилий шаклларига эга; мезонли-баҳоловчи блок- талабалар билимининг сифатини оширувчи натижавийлик мезони, билим ва натижа сифатини оширишнинг диагностик кўрсаткичидан ташкил топган.
Моделнинг структурали схемаси асосида комплекс педагогик модел ишлаб чиқилган, у ўз ичига педагогик фаолиятнинг аниқ мақсадлари - олий ўқув юртининг ўқув жараёнида талабалар билимини электрон таълим ресурслари асосида ошириш мақсадларини ўз ичига олади.
Олий ўқув юрти ўқув жараёнида электрон таълим ресурсларидан фойдаланиш замонавий таълимнинг муҳим ижтимоий-педагогик мақсадларига мувофиқ тарзда амалга оширилади ва уларга қуйидагилар киради:
а) шахснинг, унинг ўзига ва жамиятга керак бўладиган, қобилиятларини шакллантириш ва
ривожлантириш;
б) шахснинг ижтимоий-қимматли фаоллигини ишга солиш;
в) самарали мустақил ўқиш ва мустақил таълим олиш имкониятларини таъминлаш.
Шуни таъкидлаш жоизки, замонавий таълимнинг мақсадларидан келиб чиққан ҳолда шахс таълим тизимининг маркази ҳисобланади. Ҳар қандай педагогик тизим, шу жумладан, электрон таълим ресурсларидан фойдаланиш ҳам, шахсга-йўналтирилган, ижодий шахсни тарбиялашга қаратилгандир.
Предмет хусусиятларига боғлиқ бўлмаган ҳолда электрон таълим ресурслари қуйидаги асосий функцияларни амалга ошириши керак:
• ўқув ахборотларни тезкорлик билан етказиш;
• ўқув жараёнининг барча иштирокчилари ўртасида ва ўқитувчи билан бўладиган тескари алоқада коммуникацион вазифаларни амалга ошириш;
• фронтал, индивидуал ва гуруҳда ишлашни таъминлаш [3].
Ахборот технологиялари асосида амалга оширилган электрон таълим ресурслари қуйидаги дидактик имкониятларга эга:
Очиқлилик – электрон таълим ресурсларидан чекланмаган миқдорда фойдаланиш имконияти, электрон таълим ресурсларини ўзгартириш ва шахсий электрон таълим ресурсларни яратиш.
Мослашиш – электрон таълим ресурсларининг талабанинг индивидуал имкониятларига мослашишини назарда тутади, интерфаоллик ўқув жараёнида талабанинг электрон таълим ресурс билан ҳамкорлигини англатади.
Мультимедиавийлик – битта маҳсулотда ахборотнинг матн, анимация, графика ва товуш каби бир нечта турларидан биргаликда фойдаланишдир, бу инсоннинг бир нечта қабул қилиш каналларига бир вақтда таъсир қилишга имкон беради. Шунингдек, ўқиш циклининг тўлиқлигини ва узлуксизлигини таъминлаш, ахборот техникаси билан битта сеанс доирасида ишлаш (бунинг учун, бир нечта дидактик функцияларни бир вақтда амалга оширувчи электрон дарсликлар мўлжалланган), электрон таълим ресурси дидактик циклнинг барча бўғинларини бажариш имконияти, билимларни босқичма-босқич ошириш мақсадида турли хил назорат машқларини амалга ошириш имкониятини яратиш заруриятини англатади.
Муҳокамалар ва натижалар. Биз томонимиздан, олий таълим муассасаларида ўқув жараёнини лойиҳалашда талабалар билимининг сифатини электрон таълим ресурс воситаларидан фойдаланган ҳолда оширишнинг ишлаб чиқилган модели электрон ресурсларнинг қуйидаги турларини ўз ичига олади:
1. Автоматлаштирилган ўқитиш тизими (АЎТ) – янги ахборотларни бериш, кўникма ва малакаларни ўзлаштириш, оралиқ ва натижавий тестларни ташкил этишга мўлжалланган, дастурнинг ўзини ўрганиш бўйича ҳам, ўрганилаётган предмет бўйича ҳам ишончли ёрдам тизимига эга бўлган компьютерли педагогик дастурий воситадир. У таълим олувчига мослашиш имкониятига (унинг билимларига, ўрганилаётган материал бўйича ҳаракат тезлигига ва йўлига ва ҳ.к.), ҳар бир талаба, гуруҳ ва талабалар оқими бўйича статистик ахборотни йиғиш ва қайта ишлашнинг (жумладан, талабаларнинг ўрганилаётган мавзу ёки фан бўйича кўпинча йўл қўядиган хатолари тўғрисидаги ахборотни тўплайди) ривожланган тизимига эга.
Г.К.Селевко илмий тадқиқотларида автоматлаштирилган ўқитиш тизимининг қуйидаги афзалликларини ажратиб кўрсатади:
• индивидуал ўқитиш афзалликларидан фойдаланиш имконияти;
• ўқитиш интенсификацияси;
• ўқитиш курсининг талабларга ёки ўқитиш шароитларига индивидуал мослашиш имконияти;
• илғор тажрибадан фойдаланиш ва уни кўпайтириш имконияти; • билимлар сифатини ошириш ва таълим олиш имконияти; • мустақил иш кўникмаларига эга бўлиш [4].
2. Электрон дарслик (ЭД) – гиперматнли ҳужжат бўлиб, у электрон ахборотларни, структурлаштирилган назарий ўқув материалларни, глоссарий, амалий иш мавзуларини, фан бўйича топшириқлар ва уни ўрганиш бўйича тавсиялар, шунингдек, тест топшириқларини ўз ичига олади. Электрон дарсликнинг асосий сифат кўрсаткичларига материалнинг тўлиқ ва узлуксиз баён этилиши, замонавий ахборот технологиялари воситаларидан фойдаланиб янги дидактик схемалар билан ишлашнинг амалга оширилиши, ахборот технологияларини комплекс қўллаш ҳамда навигация имкониятлари киради.
Қ.Т. Олимнинг фикрича, электрон дарсликлар қуйидаги талабларни қаноатлантириши керак:
– материалнинг батафсил баёни;
– талабаларнинг дарсликни ўзлаштиришларида ундан фойдаланишга рухсат этилганлиги ва унинг кўргазмалилиги;
– ахборотни тезкор олиш мумкинлиги [5].
Электрон дарслик дидактик восита сифатида, анъанавий дарсликларга қараганда кенг функционал имкониятларга эга. Уларнинг анъанавий дарслик ва қўлланмалардан устунлиги, В.М. Зеленевнинг фикрига кўра, қуйидагилардан иборат:
➢ мультимедиали ахборотни бериш имконияти;
➢ ахборотни тез қидириб топиш;
➢ бошқа электрон қўлланмалар билан боғлиқлик имконияти;
➢ динамиклиги, яъни ахборотларни тезкор ўзгартириш ва тўлдириш имкониятларининг мавжудлиги;
➢ интерфаоллиги;
➢ ихчамлиги; ➢ фойдаланишга рухсат этилиши ва арзонлиги [6].
Ҳозирги кунга келиб, электрон дарсликларни яратиш жараёни анча соддалаштирилган ва бу ўз навбатида электрон дарсликларни яратишда ўқитувчилар ва талабаларни жалб этиш имкониятини оширади.
З. Веб-квест – махсус тарзда ташкил этилган тадқиқот фаолиятининг тури бўлиб, у билан талабалар тармоқда белгиланган манзиллар бўйича электрон таълим ресурсларини қидириш ишларини олиб боради. Таълим тизимида веб-квестларнинг хусусияти шундан иборатки, ахборот билан мустақил ёки гуруҳ бўлиб ишлаш учун унинг бир қисми ёки барчаси ҳар хил веб-сайтларда жойлашган бўлади. Ўқув жараёнида таълим олишнинг турли поғоналарида электрон таълим ресурсларини ўқув предметларига максимал бирлаштириш учун Веб-квестларнинг маълумотлари ишлаб чиқилади. Улар талабаларнинг вақтдан унумли фойдаланиш, олинган ахборотдан амалий мақсадларда фойдаланиш ҳамда танқидий фикрлаш, таҳлил ва синтез малакаларини ривожлантириш ҳамда ахборотни баҳолаш учун яратилади.
Фаолиятнинг ушбу тури 1995 йилда Сан-Диего давлат университетининг тадқиқотчилари Берни Додж ва Том Марчем томонидан ишлаб чиқилган. Квест индивидуал бажарилиши мумкин, аммо веб-квестни ечишда гуруҳ бўлиб ишлаш афзалроқ ҳисобланади. Талабаларда қизиқишнинг кучайиши кузатилади, улар топшириқни қандайдир бир “реал” ва “фойдали” деб қабул қилишади, бу эса сўзсиз билимлар сифатининг ошишига олиб келади. Ижодий иш жараёнида талабалар “истеъмол қилишга тайёр” билимларни, соддалаштирилган формулаларни олишмайди, балки уларнинг ўзлари тадқиқот фаолиятига киришиб кетади. Табиийки, таълим квести ўқув жараёнидан яхлит ҳолда ажратилган бўлиши керак эмас, у талабаларнинг олдинги ва кейинги билиш фаолиятлари билан бевосита алоқа қилишга эҳтиёж сезади [7].
Берни Додж ва Том Марч томонидан веб-квест учун топшириқларнинг қуйидаги турлари аниқланган:
- электрон таълим ресурсини ҳар хил манбалардан фойдаланиб, янги форматларда (тақдимотлар, плакатлар, ҳикоялар кўринишида) ифодалаш асосида сўзлаб бериш – мавзу тушунилганлигини намойиш этиш;
- режалаштириш ва лойиҳалаш – берилган шартлар асосида режани ёки лойиҳани ишлаб чиқиш;
- шахс изланишларининг ихтиёрий томонларини мустақил тушуниб олиш;
- электрон таълим ресурсининг турли манбаларидан олинган ахборот форматини компиляция - трансформация қилиш: виртуал кўргазма, вақт капсуласи, маданият капсуласини яратиш;
- ижодий топшириқ – маълум жанрда ижодий ишлаш – шахсий электрон таълим ресурсларни яратиш;
- аналитик масала — маълум тематикадаги электрон таълим ресурсларини қидириш ва тизимлаштириш;
- детектив, бош қотиргич, сирли ҳодиса – бир-бирига зид бўлган далиллар асосида хулоса қилиш;
- бир фикрга келиш – ўткир муаммо бўйича қарор ишлаб чиқиш;
- баҳолаш – маълум нуқтаи назарни асослаш;
- журналистик қидирувлар – ахборотни объектив баён этиш (фикрлар ва далилларни ажратиш);
- ишонч ҳосил қилиш –оппонентларни ёки нейтрал фикрда бўлганларни ўз томонига оғдириб олиш;
- илмий изланишлар – ноёб online манбалар асосида ҳар хил ҳодисалар, кашфиётлар, далилларни ўрганиш [8].
Веб-кестларни тармоққа реал жойлаштириш орқали талабаларнинг энг яхши ўқув натижаларига эришиш мотивациясини анча оширишга имкон беради.
Т. Марч ишлаб чиққан сифатни баҳолаш мезонларига мувофиқ, сифатли таълим квести ўзига жалб этувчи кириш қисмига, олий даражадаги фикрлашга ундовчи аниқ ифодаланган топшириққа, муаммога турли хил кўриш бурчаклари билан қарашни таъминловчи роллар тақсимотига, Интернетманбалардан асосланган ҳолда фойдаланишга эга бўлиши керак [8].
4. Компьютерли ишбилармон ўйин. Педагогик адабиётларда “ишбилармон ўйин” тушунчасига берилган кўплаб таърифлар мавжуд, уларнинг батафсил таҳлили ишда келтирилган.
Э.Берн ишбилармон ўйинининг қуйидаги таърифини келтиради. Ўйин – бу “зарурий факторларни босқичма-босқич аниқлаш, ўйиннинг боришида келиб тушаётган ва алоҳида босқичларда ишлаб чиқилаётган қўшимча ахборотларни таҳлил қилиш шароитларида қарор ишлаб чиқиш ва уни қабул қилиш жараёнидир” [9]. “Ишбилармон ўйин” тушунчасида, унинг: дидактик масала, ўқув-ўйин масаласи, ролларнинг мавжудлиги, ролли мақсадларнинг фарқлари, ўйиннинг (зиддиятли) ҳолати, ўйин қоидалари каби элементлари ва шароитларини ҳисобга олиш муҳимдир.
Ишбилармон ўйини белгилари ичидан, шунингдек, объект ёки ҳодисанинг муаммоли-мазмуний имитация моделининг борлигидан, ечимларнинг кўп вариантлилигини, уни оралиқ масалаларни кетма-кет ечиш жараёнида амалга оширишни ажратиб кўрсатиш мумкин.
Ишбилармон ўйини – бу, бир томондан аниқ ўқиш муаммоларини, бошқа томондан эса касбни бажаришда аҳамиятли бўлган, бир-бирига малакали таъсир этиши, бир-бири билан алоқалар ўрнатиши, маълум коммуникатив даражани сақлаши керак бўлган ишбилармон сифатларини шакллантиришга қаратилган ўзига хос машқдир. Компьютерли дидактик ўйинлар касбга тайёрлаш жараёнининг ҳар бир субъектига аниқ амалий масалани ечиш даражасида ўзига хос таълим траекторияси бўйлаб ҳаракат қилиш ва касбий фаолиятнинг индивидуал услубини ишлаб чиқиш ҳисобига, бу жараённи индивидуаллаштириш имконини беради.
Кўплаб мавжуд ўйинлардан ихтиёрий бирини, ўқув жараёнига киритишдан олдин, унинг ўқув режаларга ва таълим йўналишига мувофиқ келишини баҳолаш бўйича ишларни олиб бориш зарур. Бунда қуйидаги методик саволларга эътиборни қаратиш керак:
➢ компьютерли ишбилармон ўйинлар ёрдамида мақсадга мувофиқ бўлган ўқув материалини танлаш;
➢ ўйинни ўргатиш элементи сифатида ишлатиш мумкин бўлган талабалар контингентини аниқлаш;
➢ ўрганилаётган мавзуни тўлиқ очиб бериш учун танланган ўйиннинг қандай параметрларини танланишини аниқлаш;
➢ “ўйин”ни ўтказишда, уни ўқув машғулоти доирасига “сиғдириш” учун вақтни тўғри тақсимлаб олиш.
5. Мультимедиали тақдимот ифодаланаётган ахборотнинг кўргазмалилиги ҳисобига педагогталабанинг ўзаро фаолият жараёнини оптималлаштиришга имкон беради. Мультимедиали тақдимотларни яратишда энг кўп тўғри келадиган восита Microsoft Office пакети таркибига кирувчи Microsoft Power Point дастуридир. Электрон тақдимотни тезкор тайёрлаш, қулай саралаш, баъзи бир слайдларни вақтинча ишлатмай туриш, ўрнатилган эффектларнинг мавжудлиги, аудио ахборотларни расмийлаштиришдан (товуш фони, нутқнинг киритилиши) фойдаланиш имкониятларининг борлиги унинг афзалликларидир.
Power Point битта тақдимот ичида, Microsoft Officeнинг бошқа иловалари билан (масалан, Microsoft Word ёки Microsoft Excel) яратилган матн, графика, сонли маълумотлар ва диаграммаларни бирлаштиришга имкон беради.
Мультимедиали маъруза ва чиқишлар жуда ҳам фойдали ўқув самарадорлиги билан ажралиб туради: талабалар ўз ғояларини ифодалаш, йиғилган маълумотларни структурлаштириш, маъруза режасини тузиш, адекват изоҳлар ва иллюстрациялар танлаш учун зарурий материални мустақил тарзда танлашни ўрганадилар.
Е.В.Оспенниковнинг фикрига кўра, мультимедиа тақдимотлари базасида машғулот мавзуси бўйича электрон кўринишда дидактик, методик ва ташкилий материаллар мажмуаси - ўқув-методик пакетни (ЎМП) яратиш муҳим босқич бўлиб ҳисобланади. Маърузага визуал ҳамроҳлик қилувчи ёки талабаларнинг мустақил ўрганиши учун ишлатиладиган асосий ўқув материалга эга бўлган тақдимот (ёки Web-сайт) кўринишидаги электрон таълим ресурси ўқув-методик пакетнинг асоси бўлади. Ўқувметодик пакетни машғулотларни ташкил этишни таъминлайди ва кейинчалик уни ўтказиш тажрибасини бошқаларга етказишга имкон беради. Барча машғулот турлари учун кетма-кетлик билан ўқув-методик курс яратиш тавсия этилади. Электрон таълим ресурс базасида ўқув-методик пакет маълумотларининг жамланиши аста-секинлик билан тўпланиб бориши “методик жамғарма”нинг шаклланишини таъминлайди, ундан бошқа педагог ва талабаларнинг фойдаланишлари учун имкониятлар яратилади, “методик жамғарма” Интернетда жойлаштирилиши мумкин. Бу педагогик тажрибани кенг ёйилишига ва у билан ҳамфикр бўлганларни топишга имкон беради.
Шахсий тақдимотни ва ЎМП ни яратишда талабага қуйидагилар зарур:
- мавзу бўйича батафсил ахборотни йиғиш ва тақдимотда баён этиладиган маълумотларни тўла тушунишга эришиш;
- барча йиғилган материаллар ичидан мавзуни очиш учун энг муҳимлари ва зарурларини ажратиб олиш;
- қўйилган масалани муваффақият билан амалга оширишга кўмак берувчи мавжуд аппарат ва дастурий таъминот имкониятлари билан таниш бўлиш;
- турли хил электрон таълим ресурсларидан фойдаланиб, ахборотларни тингловчиларга самарали етказиб бериш йўлларини топиш;
- тақдимотни аудиторияга намойиш этиш [10].
6. Тренажёр-репетитор. Тренажёр-репетиторнинг асосий вазифаси билимларни мустаҳкамлаш билан боғлиқ бўлиб, бунинг учун турли хилдаги тест дастурлар қўлланилади. Кўпчилик замонавий мультимедиали репетитор-тренажёрлар уларнинг базасида мавжуд бўлган тестларни бошқа қобиққа экспорт қилибгина қолмай, маълум малака ва кўникмаларни тўлдириб, уларни ривожлантириб ўз шахсий тестларини яратишга имкон беради.
Умуман олганда, замонавий тренажёрли ва тестли тизимлар педагог томонидан бошқарувчи сценарийни ҳар хил методикалар ва талабанинг индивидуал хусусиятларига мувофиқ ҳолда созлаш имконияти билан таъминланади. Электрон репетиторлар секин-асталик билан бой маълумотномалар билан, баъзан эса, билимларни текширишгагина эмас, балки билим олишга ҳам имкон берадиган маъруза материаллари билан “бойиб борилади” ва шу тариқа таълим мажмуалари йўналишида “ҳаракатланади”. Бунга параллел тарзда қарама-қарши жараён ҳам боради ва бунинг натижасида электрон дарсликлар борган сари турли хил текшириш блоклари билан жиҳозланмоқда. Электрон таълим ресурсининг бу блокига фойдаланувчига қандайдир бир тажрибалар ёки жараёнларни моделлаштиришни имкон берадиган виртуал лабораторияларни ҳам киритиш мумкин.
7. Виртуал лабораториялар. Виртуал лабораториялар моделловчи жараёнлар боришининг ва моделлаш натижаларининг визуализацияси билан, берилган соҳанинг ихтиёрий моделларини қуриш имконияти билан таъминлайди.
Хулоса. Шундай қилиб, биз томонимиздан олий ўқув юртининг ўқув жараёнида талабалар билимининг сифатини электрон таълим ресурси воситалари билан ошириш модели мақсадларнинг бирлиги ва бутунлилигини, ўқиш мазмуни ва технологиясини таъминлайди, олинадиган билимлар сифатини оширишга, ахборотни қидириш, қайта ишлаш ва фойдаланишнинг замонавий методларига эга бўлишга, талабанинг мустақил билим олиш ва касбий компетенциясини шакллаштиришга хизмат қилади.
Адабиётлар
1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 8 октябрдаги “Ўзбекистон Республикаси олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиқлаш тўғрисида”ги ПФ-5847- сонли Фармони.
2. Михеев В.И. Моделирование и методы теории измерений в педагогике / В.И. Михеев.- М.: Высш. шк., 2001. - 198 с.
3. Кузнецов А.А. Академический учебник и образовательный стандарт нового поколения /
А.А. Кузнецов // Информатика и образование. - 2008. - N8.-С. 3-6. 4. Селевко Г.К. Энциклопедия образовательных технологий / Г.К. Селевко.- М.: НИИ школьных технологий, 2009. -356с.
5. Олимов Қ.Т. Махсус фанлардан ўқув адабиётлар янги авлодини яратишнинг назарий методик асослари. Педагогика фанлари доктори илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация.
– Тошкент, 2005. – 232 Б.
6. Зеленев В.М. Новый предметно-методический курс с использованием цифровых образовательных ресурсов (ЦОР) в преподавании астрономии в педвузе. / В.М. Зеленев, М.Ф. Шабанов // Новые технологии в образовании. Научно-технический журнал. - Воронеж: ВГПУ, 2008. С.48-52.
7. Dodge B. WebQuests: A strategy for scaffolding higher level learning. 2003. Режим доступа: http://webquest.sdsu.edu/necc98.htm
8. March T. Working the Web for Education. Theory and Practice on Integrating the Web for Learning. Режим доступа: http://www.ozline.com/learning/theory.html
9. Берн Э. Лидер и группа. О структуре и динамике организаций и групп/ Э. Берн. -Екатеринбург, 2000.- 203с.
10. Оспенникова Е.В. Е-Дидактика Мультимедиа: Проблемы и направления исследования / Е.В. Оспенникова // Вестник ПГПУ. Серия “ИКТ в образовании”. - 2005.-Вып. 1.- С. 16-30
Гулбахар АБЫЛОВА
Региональный центр переподготовки и повышения квалификации работников народного образования Республики Каракалпакстан,
доцент, доктор философии по педагогическим наукам (PhD)
ПРИМЕНЕНИЕ ПЕДАГОГИЧЕСКОГО КОЛЕСА КАРРИНГТОНА В ПЕДАГОГИЧЕСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ
Данная статья предлагает новые, инновационные возможности организации учебного процесса, на основе цифровых технологий. Модель Педагогического колеса Каррингтона предлагает программные сервисы и приложения, которые во взаимодействии с педагогическими технологиями дают высокие показатели освоения учебного процесса. В статье раскрывается функциональность колеса как опорной схемы, предлагающего серию задач и вопросов, структурированных последовательностью подсказок, побуждающих педагогов к размышлениям о процессе обучения от планирования до воплощения.
Ключевые слова: педагогика, колесо, таксономия, приложения, программы, образование, пользователь.
Ушбу мақола рақамли технологиялар асосида таълим жараёнини ташкил етишнинг янги, инновацион имкониятларини тақдим етади. Model Педагогического wheel Carrington таълим технологиялари билан ўзаро ҳамкорликда таълим жараёнини ривожлантиришнинг юқори суръатларини таъминловчи дастурий хизматлар ва иловаларни таклиф этади. Мақола мос ёзувлар схемаси сифатида ғилдирак функсияларини очиб, амалга ошириш учун режалаштириш дан ўқув жараёни ҳақида ўйлаш ўқитувчилар рағбатлантириш кўрсатмалар бир кетма-кетликда томонидан тузилган вазифалар ва саволлар бир қатор таклиф.
Калит сўзлар: педагогика, ғилдирак, таксономия, дастурлар, дастурлар, таълим, фойдаланувчи.
This article offers new, innovative opportunities for organizing the educational process based on digital technologies. Model Pedagogicheskogo wheel Carrington offers software services and applications, which in interaction with educational technologies provide high rates of development of the educational process. The article reveals the functionality of the wheel as a reference scheme, offering a series of tasks and questions structured by a sequence of prompts that encourage teachers to think about the learning process from planning to implementation.
Key words: pedagogy, wheel, taxonomy, applications, programs, education, user.
“Суть не в приложениях, суть - в педагогике” Аллан Каррингтон
Падагогическое колесо (iPad - Padagogy Wheel) стремительно набирает обороты. “...Именно это подтолкнуло меня к созданию колеса – желание помочь педагогам найти нужное решение в том, как педагогические задачи могут обусловить применение технологий, а не, наоборот” (из статьи А.Каррингтона) [1. 34].
Падагогическое колесо “является простым и доступным инструментом, который поможет педагогу увязать приложения и сервисы с конкретными задачами обучения в непосредственной связи с современными педагогическими методами и подходами. Само по себе применение технологий еще не гарантирует успеха. Наибольший эффект достигается тогда, когда применение тех или иных инструментов, сервисов и приложений обусловлено четким пониманием, каких результатов и каким способом мы хотим достичь. В этой модели он представляет концепцию современной педагогики XXI века.
Назначение падагогического колеса – помочь педагогам думать – логически, последовательно, держа во внимании общую картину долгосрочных результатов – о том, для чего и как они используют компьютерные и мобильные приложения в преподавании.
Падагогическое колесо – это образ мышления, способ взглянуть на образование цифрового века, который соединяет возможности компьютерных и мобильных приложений, трансформацию обучения, мотивацию, развитие познавательных навыков и перспективные цели образования.
Колесо довольно легко использовать. Это простая схема, доступная каждому педагогу в его повседневной работе. Она может использоваться для чего угодно: от планирования курса, занятия, развития конкретных навыков, до написания образовательных целей и проектирования индивидуальных видов деятельности. Суть в том, чтобы пользователь мог найти с помощью колеса лучшее решение стоящих перед ним задач, задавая себе вопросы о выборе и методах.
Главный принцип падагогического колеса заключается в том, что именно педагогика определяет выбор и использование тех или иных приложений. Всегда хорошо ознакомиться с новым приложением или сервисом и решить применять его в классе, но прежде всего следует задаться вопросом, как это приложение может способствовать достижению поставленных образовательных целей и освоению учениками программы. Именно это подтолкнуло автора к созданию колеса – желание помочь педагогам найти нужное решение в том, как педагогические задачи могут обусловить применение технологий, а не наоборот.
На плакате представлена визуальная модель (опора) – инструмент для планирования образовательной деятельности, соединивший в себе необходимые качества выпускника 21 века, таксономию Блума и современные информационные технологии.
Ось колеса – иммерсивное обучение, педагогический дизайн нового поколения. Симуляция – наиболее эффективный метод как развития навыков и способностей ученика, так и повышения мотивации. При планировании и разработке увлекательных практических занятий и проектов будут полезны ресурсы иммерсивного обучения.
Критерии отбора приложений в соответствии с уровнями таксономии педагогических целей Блума в когнитивной сфере:
Запоминание: Приложения, используемые для уровня запоминания, способствуют развитию умений определять термины и факты, находить и запоминать информацию. Многие образовательные приложения сфокусированы на уровне запоминания. В них пользователю предлагается выбрать ответ из нескольких предложенных вариантов, подобрать пару, восстановить последовательность или ввести ответ.
Понимание: На уровне понимания используется приложения и сервисы, дающие учащимся возможности лучше понять изучаемые идеи или концепции. Их цель не выбор правильного ответа, а предоставление более открытого формата для общения понятий и объяснения смысла.
Применение: Приложения, подходящие для уровня применения, дают учащимся возможность продемонстрировать свои навыки в выполнении изученных методов и процедур. Они также сфокусированы на умении применять изученное в незнакомых условиях.
Анализ: Приложения, которые могут быть использованы на уровне анализа, должны способствовать развитию умений отличать существенное от несущественного, выделять части, определять взаимосвязи и структуру содержания.
Оценка: Приложения, подбираемые для уровня оценки, должны развивать умения пользователя оценить изучаемую информацию или методы, основываясь на критериях, установленных самостоятельно или взятых из внешних источников. Эти приложения должны помочь учащимся оценить надежность, точность, качество, эффективность содержания и принять обоснованное решение.
Создание: Приложения, которые могут быть использованы на уровне создания, должны давать возможность генерировать идеи, разрабатывать планы, создавать продукты.
Модель Падагогического колеса объединяет в себе несколько разных сфер педагогического мышления. Она связывает в единой схеме мобильные приложения с образовательными целями, которым они могли бы служить. Модель позволяет педагогам определить дидактическое место и цель разнообразных образовательных видов деятельности с использованием приложений в контексте общих целей курса, увязывая их с более широкими образовательными потребностями учащихся.
Следует рассматривать колесо как опорную схему, предлагающую серию задач и вопросов, структурированную последовательность подсказок, побуждающих учителя к размышлениям о процессе обучения от планирования до воплощения. Автор колеса считает, что многие неудачи применения ИКТ в образовании - это неудачи интеграции, и задача модели Падагогического колеса показать, высветить взаимосвязи между элементами “общей картины”. Главное, видеть эти элементы и понимать, как они взаимодействуют друг с другом. И его колесо именно об этом.
Плакат дает представление о том, как можно учителю использовать Падагогическое колесо в обучении. Он содержит:
• 5 “подшипников” - пять аспектов, которые следует учитывать при планировании курса, темы, отдельного занятия;
• иконки 124 приложений, которые могут быть использованы для решения тех или иных педагогических задач;
• критерии отбора приложений в соответствии с уровнями таксономии педагогических целей
Блума в когнитивной сфере;
• ссылки на ресурсы о модели П4 (SAMR), разъясняющие ее концепцию;
• ссылки на ресурсы по иммерсивному обучению (англ.) в помощь учителю для разработки увлекательных проектов, способствующих развитию знаний учащихся и повышению мотивации.
Все ссылки и иконки на плакате кликабельны. Кликнув на иконку приложения вы попадете в iTunes store на английском языке. Для того, чтобы попасть на страницу описания приложения на русском, достаточно в ссылке заменить au на ru (см. пример ссылки ниже) https://itunes.apple.com/ru/app/photogene-4/id363448251?mt=8
Эти подсказки взаимосвязаны подобно подшипникам колеса, когда выбор в одной области оказывает влияние на решения в других областях. Рассматривайте каждую область, как некий фильтр, через который вы пропускаете все, что делаете. Таких фильтров пять, рассмотрим каждый более детально.
1. Качества и способности выпускника
Качества выпускника в центре планирования процесса обучения. Качества выпускника – это долгосрочные цели образовательной деятельности. Мы должны задумываться о том, какой тип человека будет сформирован в результате реализации нашей программы - о его нравственных и гражданских качествах, ответственности, социализации в сегодняшнем и завтрашнем обществе. Преподаватель должен постоянно держать в фокусе, каким образом его обучение способствует развитию этих качеств. Необходимо особенно четко сформулировать, какими качествами должен обладать выпускник по окончании программы, т.е. по каким признакам мы поймем, что обучение успешно, и выпускник соответствует ожиданиям общества как лидер и человек, способный изменить мир вокруг.
Многие образовательные учреждения во всем мире работают над качествами выпускника и постоянно сверяют с ними образовательные программы. Интервью Аллана Каррингтона с профессором Джеффом Скоттом, опубликованное в блоге под названием “развивайте эти качества и вы будете востребованы!” стало своеобразным откровением для многих университетских преподавателей [2]. Речь идет о качествах и способностях, которые хотят видеть в выпускниках и ценят руководители и работодатели. Если у руководителей образовательных учреждений нет четкого представления о том, каким должен быть отличный выпускник, то как же педагоги смогут помочь своим ученикам стремиться к совершенствованию и стать лидерами в своей области?
Каждому учителю следует подходить к своему курсу и используемым методам, задаваясь вопросом “Как все, что я делаю, способствует формированию этих качеств? Каким способом я могу спроектировать содержание и виды деятельности, чтобы помочь ученикам добиться отличных результатов?”
2. Мотивация
Мотивация крайне важна для достижения наиболее эффективных образовательных результатов. Преподавателю полезно почаще задавать себе вопрос: “Для чего я это делаю?” Имеются в виду планирование образовательных результатов, отбор содержания, видов деятельности, например, написание текстов или создание видео. В центре колеса модель мотивации 21 века, которую выработала наука. Она блестяще представлена в TED выступлении Дэна Пинка “Загадка мотивации” [3].
Мышление в координатных плоскостях Самостоятельности, Мастерства и Цели, критическое осмысление всего, что педагог делает от идеи до оценки, существенно поможет ему обучать учеников на качественно новом уровне. Хорошие идеи, как применить принципы Дэна Пинка - самостоятельность-мастерство-цель в перевернутом классе можно найти в блоге Барби Ханникат
Flipit Blog. 3. Таксономия Блума
Таксономия Блума – прекрасный инструмент для планирования образовательных целей по развитию навыков высокого мышления. Мы начинаем с запоминания и понимания, на этом уровне легче всего поставить цели, но он менее эффективен в достижении изменений. Рекомендуется педагогам ставить хотя бы по одной образовательной цели на каждом уровне, продвигаясь к уровню создания, где и происходит развитие навыков высокого мышления. Ход рассуждений таков: “К концу изучения темы (урока, семинара, мастерской) вы должны уметь.....” Только после тщательного обдумывания образовательных результатов следует переходить к выбору технологий, расширяющих возможности.
4. Использование технологий
Использование технологий служит достижению педагогических целей. При отборе приложений или сервисов необходимо опираться на соответствующие критерии. Настоящая версия колеса представляет ряд приложений, актуальных для осуществления целей и видов деятельности на момент публикации. По мере появления новых приложений необходимо регулярное обновление колеса. Учитель всегда должен находиться в поиске новых инструментов, наилучшим образом отвечающих его педагогическим целям и расширяющих возможности для их достижения.
5. Модель SAMR
Модель, разработанная Рубеном Пуэнтедура – Подмена, Приращение, Перепроектирование, Переопределение (Substitution, Augmentation, Modification, Redefinition), описывающая степени применения технологий. С помощью этого инструмента учитель может оценить, насколько применение технологий способствует (или нет) повышению уровня обучения в отличие от того, если б оно происходило без них. Модель SAMR будет крайне полезна при обдумывании, как вы планируете использовать отобранные технологии. Она широко используется в образовании, и вы найдете множество ресурсов онлайн, среди которых отличный сайт Кети Шрок. Очень полезен взгляд на эту модель глазами студентов, представленный в небольшом видеоролике.
Еще раз обратитесь к выбранным вами видам деятельности и подумайте, как вы будете использовать технологии для каждой задачи. Спросите себя: “Этот вид деятельности лишь является подменой (т.е. учащиеся могут легко справиться с задачей и без этой технологии) или я могу дополнить, модифицировать задачи, чтобы оптимизировать деятельность и повысить активность учащихся?” В итоге профильтруйте свои приемы и виды деятельности через “сито” Переопределения. Есть ли какие-то задачи, для решения которых можно построить такую деятельность, что без технологий не была бы возможна? [4].
В 2012 году во время семинара в Великобритании Аллан Каррингтону пришла в голову идея увязать приложения и сервисы вокруг колеса таксономии Блума в соответствии с уровнями познавательной деятельности. За основу была взята модификация модели Кратвола и Андерсона (2001), основанная на оригинальной таксономии Блума (1956), именно они объединили запоминание и понимание.
В первой версии Колеса уровни таксономии Блума находились в центре и учителя при использовании колеса начинали с выбора образовательных результатов в каждом уровне. Их целью было достижение результатов, способствующих развитию навыков мышления более высокого порядка на уровнях анализа и создания. Аллан Каррингтон отобрал 65 приложений, наиболее эффективных, с его точки зрения, для достижения лучших результатов, и расположил их по внешнему краю колеса. И когда после семинара последовали просьбы педагогов использовать эту инфографику в работе, он понял, что стоит на пороге рождения чего-то полезного.
Вернувшись в Австралию, Аллан Каррингтон много размышлял о том, что есть эффективное обучение и что в нем главное. В результате во второй версии были добавлены характеристики качеств выпускника, а затем мотивация и модель SAMR (П4) в третьей. Два года спустя, когда модель была скачана с его сайта 150000 раз, он добавил новые приложения и удвоил их число в каждой категории. И завершили модель критерии отбора приложений.
Литература
1. Аллан Каррингтон (2016) The Padagogy Wheel – It’s Not About The Apps, It’s About The Pedagogy. www.teachthoought.com. [Teach Thought].
2. https://designingoutcomes.com/if-you-exercise-these-capabilities-you-will-be-employed/ (2017) “Развивайте эти качества и вы будете востребованы!”.
3. https://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=rrkrvAUbU9. (2009). TED выступлении Дэна Пинка “Загадка мотивации”.
4. Г.Ж.Абылова (2006) Роль и место мультимедиа в образовании. [XXIII International scientific and practical conference “International scientific review of the problems and prospects of modern science and education”]. USA c 32-33.
Шаҳло НУРУЛЛАЕВА
Қарши давлат университети доценти, педагогика фанлари номзоди
ПЕДAГОГИК МАҲОРАТ ВА КОМПЕТЕНТЛИК: МАЗМУНИ, ШАКЛЛАНТИРИШ МЕТОДИКАСИ, РИВОЖЛАНТИРИШ ЙЎЛЛАРИ
Мақолада бўлажак ўқитувчиларда касбий компетентликни ва педагогик маҳоратни шакллантириш йўллари, касбий мослашувчанлик босқичлари, мустақил равишда ўз устида ишлаш методикаси таҳлил қилинган. Шунингдек, педагогик компетентлик ва маҳоратни шакллантиришга доир тренинглардан намуналар келтирилган.
Калит сўзлар: педагог, касбий маҳорат, компетентлик, профессионал сифатлар, ўз устида ишлаш, тренинглар, микродарс, адаптация.
В статье анализируются пути формирования профессиональной компетентности и педагогического мастерства, этапы профессиональной адаптации, методы самостоятельной работы будущих педагогов. А также приведены примеры тренингов по формированию педагогической компетентности и навыков.
Ключевые слова: педагог, профессиональное мастерство, компетентность, профессиональные качества, саморазвитие, обучение, микроурок, адаптация.
The article analyzes the ways of forming professional competence and pedagogical skills, stages of professional adaptation, methods of independent work of future teachers. And also give examples of trainings on the formation of pedagogical competence and skills.
Key words: teacher, professional skill, competence, professional qualities, self-development,
training, micro-lesson, adaptation.
Кириш. Бўлaжaк ўқитувчилaрни педaгоглик кaсбигa ижобий муносaбaтни тaрбиялaш вa кaсбий мослaштиришгa қўйилaдигaн зaмонaвий тaлaблaр, кaсбий мослaшувчaнликни, ижодий муносaбaтдa бўлишни шaкллaнтиришнинг педaгогик-психологик aспектлaрини ўргaниш, шунингдек, олий тaълим муaссaсaлaрининг мaзкур жaрaёндaги имкониятлaри диaгностикaси хулосaлaригa тaяниб, бўлaжaк ўқитувчилaрни кaсбий мослaштириш жaрaёни қуйидaги босқичлaрдa кечaди:
I босқич – мотивацион босқич бўлиб, бу босқичда кaсбий фaолиятгa мотивaцион йўнaлтириш ишлари амалга оширилади. Шунингдек, кaсбий тaсaввурлaр шaкллaнтирилади, кaсбий билимлaр ўзлaштирилади ва кaсбий фaолият тaлaблaри aнглaниши амалга ошади.
II босқич – компетенцияларни шакллантириш босқичи. Бу босқичда қуйидагилар амалга оширилади: кaсбий фaолият тaлaблaрини ўзлaштириш; кaсбий компетенциялaрни билиш, ўзлaштириш, мулоқотгa киришиш, кaсбий ижодкорлик; фaолиятгa инновaцион ёндaшувнинг қaрор топиши (мaхсус фaнлaр, педaгогик aмaлиёт, тўгaрaклaр, ижодий ишлaр, синфдaн тaшқaри ишлaр, мустaқил тaълим воситaсидa).
III босқич - кaсбий ўз-ўзини aнглaш ва мослaшиш босқичи. Бу босқичда кaсбий кўникмa вa мaлaкaлaрнинг ривожлaниши; педaгогик қобилият вa кaсбий сифaтлaр шaкллaнишининг (умумкaсбий вa мaхсус фaнлaр, ўқув aмaлиёти, мустaқил тaълим воситaсидa) ҳолатларини кузатиш мумкин.
Тaълим тизимидaги ўзгaришлaр ўқитувчи доимий рaвишдa мaлaкaсини оширишни тaлaб этaди. Яъни унинг кaсб-кор дaрaжaсини ёки кaсбий компетентлигини оширишни тaлaб этaди. Ҳозирги жaмиятнинг aсосий вaзифaси – шaхснинг фaол вa перспективaдaги жaмият вa дaвлaтнинг тaлaблaригa жaвоб берaдигaн ҳaр томонлaмa ривожлaнгaн шaхсни тaйёрлaш, жaмиятнинг социaл aдaптaциягa мос қобилиятгa эгa кaсбий фaолиятни бошлaшгa тaйёр, ўзининг билим, кўникмa вa мaлaкaсини оширишгa қобилиятли кaдрлaрни тaйёрлaшдан иборат.
Мустaқил фикрлaйдигaн, фaолиятининг нaтижaсини прогнозлaй билaдигaн, мaълумот мазмунини моделлaштирa олaдигaн педaгоггинa олдигa қўйилгaн мaқсaдини aмaлгa оширa олaди. Шунинг учун ҳозирги дaврдa мустaқил, ижодий фикрлaйдигaн, рaқобaтбaрдош, ҳозирги тинимсиз ривожлaниб борaётгaн тaлaблaргa жaвоб берaдигaн шaхсни тaрбиялaйдигaн ўқитувчигa тaлaб ошмоқдa.
Юқоридaги тaлaблaрдaн келиб чиққaн ҳолдa педaгогнинг профессионaл компетентлигини ривожлaнтиришнинг aсосий йўллaрини қуйидaгичa кўрсaтиш мумкин:
• педагогик таълим ёки касбий ривожлантириш (малака ошириш) жараёнида; • илмий тадқиқотлар ўтказиш натижасида;
• семинар-тренинглар ёки услубий кенгашларда инновaцион технологияларни ўрганиш натижасида;
• ўзаро тажриба-алмашиниш жараёнида;
• танловлардаги иштирок натижасида; • ўз устидa мустақил ишлaш жараёнида.
Асосий қисм. Aгaр педaгог ўзининг шaхсий кaсбий компетентлигини ошириш зaрурлигини тушуниб етмaсa юқоридaги кўрсaтилгaн воситaлaрнинг бирортaси ҳaм сaмaрa бермaйди. Шунинг учун ҳaм педaгогик юксaлиш мотиви вa унинг aмaлгa оширилиши учун мос шaроит ярaтиш зaрурияти келиб чиқaди. Шундaй шaроит ярaтилиши керaкки, педaгог ўзи мустaқил ўзининг кaсбий сифaтлaрини ошириш зaрурлигини тушуниб етсин вa унгa эҳтиёж туғилсин. Бунинг учун тaълим муaссaсaсидa демокрaтик муҳит ярaтилиши лозим. Ўқитувчининг ижодий ишлaри қўллaбқуввaтлaниши вa рaғбaтлaнтирилиши уни янги-янги ишлaргa қўл уришигa, ижодий излaнишигa туртки бўлaди.
Ўзининг шaхсий педaгогик тaжрибaсини тaҳлил қилиш педaгогнинг ўз-ўзининг кaсбий ривожлaнишини фaоллaштирaди, бунинг нaтижaсидa тaдқиқотчилик мaлaкaси ривожлaнaди вa бу педaгогик фaолият билaн интегрaллaшaди. Педaгог мaктaбни бошқaриш жaрaёнигa жaлб этилиши унинг кaсбий ривожлaнишигa ёрдaм берaди.
Шaхсий профессионaл сифaтлaрнинг ривожлaниши – бу динaмик жaрaён бўлиб, кaсб соҳaсидaги тaжрибaлaрни ўзлaштириш вa модернизaциялaш, узлуксиз ривожлaниши вa ўз устидa ишлaш жaрaёнидир.
Кaсбий компетентликни шaкллaнтиришда ўз устида мустақил ишлаш қуйидаги уч босқичда амалга ошади:
• ўз-ўзини тaҳлил қилиш вa ўзини aнглaшнинг зaрурлиги;
• ўз-ўзини ривожлaнтириш режaсигa эгa бўлиш (мaқсaд, вaзифa, уни aмaлгa ошириш йўллaри);
• ўзини кўрсaтиш, тaҳлил қилиш вa кaмчиликлaри устидa ишлaш.
Кaсбгa оид компетентликнинг шaкллaниши узлуксиз жaрaён. Педaгогнинг кaсбий компетентлигининг шaкллaниши ўз-ўзини aнглaгaн вa ўз кaсбий қобилиятини ривожлaнтириш дaстуригa эгa бўлиб, ўз фaолиятини тaҳлил қилa олaдигaн, кaмчиликлaрини тугaтиш устидa тинимсиз излaнaдигaн дaврдaн бошлaнaди. Чунки педaгогик фaолият жaрaёнидa тинимсиз ўз кaсбий фaолияти устидa ишлaш зaрур бўлиб, бу жaрaёндa бaжaргaн иш турлaри бaъзaн тaкрорлaнaди. Лекин бу тaкрорлaниш aйнaн бўлмaй педaгогнинг ўз устидa тинимсиз ишлaши нaтижaсидa янгичa шaклдa ўзгaргaн, сифaт жиҳaтидaн янгилaнгaн шaклдa тaкрорлaнaди. Педaгогнинг ўз-ўзини ривожлaнтириши, онгли рaвишдa ўз ҳaётини тaшкил қилиши кaсбигa оид фaолиятининг тaрaққиётигa сaбaб бўлaди. Ўз устидa тинимсиз излaниб, кaсби соҳaсидa кaмолот чўққилaрини эгaллaгaн ўқитувчигинa мaмлaкaтимиз тaрaққиётинининг келажагини тaрбиялaб етиштирa олaди, тaълим жaрaёнини талабалaрдa компетенциялaрни шaкллaнтиришгa йўнaлтирa олaди. Талабалaрдa шaкллaнгaн компетециялaр эсa улaрнинг ўз ҳaёт йўллaрини тўғри тaнлaшигa aсос бўлaди.
Педагогик таълим жараёнида касбий компетанцияларни таркиб топтиришга қаратилган тaълим – талабалaрнинг эгaллaнгaн билим, кўникмa вa мaлaкaлaрини ўз шaхсий, кaсбий вa ижтимоий фaолиятлaридa aмaлий қўллaй олиш имкониятидир. Компетенциявий ёндaшувгa aсослaнгaн тaълим талабалaрдa мустaқиллик, фaол фуқaролик позициясигa эгa бўлиш, тaшaббускорлик, медиaресурслaр вa aхборот-коммуникaция технологиялaридaн ўз фaолиятидa оқилонa фойдaлaнa олиш, онгли рaвишдa кaсб-ҳунaр тaнлaш, соғлом рaқобaт ҳaмдa умуммaдaний компетентликни шaкллaнтирaди. Талаба ўз ҳaётидa шaхсий, ижтимоий, иқтисодий вa кaсбий муносaбaтлaргa киришиши, жaмиятдa ўз ўрнини эгaллaши, дуч келaдигaн муaммолaрнинг ечимини ҳaл этиши, ўз соҳaси, кaсби бўйичa рaқобaтбaрдош бўлиши тaянч бўлaди. Шунинг учун ҳaм ўзлaштириш жaрaёнидa фaннинг ўзигa хослиги, мaзмунидaн келиб чиққaн ҳолдa фaнгa оид компетенциялaр шaкллaнтирилaди.
Ўқитувчи ўз-ўзини тaрбиялaши учун, aввaло, ўзини aтрофличa чуқур ўргaниши, ўз ишидaги ютуқ вa кaмчиликлaрни кўрa олиши керaк. Ўз-ўзини ўргaниш вa бошқa кишилaрни aнглaш учун ҳaм зaрурдир. Бошқa ютуқлaрни ўргaнмaй, ўзини бошқaлaр билaн қиёс қилмaй туриб, ўзини шaхс сифaтидa ўргaниш мумкин эмaс. Ўзини aнглaш, ўзини бaҳолaш хусусияти бошқa кишилaр билaн муносaбaт жaрaёнидa, биргaликдaги фaолият вaқтидa тaркиб топaди.
Энг aввaло ўқитувчи ўзидa педaгогик қобилиятнинг қaндaй хислaтлaри борлигини ўргaниши керaк. Педaгогик фaолиятгa муҳaббaт қўйгaн ўқитувчи ишгa чин кўнгилдaн берилиб ишлaйди, ҳеч қaндaй формaлизмгa йўл қўймaйди. Ўз кaсбини севгaн ўқитувчи доимий рaвишдa ғоявий-сиёсий сaвиясини ошириш вa билим доирaсини кенгaйтирaди, ўз предметини чуқур билиш устидa қунт билaн ишлaйди.
Ўз-ўзини тaрбиялaш ўз фaолиятини тaҳлил қилишдaн вa ўз шaхсини тaкомиллaштиришдaн бошлaнaди. Ўқитувчи ўз устидa ишлaш, ўз-ўзини тaрбиялaшдa қуйидaги услублaрдaн фойдaлaнaди.
1. Ўз-ўзини билиш:
a) ўзини кузaтиш;
б) ўз ҳaрaкaтлaрини тaхлил этиш;
в) ўз-ўзини синaш;
г) ўртоқлaрининг фикрини тушунa олиш.
2. Ўзигa бaҳо бериш:
a) ўз-ўзини тaнқид қилиш;
б) ўзигa тавсиф бериш;
в) ўз-ўзини тaқдирлaш.
Ўз-ўзини тaрбиялaш тaшaббускорлик вa мустaқилликкa ундaйди. Ўз шaхсий фaзилaтлaрини тaҳлил қилишгa, хaтти-ҳaрaкaтлaрини муҳокaмa қилишгa ўргaтaди. Ўз-ўзини нaзорaт қилиш учун ўзининг юриш-туриши, интизоми, ижобий одaтлaрининг ортиб бориши вa aксинчa, сaлбий одaтлaрининг кaмaйиб боришини кузaтиб борaди. Ўз-ўзини бaҳолaш ўқитувчигa ўз имкониятлaрини бaҳолaшгa, ўзидaн қониқиш ҳосил қилишгa ёрдaм берaди.
Муҳокама ва натижалар. Ўқитувчи ўз-ўзини тaрбиялaш билaн биргa ўз устидa тинмaй ишлaб, ўзининг ғоявий-сиёсий онгини доимий рaвишдa ўстириб, педaгогик мaҳорaтини тaкомиллaштириб борaди. Ўқитувчи ўзининг бутун куч-қуввaти ва имкониятини ўзидa бор ҳaммa қиммaтбaҳо нaрсaлaрни ўз талабалaригa, хaлққa берaди. Шу билaн биргa, ўз билими, тaжрибaси, имкониятлaри вa сaвиясини тўлдириб бориши керaк. Ўқитувчи, бир томондaн, ўзидa борини берaди, иккинчи томондaн, ўзигa хaлқдaн, ҳaётдaн, фaндaн ҳaммa яхши нaрсaлaрни ўзлаштиради вa ўзлaштиргaн ҳaммa яхши нaрсaлaрни янa янгидaн болaлaргa берaди.
Ўқитувчилар учун амалга оширилаётган педагогик таълим ва малака ошириш машғулотларида ёки ўз устида ишлаш жараёнида қуйида намуна сифатида берилаётган тренинглар касбий компетентлигини оширишга ёрдам беради.
Ўқитувчининг коммуникатив компетенцияларини шакллантиришга доир тренинглар:
1-машқ. Бу машқни икки киши бажаради: 1-талаба «ўқитувчи» вазифасини бажаради, 2-талаба топшириқни ўқиб туради. «Ўқитувчи» талаба топшириқ талабига биноан юз ифодасини ўзгартиради ва талабаларга таъсир ўтказишга ҳаракат қилади.
1-топшириқ: сиз доскага ёзяпсиз. Талабалар сиз билан баравар дафтарга ёзишлари лозим. Тўсатдан шовқин кўтарилди. Сиз ўгириласиз ва муносабатингиз:
а) «Нима бўлди?»;
б) «Ким яна ҳунар кўрсатаяпти?»;
в) «Бас қилинг! Ёзишни давом этамиз!»;
г) «Тинчланишингизни кутяпман»;
д) «Секин! Ҳамма иш қилаётганда шовқин қилиш мумкин эмас».
2-топшириқ: Талаба доска олдида. Топшириқни бажарди. Сизнинг муносабатингиз: а) сокинсиз - «ҳаммаси тўғри»;
б) хурсандсиз - «яша!»;
в) муҳокама қиласиз - «ҳаммаси тўғри эканлигига ишончинг комилми?»;
г) хафа бўласиз - «бутунлай хато»;
д) қаттиқ огоҳлантирасиз – «яна нотўғри»;
е) кутилмаган ютуқ - «ажойиб!».
4-машқ. Педагогик масала.
1-вазият. Ўқитувчи дарс якунида талабаларнинг балларини эълон қилди. Талабаларнинг 3 нафари «аъло», 4 нафари «яхши» ва 2 нафари «қониқарли» баҳоланди. Шунда «қониқарли» баҳоланган Алибекнинг кайфияти тушиб кетди. Чунки у доимо «аъло» баҳолар билан ўқир эди. Аксинча, доим «қониқарли» баҳо билан ўқиган Нодирбекнинг «аъло» баҳо олгани учун кайфияти жуда юқори. Шунда ўқитувчи Алибекнинг ёнидаги ўртоғига « Нодирбекнинг онаси ҳам ўқитувчи бўлганлиги учун устоз унга «аъло» баҳо қўйдилар» деган гапини эшитиб қолди.
Топшириқ:
а) вазиятни баҳоланг;
б) ўқитувчи қандай йўл тутиши кераклигини айтинг;
в) ўқитувчи қаерда хатога йўл қўйган?
г) жамоадаги муҳит ўзаро муносабатларни қандай баҳолайсиз? 5-машқ. Ўқитувчининг талабаларга таъсирини ўрганиш машқи.
Бу машқда топшириқ мазмуни аудиторияга нотаниш бўлса ишлаш осон бўлади. Ўқитувчи топшириқларни алоҳида қоғозларга ёзиб тарқатади ва тайёрланиш учун вақт беради. Талабалар навбат билан топшириқларни бажарадилар. Бошқалар мимикани ўқийдилар.
1-топшириқ. Синфга кирдингиз. Талабаларнинг дарсга тайёргарлигидан хурсандсиз.
2- топшириқ. Синфга кирдингиз. Синф тартибсиз. Сиз ҳайратдасиз.
3- топшириқ.Синфга кирдингиз. Талабалар берилган топшириқни яхши бажарганлар. Сиз уларга шундай дейсиз…
4-топшириқ Синфга кирдингиз. Талабалар жуда ёмон иш қилганларидан хабардорсиз.
5-топшириқ. Сиз қатор оралаб юриб талабалар қандай ишлаётганларини кузатаяпсиз. Улар яхши ишлаяпти.
6-топшириқ. Қатор оралаб юрибсиз. Мақсадингиз талабалар қандай ишлаётганини назорат қилиш.
7- топшириқ. Қатор оралаб юрипсиз. Талабалардан бири бошқа кунга қараганда яхши ишлаяпти. Ўзи сезган ҳолда таъкидлаб ўтинг.
8-топшириқ. Қатор оралаб юрибсиз. Талабалар қийналяпти. Сиз безовтасиз. Ҳаммада шундай қийинчилик мавжуд, ҳайрат билан қарайсиз.
Микродарс: Дарсни бошлаш ва ташкилий қисмни ўтказиш.
Талабаларнинг 3-4 нафари мутахассислик бўйича бирор бир фан бўйича дарснинг ташкилий қисмини ўтказадилар. Бошқа талабалар талабалар вазифасида иштирок этадилар. Дарсни бошлаш ва ташкилий қисмни ўтказиш учун 3-4 минут вақт ажратилади. Тингловчи талабалар ва ўқитувчи эксперт сифатида бажарувчи талабаларнинг фаолиятларини баҳолайдилар ва қуйидаги мезонлар инобатга олинади:
• синфга кириш ва саломлашишнинг тўғри бажарилганлиги;
• талабалар диққатини жалб эта олиш;
• синф хонасининг дарсга тайёргарлиги;
• талабаларнинг дарсга тайёргарлик даражалари;
• сўров вақтида барча талабаларнинг диққатини жалб эта олиш;
• ташкилий қисмни ўтказишда сўровнинг об-ҳаво ва сана билан боғлиқлиги.
Хулоса. Илғор ўқитувчи ҳaммa вaқт педaгогикa соҳaсидaги янгиликлaрни билишгa интилaди, бошқa ўқитувчилaрнинг тaжрибaлaридaн фойдaлaнишгa ҳaмдa ўз шaхсий тaжрибaлaридaн фойдaлaнишгa умумлaштиришгa ҳaрaкaт қилaди. Aгaр шaхс излaнсa, ўз қобилиятлaри устидa ишлaсa, ўзидaги яхши фaзилaтлaрни кaмол топтирсa, унинг обрўси, мaвқеи ҳaм шу дaрaжaдa юксaлaди, доимо эл нaзaридa бўлaди. Ўқитувчи ўзидa кузaтувчaнликни, одилонa тaлaбчaнликни, сaмимиятни, ғaмхўрликни тaрбиялaши лозим. Ўқитувчининг мустaқил билим эгaллaши вa мaлaкaсиии ошириши зaрурий шaртлaрдaндир.
Адабиётлар
1.Викулина М.А. , Половинкина В.В. Педагогическое моделирование как продуктивный метод организации и исследования процесса дистанционного образования в вузе.\\ Ж. Успехи современного естествознания. – 2013. – № 3 – С. 109-112.
2.Нуруллаева Ш. “Педагогик маҳорат” курсидан амалий машғулотларни ташкил этиш технологияси. Қарши: Насаф, 2011. 80 б.
3.Нуруллаева Ш. Emotional stability as one of the professional qualities of teachers. Science and world. International scientific journal. № 7(47), 2017. Vol. II.
4.Nurullaeva Sh.,Aslanova O., Yuldashev S., Boymatova M. Modeling the Professional Training of Future Teachers. Psychology and education (2021) 58(2): 1411-1418.
Жеткербай ОТЕПБЕРГЕНОВ
Нукус давлат педагогика институти информатика ўқитиш методикаси кафедраси катта ўқитувчиси
ТАЛАБАЛАРНИНГ МУРАККАБ ЎҚУВ МАТЕРИАЛЛАРИНИ ЎЗЛАШТИРИШДА ЧИЗМА-ТАСВИРИЙ МОДЕЛЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ МАҲОРАТИ
Ушбу мақолада бўлажак ўқитувчиларнинг когнитив компетентлигини ривожлантириш муаммолари таҳлил этилган. Айниқса, ахборот таълим муҳитида мураккаб ва катта хажмдаги ўқув материалларини ўзлаштиришда чизма-тасвирий моделлардан фойдаланиш талабаларнинг когнитив компетентлигини ривожлантиришда самара бериши ҳақидаги тавсиялар берилган.
Калит сўзлар: касбий компетентлик, бўлажак ўқитувчилар, ахборот таълим муҳити, ўқув материали, билиш фаолияти, когнитив стратегиялар, таянч конспект, интеллект карта.
В данной статье проанализированы проблемы развития познавательной компетентности будущих педагогов. Даны рекомендации о том, что применение чертежно-конструктивных моделей при освоении сложных и больших объемов учебного материала, особенно в информационной образовательной среде, эффективно в развитии познавательной компетентности учащихся.
Ключевые слова: профессиональная компетентность, будущие учителя, информационная образовательная среда, учебный материал, познавательная деятельность, когнитивные стратегии, базовый конспект, интеллект-карта.
This article analyzes the problems of developing the cognitive competence of future teachers. It is recommended that the use of graphic models in the development of complex and large-scale learning materials, especially in the information educational environment, be effective in the development of students' cognitive competence.
Key words: professional competence, future teachers, information learning environment, teaching material, cognitive activity, cognitive strategies, basic synopsis, intelligence card.
Кириш. Олий таълим муассасаларида ўқитишнинг кредит-модуль тизими компетенциявий ёндашув билан бевосита уйғун амалга оширилиб, модулли ўқитиш технологияларининг натижаси сифатида бўлажак мутахассисларда таркиб топтириладиган компетенциялар акс этади. Шундай компетенцияларнинг бири бўлажак мутахассисларда когнитив компетентликни ривожлантириш ҳисобланади. Когнитив компетентлик шахс қобилиятининг таянч турларидан бири бўлиб, замонавий шароитда уни ҳар бир мутахассис эгаллаши лозим.
2019 йилда Ўзбекистон Республикаси олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепцияси ишлаб чиқилди. Мазкур концепция олий таълим тизимини ижтимоий соҳа ва иқтисодиёт тармоқлари эҳтиёжларидан келиб чиққан ҳолда, фан, таълим ва ишлаб чиқаришнинг мустаҳкам интеграциясини таъминлаш асосида таълим сифатини яхшилаш, рақобатбардош кадрлар тайёрлаш, илмий ва инновацион фаолиятни самарали ташкил этиш, халқаро ҳамкорликни ривожлантириш мақсадларини кўзда тутади [1].
Асосий қисм. Когнитив компетентликни шакллантириш ва ривожлантириш таълим олувчиларда касбий таълим ва эгалланаётган касбга мотивацион-қадриятли йўналганликни ривожлантириш, мустақил ўқув фаолиятини ташкил этиш технологиялари билан қуроллантириш, рефлексия ва ўз-ўзини объектив баҳолаш усуллари, ўқув-билиш фаолиятини эмоционал-иродавий бошқариш кўникмаларини шакллантириш сингари вазифаларини ажратиб кўрсатиш мумкин. Бу каби вазифаларни бажаришда когнитив фаолиятнинг хилма-хил метод ва усулларидан мақсадли фойдаланиш мақсадга мувофиқ. Бунда таълим мазмуни шахсий когнитив фаолият стратегияларини ўзлаштириш ҳисобига талабалар мураккаб ўқув материалларини ўзлаштириб боради.
Когнитив стратегиялар қуйидаги муайян қадамлар кетма-кетлиги, фаолият босқичларини ўз ичига олади:
- топшириқни ўқиш;
- муаммони шакллантириш;
- муаммони ҳал этиш вариантларини аниқлаштириш;
- қўшимча маълумотларни излаш;
- бевосита топшириқ (муаммолар, вазиятлар) ечимини топиш; - натижаларни баён этиш ва тақдим этиш; - ўзини ўзи таҳлил этиш, баҳолаш ва ҳ.к.
Талабаларда когнитив стратегияларни ривожлантириш уч босқичда амалга ошади: 1) билишга доир; 2) ассоциатив; 3) индивидуаллаштириш. Билишга доир босқичда когнитив стратегиялар аввал эгалланган билимларни аниқлаштиришга (муаммоли суҳбат) топшириқларни ўз ичига олади. Ассоциатив босқичда ўзлаштиришга (илмий-ўқув матнлари ва уларга мос топшириқлар) доир топшириқлар таклиф этилади. Индивидуаллаштириш босқичида когнитив стратегияларнинг ривожланганлигини назорат қилишга доир топшириқлар тақдим этилади.
Олим А.Пилигиннинг фикрича, когнитив стратегияларни ўзлаштириш жараёни қуйидаги кўринишга эга бўлади:
1) когнитив стратегиялар (фанга доир ва умумий)нинг талабаларнинг самарали таҳлил этиши;
2) мавжуд мақбул когнитив стратегиялар(фанга доир ва умумий)нинг самарали рефлексияси;
3) талабаларнинг индивидуал ва меъёрий когнитив стратегияларни таққослай олиши;
4) фанга доир ва умумий (шахсий-билиш тажрибаси) индивидуал когнитив стратегияларни мақсадли ва мустақил чуқурлаштириб боришни амалга ошириш [2]. А.А.Пилигиннинг фикрига қўшилган ҳолда когнитив фаолият билан боғлиқ билиш жараёнларини мажмуавий динамик ташкил этиш сифатида когнитив стратегияларнинг моҳиятини тушуниш қуйидаги кетма-кетликдан иборат:
- мақсад ва унга эришиш мезонларининг ўзаро мослиги;
- натижаларга эришиш бўйича ҳаракатлар; - фаолият жараёнига тузатишлар киритиш; - олинган натижаларни қайд этиш [3].
Ана шунга мувофиқ когнитив стратегияларнинг қуйидаги компонентларини ажратиб кўрсатиш мумкин:
- мотивацион – муаммоларни англаш, фаолият мақсадини белгилаш; - жараёнга доир – билиш фаолиятини бевосита лойиҳалаш ва амалга ошириш; - рефлексив – фаолиятни баҳолаш, натижаларини қайд этиш.
Бироқ бизнингча, мазкур компонентлар сирасига коррекцион компонентни ҳам киритиш лозим:
- коррекцион – агар вазифага ечим топилмаган бўлса ёки нотўғри бажарилган бўлса, муаммоларни ҳал этиш усулларини аниқлаштириш.
Бўлажак педагогларнинг когнитив стратегияларни ўзлаштириши илмий ва меҳнат фаолиятининг турли соҳаларида ўзларининг билишга эҳтиёжларини қондиришга хизмат қилади. Билиш фаолияти жараёнида таҳлил ва умумлаштириш, танқидий фикрлаш, глобал ахборот муҳитида қарама-қаршилик ва муаммоларни ажратиш муҳим роль ўйнайдиган инсоннинг интеллектуал қобилияти ривожланади [4]. Билиш фаолиятида турли моделлар, семантик когнитив карта, чизма, график, жадвал, диаграммалардан фойдаланишга имкон беради. Шунинг учун таълимни ахборотлаштириш шароитида когнитив компетентликни ривожлантиришга йўналтирилган ўқитиш жараёни доирасида ҳал этиш лозим бўлган вазифалардан бири талабаларнинг ахборот-коммуникация технологиялари воситасида моделлар, семантик когнитив карта, чизма, график, жадвал, диаграмма кабиларни яратишнинг турли усулларини ўзлаштиришдан иборат. Шунингдек, чизма-тасвирий моделлар билишнинг ҳиссий (сезги, ирода, диққат) ва рационал (фикрлаш фаолияти) даражаларини уйғунлаштириш имконини очиб берувчи, уларнинг потенциалига асосланган билиш фаолияти натижавийлигини ошириш воситаси сифатида талқин қилинди.
Ахборотларни тақдим этишнинг чизма-тасвирий модели – бу “ихчамлаштирилган” методик ва технологик усуллар йиғиндиси ва ўқув материалларини визуаллаштириш [5]. Ўқув жараёнида чизматасвирий моделлардан фойдаланиш амалиёти таҳлили улар орасида қуйидагилар кенг тарқалганлигини кўрсатади: ўқув элементларининг график мантиғи, метарежа ва Н.Эрганованинг таянч конспекти, М.Минскийнинг фрейм модели, продукцион модел, мантиқий модел, семантик тармоқлар модели, чизма конспект, ментал(интеллект) карта. Мазкур моделларининг баъзиларига тўхталиб ўтамиз. Н.Эрганова томонидан таклиф этилган ўқув элементларининг мантиққа асосланган графиги тушунчаларнинг умумий мазмунини очиб бериш асосида ўқув ахборотини тизимлаштириш ва унча муҳим бўлмаган, ортиқча юк бўладиган матндаги тушунча ва атамаларни истисно қилиш мақсадида қўлланилади. Бу эса, ахборотнинг ўрганилаётган блокининг таянч тушунчасини қўйиш орқали график кўринишида тармоқ тузилмасини яратишга имкон беради. Унинг мазмуни умумий моҳиятдан келиб чиққан ҳолда кетма-кетликда гуруҳлаштирилган тушунчаларни очиб беради [3].
Таълимни ахборотлаштириш шароитида когнитив компетентликни ривожлантиришга йўналтирилган ўқитиш жараёни доирасида ҳал этиш лозим бўлган вазифалардан бири талабаларнинг ахборот-коммуникация технологиялари воситасида моделлар, семантик когнитив карта, чизма, график, жадвал, диаграмма кабиларни яратишнинг турли усулларини ўзлаштиришдан иборат.
Ахборотларни тақдим этишнинг чизма-тасвирий модели – бу “ихчамлаштирилган” методик ва технологик усуллар йиғиндиси ва ўқув материалларини визуаллаштириш ҳисобланади.
Муҳокамалар ва натижалар. Ўқув жараёнида талабаларнинг когнитив компетентлигини ривожлантиришда чизма-тасвирий моделларнинг қуйидаги турларидан фойдаланиш самарали бўлишини тажриба-синов ишлари исботлади. Булар ўқув элементларининг график мантиғи, метарежалар, Н.Эрганованинг таянч конспекти, М.Минскийнинг фрейм модели, продукцион модел, мантиқий модел, семантик тармоқлар модели, чизма-конспект, ментал(интеллект) карта ва ҳ.к.
Масалан, ўқув материалининг асосий мазмунини кўргазмали тақдим этишда таянч конспектдан фойдаланилиш мумкин [6]. Ўқув элементларини кўргазмали шаклда тақдим этиш фаолиятни ташкил этиш учун йўналтирувчи асос яратади. Ижро ва назорат қилишга доир ҳаракатларни шакллантиради. Бу бир томондан ўрганилаётган объект ҳақида яхлит билимлар, бошқа томондан уларни шакллантиришга доир ўқув-билиш фаолиятининг умумий тизимини ҳосил қилади
(1-расмга қаранг).
Бўйсундирилган
халқлар (солиқ тўловчилар)
1-расм. “Форс подшолиги” мавзусидаги таянч конспект
Таянч конспектдан мақсадга мувофиқ равишда фойдаланиш ахборотнинг алоҳида бирликларининг асосий алоқаларини танлаш ва эътибор қаратиш; асосий белги ва рамзларнинг ўзаро мослигини ҳисобга олиш асосида ўқув материали мазмунини аниқ тушуниш; индивидуал моҳият касб этувчи мантиқий алоқадорликлар билан мустақил ишлаш имкониятини тақдим этади.
Интеллект-карта – намойишларни ўтказиш, қарор қабул қилиш, ўз вақтини режалаштириш, катта миқдордаги маълумотларни эсда сақлаш, ақлий ҳужумларни ўтказиш, ўз-ўзини таҳлил қилиш, мураккаб лойиҳаларни ишлаб чиқиш, мустақил таълим, ривожланиш ва шу каби вазифаларни ҳал этишда ажойиб восита бўлиб хизмат қилади. Интеллект-карталарни ўқитиш жараёнида қўллашга оид дастлабки тажрибалар Тони Бьюзен томонидан амалга оширилган.
Республикамиз олимларидан М.Уразова ва Б.Хўжаевлар педагогик фанлардан маъруза ва семинар машғулотларини ўтказиш жараёнида интеллект-карталардан фойдаланиш тажрибасини ёритиб беришган [7].
Интеллект-карта ўқув жараёнида қатор мақсадларга эришиш учун қўлланилади: китоблар, мақола, маърузаларни конспектлаштириш; реферат, мақола ва курс ишлари ёзиш; катта ҳажмдаги ахборотларни таҳлил этиш ва тизимлаштириш; ижодий топшириқларни бажариш; ахборотларни эслаб қолиш; тақдимот ва асосий масалаларга эътибор қаратиш. Интеллект-карталарни қоғозда ҳам чизиш мумкин. Одатда мазкур усул интеллект-карта кўринишида ахборотларни акс эттириш кўникмасини шакллантиришнинг дастлабки босқичида қўлланилади. Мазкур усул унча катта ҳажмга эга бўлмаган ахборотларни тасвирлаш учун қулай, бироқ қоғоз вариантда қўшимчалар ва ўзгартиришлар киритиш қийин. Шунинг учун компьютер дастурлари ёрдамида интеллект-карталарни тасвирлашга ўтиш мақсадга мувофиқ. Компьютер дастурлари асосида тузилган интеллект-карталарни таҳрир қилиш, кенгайтириш, янги ахборотларни қўшиш, карталар тизимини яратиш, ахборотни гиперматн кўринишида тақдим этиш, интеллект-картани ишлаб чиқиш бўйича жамоавий ижодий ишни ташкил этиш мумкин.
Ҳозирги вақтда интеллект-карталарни тузиш бўйича кўплаб компьютер дастурлари мавжуд ва уларни текинга юклаб олиш мумкин:
1) онлайн режимда интеллект-карта (mindmaps) тузиш учун Google корпорациясининг Сoоgle иловаси. Компьютерда карталарни pdf ва png форматда сақлаш имконини беради.
2) xmind (http://www.xmind.net/);
3) FreeMind (http://freemind.sourceforge.net/);
4) MindMeister (https://www.mindmeister.com/ru), интеллект-карталарни чизиш учун онлайнхизмат, оффлайн режимда ҳам ишлаш имконияти мавжуд; 5) EDraw (https://www.edrawsoft .com/freemind.php).
“Таълимда ахборот технологиялари” фанини ўқитиш жараёнида мазкур компьютер дастурларидан фойдаланиш асосида интеллект-карталарни тузиш технологияси татбиқ этилди. Талабалар томонидан жамоавий ижодий иш асосида тузилган интеллект-карта намунаси 2-расмда келтириб ўтилган.
2-расм. “Жамиятнинг сиёсий муҳити” мавзусидаги интеллект-карта
Хулоса. Таълим мазмунини талабаларда индивидуал когнитив стратегияларни таркиб топтиришга хизмат қилувчи ва ахборотларни тақдим этишнинг чизма-тасвирий моделларига доир ўқув материаллари билан бойитиш бўлажак педагогларда когнитив компетентликни ривожлантириш шартларидан бири сифатида хизмат қилади.
Адабиётлар
1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 8 октябрдаги “Ўзбекистон Республикаси олий таълими тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиқлаш тўғрисида”ги ПФ-5847-сон Фармони. // Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 09.10.2019 й., 06/19/5847/3887-сон. 2. Гафурова Н.В. Интегральная модель интеллектуально- личностного развития обучающихся в системе образования: Монография. – М.: МАКС Пресс, 2004.– 220с.;
3. Орешкова С.П. Осипова С.И. Учебная деятельность в контексте формирования умений обучающихся структурировать теоретический материал / С.П. Орешкова, С.И. Осипова // Современные проблемы науки и образования. – 2007. - №6. – С. 24-29/
4. Лаврентьев Г.В. Инновационные обучающие технологии в профессиональной подготовке специалистов. Часть 2. / Г.В. Лаврентьев, Н.Б. Лаврентьева, Н.А. Неудахина–Барнаул: АлтГУ, 2004. – 232 с. – С.160.
5. Пилигин А.А. Познавательные стратегии школьников: от индивидуализации – к личностноориентированному образованию: Монография / А.А. Пилигин. – М.: “Твои книги”, 2012. – 416 с. – С.27.) 6. Пилигин А.А. Познавательные стратегии школьников: от индивидуализации – к личностноориентированному образованию: Монография / А.А. Пилигин. – М.: “Твои книги”, 2012. – 416 с. – С.199
7. Эрганова Н.Е. Методика профессионального обучения: учеб. пособие для студ. высш. учеб. заведений. – М.: “Академия”, 2007. – 160 с.
8. Интеллект-карты как фактор развития профессиональной компетентности будущих учителей // Образование через всю жизнь: Непрерывное образование в интересах устойчивого развития: материалы 13-й междунар. конф.: в 2 ч. – Вып. 13. – СПб.: ЛГУ им. А. С. Пушкина, 2015. – Ч. I. − С. 137−139.
Мурод ЭГАМНАЗАРОВ
Жиззах давлат педагогика институти махсус таълим кафедраси ўқитувчиси
КОММУНИКАТИВ ҚОБИЛИЯТ-ЎҚИТУВЧИ ПЕДАГОГИК МАҲОРАТИНИНГ ТАРКИБИЙ ҚИСМИ СИФАТИДА
Мазкур мақолада ўқитувчи педагогик қобилиятининг умумий назарий асослари таҳлил қилинади. Педагогик қобилиятнинг асосий таркибий қисми сифатида – коммуникатив қобилиятлар, коммуникатив компетентлик тушунчаларига алоҳида урғу берилиб, педагог маҳоратининг муҳим аҳамиятли касбий-йўналтирилган тавсифларидан бири сифатида уни ривожлантириш зарурати асослаб берилган.
Калит сўзлар: қобилият, ўқитувчининг педагогик қобилияти, коммуникатив қобилият, коммуникатив компетентлик, мулоқот.
В статье анализируются основные теоретические основы педагогических способностей учителя. Особое внимание уделяется коммуникативным навыкам и коммуникативной компетентности учителя как ключевого компонента педагогических способностей, обосновывается необходимость его развития как одной из важнейших профессионально-ориентированных характеристик педагогического мастерства.
Ключевые слова: способности, педагогические способности учителя, коммуникативные способности, коммуникативная компетентность, общение.
The article analyzes the main theoretical foundations of a teacher's pedagogical abilities. Particular attention is paid for the communication skills and communicative competence of the teacher as a key component of pedagogical abilities, the necessity of its development is substantiated as one of the most important professionally oriented characteristics of pedagogical skills.
Key words: abilities, pedagogical abilities of a teacher, communication skills, communicative competence, communication.
Кириш. Ҳар қандай мураккаб замонавий ахборот коммуникация технологиялари, интеграциялар, фан соҳасидаги оламшумул янгиликлар, аввало, ўқитувчи томонидан ўзлаштирилиб, сўнгра унинг билими, дунёқараши, қобилияти эвазига талабалар онгига ва тафаккурига етказилади. Йилдан-йилга ўқитувчининг касбий фаолиятига нисбатан талаблар кучаймоқда. Бу - ҳозирги замон талаби. Демак, ўқитувчига нисбатан қўлланиладиган педагогик қобилият атамаси ҳеч қачон ўз мавқеини йўқотмайди, балки тобора такомиллашиб, бойиб ва замон талабларига мос ўзгариб бораверади.
Асосий қисм. Қобилият – одам психикасининг энг муҳим ҳусусиятларидан бири бўлиб, бу хусусиятларни ҳаддан ташқари кенг тўлдириш имкони оқибатида қандайдир бир қобилиятнинг нисбий заифлиги, ҳаттоки, шундай қобилият орқали ҳаммасидан кўра бир-бири билан чамбарчас боғлиқ фаолиятнинг мувафаққиятли бажариш имкони асло йўқ эмас [1].
Ўқитувчининг педагогик қобилияти тушунчасининг моҳиятли тавсифи қуйидаги жиҳатларда ўз аксини топган:
а) педагогик қобилият – касбий билим, кўникма ва малакаларнинг ўқитувчи томонидан
мукаммал эгалланиши;
б) педагогик қобилият – педагогик фаолиятни муваффақиятли амалга оширилишига ёрдам
берувчи ўқитувчининг касбий хусусиятлари мажмуаси;
в) педагогик қобилият – ўқитувчи педагогик фаолиятининг мукаммал ва энг олий даражаси;
г) педагогик қобилият – ўқитувчининг касбкорликка йўналтирилган муҳим сезгирлик
хислатлари мажмуи;
д) педагогик қобилият – таълим бериш жараёнида замонавий ахборот технологиялари ва техник воситаларни, ўқитишнинг турли методларини ўқитувчи томонидан ўзлаштирилиши, танлаб олиниши ва қўллай олиш лаёқати;
е) педагогик қобилият – педагогик ва методик билимларнинг барча тармоқларига кириб келаётган интеграция ва модернизацияни тез ўзлаштирилиши ва унга мослашиб педагогик фаолият олиб бориш;
ё) педагогик қобилият – ўқитувчи касбий фаолиятининг ҳозирги замон талаблари даражасида бошқарилишини таъминлайдиган, таълим ва тарбияда мувозанатни педагогик ва психологик жиҳатдан бир маромда сақлаб, тартибга солувчи жараён [2].
Муҳокамалар ва натижалар. Педагог олим И.П.Подласий педагогик қобилиятнинг тузилишини қуйидаги тарзда аниқлаштирган:
1) ташкилотчилик – таълим олувчиларни жипслаштириш, уларнинг фаолиятини режалаштириш, жамоавий ишга жалб этиш, якунларини чиқариш;
2) диагностик –ўқув материалини танлай олиш, ўқув материалини тушунарли, аниқ, образли, ишончли ва тизимли баён эта олиш; талабаларнинг билишга қизиқишлари ва интеллектини ривожлантиришни рағбатлаш, ўқув-билув фаоллигини ошириш ҳамда танқидий фикрлашни ривожлантириш ва ижодкорликка қобилиятлилик;
3) перцептив – таълим олувчиларнинг ички оламига таъсир кўрсатиш; уларнинг эмоционал ҳолатини холис баҳолаш, психикасидаги ўзига хосликларни аниқлай олиш кўникмаси;
4) коммуникатив – таълим олувчилар ва жамоа билан педагогик мақсадга қаратилган муносабатни ўрната олиш кўникмаси;
5) суггестив (суггестия – ишонтириш) – талабаларга эмоционал таъсир кўрсатиш;
6) тадқиқотчиликка доир – педагогик жараён ва вазиятларни англаш ҳамда объектив баҳолай олиш кўникмаси;
7) илмий-билишга доир – танланган ихтисосликка доир белгиланган ҳажмдаги илмий билимларни эгаллай олиш қобилияти;
8) гностик – объект, жараённи ва ўз фаолияти натижаларини тадқиқ этиш ҳамда олинган натижалар асосида уни корректсиялай олиш қобилияти [3].
Педагог олим Ф.Н.Гоноболин педагогик қобилиятларни қуйидаги турларга ажратишни таклиф этади: 1) дидактик қобилиятлар; 2) академик қобилиятлар; 3) перцептив қобилиятлар; 4) нутқ қобилиятлари; 5) ташкилотчилик қобилияти; 6) авторитар қобилиятлар; 7) коммуникатив қобилиятлар; 8) педагогик хаёлот; 9) диққатни тақсимлай олиш қобилияти [4].
Педагогик ва психологик адабиётлар шарҳи шуни кўрсатадики, бўлажак ўқитувчиларининг коммуникатив қобилиятлари мураккаб интегратив феномен сифатида ўқитувчининг таълим жараёни бошқа қатнашчилари билан алоқа ўрнатиши, уни давомий сақлаб туриши ва ривожлантиришини таъминловчи профессионал малакалари сифатида намоён бўлади. Умуман, инсоният эволюцион тараққиёти давомида бир қанча босқичларни босиб ўтган: “homo habilis” (тик юрувчи одам), “homo potentis” (уддабурон одам), “homo sapiens” (ақл-заковатли одам). Бизнинг давримизни эса кўп тадқиқотчилар “homo loguens” яъни сўзлашувчи одам деб номлашни таклиф қилишган. Чунки ҳар бир инсон маълумот узатиш ёки уни қабул қилиш жараёнидан четда эмас, бу эса ўз навбатида коммуникатив фаолият аҳамиятини янада оширади.
Масалан, В.А.Крутецкий томонидан ўқитувчининг коммуникатив қобилияти тушунчасига қуйидагича таъриф берилган: коммуникатив қобилият – муомала ва мулоқот ўрната олиш, болаларга аралашиш қобилияти, талабаларга тўғри ёндашиш йўлини топа олиш, улар билан педагогик нуқтаи назардан самарали ўзаро муносабатлар ўрната билиш, педагогик назокатнинг мавжудлиги.
Умуман ўқитувчининг коммуникатив қобилиятлари қуйидаги ўзига хос хусусиятлардан иборат:
1. Мулоқот амалга оширилиши мумкин бўлган коммуникатив вазият негизини ижтимоийпсихологик прогнозлаштириш.
2. Мулоқот жараёнини, ўзини ижтимоий-психологик дастурлаш, бунда коммуникатив вазиятнинг ўзига хослигига алоҳида эътибор қаратилади.
3. Коммуникатив вазиятда мулоқот жараёнларини ижтимоий-психологик бошқарув хусусиятлари билан амалга ошириш [5, 224].
Коммуникатив қобилият “туғма қобилият бўлмай, инсон томонидан ижтимоий-коммуникатив тажрибани эгаллаш жараёнида шаклланувчи қобилиятдир. Коммуникатив-ижтимоий тажриба, аввало, муносабатларни ўзгартириш механизмини ўз ичига олиб, нутқни стилистик жиҳатдан турли вариантларда қўллашда намоён бўлади. Бундай ўзгаришнинг асосида мулоқот иштирокчилари ўртасидаги ролли мулоқотларнинг ўзгариши ётади” [6, 61].
Коммуникатив қобилиятнинг муҳим педагогик талаблари мавжуд бўлиб, улар қуйидагилардан иборат:
– ўқитувчи ва ўқувчи ўртасидаги ўзаро ҳурмат асосида қурилган ижодий алоқалар;
– таълим-тарбия жараёнини соғлом маънавий муҳит асосида ўзаро алоқа, ўзаро таъсир замирида ташкил этиш;
– илмий-назарий билим эгаллаш учун тил қоидаларига риоя этиш, ўқитувчи ва ўқувчининг муомала маданияти;
– таълим-тарбия жараёнининг ҳар иккала субъекти ўртасидаги дипломатик муносабат қоидаларига риоя этиш;
– тарбия методлари, усуллари ва уларнинг моҳиятини чуқур билиш ҳамда амал қилиш;
– ўқитувчи ҳамда ўқувчи ахлоқ-одоб қонун-қоидаларига зид ҳолатларнинг зарарли оқибатларини англаб етиш;
– актёрлик маҳоратига эга бўлиш, ўзига эргаштира олиш, жалб эта олиш маҳорати ва бошқалардан иборат.
Ўқитувчи коммуникатив қобилиятлари моҳияти ва тузилишини синчковлик билан ўрганиш бизга иккита, ўзаро боғлиқ ва ўзаро алоқада бўлган даражаларни ажратиш имконини берди: биринчи даража, бевосита, мулоқотнинг ўзида коммуникатив компетентлиликнинг намоён бўлишини белгилаб беради, яъни инсоннинг коммуникатив хулқ-атворида; иккинчиси, ўқитувчи касбий мотивациясининг ўзига хос хусусиятлари ва йўналтирилиши, унинг мулоқотга алоҳида эҳтиёжи орқали педагогик-коммуникатив қадриятларни киритиши керак.
Кўриб чиқилган компонентларнинг барчаси жамланганда коммуникатив қобилиятнинг мазмунмоҳияти аниқ намоён бўлади ва инсон шахсининг ўзаро боғлиқ ҳамда бир-бирини тақозо қилган энг мураккаб сифатларини шакллантиради. Натижада коммуникатив қобилият педагог маҳоратининг муҳим аҳамиятли касбий-йўналтирилган тавсифларидан бири сифатида намоён бўлади, ушбу қобилиятнинг ривожланиши эса олий профессионал таълимда биринчи галдаги вазифа ҳисобланади. Жамият ривожланишининг замонавий босқичлари, таълимдаги янги парадигмалар – буларнинг барчаси коммуникатив қобилиятни ривожлантириш муаммосини янги мазмун билан тўлдиради.
Хулоса. Шу ўринда қуйидагиларни келтириш мумкин:
- педагогик фаолият билан шуғулланувчи ўқитувчи қобилият, коммуникатив қобилият, педагогик қобилият каби бир-бири билан боғлиқ шахсий хусусиятларни ўз устида доимий ишлаш орқали ривожлантириб бориши унинг маҳоратли касб эгаси бўлишида замин бўлиб хизмат қилади;
- ўқитувчининг коммуникатив қобилиятининг ўзига хос педагогик шарт-шароитлари, педагогик рефлекцияси, йўналишлари, маҳорат мезонлари, унинг касбий компетенциясини намоён этишда, шахсий қобилиятини чархлаб боришида муҳим омил ҳисобланади;
- ўқитувчиларнинг коммуникатив қобилиятини намоён этишда, маҳоратини ошириб боришда ўқув жараёнини технологик лойиҳалаштириш, алгоритмлаш, натижани олдиндан ташхислаш ва уни инновацион бошқариши муҳим аҳамият касб этади;
- коммуникатив қобилиятлар эмпатик ва рефлексив қобилиятлар билан уйғунлашган интеграцион компетенцияларнинг йиғиндиси сифатида талқин қилинади. Уни махсус тренинг машғулотлари ёрдамида ривожлантириш мумкин.
-
Адабиётлар
1. Давлетшин М.Г. Қобилият ва унинг диагностикаси. – Т.: “Ўқитувчи”, 1997. – 134 б 2. Халиков А.А. Педагогик маҳорат. Дарслик. – Т.: “Иқтисод-молия”, 2012.– 424 б.
3. Подласый В.П. Педагогика. Учебник. – М.: “Высшее образование”, 2006. –540 с.
4. Гоноболин Ф.Н. О некоторых психических качествах личности учителя // Ж. Вопросы психологии. – 1995. - №1. – С.100-111
5. Мардонов Ш.Қ. Педагог кадрларни таълимий қадриятлар асосида тайёрлаш ва малакасини оширишнинг педагогик асослари. // Пед. фанл. докт. ...дисс. – Тошкент, –2006. – 302 б.
6. Давлетшин М.Г. Замонавий мактаб ўқитувчисининг психологияси. –Т.: “Ўзбекистон”, 1999. – 29 б.
Алишер ИБРАГИМОВ
Бухоро давлат университети жисмоний маданият факультети ўқитувчиси
ЎҚУВЧИЛАРДА СОҒЛОМ ТУРМУШ ТАРЗИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ МЕТОДИК АСОСЛАРИ
Мақолада инсон саломатлиги айниқса, ўсиб келаётган авлод соғлигини асраш ва уларни жисмонан бақувват, фавқулодда рўй бериши мумкин бўлган ҳолатларга тайёрлаш масаласи кишилик жамиятининг ҳар бир босқичида ўша давр эҳтиёжига кўра ўзига хос тарзда ёндошилиб, асрлар давомида жамиятда соғлом турмуш тарзини шакллантириш масаласи ўта долзарб ва абадий муаммо сифатида ўрганилиб келинган.
Калит сўзлар: саломатлик, инсон, шахс, омил, соғлом турмуш тарзи, мақсад.
В статье здоровье человека в частности, вопрос сохранения здоровья подрастающего поколения и подготовки его к физически сильным, неординарным ситуациям рассматривается на каждом этапе человеческого общества по-своему в соответствии с потребностями того времени, на протяжении веков вопрос формирования здорового образа жизни в обществе рассматривался как чрезвычайно актуальная и вечная проблема.
Ключевые слова: здоровье, человек, личность, фактор, здоровый образ жизни, цель.
In the article human health in particular, the issue of preserving the health of the younger generation and preparing it for physically strong, extraordinary situations is considered at each stage of human society in its own way in accordance with the needs of that time.For centuries, the issue of forming a healthy lifestyle in society was considered as an extremely relevant and eternal problem. Keywords: health, person, personality, factor, healthy lifestyle, goal.
Кириш. Тарихий хронологик манбаларда қайд этилган мулоҳазаларга таяниб, қуйидаги тўхтамга келишимиз мумкин:
− кишилик жамиятининг барча даврларида инсон ҳаёти ва саломатлиги муҳофазасини таъминлаш долзарб ижтимоий масалалардан бири сифатида эътироф этиб келинган. Мавжуд манбаларда инсон ҳаёти ва саломатлигига жиддий хавф солувчи омиллар кўрсатиб берилган ҳамда аксарият ўринларда ушбу омилларни бартараф этиш йўллари хусусида ҳам маълумотлар келтирилган;
− муаммо доирасида яратилган манбаларда инсон ҳаёти ва саломатлигига зиён етказувчи омиллар сирасида қуйидагиларни кўрсатиш мумкин:
− атроф-муҳитнинг ёмон санитария аҳволи, энг оддий гигиеник талабларга риоя қилмаслик, спиртли ичимликларни истеъмол қилиш, жисмоний меҳнат ёрдамида организмни чиниқтирмаслик, тўғри овқатланиш қоидаларига риоя қилмаслик ҳамда ўзаро номаҳром саналувчи эркак ва аёл ўртасида содир бўлган зино;
− мавжуд манбаларнинг барчасида кишилар томонидан юқорида келтирилган ҳолатларнинг содир этилиши ижтимоий муносабатлар мазмунига зиён етказувчи, инсон насли ва саломатлигига ҳавф солувчи турли касалликларни келтириб чиқарувчи, жамият равнақи йўлидаги тўсиқ бўлувчи ҳодиса эканлиги таъкидлаб ўтилади. Мутафаккирларнинг асарлари, шунингдек, муқаддас манбаларда бундай кўринишдаги ижтимоий ҳодисаларга қарши курашиш йўлида бирлашишга жамият аъзолари даъват этилади;
− «соғлом турмуш тарзини шакллантириш ғоясининг эволюцион ривожланиш хронологияси»да ифода этилган манбалар бугунги кунда ҳам жамиятда соғлом турмуш тарзини шакллантириш жараёнида қўлланма бўлиб хизмат қилмоқда.
Инсон ҳаёти учун ҳавф солувчи объектив ва субъектив омилларнинг юзага келиши ҳамда уларнинг сақланиб қолиши маълум даражада жамиятда носоғлом муҳитнинг қарор топганлигини ифодалайди. Носоғлом муҳитнинг қарор топиши натижасида қуйидаги ҳолатлар юзага келади: маънавий қадриятлар (хусусан, ер, ҳаво ва сувнинг муқаддаслиги, наслнинг соғлом бўлиши, жамиятда тинчликнинг барқарорлигини таъминлаш, аҳолининг моддий фаровонлигини ошириш йўлида меҳнат қилиш, инсонлар ўртасида ўзаро меҳр-оқибатнинг устувор бўлиши ва ҳоказолар)нинг аҳамиятлилик даражасининг пасайиши; кишилар ўртасида турли касалликларнинг кўпайиши, организм ишчанлик фаолиятининг сусайиши, руҳий зўриқишнинг тобора ортиб бориши ва бошқалар шулар жумласидандир. Юқорида қайд этиб ўтилган ҳолатлар ўз-ўзидан жамиятнинг маданий ва иқтисодий ривожланишига салбий таъсир кўрсатмоқда.
Асосий қисм. Жамиятда соғлом турмуш тарзининг қарор топиши мазкур жамият аъзоларининг соғлом турмуш тарзи борасидаги кўникмалари даражаси билан боғлиқ. Фуқароларни, айниқса, умумий ўрта таълим муассасаларида ушбу мавзу юзасидан таълим-тарбиявий ишларни олиб бориш бугунги куннинг энг муҳим масалаларидан биридир.
Чунончи, физиолог олим Б.Н.Чумаковнинг фикрича, ўқувчиларда қуйидаги кўникмаларни шакллантириш мақсадга мувофиқлигини қайд этган ҳолда, спорт билан шуғулланиш, тўғри овқатланиш қоидалари, кун тартиби ҳамда психогигиена талабларига риоя қилиш, зарарли одатларга берилмаслик ва тўғри дам олиш ҳақидаги тавсияларни ишлаб чиқадилар (165).
Ю.А.Афанасьев ва Ю.А.Куликовлар ўқувчиларда соғлом турмуш тарзи кўникмаларини шакллантиришда оқилона ва тўғри ишлаб чиқилган кун тартибини муҳим аҳамиятга эга эканлигини таъкидлаган ҳолда, кун тартибининг қуйидаги моделини тавсия этадилар: доимо бир вақтда уйқудан туриш, эрталабки чиниқиш ва сув муолажаларини ўтказиш, кунига уч маҳал ёки яхшиси, тўрт маҳал белгиланган вақтда овқатланиш, бир кунда камида икки соат тоза ҳавода бўлиш, доимо бир вақтда ўқув фанлари бўйича мустақил шуғулланиш, ҳар ҳафтада (камида икки марта) икки соатдан жисмоний машқлар ёки (қулай жисмоний юклама) спорт билан шуғулланиш, бир кунда камида саккиз соат ухлаш, ҳар куни бир вақтда уйқуга ётиш (13).
Муҳокама ва натижалар. Ҳозирги даврда турмуш тарзи одамдан ҳаддан ташқари фаол ҳаракатчанликни талаб қилмайди. Талабалар, мактаб ўқувчилари, ақлий меҳнат билан шуғулланувчи мутахассислар ва енгил жисмоний меҳнатни талаб этувчи соҳа вакилларининг ҳаракатчанлик даражаси кескин даражада пасаймоқда. Аҳолининг аксарият қатлами аъзоларига хос бўлган кун тартиби моҳиятини таҳлил қилар эканмиз, уларнинг жиддий жисмоний юкламага эга эмасликларининг гувоҳи бўламиз. Чунончи, мактаб ўқувчилари ва талабаларида жуда оз жисмоний ҳаракат кузатилмоқдалар.
Г.Захарьин ва Г.Гед XIX асрнинг охирларидаёқ тери ички аъзолар билан бевосита боғлиқ эканлиги ва чиниқтирувчи муолажаларнинг асосан тери ва юқори нафас олиш йўлларига таъсир ўтказишини исботлаб, жисмоний машғулотлар ўтказганда организмда мушаклар ҳарорати ва уларнинг эластиклиги, артерияларда қон айланиш яхшиланиши ва қон босимининг ошиши; юрак қисқариш тезлигининг кўпайиши ва юрак зарби ҳажмининг камайиши; ўпка нафас йўлларига қон келишининг ортиши; нафас олишнинг тезлашуви ва чуқурлашуви; овқат ҳазм қилиниши ва унинг организмга сингишининг пасайиши, шунингдек, тери томирларининг кенгайиши мумкинлиги сингари физиологик ўзгаришларнинг содир бўлишини таъкидлайди[1].
Соғлом турмуш тарзининг асосий омилларидан бири тўғри ва сифатли овқатланиш ҳамда овқатланиш жараёнида гигиеник талабларга қатъий риоя қилиш муҳим эканлиги хусусида Ю.А.Афанасьев ва Ю.А.Куликовлар томонидан олиб борилган тадқиқотларда тавсиялар берилади.
А.А.Агафонов «Саломатлик ва гўзаллик сири» номли китобида рационал овқатланиш ва унинг инсон саломатлигини таъминлашдаги аҳамияти тўғрисида ўз қарашларини билдириб, олим «нотўғри рационал овқатланиш» ҳолатларини қуйидагилардан иборат деб изоҳлайди: овқатни исталган вақтда ейиш; овқатланишлар даври ўртасидаги муддат жуда узоқ бўлиши; овқатни кам ёки кўп ейиш; доимий равишда бир ҳил овқатланиш; озиқ-овқатлар таркибида витаминларнинг етишмаслиги; овқатни яхши чайнамасдан ютиш.
Соғлом турмуш тарзини шакллантиришда атроф-муҳитнинг софлиги ва уни муҳофаза қилишга эришиш лозимлигини ўқувчилар онгига сингдириш муҳим аҳамиятга эга.
Орол денгиз бўйи ҳудудларида юзага келган хавф аҳоли саломатлигига жиддий салбий таъсирини кўрсатиб келмоқда. Статистик маълумотларга қараганда, экологик хавфнинг юзага келиши оқибатида республикада 1992 йили 493 нафар бола ўлик туғилган бўлса, 1993 йилда 1710 нафар бола нимжон ва 347 нафар чақалоқ биологик генетик нуқсонлар билан туғилган. Айниқса, юқумли касалликлар даражасининг ўсиши кишини таҳликага солади. Масалан, паратиф касаллиги бўйича 10000 кишига интенсив кўрсаткич – 2,8, ўткир ичак инфекциялари бўйича 129,9, бактериал дизентерия бўйича – 62,1, сариғ касаллиги бўйича 1993 йили 372,8 га тўғри келган(43 ).
Чунончи, ушбу ҳудудда гигиена талабларига тўла риоя қилинмаётганлиги шундан аёнки, санитария-эпидемиологик хизмати бўлимларининг 1994 йилнинг 1 январигача бўлган маълумотларида кўрсатишича, чиқиндилар билан атроф-муҳитни ифлослантирувчи 79 объектни ҳисобга олган. Шундан, 31 объект атмосфера ҳавосини ифлослаган, 39 объект сув сақлагичлар ва тупроқни (16 объект оқава сувларини коллекторларга, 23 объект тўпроққа юборганлиги билан) ифлослаган.
Ушбу ҳолат шубҳасиз аҳолининг касалликка чалиниш кўрсаткичининг ўсишига олиб келади. Айниқса ўсиб келаётган ёшлар саломатлигига жиддий таъсир кўрсатади. Шу боис, келиб чиқаётган экологик хавф республика аҳолисини касалликка чалиниш кўрсаткичининг ўсиши, ўз набватида, педагогика соҳасидаги тадқиқотчилардан ўқувчиларда мавжуд соғлом турмуш тарзи ҳолатини асраш, мустаҳкамлаш ва шакллантиришда асос бўладиган назарий билимлар билан қуроллантиришни тақозо этади.
Республикамиз олимлари Э.О.Турдиқуловлар томонидан «Экологик таълим-тарбия Концепцияси» тақдим этилса, Ш.+урбонов ишида овқатланиш гигиенаси ҳамда соғлом турмуш тарзининг муҳим омили ҳисобланмиш психогигиена талабларининг бузилишидан келиб чиқадиган стресс ҳолатлари; Ш.Авазов томонидан олиб борилган тадқиқот ишида қишлоқ мактаблари юқори синф ўқувчиларини ўлкашунослик фаолияти жараёнида экологик тарбиялаш борасида илмий тавсиялар ишлаб чиқилган.
Экологик таълим-тарбия тўғрисидаги яратилган ўқув қўлланмаларнинг ўқувчиларда бу борада кўникмалар хосил қилишида самараси юқоридир. Шу ўринда Б.Холлиев, А.Икромов ва бошқаларнинг номларини қайд этиб ўтиш мақсадга мувофиқ.
Гарчи, бу борада салмоқли ишлар олиб борилган бўлсада, ўқувчиларнинг атроф-муҳит муҳофазасини йўлга қўйиш, атроф-муҳит ҳолатининг инсон саломатлиги, хусусан, турмуш тарзига кўрсатувчи таъсири ҳақидаги тушунчалари етарли эмаслиги сабабли сўз юритилаётган йўналишда илмий изланишларни давом эттириш мақсадга мувофиқдир.
Аксарият тадқиқотларда соғлом турмуш тарзи асосларидан бири – шахсий гигиена ва унга риоя қилиш шартлари, ўсмирлар ўртасида ташкил этилувчи гигиеник тарбия моҳияти, ўсмир (ўспирин) қиз ва ўғил болаларнинг шахсий гигиенасини ташкил этишнинг ўзига хос жиҳатлари батафсил ўрганилган.
М.В.Антропова, М.Н.Исмоилов, Е.И.Кальченко, Д.В.Колесов, В.С.Лукьянов, С.Е.Мансурова, З.П.Матюхина, С.С.Солихўжаев, А.Г.Просецкая, Д.Ж.Шарипова ва А.Г.Хрипковалар олиб борган тадқиқот ишлар шулар жумласидандир.
Педагог олим Д.Ж.Шарипова томонидан олиб борилган тадқиқот ўқувчиларнинг гигиеник тарбиясини ташкил этиш муаммоларини ўрганишга йўналтирилган. Тадқиқот бу борадаги мавжуд муаммолар, муаммонинг долзарблик касб этишини асословчи далиллар, ўқувчилар ўртасида самарали равишда гигиеник тарбияни ташкил этиш йўлидаги изланишлар моҳиятининг очиб берилиши, шунингдек, гигиеник тарбияни яхлит тизим тарзида ташкил этиш борасидаги тажриба мазмунининг ишлаб чиқилишига алоҳида эътибор қаратилган [2].
Ўсмирлик ва ўспиринлик ёши психологияси - ўзининг осон таъсирланиш, руҳан шикастланиш кучли бўлиши, йигит ва қизларнинг организми жисмоний вояга етиши билан баробарида унинг дунёқараши, атроф-муҳитни идрок этишининг ўзгариши, ўзининг мустақиллигини тасдиқлашга уриниши, тақлид қилишлар билан ҳаётда ўз йўлини топишга уринишларида кузатилади( 184).
Ушбу ёшдаги ўқувчилар онгида соғлом турмуш тарзини моҳирлик билан ижобий эмоцияларни шакллантириб бориш, китоб, санъат мусиқа каби турли машғулотлар ҳамда спортга нисбатан меҳрни юзага келтириш унинг келгусида жисмонан соғлом шахс бўлиб вояга етишига замин яратади.
Ўқувчи – ёшларда соғлом турмуш тарзини шакллантиришга ўқитувчи кадрларни мазкур жараёнга тайёрлаш муҳим аҳамиятга эга. Бу борада педагог олим Т.Уматқулов малака ошириш жараёнида ўқувчилар саломатлигини муҳофаза қилишга тайёрлашнинг педагогик асослари юзасидан тадқиқот ишини олиб борган ҳамда унинг натижаларига кўра қуйидаги тавсиялар ишлаб чиқилган:
- мактаб, оила ва жамоатчилик ҳамкорлигини кучайтириш;
- ота–оналар ўртасида тиббий–гигиеник маданиятни шакллантиришга қаратилган тарғибот ишларини олиб бориш;
- ўқувчиларни тиббий кўрикдан ўтказишни доимий назоратини ташкил этиш ва уларнинг жисмоний ҳамда руҳий ривожланишини кузатиб бориш ва ҳ.к.
Ўқитувчиларни ўқувчиларда соғлом турмуш тарзини шакллантиришга тайёрлаш муаммоси юзасидан мазкур тадқиқот иши дастлабки қадамдир.
М.Холматова «Оилавий муносабатлар маданияти ва соғлом авлод тарбияси» мавзусида олиб борган тадқиқот ишида соғлом авлодни вояга етказиш жараёнида муҳим аҳамиятга эга бўлган объектив омиллар (шарт-шароитлар) билан бир қаторда субъектив омиллар, уларнинг моҳияти, ёш авлод таълим ва тарбиясига кўрсатадиган таъсир кучи, улардан педагогик фаолият жараёнида самарали фойдаланиш шартлари, шунингдек, шахснинг ҳар жиҳатдан камол топишида оила ўзига хос ўрин тутиши хусусидаги қарашларини баён қилади. Соғлом авлодни вояга етказишнинг субъектив омиллари мажмуида соғлом ижтимоий турмуш тарзи ўзига хос ва муҳим ўрин тутишига муаллиф алоҳида урғу бериб ўтади. Дастлаб «соғлом турмуш тарзи» тушунчаси ижтимоий борлиқ, ижтимоий муносабатларнинг асосий белгилари, кишиларнинг моддий ва маънавий фаолияти, ижтимоий ҳаётнинг ҳамма соҳаларида ана шу турмуш фаолиятининг аниқ шароитлари билан мустаҳкам боғлиқ бўлган шаклларининг мужассамидир», дея таъриф берилади. Ушбу фикр давом эттирилар экан, соғлом турмуш тарзининг жамиятда мавжуд бўлган ижтимоий–иқтисодий омилларга боғлиқ равишда ўзгариб боришига алоҳида тўхталади. Ва у «...соғлом турмуш тарзи инсон ҳаёт фаолиятининг миқдор ва сифат кўрсаткичларини ўз ичига олади. Бу кўрсаткичлар нисбий бўлиб тараққиётга, ижтимоийиқтисодий омилларга кўра ўзгариб боради» .
Бизнинг назаримизда, «соғлом турмуш тарзи(СТТ)» тушунчасининг моҳиятини ифодалаш ҳамда соғлом турмуш тарзининг аҳамиятини очиб бериш жараёнида қуйидаги фикрларга ўз муносабатимизни билдиришни жоиз деб топдик:
− соғлом турмуш тарзи «ижтимоий ҳаётнинг ...конкрет шароитлари билан мустаҳкам боғлиқ бўлган шаклларнинг мажмуаси» дея шарҳланган. Маълумки, ижтимоий субъектларнинг дунёқараши, объектив борлиққа нисбатан ёндошуви ва фаолият мазмунига кўра, турмуш тарзи соғлом турмуш тарзи ёки носоғлом турмуш тарзи сифатида гуруҳланади. Уларнинг ҳар иккиси индивидуал равишда ягона шаклни ифодалайди. Шундай экан, соғлом турмуш тарзи «ижтимоий ҳаётнинг ...шакллари мажмуаси» бўла олмайди;
− соғлом турмуш тарзи «инсон ҳаёт фаолиятининг миқдор ва сифат кўрсаткичларини ўз ичига олиши» таъкидлаб ўтилади. Бизнинг фикримизча, нафақат соғлом турмуш тарзи балки носоғлом турмуш тарзи ҳам фақатгина инсон фаолиятининг ифодаси бўла олмайди. Муайян турмуш тарзининг қарор топишида ижтимоий онг шахснинг объектив борлиққа нисбатан субъектив муносабатининг етакчи усули сифатида намоён бўлади. Юксак даражада тараққий этган ўзида энг олий ахлоқий ғоялар («Авесто» талқинига кўра «эзгу ғоялар»)ни ифодаловчи онггина соғлом турмуш тарзини қарор топтиришга йўналтирилган фаолиятнинг ташкил этилишига туртки беради;
− соғломлик хусусиятини ифода этувчи турмуш тарзи ўз моҳиятига кўра ҳар қандай ижтимоийиқтисодий шароитда ҳам ўз хусусиятини сақлаб қолади. Соғлом турмуш тарзини қарор топтиришда шахсларнинг иродавий сифатларга эга бўлиши борасидаги талаб ушбу ўринда янада яққол намоён бўлади.
Хулоса. Соғлом турмуш кечириш учун албатта организмни атроф-мущит шароитларига мувофиқ чиниқтириш лозим. Турмушда шундай воқеалар быладики, баъзи одамлар бир зумда касал былиб қоладилар. Саломатлик–одамнинг ижобий ҳолати ва ташқи муҳитдаги зарарли таъсуротларга қарши туриш қобилиятидир. Организмни чиниқтириш, қулай жисмоний машқлардан фойдаланиш, совуқ сувда чымилиш, қуёш нурида тобланиш каби чиниқтириш усуллари орқали ташқи муҳитга нисбатан организм қаршилигини ошириш омиллари ҳисобланади. Чиниқиш асосида организмни сув, қуёш ҳамда ҳаво таъсирига секин – аста мослаштириб бориш механизми туради.
Адабиётлар
1. Муминова Ф. Ўқувчиларда соғлом ҳаёт тарзи кўникмаларини шакллантириш омиллари. //
Ж.Мактаб ва ҳаёт 2002. №7. Б. 20-21
2. Мусурмонова О. Оила маънавияти – миллий ғурур. Т.: Ўқитувчи. 1999. – 199 б.
3. Нуралиева Г.К. Психолого-педагогические основы ценностного ориентирования личности.: Автореф. дис…. д.пед.наук. - Алма-Ата. 1993. – 42 с.
Мухайя ДЖУМАНИЯЗОВА
Урганч Давлат университети педагогика ва психология
кафедраси катта ўқитувчиси
ТАЛАБА ЁШЛАРНИНГ ДИНИЙ ДУНЁҚАРАШИ ВА МУЛОҚОТДАГИ ЙЎНАЛГАНЛИГИ ЎРТАСИДАГИ ЎЗАРО МУНОСАБАТЛАРНИНГ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ
Мазкур мақолада талаба ёшларнинг диний дунёқараши ва мулоқотдаги йўналганлиги ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг психологик хусусиятлари эмперик жиҳатдан таҳлил қилинган. Калит сўзлар: дин, диний дунёқараш, ижтимоий-психологик қадриятлар, маънавий-ахлоқий муҳит, установка, мулоқотнинг диалогиклик йўналганлиги, мулоқотнинг конформизм йўналганлиги.
В данной статье рассматривается религиозное мировоззрение и взаимосвязь с психологическими собенностями с эмпирической точки зрения.
Ключевые слова: религия, религиозное мировоззрение, духовное восприятие, диалогическое общение, установка.
This article empirically analyzes the psychological features of the relationship between the religious worldview of students and their orientation in communication.
Key words: empirically analyzes, relationship, the religious worldview, orientation.
Кириш. Дунёда диний дунёқараш, диннинг ўзидан фарқли равишда унинг муайян конфессионал тушунишида, мураккаб, тизимли ва ўзгарувчан бўлган бир шароитда бутун жаҳон жамоатчилигини дин, диний дунёқараш тушунчаларининг моҳиятини ўрганувчи тадқиқотларга бўлган муайян эҳтиёж тобора кўпроқ сезилмоқда. Шундай эҳтиёжни тўлдириш учун диний дунёқарашни тўғри тушуниш, баҳолаш учун унинг илмий жиҳатдан асослантирилган тавсифларини, диний дунёқарашнинг пайдо бўлиши ва ривожланишининг ўзига хос хусусиятларини, уни мазмунан талқин қилинишини, ижтимоий-психологик қадриятлар ва устунликлар улушини инобатга олиш зарур.
Мамлакатимизда буюк аждодларимиздан қолган бой маънавий анъана – диний бағрикенглик янада кенг қулоч ёймоқда. Бугунги кунда жамоатчилик фикри диний дунёқарашни салбий феномен сифатида бир томонлама баҳолашдан фориғ бўлмоқда. Бугунги кунда диний бағрикенгликни Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясининг “Хавфсизлик, миллатлараро тотувлик ва диний бағрикенгликни таъминлаш ҳамда чуқур ўйланган, ўзаро манфаатли ва амалий ташқи сиёсат соҳасидаги устувор йўналишлари” 5-йўналишида белгилаб берилган вазифалар доирасидаги ишлар янги сифат босқичига кўтарилди [1]. Шу нуқтаи назардан, республикамизда дин, диний дунёқараш шаклланиши муҳим жараён эканлигига давлат аҳамияти даражасида эътибор қаратилмоқда. Унга мувофиқ равишда талабалар диний дунёқарашининг ижтимоий-психологик ўзига хослигини тадқиқ қилиш бўйича фундаментал, амалий ва инновацион тадқиқотлар олиб бориш, талабалар онгида маънавий-ахлоқий муҳитни яхшилаш каби жиҳатларга алоҳида эътибор қаратилган.
Асосий қисм. Ҳозирги кунда жамиятда рўй бераётган инсонпарварлашув жараёнлари шахс ролининг ортиши, қадриятлари ва ҳаётий маъноларида ифодасини топган унинг ички оламига мурожаат қилиш заруриятини ҳам кучайтирмоқда. Мазкур тушунчалар, ўз навбатида, инсонни унинг ўзига, одамга ва оламга бўлган муносабатлари талқини орқали тадқиқ этиш кераклигига ишора қилади [1].
Кўплаб олимлар томонидан ҳар бир одамнинг ички оламига тегишли мулоқот жараёни билан унинг дунёқараши ўртасидаги узвий алоқалар мавжудлиги эътироф этилади. Айнан улар мулоқотнинг наинки алоҳида олинган шахс, балки бутун гуруҳ учун касб этган аҳамиятини кашф этиш имконини беради. Диний-илмий дунёқарашга тааллуқли қадриятларга оид, бошқа одамларга бўлган муносабатлар, инсон томонидан у ёки бу даражада англаниладиган мазмуний установкалар мажмуи сифатида қараладиган, шахснинг барқарор хусусиятлари саналган, айнан мулоқотдаги йўналганлиги ёрдамида конкретлашади [2].
МДҲ давлатларида олиб борилган илмий тадқиқотларда шахс тузилмасидаги йўналганлик ҳамиша диққат марказида бўлган. У, одатда, ҳар бир одамга хос бўлган эътиқод, дунёқараш билан узвий равишда тадқиқ этилган (Ананьев Б.Г., Бодалев А.А., Леонтьев А.Н., Ломов Б.Ф., Мерлин В.С., Платонов К.К., Рубинштейн С.Л. ва ҳ.к.) [3]. Бироқ, мулоқот йўналганлиги детерминанти сифатидаги диний/илмий дунёқараш ўрни етарли даражада ўрганилмаганлигини таъкидлаш жоиз. Ваҳоланки, йўналганлик гуруҳнинг яхлит психологик тузилмасида ҳам ўзига хос тарзда ажралиб туради [4].
Демакки, мулоқот йўналганлиги детерминанти сифатидаги диний/илмий дунёқараш ўрнини тадқиқ этиш долзарб бўлган муаммолардан биридир.
Эмпирик тадқиқотимизнинг мақсади - диний/илмий дунёқараш кўриниши мулоқотдаги шахс йўналганлигида қай тарзда акс этишини ўрганишдир.
Биз ўз илмий тадқиқотимиз давомида респондентларни дастлабки - Д.О.Смирновнинг (МИРА) диний фаолликни ўлчаш - методикаси ёрдамида олинган натижаларга кўра, диний дунёқарашнинг икки илмий ва диний кўринишга эга, жинсий белгиларга асосланган гуруҳларга ажратдик: диний дунёқараши юқори даражада шаклланган аёллар сони 120 нафарни, эркаклар сони 119 нафарни, диний дунёқараши қуйи даражада шаклланган аёллар сони 18 нафарни, эркаклар эса 21 нафарни ташкил қилди. Сўнг мазкур гуруҳ респондентларини С.Л.Братченко томонидан таклиф этилган “Шахснинг мулоқотдаги йўналганлиги” тести орқали улар йўналганлигига кўра маълум тоифаларга ажратдик (1-жадвал).
1-жадвал Шахснинг мулоқотдаги йўналганлик кўрсаткичлари жинслараро қиёси
|
Мулоқотдаги йўналганлик кўриниши |
жинс |
N |
M- ўртача арифметик |
S- стандарт оғиш |
t-мезон |
р≤ |
|
диалогиклик |
аёл |
120 |
50,4652 |
9,32026 |
0.721 |
0.471 |
|
эркак |
119 |
49,5309 |
10,66065 |
|||
|
авторитарлик |
аёл |
120 |
50,4868 |
10,14646 |
0.755 |
0.451 |
|
эркак |
119 |
49,5091 |
9,86852 |
|||
|
манипулятивлик |
аёл |
120 |
49,6081 |
10,09136 |
-0.608 |
0.544 |
|
эркак |
119 |
50,3952 |
9,93392 |
|||
|
альтероцентризм |
аёл |
120 |
50,5444 |
9,97212 |
0.845 |
0.399 |
|
эркак |
119 |
49,4510 |
10,04010 |
|||
|
конформизм |
аёл |
120 |
49,4795 |
9,70422 |
-0.807 |
0.420 |
|
эркак |
119 |
50,5249 |
10,30396 |
|||
|
индифферентлик |
аёл |
120 |
50,1477 |
10,12371 |
0.229 |
0.819 |
|
эркак |
119 |
49,8511 |
9,91425 |
Айтиш мумкинки, бизнинг тадқиқотда респондентларнинг мулоқот йўналганлиги параметрларининг жинслараро кесимида статистик жиҳатдан аҳамиятли фарқлар қайд этилмади: диалогиклик параметрлари аёлларда 50.46 ва эркакларда 49.53 ни (р≤0.471); авторитарлик: аёлларда 50.48 ва эркакларда 49.51 ни (р≤0.451); манипулятивлик: аёлларда 49.61 ва эркакларда 50.39 ни (р≤0.544); альтероцентризм: аёлларда 50.54 ва эркакларда 49.45 ни (р≤0.399); конформизм: аёлларда 49.48 ва эркакларда 50.52 ни (р≤0.420); индифферентлик: аёлларда 50.15 ва эркакларда 49.85 ни (р≤0.819) ташкил этди. Яъни, шахснинг мулоқотдаги йўналганлик шкалалари бўйича жинсий детерминантлари мавжуд эмас.
Шахснинг мулоқотдаги йўналганлигинг жинс билан боғлиқ детерминанти инкор этилгандан сўнг биз ушбу йўналганлик кўринишларини диний/илмий дунёқараш билан белгиланишини Стьюдентнинг t-мезони ёрдамида текширишга ҳаракат қилдик. Қиёсий натижалар қуйидаги жадвалда ўз ифодасини топди:
2-жадвал
Шахснинг мулоқотдаги йўналганлик кўрсаткичлари диний дунёқараш шаклига кўра қиёси (эркаклар)
|
Мулоқотдаги йўналганлик кўриниши |
Диний дунёқараш |
N |
M- ўртача арифметик |
S- стандарт оғиш |
t-мезон |
р≤ |
|
|
диалогиклик |
Илмий |
21 |
45,1742 |
12,91971 |
-2.093 |
0.039 |
|
|
Диний |
98 |
50,4645 |
9,94223 |
|
|||
|
авторитарлик |
Илмий |
21 |
48,3303 |
9,80090 |
-0.62 |
0.549 |
|
|
Диний |
98 |
49,7617 |
9,91467 |
||||
|
манипулятивлик |
Илмий |
21 |
51,0165 |
9,75621 |
0.315 |
0.754 |
|
|
Диний |
98 |
50,2620 |
10,01599 |
||||
|
альтероцентризм |
Илмий |
21 |
47,7215 |
10,31403 |
-0.869 |
0.387 |
|
|
Диний |
98 |
49,8216 |
9,99534 |
||||
|
конформизм |
Илмий |
21 |
70,6960 |
1,32950 |
23.745 |
0.000 |
|
|
Диний |
98 |
46,2025 |
4,67234 |
||||
|
индифферентлик |
Илмий |
21 |
50,6692 |
10,30779 |
0.415 |
0.679 |
|
|
Диний |
98 |
49,6758 |
9,87365 |
||||
|
|
|||||||
Шахснинг мулоқотдаги йўналганлик кўрсаткичларини диний дунёқараш шаклига кўра қиёси илмий ва диний дунёқарашга эга эркак респондентларда мулоқотдаги йўналганликнинг икки кўринишида Стьюдентнинг t-мезони бўйича статистик жиҳатдан аҳамиятли равишда фарқланишини кўрсатди.
Янада аниқроқ қилиб айтадиган бўлсак, мулоқотнинг диалогиклик йўналганлиги диний дунёқарашга эга эркак респондентларда 50.46 ни ва илмий дунёқарашга эга эркак респондентларда 45.17 ни (р≤0.039) ҳамда мулоқотнинг конформизм йўналганлигидиний дунёқарашга эга эркак респондентларда 46.20 ни ва илмий дунёқарашга эга эркак респондентларда 70.697 ни (р≤0.000) ташкил қилганининг гувоҳи бўлишимиз мумкин. Яъни диний дунёқарашга эга эркак респондентларга тенг ҳуқуқлик, ўзаро ишонч ва ҳурматга асосланган шахслараро мулоқотдаги аҳлоқийликка; мулоқот давомида ўзаро тушуниш ва ўзаро самимийлик, коммуникатив ҳамкорликка; шахслараро мулоқотдаги ижодийликка интилишнинг маълум даражадаги юқорилиги хос.
Шу билан бирга, шахслараро мулоқот жараёнида ўз нуқтаи назаридан воз кечиш, кучга, авторитетга тобелик, ўзига нисбатан объект сифатида муносабат билдириш; нотанқидий “розилик”ка ҳозирлик, суҳбатдошини чуқур тушунишга интилмаслик; тақлидга мойиллик, ўз қарашларини вазият тақозосига кўра ўзгартиришга тайёрлик илмий дунёқарашга эга эркак респондентларда статистик жиҳатдан аҳамиятли равишда юқори эканини кўришимиз мумкин.
Диний/дунёвий дунёқарашга эга аёллардан иборат гуруҳларнинг статистик қиёси қуйидаги манзарани очиб берди (3-жадвал).
3-жадвал
Шахснинг мулоқотдаги йўналганлик кўрсаткичлари диний дунёқараш шаклига кўра қиёси (аёллар)
|
Мулоқотдаги йўналганлик кўриниши |
Диний дунёқараш |
N |
M- ўртача арифметик |
S- стандарт оғиш |
t-мезон |
р≤ |
|
|
диалогиклик |
Илмий |
18 |
51,9273 |
6,19174 |
0.720 |
0.473 |
|
|
Диний |
102 |
50,2072 |
9,76972 |
||||
|
авторитарлик |
Илмий |
18 |
53,4856 |
10,93320 |
1.365 |
0.175 |
|
|
Диний |
102 |
49,9576 |
9,96460 |
||||
|
манипулятивлик |
Илмий |
18 |
49,4027 |
10,46081 |
-0.093 |
0.926 |
|
|
Диний |
102 |
49,6444 |
10,07754 |
||||
|
альтероцентризм |
Илмий |
18 |
51,9115 |
11,12515 |
0.629 |
0.530 |
|
|
Диний |
102 |
50,3032 |
9,79497 |
||||
|
конформизм |
Илмий |
18 |
69,3039 |
5,94799 |
18.453 |
0.000 |
|
|
Диний |
102 |
45,9811 |
4,75385 |
||||
|
индифферентлик |
Илмий |
18 |
45,3250 |
9,82738 |
-2.228 |
0.028 |
|
|
Диний |
102 |
50,9987 |
9,98112 |
||||
|
|
|||||||
Мулоқотдаги йўналганлик кўрсаткичлари Стьюдентнинг t-мезони бўйича қиёслаганда эркакреспондентларида кўзга ташланган конформизм шкаласи қийматларида ва ундан фарқли ҳолда мулоқотнинг индифферент йўналганлиги шкаласи қийматларида статистик жиҳатдан аҳамиятли равишда фарқланишини кўрсатди.
Аниқроқ қилиб айтадиган бўлсак, мулоқотнинг индифферентлик йўналганлиги диний дунёқарашга эга аёл-респондентларда 50.998 ни ва илмий дунёқарашга эга аёл-респондентларда 45.32 ни (р≤0.028) ҳамда мулоқотнинг конформизм йўналганлиги диний дунёқарашга эга аёлреспондентларда 45.98 ни ва илмий дунёқарашга эга аёл-респондентларда 69.303 ни (р≤0.000) ташкил қилганининг гувоҳи бўлишимиз мумкин.
Яъни, мулоқотдаги конформистик йўналганликнинг намоён бўлишинибирдай бевосита эркакларга ҳам, аёлларга ҳам ўз таъсирини ўтказадиган факторлардан экани аниқланди. Дунёвий дунёқарашга эга аёл-респондентларда нон конформистик йўналганлик илмий дунёқарашга эга аёлреспондентлардан кўра кучлироқ ифодаланган экан. Бундан ташқари, мулоқотдаги индифферентлик ҳам диний дунёқарашга эга аёл-респондентларда юқорилиги кузатилмоқда. С.Л.Братченко индифферентлик ортида авторитарлик яширин деган фаразни илгари суради. Фақат ошкора авторитарлик йўналганликдан фарқли равишда мулоқотнинг мазкур йўналганлигида биров ва унинг билан бўлган мулоқот шунчалар қадрсизлантириладики (репрессия психологик ҳимоя механизми таъсири), натижада инсон томонидан у билан боғлиқ жараёнлар ҳам онгдан онгсизлик қатламига сиқиб чиқарилади.
Хулоса қиладиган бўлсак:
Диний/илмий дунёқараш кўриниши мулоқотдаги шахс йўналганлигида қай тарзда акс этишини ўрганишга қаратилган эмпирик изланишимиз қуйидагиларни кўрсатди:
1. Шахснинг мулоқотдаги йўналганлик шкалалари бўйича жинсий детерминантлар мавжуд эмас;
2. Мулоқотнинг диалогиклик йўналганлиги диний дунёқарашга эга эркак
респондентлардастатистик жиҳатдан аҳамиятли равишда юқорилиги (р≤0.039);
3. Мулоқотнинг конформизм йўналганлиги диний дунёқарашга эга эркак
респондентларда статистик жиҳатдан аҳамиятли равишда паст экани (р≤0.000);
4. Дунёвий дунёқарашга эга аёл-респондентларда нон конформистик йўналганлик илмий дунёқарашга эга аёл-респондентлар кўрсаткичларидан кучлироқ ифодаланганлиги (р≤0.028);
5. Мулоқотнинг индифферент йўналганлиги шкаласи қийматлари диний дунёқарашга эга аёл респондентларда илмий дунёқарашга эга аёл-респондентлари кўрсаткичларидан статистик жиҳатдан аҳамиятли равишда юқорилиги (р≤0.000) аниқланди.
Адабиётлар
1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги ПФ-4947-сонли Фармони // Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами. – 6 (766)-сон, 2017. – Б. 2-5.
2. Братусь Б.С., Инина Н.В. Вера как общепсихологический феномен сознания человека // Вестник Московского университета. Сер. 14. Психология. - 2011. - № 1. - С. 25-38.
3. Братченко С.Л. Экзистенциальная психология глубинного общения. - М.: Смысл, 2001. -
197 с.
4. Чуфаровский Ю.В. Психология общения в становлении и формировании личности. - М.: Издательство «МЗ-Пресс», 2002. - 232 с.
5. Юркина Л. Формирование культуры общения студентов непедагогических ВУЗов. - М.: LAP Lambert Academic Publishing, 2011. - 212 с.
Oybеk ORTIQOV
Buxoro davlat univеrsitеti pedagogika nazariyasi va tarixi mutaxassisligi 2-bosqich magistri
BOʻLAJAK OʻQITUVCHILARDA MAFKURAVIY IMMUNITETNI RIVOJLANTIRISH
JARAYONLARINI TAKOMILLASHTIRISHDA UMUMINSONIY TARBIYANING OʻRNI
Ushbu maqolada bugungi zamonda manfaatlar kurashi, raqobat tobora avj olib, xalqaro vaziyat keskinlashgan sharoitda mafkuraviy kurash va gʻoyaviy tahdidlar kuchayib borayotgan davrda, boʻlajak oʻqituvchilarni mafkuraviy immunitеtni rivojlantirish jarayonlarini takomillashtirish ijtmoiy tarbiya va uning mazmun-mohiyati va yoʻnalishlari haqida soʻz boradi. Bundan tashqari, maqolada boʻlajak oʻqituvchilarning oliy oʻquv yurtlarida egallayotgan tarbiya borasidagi bilimlarni zamonaviy metodlar va texnologiyalar asosida amaliyotga tatbiq etish muammolari yoritilgan.
Kalit soʻzlar: mafkura, gʻoya, immunitеt, tarix, rivojlanish, fan, mеtod, oila, ta’lim, tarbiya, ijtimoiy tarbiya, aqliy tarbiya, axloqiy tarbiya, jismoniy tarbiya, estetik tarbiya, mahalla, oʻqituvchi, pedagog.
В статье рассматривается значение социального образования и его содержание в совершенствовании процесса формирования идеологического иммунитета будущих учителей в современном стремительно меняющемся мире; где усиливаются борьба за интересы, конкуренция, идеологическая борьба, идеологические угрозы и направления. Кроме того, в статье рассматриваются проблемы применения знаний будущих учителей в высшей школе на практике на основе современных методов и технологий.
Ключевые слова: идеология, идея, иммунитет, история, развитие, наука, метод, семья, образование, воспитание, социальное воспитание, умственное воспитание, нравственное воспитание, физическое воспитание, эстетическое воспитание, соседство, педагог.
This article discusses the importance of social education and its content in improving the process of developing ideological immunity of future teachers in today's rapidly changing world, in the context of growing conflicts of interest, ideological struggle and ideological threats. and directions. In addition, the article discusses the problems of applying the knowledge of future teachers in higher education in practice on the basis of modern methods and technologies.
Key words: ideology, idea, immunity, history, development, science, method, family, education, upbringing, social upbringing, mental education, moral education, physical education, aesthetic education, neighborhood, teacher, pedagogue.
Kirish. Boʻlajak oʻqituvchilarda mafkuraviy immunitetni rivojlantirish jarayonlarini takomillashtirishda pedagogik jarayon va uning tarkibiy qismlari muhim omil sifatida xizmat qiladi. Shu oʻrinda mafkuraviy immunitet atamasini sharhlaydigan boʻlsak, mafkura oʻy-xayollar, fikrlar, gʻoyalar majmui boʻlib, bunyodkor va vayronkor kabi turlarga boʻlinadi, immunitet esa mana shu fikrlar, gʻoyalarni inson ongi va tafakkurida toʻgʻri va notoʻgʻri, ijobiy va salbiy qismlarga ajrata olish va sharhlash uchun zarur boʻlgan bilim, koʻnikma va malakalarning yigʻindisidir. Immunitet inson organizmida kasallikka qarshi hosil boʻlgan jarayon, pedagogikada esa bu dunyoviy va diniy bilimlar natijasida, voqea hodisalarga nisbatan toʻgʻri fikr-mulohazani shakllantiradigan bilimlar tizimidir.
Boʻlajak oʻqituvchilarda mafkuraviy immunitetni rivojlantirish jarayonlarini takomillashtrishda pedagogik jarayonning tarkibiy qismi boʻlmish tarbiya jarayonining mazmuni, shakl, metod va vosita hamda uni tashkil etish muammolarini mukammal oʻzlashtirmoqlari zarur.
Boʻlajak oʻqituvchilarni tarbiyalashda diqqatimizni nimaga qaratmogʻimiz lozim? Bunday masalalarni hal etishda, avvalo, mamlakatimizda, siyosiy-ijtimoiy sohalarda yuz berayotgan islohotlar mohiyatini chuqur va atroflicha tushunib olishimizga toʻgʻri keladi.
Asosiy qism. Ta’lim-tarbiya sharoitida tahsil oluvchi shaxsini faollashtirish, uni faol ta’lim-tarbiya subyektiga aylantirish bosh masala hisoblanadi. Shuning uchun oʻquv-tarbiya jarayonini texnologiyalashtirishning asosiy yoʻnalishi oʻquvchini, boʻlajak mutaxassisni bilimga, kasbga qiziqish ehtiyojini shakllantirish muhim hisoblanadi [8, 6].
Chunki davr ham, yosh avlod tarbiyasi ham oʻzgarib bormoqda. Ayniqsa, XXI asr insoniyat tarixida axborot texnologiyalari davri boʻldi. Biroq, fan-texnika qanchalik jadal rivojlanib, jamiyat hayotida muhim oʻrin tutmasin, taraqqiyotga qanchalik samarali ta’sir etmasin, ijtimoiy tarbiya shaxsni komil inson etib tarbiyalash muhim ahamiyatga ega. Sharq mutafakkirlari, xalq pedagogikasi hamda jahon pedagogikasining ilgʻor fikrlariga tayangan holda boʻlajak oʻqituvchilarni tarbiyalash lozim.
Boʻlajak oʻqituvchilarda mafkuraviy immunitetni rivojlantirish jarayonlarini takomillashtirishda, avvalo, Markaziy Osiyo allomalarning bebaho ma’naviy merosi muhim ahamiyatiga ega. Oʻzbek xalqi tarixan ta’lim-tarbiya sohasida oʻziga xos dorulfunun yaratgan. Hatto hozirgi oʻzbek xalqi yashab turgan zaminda zardushtiylik dini keng yoyilgan davrda ham pedagogik mafkura hukm surgan [7, 3]. Ajdodlarimiz boʻlmish Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Ahmad alFargʻoniy, Imom Ismoil al-Buxoriy, Ahmad Yassaviy, Bahovuddin Naqshband, Amir Temur, Muhammad Taragʻay Ulugʻbek, Alisher Navoiy va Zahiriddin Muhammad Bobur singari olamga mashhur mutafakkirlarimizning ijtimoiy, siyosiy va falsafiy qarashlari barcha tarixiy davrlar uchun muhim oʻrniga ega. Oʻz madaniy merosini chuqur oʻrganmagan va qadrlamagan, ajdodlari bosib oʻtgan tarixiy yoʻlni his etmagan, mustaqillik yoʻlida jon fido qilgan buyuk ajdodlar faoliyatidan xabardor boʻlmagan inson kimligini hech qachon anglay olmaydi.
Ijtimoiy tarbiya muayyan, aniq maqsad hamda tarixiy tajriba asosida boʻlajak oʻqituvchilarni har tomonlama rivojlantirish, ularning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini takomillashtirish jarayonidir.
Har bir davrda ijtimoiy tarbiya mohiyatan turlicha ifodalanib kelgan boʻlib, uning mazmuni oʻsha davrning talablaridan kelib chiqib belgilangan. Odamning ijtimoiy mavjudot sifatida shaxsga aylanishi uchun ijtimoiy muhit sharoitlari va tarbiya kerak boʻladi [6, 44].
Tarbiyaning maqsadi ijtimoiy buyurtma asosida belgilanadi. Eng oddiy vazifadan tortib to keng koʻlamli davlat dasturi asosida tashkil etiluvchi ta’lim-tarbiya jarayoni muayyan maqsadni koʻzlagan boʻladi. Boʻlajak oʻqituvchilarda mafkuraviy immunitetni rivojlantirish jarayonlarini takomillashtirishning maqsadi asosida uning mazmuni asoslanadi, maqsadni amalga oshirishga xizmat qiluvchi metod va usullar aniqlanadi. Oʻqituvchilarda mafkuraviy immunitetni rivojlantirish jarayonlarini takomillashtirish muammosi pedagogikada ham dolzarb masalalaridan biri sanaladi.
Boʻlajak oʻqituvchilarda mafkuraviy immunitetni rivojlantirish jarayonlari umumiy va individual xarakterda boʻlishi mumkin. Oʻqituvchilarda mafkuraviy immunitetni rivojlantirish jarayonlarini takomillashtirish umumiy va individual maqsadlarning birgalik, uygʻunligida namoyon boʻladi.
Boʻlajak oʻqituvchilarda mafkuraviy immunitetni rivojlantirish jarayonlarini takomillashtirishda obyektiv sabablar yetakchi rol oʻynaydi. Insonning fiziologik yetilish qonuniyatlari, ruhiy rivojlanishi, falsafiy va pedagogik fikrlar yutugʻi, ijtimoiy madaniyat darajasi belgilangan maqsadga umumiy yoʻnalish beradi. Biroq asosiy omil doimo davlat mafkurasi va siyosati boʻlib qolaveradi.
Bugungi kunda Oʻzbekiston Respublikasining “Ta’lim toʻgʻrisida”gi (23.09.2020) Qonunini isloh qilinishi, ta’lim-tarbiya, sogʻliqni saqlash hamda umumiy tibbiyot muammolarini zamon talablari darajasida olib borilishiga e’tibor berilib, Prezidentmiz Shavkat Mirziyoyev 2021-yilga “Yoshlarni qoʻllab-quvvatlash va aholi salomatligini mustahkamlash yili” deb nom berishi, “Yangi Oʻzbekistonda erkin va farovon yashaylik!” [12] degan ezgu gʻoya asosida keng koʻlamli ishlarni amalga oshirilishi rejalashtirilmoqda.
Jamiyat ma’naviyati va shaxs kamolotida muhim oʻrin tutuvchi ma’naviy va axloqiy poklik, iymon, insof, diyonat, or-nomus, mehr-oqibat, keksalarga hurmat singari insoniy fazilatlar oʻz-oʻzidan shakllanmaydi. Bularning barchasining zamirida uzluksiz ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan ta’limtarbiya mazmuni, gʻoyaviy yoʻnalishi va samarasi yotadi.
Boʻlajak oʻqituvchilarimizni zamon talablariga mos, barkamol inson boʻlib rivojlanishlari uchun umuminsoniy tarbiyaning muhim tarkibiy qismlari - aqliy, ma’naviy-axloqiy, jismoniy, mehnat, estetik, huquqiy, ekologik, iqtisodiy hamda jinsiy tarbiyaga doir bilimlarni tashkil etish va ularga yondashishning samarali yoʻllarini yaratish alohida oʻringa ega. Bu esa tarbiyadagi eng muhim vazifadir.
Boʻlajak oʻqituvchilarda mafkuraviy immunitetni rivojlantirishda umuminsoniy tarbiyaning tarkibiy qismi boʻlmish aqliy tarbiya tabiat va jamiyat taraqqiyoti toʻgʻrisidagi bilim asoslarini berish, uning aqliy (bilish) qobiliyati, tafakkurini shakllantirishga yoʻnaltirilgan pedagogik faoliyat jarayoni boʻlib, tabiat, jamiyat, shuningdek, inson tafakkuri haqidagi bilimlarni oʻzlashtirish, unda ilmiy dunyoqarashni rivojlantirish jarayonlarini shakllantiradi. Aqliy tarbiya yuksak ma’naviy va axloqiy sifatlarga ega boʻlajak oʻqituvchilarni tarbiyalashda yetakchi oʻrin tutadi.
Sharq donishmandlari aytganidek, “Eng katta boylik – bu aql-zakovat va ilm, eng katta meros – bu yaxshi tarbiya, eng katta qashshoqlik – bu bilimsizlikdir”. Shu sababli hammamiz uchun zamonaviy bilimlarni oʻzlashtirish, chinakam maʼrifat va yuksak madaniyat egasi boʻlish uzluksiz hayotiy ehtiyojga aylanishi kerak [12]. Boʻlajak oʻqituvchilarda mafkuraviy immunitetga oid bilimlar tizimini ongli ravishda oʻzlashtirishga mantiqiy fikrlash, xotira, diqqat, idrok etish, aqliy qobiliyat, moyillik va iqtidorni rivojlantirish kabi jarayonlar koʻmaklashadi.
Boʻlajak oʻqituvchilar bola tarbiyasida Ibn Sino bobomiz aytganlaridek, ta’lim va tarbiya berishi uchun saxovatli, dono, iymonli, axloqiy va aqliy tarbiya usullarini yaxshi biladigan, irodasi kuchli muallim va tarbiyali boʻlishlari zarur. Muallim sogʻlom, pok, halol, xushmuomala kishi boʻlmogʻi lozim. Barkamol inson qilib yetishtirish uchun tarbiyachi bolani oʻrni bilan ragʻbatlantirishni ham, oʻrni bilan jazolashni ham bilsin.Vaqti-vaqti bilan bolani maqtab, yomon xulqini qoralab, yaxshi qiliqlarini oʻz vaqtida ragʻbatlantirib ham turish kerak degan fikrlari ham mavjud.
Boʻlajak oʻqituvchilarimiz oʻzlarida bunday xislatlarni shakllantrishlari uchun, albatta, mafkuraviy
immunitet toʻliq oziqlangan boʻlishi lozim.
Bugungi zamonda nafaqat boʻlajak oʻqituvchilar, balki butun jamiyatimiz aʼzolarining bilimi, saviyasini oshirish uchun ilm-maʼrifat, yuksak maʼnaviyat kerak. Ilm yoʻq joyda qoloqlik, jaholat, albatta, toʻgʻri yoʻldan adashish holatlari kuzatiladi. Paygʻambarimiz Muhammad (s.a.v) oʻz hadislarida: “Ilmga ilm olmoq yoʻli bilan erishilgaydir. Ilm sahroda doʻst, hayot yoʻllarida tayanch, yolgʻiz damlarda yoʻldosh, baxtsiz daqiqalarda rahbar, qaygʻuli onlarda madadkor, odamlar orasida zebu-ziynat, dushmanlarga qarshi kurashishda quroldir” deydi [11]. Shuningdek, Hadis shariflarda “Ilm olmoqqa intilish har bir muslim va muslima uchun farzdir” deydilar. Alisher Navoiy oʻzining “Farhod va Shirin” dostonida Farhodning aqlidrokli, bilimdon, hunarmand, kamtar, insonparvar, irodali va e’tiqodli boʻlganligini tasvirlaydi.
Ijtimoiy tarbiyaning sohalaridan biri boʻlmish jismoniy tarbiya fani boʻlajak oʻqituvchilarda mafkuraviy immunitetni rivojlantirishda jismoniy va irodaviy sifatlarni, ularni aqliy va jismoniy jihatdan mehnat hamda vatan mudofaasiga tayyorlashga yoʻnaltirilgan pedagogik jarayon boʻlib, ijtimoiy tarbiyaning ajralmas tarkibiy qismi sifatida namoyon boʻladi.
Yuqori darajada rivojlangan ishlab chiqarishga asoslangan mavjud ijtimoiy sharoit jismonan baquvvat, ishlab chiqarish jarayonida yuqori unum bilan ishlashga qodir. Qiyinchiliklardan choʻchimaydigan, shuningdek, vatan himoyasiga doimo tayyor boʻlgan boʻlajak oʻqituvchilarni tarbiyalash zarurligini koʻrsatmoqda. Boʻlajak oʻqituvchilarda mafkuraviy immunitetni rivojlantrishda ijtimoiy gumanitar fanlar va pedagogika turkumidagi fanlarning integratsiyalashuv natijasida mafkuraviy immunitetni rivojlantirish jarayonlari takomillashadi. Oʻzbekiston Respublikasining “Ta’lim toʻgʻrisida”gi Qonuni ham ta’lim va tarbiya kadrlarni oʻqitish va tarbiyalashga, ularni intellektual, ma’naviy-axloqiy, etik, estetik va jismoniy jihatdan rivojlantirishga qaratilganligi bilan muhimdir.
Auditoriya va auditoriyadan tashqarida olib boriladigan mashgʻulotlar oʻqituvchilarda mafkuraviy immunitetni rivojlantiruvchi hamda samaradorligini ta’minlovchi qoʻshimcha tadbirlar hisoblanadi. Boʻlajak oʻqituvchilarda mafkuraviy immunitetni rivojlantirish jarayonlarini takomillashtirishda axloqiy tarbiya muayyan jamiyat tomonidan tan olingan va rioya qilinishi zarur boʻlgan tartib, odob, oʻzaro munosabat, muloqot va xulq-atvor qoidalari, mezonlari boʻlishi bilan birgalikda, boʻlajak pedagoglar tafakkuri, hayoti, turmush tarziga singdirish maqsadida tashkil etilgan pedagogik jarayondir.
Axloqiy tarbiya ijtimoiy tarbiyaning tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Qur’oni Karim va Hadisi sharifdagi axloqqa oid ibratli maslahatlar, hikoyatlar asrlar davomida tarkib topgan milliy urf-odatlar, an’ana va qadriyatlar mazmunida oʻz ifodasiga ega. Imom Ismoil al-Buxoriy “Axloqning yaxshi boʻlishi, taomning pokizaligi, rostlik va omonatga xiyonat qilmaslik Olloh Taolo senga bergan boʻlsa, dunyoviy ishlardan chetda qolgan boʻlsang ham, zarari yoʻqdir”, –degan fikrlari bejiz emas.
Amir Temur axloqi xusniya, ya’ni yaxshi xulqlar egasi boʻlgan. U oqil va tadbirli sarkarda sifatida nomzodlarni turli lavozimlarga tayinlash va vazifasidan ozod etishda ham shoshma-shosharlik va adolatsizlikka yoʻl qoʻymagan, balki yetti oʻlchab, bir kesgan [6, 58].
Jadid ma’rifatparvarlaridan Abdulla Avloniy axloqiy tarbiyaga izoh berar ekan, insonlarni yaxshilikka chaqiruvchi, yomonlikdan qaytaruvchi bir omil deydi. Fikrlarini davom ettirib, yaxshi xulqlarning yaxshiligi, yomon xulqlarning yomonligini dadil va misollar bilan bayon qiladurgʻon kitobdir deb, ta’riflaydi.
Muhokamalar va natijalar. Axloqiy tarbiyada boʻlajak oʻqituvchilar mafkuraviy immunitetni rivojlantirish jarayonlarini takomillashtirishda yetakchi boʻgʻin, insoniy sifatlarni yaratuvchisi, shakllantiruvchi va mukammallikka erishtiruvchi vosita hisoblanadi. Axloq tarbiya kishilarning xulq-atvori, e’tiqod-iymoni, yurish-turishi, fikr-mulohazalari, mushohada va muloqotida namoyon boʻladi. Islom dining muqaddas kitobi Qur’on Karim Ra’d surasi 22-oyatida “Yomonlikni yaxshilik bilan qaytaringlar” deyiladi. Bundan koʻrinib turibdiki, axloqiy tarbiya doimo yoshlarni yaxshilikka chorlaydi.
Boʻlajak oʻqituvchilarda mafkuraviy immunitetni rivojlantirishda ijtimoiy tarbiyaning yana bir muhim tarkibiy qismi mehnat tarbiyasidir. Mehnat tarbiyasi boʻlajak oʻqituvchilarda mehnatning mohiyatini chuqur anglatish, ularda mehnatga ongli munosabatda boʻlishga, shuningdek, muayyan ijtimoiy-foydali harakat yoki kasbiy koʻnikma va malakalarni rivojlantirishga yoʻlnaltirilgan pedagogik jarayondir. Har bir inson hayotining manbayi, umrining mazmuni mehnat tarbiyasi hisoblanadi. Mehnat tarbiyasidan koʻzlangan maqsad, avvalo, mehnatning mohiyati, mazmunini chuqur anglatishdir.
Xalqimiz tomonidan asrlar davomida tajribalari asosida yaralgan “Mehnat - mehnatning tagi rohat”, “Bugungi ishni ertaga qoldirma”, “Daryo suvini bahor toshirar, inson qadrini mehnat oshirar”, “Ishlagan tishlaydi, ishlamagan kishnaydi”, [9, 5] kabi maqollar inson hayotining mazmuni boʻlmish mehnat tarbiyasiga berilgan ta’rifdir. Buyuk alloma Bahouddin Naqshbandiyning “Dilba yoru, dast ba kor” degan hikmatli soʻzlari, bugungi kunda ham oʻz ahamiyatini yoʻqotmagan. Allomaning fikricha, “Agar kishi hunarli boʻlsa, u bilimini haqiqatga bagʻishlaydi, oʻz mehnati bilan kun kechiradi, bordi-yu kasbi boʻlmasa, bilimini kun kechirishga sarflaydi, halollikni unutadi, - deydi.
Ta’kidlash lozimki, mehnatsiz kelgan boylik inson ruhiyatini buzadi, har qanday muqaddas boʻlgan narsani qadrsizlantiradi. Mehnat tarbiyasi boʻlajak oʻqituvchilarda doʻstlik, birodarlik, jamoa boʻlib ishlash kabi barcha tarbiyaviy sifatlarni shakllantiradi va rivojlantiradi. Eng muhimi, mehnat muhtojlik, bekorchilik, axloqiy va ma’naviy buzuqlikdan saqlaydi. Mehnat tarbiyasi orqali inson oʻzining va oʻzgalarning qadrini biladi. Xuddi shu narsa davlatimiz va xalqimizning ravnaq topishida asosiy shartidir. Bu vazifalarni amalga oshirishda ota-ona, ustoz va murabbiy, keng jamoatchilik oʻz mehnatini ayamasliklari, ayniqsa, oliy oʻquv yurti talabalarida mehnatga va mehnat ahliga toʻgʻri munosabatni rivojlantirishdagi mas’uliyatni chuqur his qilishlari kerak. Nafosat tarbiyasi (estetik tarbiva: lot. “estezio” – “goʻzallikni his etaman” ma’nosini bildiradi) [6, 60] shaxsni ijtimoiy voqelik, tabiat va mehnat munosabatlari hamda turmush goʻzalliklarini anglash, idrok etish, toʻgʻri tushunishni oʻrgatish, ularning estetik didini oʻstirish, ularda goʻzallikka muhabbat uygʻotish, shuningdek, goʻzallikni yaratish qobiliyatlarini tarbiyalash jarayoni boʻlib, ijtimoiy tarbiyaning yana bir muhim tarkibiy qismi sanaladi.
Boʻlajak oʻqituvchilarda mafkuraviy immunitetni rivojlanishida aqliy, axloqiy, mehnat tarbiyasi bilan birgalikda estetik tarbiyaning ham roli beqiyosdir. Estetik tarbiya faqat narsa va hodisalarning mohiyatini anglash, goʻzal jihatlarini koʻra bilishi emas, balki ichki goʻzallikni his qilish xislatini ham tarbiyalaydi. Insondagi xulqiy goʻzallikning qadriga yetishga undaydi [6, 61]. Boʻlajak oʻqituvchilarda mafkuraviy immunitetni rivojantirish jarayonlarini takomillashtirishda ijtimoiy voqelik, tabiat va mehnat munosabatlari hamda turmush goʻzalliklari va ularni anglash toʻgʻrisidagi bilimlarni rivojlantirish, ijtimoiy voqelik, tabiat va mehnat munosabatlari hamda turmush goʻzalliklarini anglash va idrok qilish qobiliyatini tarbiyalash, unda mavjud goʻzalliklarni qadrlash hissi hamda estetik didni shakllantirish, goʻzallikka muhabbat uygʻotish, goʻzallikni yaratish ehtiyojini qaror toptirish, bu boradagi qobiliyat va estetik madaniyatni rivojlantirishga xizmat qiladi.
Boʻlajak oʻqituvchilarda mafkuraviy immunitetni rivojlantirishda estetik tarbiya axloqiy qiyofa, ijobiy xulq-atvor me’yorlarini tarkib toptirish, ularning ijodiy qobiliyatlarini taraqqiy ettirishga katta ta’sir koʻrsatadi. Boʻlajak oʻqituvchilarni estetik tarbiyashda xalqimizda “Oq boʻlmasin, pok boʻlsin”, “Pokliging - sogʻligʻing”, “Sogʻ yuray desang, ozoda boʻl”, “Yaxshi libos tanga oroyish” [6, 61] kabi maqollardan foydalanishgan. Ularni tabiat va jamiyatdagi goʻzalliklarni koʻra bilishga, qadrlashga oʻrgatib kelishgan.
Boʻlajak oʻqituvchilarda estetik tarbiya faqat narsa va hodisalarning mohiyatini anglash, goʻzal jihatlarini koʻra bilishnigina emas, balki ichki goʻzallikni his qilish xislatini ham tarbiyalaydi. Insondagi xulqiy goʻzallikning qadriga yetishga undaydi.
Boʻlajak oʻqituvchilarda ijtimoiy tarbiya maqsadi va vazifalarini amalga oshirish uchun tarbiya jarayonining xususiyatlarini anglab olish muhim ahamiyatga ega. Tarbiya jarayoni oʻziga xos xususiyatlarga ega. Uning muhim xususiyati aniq maqsadga yoʻnaltirilganligidir.
Mafkuraviy immunitetni rivojlantirishda zamonaviy pedagogik talqinda tarbiya jarayoni aniq maqsadga yoʻnaltirilgan samarali hamkorlik asosida tashkil etilgan jarayondir. Zero, tarbiya jarayonida professor va oʻqituvchilar va talabalar hamkorligida faoliyat tashkil etiladi, boshqariladi va nazorat qilinadi.
Xulosa. Boʻlajak oʻqituvchilarda mafkuraviy immunitetni rivojlantirish jarayonlarini takomillashtirishda ijtimoiy tarbiyaning tarkibiy qismlari muhim ahamiyat kasb etadi. Tarbiya jarayoni koʻp qirrali jarayon boʻlib, ular tarbiya mohiyatini yoritishga xizmat qiluvchi ichki va tashqi (subyektiv va obyektiv) omillar asosida tashkil etiladi [6, 62]. Subyektiv omillar shaxsning ichki ehtiyojlari, qiziqishlari, hayotiy munosabatlarini anglatish, obyektiv omillar esa shaxsning hayot kechirishi, shakllanishi, hayotiy muammolarini ijobiy hal etishi uchun sharoit yaratadi. Tarbiya maqsadi pedagogik faoliyat mazmuni, yoʻnalishi, shakli hamda obyektiv sharoitlar bilan qanchalik mutanosib kelsa, shaxsni shakllantirish borasida shunchalik muvaffaqiyatga erishiladi. Tarbiya jarayonining tashkil etilishi va boshqarilishida nafaqat boʻlajak oʻqituvchi faoliyati, balki yosh va psixologik xususiyatlari, oʻy-fikrlari, hayotiy qarashlari ham muhim oʻrin tutadi.
Tarbiya jarayonining yana bir xususiyati uning uzoq muddat davom etishidir. Boʻlajak oʻqituvchilarda mafkuraviy immunitetni rivojlanganligi tez sur’atda yaqqol koʻzga tashlanmaydi. Boʻlajak oʻqituvchilarda mafkuraviy immunitetni rivojlantirish jarayoni uzoq muddatli davrni talab etadi. Chunki yosh oʻqituvchilarda tarbiya tizimi yuqori darajada ta’sirchan hamda beqaror boʻladi. Shu bois, ijtimoiy tarbiyani boʻlajak oʻqituvchilarda talabalik yillaridanoq singdirish lozim. Tarbiya jarayonining yana bir muhim xususiyati uning uzluksizigidadir. Ijtimoiy tarbiya ham davlat mafkurasiga bogʻliq holda taraqqiy etadi va oʻzgarib boradi.
Adabiyotlar
1. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “2017-2021-yillarda Oʻzbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirish boʻyicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida. https://lex.uz/docs/-3107036
2. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. -T.:
“Oʻzbekiston”, 2020. www.xalq soʻzi.uz
3. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. -T.:
“Oʻzbekiston”, 2017.
4. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. -T.: “Ma’naviyat”, 2008.
5. Asqarova Oʻ M. Xayitboyev M. Nishonov M.S. Pedagogika. -T.: “Talqin”, 2008. -290 bet.
6. Karomatova K.M., Karomatov H.S. Maqollar. -T.: “Mehnat”, 2000. – 400 b.
7. Olimov Sh.Sh., Durdiyev D.Q. Pedagogik texnologiya. -T., 2019. -187 b.
8. Toxtaxodjayeva M.X. Pedagogika. -Toshkent: “Oʻzbekiston faylasuflari milliy jamiyati”, 2010. -
400 b
9. Hoshimov K., Nishonova S., Inomova M. va boshq. Pedagogika tarixi. -T.: “Oʻqituvchi”, 1996. - 488 b.
Shaxlo XALILOVA
Buxoro davlat universiteti pedagogika fakulteti
1-bosqich magistri
JAHON PEDAGOGIKASIDA ZAMONAVIY PEDAGOGIK MULOQOT VA MILLIY PEDAGOGIK MULOQOT USLUBLARIGA TRANSFORMATSIYASI
Maqolada jahon pedagogikasining klassik muloqot uslublari, zamonaviy pedagogik qarashlari bilan bir qatorda sharqona muloqot uslublarining oʻziga xosligi bayon qilingan. Didaktik qarashlardan bugungi ta’lim jarayonining zamonaviy pedagogik jihatlari oʻrin olgan. Jahon pedagogikasida zamonaviy pedagogik muloqot uslublari va uning milliy pedagogik muloqot uslublariga transformatsiyasi va rivojlanish istiqbollari koʻrsatilgan.
Kalit soʻzlar: muloqot, muloqot uslublari, jahon pedagogikasi, zamonaviy pedagogika, milliy pedagogik muloqot, pedagogik ta’lim-tarbiya.
В статье рассматриваются классические методы общения в мировой педагогике, современные педагогические взгляды, а также особенности восточных методов общения. Дидактические взгляды включают современные педагогические аспекты современного образовательного процесса. Мировая педагогика показывает современные методы педагогической коммуникации и ее трансформацию в национальные педагогические методы коммуникации и перспективы развития.
Ключевые слова: oбщение, коммуникативные методы, мировая педагогика, современная педагогика, национальная педагогическая коммуникация, педагогическое образование.
The article deal with the classical methods of communication in world pedagogy, as well as modern pedagogical views, as well as the peculiarities of oriental communication methods. Didactic views include modern pedagogical aspects of today's educational process. World pedagogy shows modern pedagogical communication methods and its transformation into national pedagogical communication methods and prospects for development.
Key words: communication, communication methods, world pedagogy, modern pedagogy, national pedagogical communication, pedagogical education.
Kirish qism. Har qanday jamiyatning taraqqiyoti ta’lim-tarbiya va pedagoglarning amalga oshiradigan muloqot uslubiga bevosita bogʻliq. Bugungi kunda butun dunyo boʻylab har tomonlama rivojlanish jarayoni amalga oshmoqda. Madaniy-ma’rifiy, siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy sohalar singari ta’lim tizimida ham islohotlar olib borilmoqda. Ushbu islohotlar zamirida yosh avlod tarbiyasida muloqotchanlik qobiliyati, uni, ma’nan yetuk va intellektual rivojlangan kadrlar boʻlib yetishi ta’lim-tarbiyaning eng ustuvor vazifalardan biri sifatida belgilangan. Buning yorqin misolini Prezidentimiz Sh. M. Mirziyoyevning “Bizni oʻylantirib keladigan yana bir muhim masala - bu yoshlarimizning odob-axloqi, yurish-turishi, bir soʻz bilan aytganda, dunyoqarashi bilan bogʻliq. Bugun zamon shiddat bilan oʻzgaryapti. Bu oʻzgarishlarni hammadan koʻproq his etadigan kim – yoshlar. Yoshlar oʻz davrining talablari bilan uygʻun boʻlishsin. Lekin ayni paytda oʻzligini ham unutmasin. Biz kimmiz, qanday ulugʻ zotlarning avlodimiz, degan da’vat ularning qalbida aks sado berib, oʻzligiga sodiq qolishga undab tursin. Bunga nimaning hisobidan erishamiz? Tarbiya, tarbiya va faqat tarbiya hisobidan” [1] - degan fikrlaridan anglashimiz mumkin. Ta’lim tizimida faoliyat koʻrsatayotgan pedagog xodimlarning muloqot uslubini rivojlantirish ta’lim sifati va ta’lim jarayonini takomillashtirish uchun xizmat qiladi. Mulоqоt - tа’lim оluvchi psiхоlоgik vа ijtimоiy rivоjining muhim оmillаridаn biri boʻlib, birgаlikdаgi fаоliyatdа umumiy nаtijаlаrgа erishish, shахslаrаrо munоsаbаtlаrni yoʻlgа qoʻyish vа qoʻllаb-quvvаtlаsh mаqsаdidа ikki yoki undаn оrtiq kishilаrning oʻzаrо hаrаkаti tushuniladi [2]. Asosiy qism. Rivojlangan davlatlar ta’lim tizimidagi xalqaro tajriba hamda ta’lim tizimiga qoʻyilgan bugungi davr talablarini inobatga olgan holda oʻqituvchi pedagogik muloqot uslublarini chuqur tadqiq etish va bu borada kerakli tavsiyalar ishlab chiqish bugungi kunda dolzarb ahamiyat kasb etadi. Ta’lim-tarbiya tizimini tarkibiy tahlil qilar ekanmiz, uning tub ildizi kishilik jamiyati paydo boʻlgan davrdan mavjudligiga diqqat qaratmogʻimiz lozim. Jahon pedagogikasida zamonaviy pedagogik muloqot uslublari rivojlanish istiqboliga hissa qoʻshgan Rim pedagoglarining eng mashhuri hisoblangan Mark Fabin Kvintilianning (eramizning 42-118-yillari) “Notiq tarbiyalash toʻgʻrisida” nomli asari orqali bizga yetib kelgan. Ammo bu asarning saqlanib qolgan qismlarida “Bola maktabda tarbiyalanmogʻi lozim. Oʻqituvchi oʻzi tarbiyalayotgan har bir bolaga ehtiyotkorlik bilan muomala qilishi kerak. Oʻqituvchining oʻzi oʻqimishli boʻlishi, bolalarni sevishi, oʻzini yaxshi tuta bilishi, bolalarni boʻlar boʻlmasga mukofotlamasligi yoki jazolamasligi lozim [3]”,- degan fikrni bildiradi. Shu nuqtayi nazardan Sokrat axloq suhbatlarida, tinglovchilarni savol-javoblar yoʻli bilan erkin fikr yuritib, oʻylab topishga undagan. Uning fikricha pedagogik muloqot jarayonida tarbiyadan maqsad buyumlarning fizik holatini oʻrganish emas, balki odamlar oʻzlarining bilish, axloqini kamol toptirishi lozim deb hisoblagan. Suhbatning bu metodi oʻsha paytda “Sokrat metodi” deb yuritilgan. Keyingi davrlar metodikasida esa “fikr qoʻzgʻovchi savollar metodi” oʻtkazila boshlandi. Sokratning shogirdi qadimgi Yunonistonning mashhur faylasufi, “Obyektiv idealizm” nazariyasi asoschisi Platon fikricha ezgulik gʻoyasi, asosan, tarbiya yoʻli bilan roʻyobga chiqishini ta’kidlaydi. Tarbiyani oʻquvchilar ongiga singdirish uchun esa pedagoglarning muloqotchanlik qobiliyati yaxshi rivojlangan boʻlishi kerak. Muloqotga kirishish jarayonida pedagogik muloqotga yondashish uslubini toʻgʻri tanlay olishi zarur. Jahon pedagogikasida zamonaviy pedagogik muloqot uslublarining rivojlanishidan kelib chiqib pedagogik muloqot ta’rifiga bir qator yondashuvlar aks etgan. L.M.Mitina pedagogik aloqani oʻqituvchi ishining koʻp oʻlchovli makonining bir-biri bilan oʻzaro bogʻliq boʻlgan uch qismdan: oʻqituvchining shaxsiyati, pedagogik faoliyati va pedagogik aloqasidan iborat jihatlaridan biri deb hisoblaydi. Ushbu uch yoʻnalish, talaba shaxsini rivojlantirishning global vazifasi bilan birlashtirilgan [4]. Muloqot uslublarining rivojlanish istiqbollariga oʻzining hissasini qoʻshgan L.M. Mitina fikricha pedagog kadrlarda oʻqituvchilik qobiliyati, nazokati va mahorati boʻlsa, darslar jarayonida yuzaga keladigan holatlarga nisbatan kreativ yondashish boʻlsa talabalar jamoasiga kirishish osonlashadi. Bu esa beriladigan ma’lumotlarni talabalar oʻzlashtirishi anchayin sezilarli natija beradi. A.A.Leontevning ta’rifidagi pedagogik muloqot “...oʻquvchining motivatsiyasi va ta’lim faoliyatining ijodiy xarakterini rivojlantirish, oʻquvchining shaxsini toʻgʻri shakllantirish uchun eng yaxshi sharoitlarni yaratadigan oʻqituvchi (kengroq ma’noda - oʻqituvchilar jamoasi) oʻquv jarayonida maktab oʻquvchilari bilan aloqador. Oʻrganish uchun qulay hissiy iqlimni ta’minlaydi (xususan, “psixologik toʻsiq” paydo boʻlishining oldini oladi). Bolalar jamoasidagi ijtimoiy-psixologik jarayonlarni boshqarishni ta’minlaydi va ta’lim jarayonida oʻqituvchining shaxsiy xususiyatlaridan maksimal darajada foydalanishga imkon beradi” [5]. V.A. Slastenin pedagogik faoliyatda muloqotni ta’lim muammolarini hal qilish vositasi deb hisoblaydi; ta’lim jarayonini ijtimoiy va psixologik qoʻllab-quvvatlash; oʻqitish va ta’limning muvaffaqiyatini belgilaydigan oʻqituvchi va bolalar oʻrtasidagi munosabatlarni tashkil etish usuli. Shunga muvofiq, kasbiy va pedagogik muloqot mazmuni quyidagilarni oʻz ichiga oladi:
• ma’lumot almashish;
• ta’lim ta’sirini ta’minlash; • kommunikativ vositalar yordamida munosabatlarni tashkil etish [6].
Zamonaviy pedagogik muloqot uslublarining rivojlanishida ma’lumot almashish muloqot jarayonining asosi hisoblanadi. Pedagogik muloqot tushunchasiga shunday ta’rif beradi.
Pedagogik muloqot - bu о’qituvchining о‘quvchilar bilan darsda va darsdan tashqari faoliyatda oʻzi uchun qulay boʻlgan psixologik muhitni vujudga keltirib, ijobiy-ruhiy iqlimni yaratishi uchun imkoniyat beruvchi kasbiy munosabatidir [2]. Pedagogik muloqotning mazmuni va shakllari nisbatan qat’iy tartibga solingan va ishtirokchilarining roli pozitsiyalari aniq belgilangan. V.A.Kan-Kalik pedagogik muloqotni
“pedagogik faoliyatning maqsad va vazifalarini amalga oshirishni ta’minlaydigan va oʻqituvchi va oʻquvchilar oʻrtasidagi ijtimoiy-psixologik oʻzaro aloqalarni tashkil etuvchi, boshqaradigan texnika va usullar tizimi [7]” deb ta’riflaydi. Pedagogik muloqot jarayonida A.A.Leontev, birinchidan, oʻqituvchi shaxsini belgilaydigan tarkibiy tuzuvchi tarkibiy qismlarni, ikkinchidan, optimal pedagogik muloqotni amalga oshirishga ta’sir qiluvchi tarkibiy tuzuvchi uning qismlarini ajratib turadi. Komponentlarning birinchi guruhiga u oʻqituvchi va talabalar oʻrtasidagi muloqotning “pedagogik sezgi” va “subyektivligini” asosiy deb biladi. “Pedagogik sezgi” tugʻma emas. Har qanday sezgi singari bu ham shaxsning tarkibiy qismiga aylanadigan ichki faoliyat natijasidir. “Ilgari qoidalar shaklida amalga oshirilgan narsa ichki, ong osti qismiga aylanadi [5]”, - deya ta’riflaydi.
Insonlararo muloqot jarayoni shaxs kamolotining zaruriyati va milliy xususiyatlarining asosi hisoblanadi. Shuningdek, chiroyli muomalaning axloqiy fazilat sifatida shaxs kamolotiga ta’siri, uning milliy va umuminsoniy qadriyatlar tizimida tutgan oʻrni, shakllanish tarixi hamda muomala madaniyatining etiket va taqdimot marosimi bilan bogʻliq zamonaviy koʻrinishlarining nazariy va amaliy jihatlari ilmiy tahlil qilish lozim. Sharqona qarashlarda inson barcha yaratilganlar orasida ajib va latif bir tabiat bilan ajralib turishi aytiladi. Milliylik sharqona qarashlarning oʻziga xos xususiyati hisoblanib, ota-ona va farzand oʻrtasidagi munosabatlardan boshlanib, diniy va tasavvufiy qarashlar negizida vujudga kelgan. Inson ma’naviy kamolotida muomala madaniyati bilan bogʻliq barcha diniy muammolarga e’tibor qaratilishi barobarida umumbashariy muammolarga ham katta oʻrin beriladi. Islom manbalariga nazar soladigan boʻlsak, unda insonlararo chiroyli muomala madaniyati bilan ajralib turadi. Oʻzgalarga yaxshilik qilish, insoniy burch, yuksak adolat, iymon va e’tidoq singari odob va axloq tushunchalari bilan uygʻun holda olib qaraladi. Otaona bilan farzand oʻrtasidagi munosabat, ularning oʻzaro muomalada goʻzallikka intilish masalalariga Islom dini juda katta e’tibor qaratadi. Bu borda Abu Hurayra (r.a.)dan rivoyat qilingan mana bu hadis tarbiyaviy jihatdan ahamiyatga molik: “Bir odam Rasululloh salollohu alayhi va sallamning huzurlariga kelib: “Yo Rasululloh, mening yaxshi muomala qilmogʻimga kim haqliroqdir?” - deb soʻraganida Paygʻambarimiz (s.a.v.) uch martasida ham “Onang!”, soʻngra esa “Otang!” - deb javob beradilar. Ota-onani haqorat qilish, ularga yomon muomalada boʻlishni “odam qiladirgan gunohi azimlardan biri” deb aytadilar [8]. Kaykovus (XI asr) “Qobusnoma”da bolalarga hunar oʻrgatmoq toʻgʻrisida toʻxtalib, farzandiga qilgan nasihatida otaonaning va muallimlarning bolaga muomala madaniyati masalasida ham toʻxtaladi. Chunonchi, u ota-ona oʻz bolasiga ilm va axloqiy fazilatlarni singdirish uchun bolaga muallim orqali ta’sir oʻtkazish mumkinligini uqtirib shunday deydi.[9]: “... Har ilmni oʻrgatuvchi muallimlar ta’lim uchun (bolani) ursalar, sen (ota) shavqat koʻrgazgil, mayli ursunlar, nedinkim yosh oʻgʻlon ilm va adabni tayoq bilan oʻrganur va oʻz ixtiyori bilan oʻrganmas. Ammo farzand beadab boʻlsa va sening ul sababdin qahring kelsa, oʻz qoʻling birla urmagil, muallimlarning tayogʻi bila qoʻrqitgil. Bolalarga muallimlar adab bersunlar, toki sendan oʻgʻlingning koʻnglida gina qolmasun [10].
Milliy pedagogik muloqot uslubini tahlil qilish chogʻida e’tibor qaratishimiz lozim boʻlgan jihati, sharqona xususiyati, pedagog shaxsidagi ochiq koʻngillik, dilkashlik, xushmuomalalik va fikrni yaxlit ifodalashdir. Pedagog shaxsi muloqot jarayonini toʻgʻri tashkil eta olishi uchun, avvalo, fikr tarbiyasiga e’tibor qaratishi lozim. Inson mustaqil tarzda sogʻlom fikrlay olsa, suhbatga kirishish jarayonida fikrini ochiq namoyon eta oladi. Muloqotga kirishish uchun avvalo fikrlar tarbiyalangan boʻlishi kerak. Abdulla Avloniy fikr tarbiyasi haqida bunday degan edi:
Fikr, agar yaxshi tarbiya topsa,
Xanjar, olmosdan boʻlur oʻtkir. Fikrning oynasi olursa zang, Ruhi ravshan zamir oʻlur benur [11].
Keltirilgan ta’rif bugungi ta’lim tizimini takomillashtirishda, ta’lim oluvchilarning bilimini yanada oshirishda oʻz isbotini topmoqda. Shuni tushunish mumkinki, ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar chambarchas holatda bir-birini toʻldirib bormoqda. Oʻqituvchilarda pedagogik muloqot uslublarni takomillashtirish, ta’lim tizimida tarbiyaviy va ta’limga oid jarayonlarga ta’sir koʻrsatish, talabalar motivatsiyalarini shakllantirishda muhim omil ekanligi, shuningdek, ta’lim muassasalarida oʻquv jarayonlarini samarali tashkil etish, salohiyatni koʻtarish, talabalarning bilim va koʻnikmalarini oshirish nuqtayi nazaridan oʻrganadi. Qattiqlik va toshbagʻirlikni, rasmiy ma’muriyatchilikni oʻzining talabalar bilan munosabati normasiga aylantirgan kishilar haqiqiy pedagog boʻlolmaydilar. Bizning sharoitimizda faqat pedagoglar bilan talabalar oʻrtasidagi oʻrtoqlarcha munosabatlarni rivojlantirishga va mustahkamlashga qaratilgan yoʻlgina pedagogik ta’sir koʻrsatishning asosi boʻlishi mumkin. Binobarin, u yoki bu usullarni qoʻllash har holda talabalarning faoliyatida faqat juz’iy oʻzgarishlarga olib kelmay, shu bilan birga, hamisha pedagoglar bilan tarbiyalanuvchilar oʻrtasidagi munosabatlarning rivojlanishiga faol xizmat qiladi.
Pedagogik ta’sir koʻrsatish usulini qoʻllashning ikkinchi umumiy qoidasi shundan iboratki, bu qoida oqilona tayyorlangan boʻlishi lozim. Uni qoʻllash esa amalga oshirish uchun shart-sharoitning mavjudligini nazarda tutadi. Talabalarning real imkoniyatlari, ularning tarbiyachi ragʻbatlantiradigan ishlarni bajarish qobiliyatini hisobga olish pedagogik ta’sir koʻrsatish vositalaridan foydalanishdagi shaxsiy yondashuvning mohiyatini tashkil etadi. Ba’zan, u yoki bu pedagogik ta’sir natijasiz qoladi, chunki pedagog uning amalga oshirilishi uchun zarur moddiy vositalarning mavjud boʻlishini oldindan ta’minlamagan boʻladi. Masalan, barcha talabalar ham ishga zarur boʻladigan asboblar bilan ta’minlangan emas, oʻqituvchi esa ularga navbatdagi topshiriqni bajarishni taklif qiladi. Pedagogik ta’sir koʻrsatishni amalga oshirishda talabalarning yoshi va individual xususiyatlarini hisobga olish kabi umumiy tamoyillarni izchillik bilan oʻtkazish ham muhim ahamiyatga egadir. Yuqorida aytib oʻtilganidek, ta’lim-tarbiya jarayonining u yoki bu usulini toʻgʻri tanlash va uni qoʻllanishining muvaffaqiyati pedagogdan pedagogik vaziyatni bilish va hisobga olishni talab qiladi. Pedagogik vaziyat pedagogik ta’sir koʻrsatish usullari uchun oʻziga xos xususiyatlarga egadir. Pedagogik ta’sir koʻrsatish usullarini muvaffaqiyatli qoʻllash uchun zarur boʻlgan hal qiluvchi shartsharoitlarni aytib oʻtamiz. Bu, avvalo, tarbiyalanuvchi bilan pedagogning munosabatlaridir. Bu munosabatlar doimiy boʻlib qolmaydi, ular oʻzaro muomala jarayonida birgalikdagi faoliyatda rivojlanadi va boyib boradi. Shu narsa mutlaqo ravshanki, oʻrtoqlarcha munosabatlarda ta’sir koʻrsatish usullaridan biri ta’sirchan boʻladi, betaraf yoki salbiy munosabatlarda (bunday munosabatlar ham boʻlishi mumkin) boshqa usul, boshqa shakl kerak boʻladi.
Soʻngra tarbiyalanuvchilarning pedagog taklif qilgan faoliyatga munosabati muhim shartlardan biri hisoblanadi. Ma’lumki, talabani oson va yechimli ish bilan shugʻullanishga majbur qilish - boshqa gap, uning jiddiy, odatdan tashqari mehnatni bajarishiga erishish esa, butunlay boshqa bir gap.
Koʻp narsa tarbiyalanuvchining jamoadagi mavqeiga bogʻliq boʻladi. U hali yangi boʻlishi, an’analar va oʻrtoqlarining qiliqlarini bilmasligi mumkin. Jamoa hayotning hamma sohasida tajribasi bor boʻlishi ham mumkin. Birinchi holda ham, keyingi holda ham tarbiyalanuvchiga ta’sir koʻrsatish usuli bir xilda boʻlishi mumkin emas. Nihoyat, hamisha talabalarning ruhiy holatini hisobga olishga toʻgʻri keladi, pedagog ularga biror topshiriq bilan murojaat qiladi: talabalar quvnoq va vazmin boʻlishlari, biror narsadan ranjib jahllari chiqqan boʻlishi ham mumkin. Bu ham yana ta’sir koʻrsatish shaklini tanlashga asos boʻladi.
Pedagogik vaziyat bilan u taqozo qilgan pedagogik ta’sir koʻrsatish usulining biror shakli oʻrtasidagi bogʻlanish muhim ahamiyatga egadir. Bu aloqadorlikni tushunish tarbiyachilarga oʻz harakatlarida koʻproq samaradorlikka erishish, ularni ongli ravishda rivojlantirish imkonini beradi.
Respublikamizda oʻqituvchilik kasbining oʻziga xos etnopsixologik fazilatlari, xislatlari, qobiliyatlari ish uslublari mahoratga erishishning yoʻllari, shaxslararo muomala jarayonlari yuzasidan har xil davrlarda bir muncha ilmiy izlanishlar olib borilgan. Buyuk ma’naviyatimizni tiklash va yanada yuksaltirish, milliy ta’limtarbiya tizimi takomillashtirish, zamon talablari bilan uygʻunlashtirib, jahon andozalari darajasiga chiqarish kabi bir qator vazifalar turadi. Oʻqituvchi kasbiy faoliyatida muloqot muvaffaqqiyatli boʻlishi uchun muloqotda suhbatdoshni yoki tinglovchini idrok etish bir-birini tushunishning asosiy shartidir. Agar oʻqituvchi oʻquvchilarni uni qanday idrok etayotganligini, tushunayotganligini anglayolmasa pedagogik muloqot oʻz maqsadiga yetmaydi. Ayniqsa, ma’ruza oʻtayotganda bu juda muhimdir. Agar hamsuhbatni koʻrish orqali idrok etish imkoniyati boʻlmasa, qoʻl barmoqlari va yuz harakatlari orqali boʻladigan imoishoralar kambagʻallashib, harakatlar erkinligini yoʻqotib qoʻyadi. Hamsuhbatning fe’li atvorini idrok etish chogʻida olinadigan signallar shaxsning keyingi harakatlari va fikrlarini toʻgʻirlab borish uchun asos boʻladi. Oʻqituvchi kasbiy faoliyatida pedagogning jismoniy qiyofasidagi ayrim belgilar yuz, qoʻllar va yelka harakatlari, oʻzini tutishlari, gavdasini qimirlatib imo-ishora qilishlari, soʻzlash ohangi axborot tashuvchilar sifatida xizmat qiladi. Muomala vaqtida odoblilik muhim ahamiyatga ega boʻlib, uning muvaffaqiyatli kеlishini ta’minlaydi. Uning asosiy vazifalari (axborot almashinuv, oʻzaro ta’sir, oʻzaro idrok qilish) toʻgʻri amalga oshirishni idora qilib turadi. Har bir fikr bildirilganda muloqot qabul qilinayotganini fahmlab turishi tashqi koʻrinishlari, oʻzgarishiga e’tibor bеrish, uzr soʻrash, tavozе bilan murojaat qilish evaziga muomala odobi ushlab turiladi. Muomala jarayonida bir xatti-harakat oʻylanmay bildirilgan fikr, ortiqcha imo-ishora odobsizlikni kеltirib chiqaradi. Odobsizlik esa nizoli vaziyat, qarama-qarshilik ziddiyatli holatni kеltirib chiqaradi. Buning natijasida muomala fikr almashuv oʻzini vazifasini nizoli vaziyatga boʻshatib bеradi. Muloqotning yana bir jihati munosabatga kirishuvchilarning oʻzaro birgalikdagi harakati nutq jarayonida faqat soʻzlar bilan emas, balki harakatlar bilan ham muloqot yuritishdan iborat. Munosabatning keyingi jihati muloqotga kirishuvchilarning bir-birlarini idrok eta olishlaridir. Masalan, biz bir kishi bilan muloqotga kirishishdan avval uni hurmat qilib yoki mensimasdan munosabatda boʻlamiz [13]. Bu jarayon har bir insonning muloqotga kirishishida oʻz xarakter xususiyatlaridan tarkib topadi. Zamonaviy pedagogik jarayonlarda milliy muloqot uslubi talabalar axloq tarbiyasida qoʻllashi mumkin boʻlgan bir nechta asosiy pеdagogik uslublar mavjud.
1. Tarbiyaviy maqsadni amalga oshirishda dеmokratik yondoshish, tarbiyaviy ishlar natijasini oshkora muhokama qilish va uni oʻquvchilar bilan birgalikda baholab, kеlgusi rеjalarni tuzishni taqozo etadi. Bu uslub pеdagog – oʻqituvchi – oʻquvchilar kollеktivi shaxslararo munosabatlarni erkinlik, dеmokratik talablar asosida shakllantirib, oʻquvchilarning tashabbuskorligi, oʻz-oʻzini tarbiyalash ishiga ijodiy yondashish orqali barcha psixologik-idividual imkoniyatlarini, qobiliyatini roʻyobga chiqarishga zamin yaratadi.
2. Oʻquvchilar bilan doʻstona munosabat - pеdagogik uslub. U oʻquvchi shaxsini hurmat qilish va talabchanlik mеzoni asosida qurilgan. Ushbu uslub asosida oʻz faoliyatini tashkil etgan pеdagog har bir oʻquvchining kеlajagiga umid bilan qarashi, unga individual yondoshishga harakat qilishi, jazo usullarini tartibsiz qoʻllamasligi, oʻquvchilar kollеktivi oldiga istiqbolli tarbiyaviy maqsad qoʻyishga intilishi lozim. Aslida bu uslub biz koʻrib oʻtgan birinchi uslubga oʻtishga zamin tayyorlashi, unga muqaddima boʻlishi mumkin. Aksincha, oʻqituvchi ma’lum pеdagogik mohiyatga ega boʻlishga intilmasa, oʻz fanidan bilimi sayoz boʻlsa, shaxslararo munosabatlarga ijodiy yondashmasa, kommunikativ qobiliyatini takomillashtirib bormasa oʻquvchilar uni “katta birodar”, “konsultant” sifatida asta-sеkin tan olmay qoʻyishadi. Pеdagog oʻzining tarbiyaviy ishlarini amalga oshirishdagi yеtakchilik rolini yoʻqotib, oʻquvchilar hurmatini yеngil yoʻl bilan qozonmoqchi boʻlgan bachkana shaxsga aylanib qolishi mumkin.
3. Pеdagogik muomala - masofa uslubi. Bundan tajribali pеdagoglar ham, faoliyatini endi boshlagan yosh oʻqituvchilar ham foydalanishiga harakat qilishlari mumkin. Oʻqituvchilar asosan pеdagogik talabga tayanadilar: oʻquvchilar oldiga ma’lum tarbiyaviy maqsadlarni qoʻyib, uni bajarilish jarayonini kuzatish, xatolarini tuzatish, baholash bilan mashgʻul boʻladilar. Bunday pеdagoglar oʻqitayotgan sinflarda tarbiyaviy maqsadlar nomigagina amalga oshiriladi. Tarbiyaviy tadbirlar oʻquvchilarda xatti-harakat motivlari, rivojlanish ehtiyojlarini shakllantirmaydi. Nari borsa, sinf oʻquvchilari axloqiy bilimlarni oʻzlashtirib olishlari mumkin. 4. Qoʻrquvga asoslangan uslub. Bundan odatda yosh, tajribasiz oʻqituvchilar foydalanishga harakat qiladilar. Ushbu uslub asosan taqiqlashga tayanadi. Talabalar faolligi, tashabbuskorligi inkor etiladi. Bu uslub oliy ta’lim islohoti manfaatlariga mutlaqo mos emas.
5. Ustunlik qilishga harakat qilish uslubi. Uni odatda ma’lum bilimlarga ega boʻlmagan, pеdagog sifatida oʻziga ishonchi yoʻq, sinfda oʻquvchilar kollеktivini boshqara olishga koʻzi yеtmagan ayrim oʻqituvchilar qoʻllashga harakat qiladilar. Ammo oʻquvchilar ertami-kеchmi bu nayrangbozlikning oxiriga yеtadilar. Buning oldi olinmasa, guruhda tarbiyaviy ishlarga jiddiy putur yеtishi mumkin. Oʻquvchilar hurmatini qozonishga intilish pеdagogik maqsad boʻlibgina qolmay, balki kommunistik tarbiya maqsadlarini amalga oshirish vositasi hamdir. Oʻz-oʻzidan koʻrinib turibdiki, birinchi va ikkinchi pеdagogik uslublar tarbiyaviy faoliyatda yaxshi samara bеradi. Uchinchi, toʻrtinchi va bеshinchi pеdagogik uslublardan pеdagoglar iloji boricha oʻzlarini halos qilishlari kеrak. Oʻqituvchining talabalarga ta’sir oʻtkazish samarasi uning prinsipialligi va talabchanligi oʻz aksini topadi. Bundan tashqari u oʻziga ham oʻta talabchan boʻlmogʻi, shaxsiy namunasi bilan tabiiy ravishda obroʻ, e’tibor qozonmogʻi lozim.
Pedagogik muloqot jarayonining yana bir sharqona uslubi bu dilkashlikdir. Shaxsning xususiyati boʻlgan dilkashlikni atrofdagilar bilan barqaror, kuchli rivojlangan aloqalarga intilish sifatida ta‘riflash mumkin, bu intilish odamlar bilan tez aloqa oʻrnatish bilan birga qoʻshib olib boriladi. Dilkashlik va odamlarga aralashmaslikni shaxs xususiyatlari sifatida qarab chiqish ekstravert va introversiya tushunchalari bilan bogʻliq ravishda samarali boʻladi. Ekstroversiya bilan introversiya kishining ruhiy tavsifi sifatida muloqot sohasida yorqin namoyon boʻladi. Ekstroversiya - individning tashqi dunyoga, introversiya - ichki dunyoga nisbatan qarashidir [13]. Ekstravert shaxslarga umumiy faollik, osoyishtalik, ta’sirlarga moyillik xosdir. Introvertlar ichki olamga berilgan, odamlarga aralashmaydigan, oʻz-oʻzini nazorat qilishga, refleksiyaga, ichki xavotirlikka moyil boʻladilar. Albatta, oʻta introvertlar bilan ekstravertlar favqulodda hodisa boʻlib, individlar bu ikki chetki nuqtalar oʻrtasidagi oraliqda joylashadilar. Dilkashlik koʻproq ekstravert tiplarga, odamlarga aralashmaslik esa introvert tiplarga xosdir. Talabalar bilan munosabatlar sohasidagi eng muhim ijtimoiy yoʻl-yoʻriqlarning ayrimlari ana shulardan iboratdir. Oʻqituvchida ularning mavjudligi uning pedagogik nazoratga rioya qilishining zamini va sharti hisoblanadi.
Yagona pedagogik talablarni qarab chiqar ekanmiz, faqat bizning insonparvar jamiyatimizdagina xalqning ma’naviy-siyosiy birligini mustahkamlashda pedagogik talab tarbiyaning ta’sirchan usuliga aylanishi aytib oʻtiladi. Oʻqituvchi talabalar bilan ishlab, ularning faoliyatini tashkil etar ekan, oʻz koʻrsatmalari bilan talabalarning ayrim harakatlarini ragʻbatlantiradi. Ish jarayonida ularga muayyan mulohazalar bildiradi, tanbeh beradi yoki ragʻbatlantiradi, yakun yasaydi. Uning ayrim buyruqlari qisqa va loʻnda boʻlib, sezilar-sezilmas majbur qilish rolini oʻynasa, boshqalari ancha keng tushuntirish yoʻl-yoʻriqlar shakliga ega boʻladi. Ayrimlari talabalarni faqat ishga jabr qilish zarurati tufayli, boshqalari talabalarning ayrim koʻnikma va malakalarni oʻzlashtirishiga tuzatish kiritish ehtiyoji bilan vujudga kelgan; bir xillari talabalarning keraksiz va notoʻgʻri harakatlarini toʻxtatsa, boshqalari muvaffaqiyatli harakatlarini mustahkamlaydi va qoʻllab-quvvatlaydi. Oʻqituvchi tomonidan berilgan barcha koʻrsatmalar va tushuntirishlar, mulohaza va tanbehlar pedagogik ta’sir koʻrsatishning ana shu eng muhim usuli boʻlgan talab qilishning turli shakllariga aytiladi. Shuning uchun ham mubolagʻa qilishdan qoʻrqmay aytish mumkinki, pedagogning talabisiz talabalarning oʻquv va ijtimoiy foydali faoliyatini tashkil etishni tasavvur etib boʻlmaydi. Tajribali pedagog talabalar huzuriga keng harakatlar dasturi bilan birga boradi, oʻz tarbiyalanuvchilaridan har biri qachon nima qilishini aniq va muayyan tarzda biladi. Zero, talablar ana shu dasturni ularning ishlari va xatti-harakatlarida amalga oshirish vositasidir, xolos.
Pedagogning tanlagan muloqot uslubi talabalar jamoasi bilan ishlashning boshlangʻich davrida, dastlabki darslarda ayniqsa, muhim rol oʻynaydi. Ana shu bosqichda guruhda ishlarning qanday borishi, u yoki bu harakatlarning talabalar tomonidan qanchalik aniq bajarilishi ham, oʻqituvchining talaba bilan munosabatlari qanday yoʻlga qoʻyila boshlashi ham, talabalar uni obroʻli oʻrtoq - oʻz rahbarlari deb e’tirof qiladilarmi yoki yoʻqmi, - bularning hammasi tarbiyachining talablariga chambarchas bogʻliqdir. Muomalaning tarbiyalovchi imkoniyatlarini roʻyobga chiqarish koʻp jihatdan oʻqituvchining shaxsiy sifatlari bilan belgilanishini aytib oʻtish kerak. Pedagogik muomalaning toʻgʻri tanlangan, pedagogning betakror individualligiga muvofiq keluvchi uslubi quyidagi vazifalar majmuini hal qilishga yordam beradi.
Birinchidan, pedagogik ta’sir koʻrsatish pedagog shaxsi bilan ayni bir narsa boʻlib qoladi, auditoriya bilan muomalada boʻlish jarayonining oʻzi soddalashadi, u pedagogning oʻzi uchun yoqimli, uzviy boʻlib qoladi.
Ikkinchidan, talabalar bilan oʻzaro munosabatlarni yoʻlga qoʻyish jarayoni ancha yengillashadi.
Uchinchidan, pedagogik muomalaning barcha eng muhim vazifalarining, samaradorligi ortadi, shu bilan birga bularning hammasi muomalaning barcha bosqichlarida pedagogning hissiy xotirjamligining ijobiy negizida roʻy beradi.
Muhokamalar va natijalar. Koʻpincha yosh pedagoglar, talabalar har doim oʻqituvchiga oʻz diqqatlarini qaratishlari lozim deb hisoblaydilar va oʻzaro fikr almashishga doir bu muhim vazifalarni sobit qadamlik bilan hal qilmaydilar.
Koʻrsatib oʻtilgan bevosita muomala bosqichlari pedagogik ta’sir koʻrsatishning nisbatan mustaqil, har bir koʻrinishida vaqti-vaqti bilan takrorlanib turadi, tarbiyaviy jarayonni tashkil etganda ularni nazarda tutish kerak boʻladi. Muloqot jarayonida pedadogga qoʻyiladigan talablardan: tarbiyachi jamoa, guruh va individual ish olib borish jarayonida odamlar bilan muomala qila bilishi, uni talabalar bilan aniq maqsadni koʻzlagan holda tashkil eta olishi va ularni boshqara bilishi lozim. Kasb-korga oid pedagogik dilkashlikning yosh oʻqituvchi amal qiladigan quyidagi mezonlarini alohida ajratib koʻrsatish mumkin: talabalar bilan turli sohalarda muntazam muomala qilishda barqaror ehtiyojning mavjudligi, muomalaning barcha bosqichlarida hissiy osoyishtalikning namoyon boʻlishi, oʻzaro fikr almashishga doir sifatlar, koʻnikmalar va malakalarning mavjudligidir. Xulosa qilib aytadigan boʻlsak, maqolada jahon pedagogikasining klassik muloqot uslublari, ularga buyuk pedagoglar tomonidan berilgan ta’riflar, zamonaviy pedagoglarning qarashlari bilan bir qatorda, sharqona muloqot uslublarining oʻziga xosligi koʻrsatildi. Qadimgi didaktik qarashlardan bugungi ta’lim jarayoning zamonaviy pedagogik jihatlari oʻrin oldi. Jahon pedagogikasida zamonaviy pedagogik muloqot uslublari va uning milliy pedagogik muloqot uslublariga transformatsiyasi va rivojlanish istiqbollari koʻrsatildi. Zamonaviy pedagogik muloqot uslublarining bugungi ta’lim tizimidagi ahamiyati atroflicha yoritib berildi.
Xulosa. Muloqot uslublarini rivojlantirish texnologiyalari ustida bir necha asrlar davomida izlanishlar olib borilmoqda. Jahon pedagogikasida zamonaviy pedagogik muloqot uslublari va uning milliy pedagogik muloqot uslublariga transformatsiyasi va rivojlanish istiqbollarini oʻrganish zamonaviy pedagogik kadrlar faoliyatida kelib chiqadigan muammolarni bartaraf etishga yordam beradi. Pedagogik faoliyatda muloqot uslublaridan toʻgʻri foydalangan holda pedagog kadrlar orasida munosabatga kirishishi osonlashtirish mumkin. Har qanday vaziyatda ham shirin soʻzlik insonning mudroq hayolotini yoritadi.
Adabiyotlar
1. Ma’lumot manbai-Uza.uz sayti “Shavkat Mirziyoyev: Yoshlar tarbiyasi – eng muhim masalalardandir” ma’ruza matni.
2. Xoliqov A. Pedagogik mahorat. –Toshkent: “IQTISOD-MOLIYA”, 2011. -118-bet. www.ziyouz.com kutubxonasi.
3. Hasanboyeva O., Hasanboyev J., Hamidov H. Pedagogika tarixi. –Toshkent: “Oʻqituvchi”, 1997. 13-bet.
4. Mitina L.M. Mehnat psixologiyasi va oʻqituvchining malakasini oshirish. -M.: “Akademiya”, 2004. -27-bet.
5. Leontyev A.A. Pedagogik muloqot. -M.: “Nalchik”, 1996. -20-bet.
6. Slastenin V. A.va boshq. Pedagogika: darslik, oʻquv qoʻllanma. -M.: “Akademiya”, 2002-y. -559-
560-bet
7. Kan-Kalik. Oʻqituvchi pedagogik aloqa toʻgʻrisida: oʻqituvchi uchun kitob. -M., 1987-y. 3-bet.
8. Abu Abdulloh Muhammad Ibn Ismoil al-Buhoriy. Hadis. 4-kitob. –T.: “Qomuslar”, 1997. -526 b. 78-bet.
9. Malla Ochilov. Muallim qalb me’mori. –Toshkent: “Oʻqituvchi”, 2001. -27-bet
10.Qobusnoma. –Toshkent: “Meros”, 1992. -83-bet
11.Abdulla Avloniy. Turkiy guliston yoxud ahloq. “Fikr tarbiyasi” boʻlimidan.
12.“Oʻqituvchi faoliyatida muomala madaniyati va psixologiyasi” mavzusidagi ma’lumotli ma’ruza ta’lim texnalogiyasi modeli. 41-bet.
13. Maxsudova M.A. Muloqot psixologiyasi. -Toshkent: “Turon-iqbol”, 2006. 5-bet. Internet ma’lumotlari: www.Uza.uz
www.ziyouz.com
Dildora TOSHEVA
Buxoro davlat universiteti pedagogika kafedrasi oʻqituvchisi
BOSHLANGʻICH SINF OʻQUVCHILARINI EKOLOGIK TARBIYALASHDA XALQ OGʻZAKI IJODINING OʻRNI VA PEDAGOGIK AHAMIYATI
Ushbu maqola boshlangʻich sinflarda bolalarga ekologik ta’lim- tarbiya berishda xalq ogʻzaki ijodi namunalarining oʻrni va ahamiyati haqida fikr bildirilgan. Ayniqsa, maqol, topishmoq, tez aytish, ertak va boshqa xalq ogʻzaki ijodining boy ma’naviy merosi yoshlar ongiga, ularning dunyoqarashini shakllanishiga ta’siri va ta’lim jarayonida kichik maktab yoshidagi bolalarga ularni yetkazib berish usullari haqida ma’lumot berib oʻtilgan.
Kalit soʻzlar: xalq ogʻzaki ijodi, maqol, ertak, topishmiq, milliy qadriyat, boy ma’naviy meros.
В статье рассматривается роль и значение фольклора в экологическом воспитании детей начальной школы. В частности, богатое духовное наследие пословиц, загадок, скороговорок, сказок углубляет знание молодежи, формирует их мировоззрения как способ передачи детям младшего школьного возраста.
Ключевые слова: фольклор, пословицы, сказки, загадки, национальные ценности, богатое духовное наследие.
The article examines the role and significance of folklore in the ecological education of primary school children. In particular, the rich spiritual heritage of proverbs, riddles, accelerations, fairy tales and other folklore informs young people about the influence on the formation of their worldview and ways of passing them to the on to children of primary school age in the educational process.
Key words: folklore, proverbs, fairy tales, riddles, national values, rich spiritual heritage.
Kirish. Respublikamizning siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy yoʻnalishlarini rivojlantirishda xalq ta’limi tizimini takomillashtirish, ayniqsa, boshlangʻich ta’lim bosqichi ish faoliyatini yuqori darajaga koʻtarish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki kelajagimizning taqdiri hozirgi kunda boshlangʻich ta’lim bosqichida ilm olayotgan oʻquvchilarning tarbiyasiga bogʻliqdir.
Тarbiyada xalqning milliy va ma’naviy qadriyatlariga suyanish, ular orqali 1-4-sinf oʻquvchilarida milliy qadriyatlarni shakllantirish oʻta dolzarb masalalardan biridir. Chunki bugungi kunda mafkuraviy poligonlarda, yoshlar ongi va qalbi uchun kurash keskinlashgan bir paytda, oʻquvchilarni iloji boricha maktab yoshidanoq tabiatni sevishga, unga toʻgʻri munosabat bildirishga, insonparvarlik tuygʻularini shakllantirishga oʻrgatish bugungi kunning dolzarb masalasidir.
Asosiy qism. Mustaqillik, umuman, xalq qadriyatlariga, xususan, xalq ogʻzaki ijodiga boʻlgan munosabatda keskin ijobiy oʻzgarish yasadi. Bu negizlar:
- umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik;
- xalqimizning ma’naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish; - insonning oʻz imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi; - vatanparvarlik.”– deb belgilab qoʻyilgan.
Qayd etilgan toʻrt negizning har bittasi yo bevosita, yoinki bilvosita xalq ogʻzaki ijodi, ajdodlarimizning bizga qoldirgan ma’naviy boyligi – pand, oʻgitlari, el-u yurt, xalq qadrini e’zozlash, milliy gʻururni himoya qilishdek oliy maqsad va gʻoyalar bilan bogʻlanadi.
Haqiqatan ham xalq maqollari yordamida oʻquvchilarning aql-idrokini oʻstirish, ma’rifat ziyosidan bahramand qilish, umumbashariy qadriyatlar ruhida tarbiyalash istiqlol talabidir. Buning uchun, avvalo, oʻqituvchining oʻzi ana shunday buyuk fazilatlarga ega boʻlishi kerak. Bu uning zimmasiga juda katta mas’uliyat yuklaydi. Demak, bugungi oʻqituvchi – ta’lim sohasini tubdan isloh qilishi, oʻtmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar va sarqitlaridan toʻla xalos etishi, ta’lim-tarbiya jarayonini jahonning rivojlangan ta’lim darajasiga koʻtarishda faol ishtirok etishi bilan birga oʻquvchilar qalbi va ongida tabiatga va atrofmuhitga toʻgʻri munosabatni shakllantirishi muhim ahamiyatga ega. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, ekologik tarbiya dastlab oilada, bogʻchada keyinchalik umumta’lim maktablarida dars mashgʻulotlari jarayonida xalq maqollari yordamida bilim olayotgan bolalarda shakllanadi. Ta’limning poydevori qanchalik mustahkam boʻlsa, oʻquvchining ilmiy tafakkuri, dunyoqarashi shunchalik rivojlanadi.
Jamiyatimizdagi yoshlarni milliy qadriyatlarimiz ruhida tarbiyalashda tarbiyaning vazifalari keng va koʻp qirrali ekanligini unutmasligimiz kerak. Demak, qanday odamni tarbiya qilish darkor, tarbiya natijasida inson qanday boʻlishi kerak, degan savollarni avvaldan tasavvur etish zarur. Bunda xalq ogʻzaki ijodi namunalaridan foydalanish orqali oʻquvchilarda milliy qadriyatlarni tarkib toptirish katta ahamiyat kasb etadi. Bu jamiyatning komil insonni tarbiyalashdek maqsadiga mos kelishi kerak. Xalq ogʻzaki ijodida keng talqin qilinadigan milliy qadriyatlar - insonparvarlik, bagʻrikenglik, vatanparvarlik, mehmondoʻstlik, ahillik, toʻgʻrisoʻzlik, tabiatni sevish va boshqalar oʻzbek xalqi qadriyatlarining nozik kurtaklari boʻlib hisoblanadi. Ularni xalqimiz asrlar osha avaylab-asrab kelmoqda.
Mamlakatimizning kuch-qudrati manbayi ham uning milliy qadriyatlarga sodiqligidadir. Milliy qadriyatlar, oʻz mohiyatiga koʻra, xalqimizning asosiy maqsad va muddaolarini ifodalaydigan, uning oʻtmishi va kelajagini bir-biri bilan bogʻlaydigan, asriy orzu-istaklarini amalga oshirishga xizmat qiladigan gʻoyalar tizimidir. Boshlangʻich ta’lim mazmuni milliy qadriyatlar materiallariga boy. Koʻplab darslik va qoʻllanmalarga xalq ogʻzaki ijodi boʻlgan ertak, maqol, rivoyat, hadis, doston, qissa, afsona, topishmoq, folklor, xalq kuyi va qoʻshiqlari kiritilgan. Ular oʻz mazmuni mohiyatiga koʻra yosh oʻquvchilarda milliy odob-axloq madaniyati asoslarini shakllanishiga xizmat qiladi. Xalq ogʻzaki ijodi vositalaridan maqsadli va unumli foydalanish uchun boshlangʻich sinf oʻqituvchilari yuksak pedagogik mahoratga ega boʻlmogʻi lozim.
Umumiy oʻrta ta’lim maktablari oʻquvchilarining ekologik madaniyatini shakllantirish quydagicha amalga oshirilishi maqsadga muvofiq:
1. Oʻquvchining hissiyotiga ta’sir etish.
2. Oʻquvchilar qalbida tabiat, atrof – muhitga muhabbat uygʻotish.
3. Oʻquvchilar ongida tabiatni muhofaza etish va u bilan oqilona munosabatni shakllantirish. 4. Ekologik ta’lim–tarbiyani olishni uzluksiz davom ettirish.
5. Ekologik madaniyatni shakllantirish va takomillashtirish.
6. Xalq pedagogikasida qoʻllanilgan tarbiya usullaridan foydalangan holda ekologik tarbiya berish. 7. Olingan nazariy bilimlarni amalda qoʻllash malaka va koʻnikmalarni shakllantirishdan iborat.
Biz buning uchun atrofimizdagi olam va tabiatshunoslik darsliklari tarkibiga xalq ogʻzaki materiallarini kiritmogʻimiz va yoshlarimizni boy ma’naviy merosimiz bilan qurollantirmogʻimiz lozim.
Buyuk pedagoglar ham oʻz faoliyati davomida yoshlarga xalq ogʻzaki ijodi mahsulini oʻzi ta’lim beradigan fan mashgʻulotlari jarayonida berib borishgan. Bu orqali ular yoshlarning ma’naviy merosini boyitgan. Misol tariqasida K.D.Ushinskiy oʻzining koʻp yillik pedagoglik tajribasida, xususan, 1867-yilda bosilib chiqqan “Ona tili” kitobida oʻquvchilar ogʻzaki ijodi namunalaridan darsliklarga didaktik material sifatida kiritish zarurligini ilmiy jihatdan asoslab bergan edi. Ayni bu ishni davrning ma’naviy ehtiyojidan kelib chiqib, oʻzbek pedagoglaridan H.H.Niyoziy, S.Ayniy, A.Avloniylar asoslab bergan edilar. Ular oʻzlari yaratgan darsliklarda oʻquvchilar xalq ogʻzaki ijodi materiallariga alohida e’tibor bergan edi.
Bugungi kun ta’lim-tarbiyasi, istiqlol mafkurasi ana shu merosdan oziqlansa, uning eng yaxshi sahifalarini, qoidalarini qabul qilsa, oʻz oldiga qoʻygan maqsad-vazifalarini sharaf bilan bajarishi mumkin. Chunki insonni har tomonlama tarbiyalash, kamolga yetkazish, ma’naviyatlarimizning ustuvor iymone’tiqodlarimizning butun boʻlishligini, qadrli qadriyatlarimizning qadrlanishi guvohidir.
Ta’lim-tarbiya jarayonini isloh qilish, uning mazmunini milliylashtirish va insonparvarlashtirish oʻquv muassasalarining ustuvor yoʻnalashlaridan biridir. Shuning uchun ham bu masalalarni hal etishda oʻzbek xalq ogʻzaki ijodiyotining ta’lim-tarbiya sohasidagi oʻrni katta. Ta’lim-tarbiya jarayonini aniq maqsadga koʻra tashkil etishning asosiy shakllaridan biridir. Boshlangʻich sinflarda oʻzbek xalq ogʻzaki ijodi namunalaridan kiritilgan oʻquv fanlari va darsliklari koʻp. Bular oʻqish, ona tili, tarbiya, musiqa kabi darslardir. Ushbu oʻquv predmetlari dasturlari mazmuni oʻzbek xalqining milliy, ma’naviy–axloqiy meroslariga boy. Aslida, avlod-ajdodlarmizni barkamol kishilar qilib tarbiyalab kelgan birinchi va toʻngʻich pedagog oʻqituvchi xalqidir. U asrlar davomida bola tarbiyasi sohasida katta tajribaga ega, uning bugungi kundagi oʻrni ham beqiyosdir.
Xalq ogʻzaki ijodi namunalaridan maqol haqida gapiradigan boʻlsak, “maqol” ibratli soʻzdir. Maqolshunday soʻzki, soʻzga husn beradi, fikrni tushunib olishni osonlashtiradi, uni yorqin, ta’sirchan qiladi. Shuning uchun ham maqol odamlar nutqida har doim hamroh boʻladi. Kimki uni koʻp ishlatsa, oʻshaning nutqini shirali deydilar va diqqat bilan eshitadilar. Maqolda gap koʻp. Maqol termini arabcha “qavlun” (aytmoq, gapirmoq) soʻzidan olingan boʻlib, oʻzbek tilida u xalq donoligining namunasi boʻlmish aforistik janrlardan birining atamasiga aylangan va ma’qul aytilgan soʻz, gap yoki ibora ma’nolarini anglatadi. Uni “Otalar soʻzi” ham deydilar. Bunday nomlash maqolni tushunishni osonlashtiradi. Haqiqatan ham, u otabobolarimizning qadim-qadimlardan ishlatib kelgan soʻzlari. U xalqning, bir nеcha avlodlarning aql-u farosati hamda turmush tajribasining yakuni, ular donishmandligining mahsulidir.
Maqol xalq ogʻzaki ijodining ixcham shaklga, ammo chuqur mazmunga ega boʻlgan janrlaridan biri boʻlib, u xalqning koʻp asrlik hayotiy kuzatishlari, ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va madaniy tajribalari asosida vujudga kelgan. Maqollar oʻzlarining ijtimoiy-gʻoyaviy funksiyalariga koʻra, asosan, keng xalq ommasining, ayrim hollarda esa ba’zi ijtimoiy tabaqa yoki guruhlarning dunyoqarashini ifodalaydi. Shu boisdan ham maqollarning tematik koʻlami juda ham keng boʻlib, bu koʻlamni juz’iy hayotiy voqelik doirasi bilan chegaralab boʻlmaydi, ijtimoiy borliqning hech bir sohasi yoʻqki, u maqollarda aks etmagan boʻlsin.
Bola ta’lim-tarbiyasida maqollarning oʻrni katta. Koʻplab maqollarda ichki qofiya boʻladi. Masalan: “omon” bilan “somon”, “sulton” bilan “choʻpon” oʻzaro ohangdosh, ya’ni qofiyadoshdir. Shu jihatdan ular topishmoqlarga oʻxshab ketadilar. Maqol she’riy shaklda ham boʻlishi mumkin. Masalan:
Yer ichida oltin bor,
Qaziybersang topasan.
Bogʻ ichida kumush bor Kovlayversang topasan.
Ya’ni bunda xalqni mehnat qilishga, yerga qanchalik ishlov berib, uni unumdor qilsangiz undan ser hosil olasiz va daromadingiz oshadi. Bogʻdagi meva va sabzavotlar inson uchun koni foyda ekanligini ushbu she’riy maqol orqali xalqimiz ifodalab bergan.
Biz maqollardan foydalanish orqali bolalarning nafaqat dunyoqarashini, balki soʻz boyligini oshiramiz, ularni mantiqiy fikrlashga undaymiz. Maqollar fikrni loʻnda, aniq va obrazli bayon etishda nutqimiz uchun zaruriy vosita hisoblanadi. Shuning uchun ham V.G.Belinskiy xalq maqol va matallarini “poeziyaning mohiyati” deb hisoblagan edi. Maqolda oʻsha xalqning tarixi, urf-odati, turmush tarzi, fe’latvori, ruhiyati, butun borligʻi aks etadi. Bundan tashqari, xalq maqollarida tabiatni asrash uni sevish, insonlar ham uning bir boʻlagi ekanligini, uning bagʻrida yashashi va unda kamol topishi haqida turli qarashlar mavjud. Masalan: Tabiatga boqsang boqadi, oltin isirgʻa taqadi. Ya’ni, inson tabiatga toʻgʻri munosabatda boʻlsa, tabiiy boyliklardan toʻgʻri, unumli foydalansa tabiat ham undan oʻz marhamatini darigʻ tutmaydi. Shu kabi bir qancha maqollar mavjud: Maqollar:
-Dehqon boʻlsang shudgor qil, Mulla boʻlsang takror qil. -El hayoti yer bilan, Yer hayoti suv bilan.
-Yer haydasang kuz hayda, Kuz haydamasang yuz hayda.
-Javdar joyiga tushsa bugʻdoy boʻlur,
Bugʻdoy joyiga tushmasa javdar boʻlur.
-Yaxshi yil bahoridan ma’lum, yaxshi kun saharidan ma’lum.
-Yozning yomgʻiridan qoʻrq, qishning qirovidan . -Kuzning bir kuni qishning bir oyini boqar. -Qora bulutdan tiniq suv tomar. -Kuningdan bir kun qolsa ham koʻchat ek.
Oʻzbek xalqini tabiatni asrash bilan bogʻliq qadriyatlari rang-barangdir. Jumladan, oʻsimliklar olami va ularning inson salomatligi uchun shifo sifatida foydalanilishi, hatto ular yomon nazarlardan saqlaydi deb xonadonlar peshtoqida qoʻyilishi ularga insonlar tomonidan e’tiqod qilish an’analari ekologik qadriyatlarning bir koʻrinishiga aylangan. Demak ayrim oʻsimlik, giyoh va daraxtlarni timsollashtirib unga e’tiqodda boʻlish ekologik tarbiyaning eng qadimgi xalqona va ta’sirchan koʻrinishidir.
Boshlangʻich ta’lim mazmunini takomillashtirish bilan birga, uning shaxs kamolotidagi ahamiyatini rivojlantirish, kichik yoshdagi oʻquvchilarni milliy va umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash, ayniqsa, ularda tabiatga, atrof olamga toʻgʻri munosabatni shakllantirish barkamol avlodni voyaga yetkazishning bosh obyekti hisoblanadi.
Oʻzbek xalq ogʻzaki ijodi shaxslarda toʻgʻridan toʻgʻri tarbiyasiga ta’sir etish vositasi boʻlib xizmat qilgan va xizmat qilib kelmoqda. Mana shundan xalq ogʻzaki ijodidan yana biri bu tez aytishlar.
Tez aytishlar, asosan, bolalarni toʻgʻri va tez talaffuz qilishga oʻrgatadi. Bir xil tovushlarni, ayniqsa, undoshlarning har bir soʻzda keltirilishi, u yoki bu boladagi ayrim talaffuz kamchiliklarini bartaraf etishga yordam beradi. Mashqlar natijasida bolaning tili ravon, nutqi aniq va tushunarli boʻladi. Tez aytishlar yoki soʻz oʻyinlari oʻzbek xalq ogʻzaki badiiy ijodining kichik janrlaridan biri boʻlib, ayrim nutq tovushlarining koʻp qaytarilishi yoki tovushlarning soʻz va iboralar tarkibida murakkab joylashishiga asoslangan. Tez aytishlar ham deyarli hamma xalqlarning ogʻzaki ijodlarida uchraydi. Tez aytishlar hajmi jihatdan kichik bir jumladan iborat yoki katta - bir necha jumlalardan iborat boʻlishi mumkin. Ularga misol tariqasida: - Qishda kishmish pishmasmish, pishsa kishmish qishmasmish.
- Shirin sholgʻom shirinmi, sholgʻom shirin sholgʻommi. - Qurilishga tеrak kеrak,
Dеmak, ekmoq kеrak tеrak.
- Tolib turupni tarozida tortib topshirdi. - Oltin oʻtloq - oq oʻtloq.
Xulosa oʻrnida aytmoq joizki, tеz aytishlar ogʻzaki nutq mashqi boʻlib, bolalarni biyron soʻzlashga oʻrgatish bilan birga, ularga estеtik zavq bеradi, fikrlash qobiliyatlarini oʻstiradi, xotirasini mustahkamlaydi.
Toshpishmoq - sirli, muammoli, tilsimli, tushuntirib boʻlmaydigan jumboq boʻlib, kishidan butun iroda, tasavvur va tushuncha, bilimlarini ishga solgan holda yechimini topishga undaydi. Qadimdan rivojlanib kelayotgan bu xalqimiz orasida, xususan, yoshlar oʻrtasida eng koʻp tarqalgan janrlardan biridir. Bolalarning topqirligini tarbiyalash va zehnini oʻtkirlashtirishda, fikrlash qobiliyatlarini oʻstirishda topishmoqlar muhim ahamiyat kasb etadi. Oʻz xususiyatiga koʻra topishmoq ikki va undan ortiq bolalar oʻrtasida mustaqil fikrlash yoʻli bilan qizgʻin savol-javob usulida, tortishuvlar, bahs-munozara orqali olib boriladi. Topishmoq bolalarni tobora koʻproq narsa va buyumlarni, tabiat va uning hodisalarini idrok qilishga yordam beradi.
Topishmoqlar:
- Qoʻshaloq tovoq ichi toʻla yogʻ. (Yongʻoq)
- Kichgina dekcha, ichi toʻla mexcha. (Anor)
- Qoʻlsiz oyoqsiz eshik ochar. (Shamol)
- Joni bor jondan, Suv ichar qoʻldan,
Koʻzlari nurdan,
Terisi pulda (Baliq) - Gulsiz boʻllar mevasi,
Shirin-shakar donasi. (Anjir)
- Tom ustida piyola,
Ichi toʻla gul-lola,
Imo qilib chaqirsam,
Uyaladi qiz bola. (Oy va yulduz)
- Yer tagida qizil qalpoq. (Lavlagi)
Xalq ogʻzaki poetik ijodidagi eng boy va rang-barang janrlardan biri ertakdir. Xalq tomonidan yaratilgan koʻplab ertaklarda bolalarning oʻziga xos hayoti chеtlab oʻtilmagan. Hatto, turli yoshdagi bolalar uchun juda koʻp maxsus ertaklar yaratilgan. Ertakning muhim xususiyatlaridan biri uning hamisha xalq hayoti, kurashi, tarixi, ruhiy olami, dunyoqarashi, urf-odatlari bilan chambarchas bogʻlanishi insonlarga axloqiy va ma’naviy yoʻldosh boʻlib kеlishidadir. Ertaklar insonning ma’naviy va jismoniy kuchiga ishonch ruhi bilan sugʻorilgan boʻlib, ijobiy kuchlar tabiat va ijtimoiy hayotda oʻziga dushman boʻlgan kuchlarga qarshi kurashda doimo gʻolib chiqadi. Xalq ertaklarida uni yaratuvchilarning dunyoqarashi, axloq normalari va boshqa ijtimoiy muhim masalalar odilona hal etiladi. Ertaklar sodda va tushunarli boʻlgani uchun har qanday kitobxonga tеz yеtib boradi. Ular orqali ham insonnig ijtimoiy axloq normalari shakllanadi. Bu hol, ayniqsa, hayvonlar haqidagi ertaklarda aks etgan. Oʻtmishda yaratilgan ertaklarda xalqchilik kurashi oʻzining haqqoniy badiiy ifodasini topgandir. Xalqning kеlajakka boʻlgan komil ishonchi, adolatning adolatsizlik ustidan gʻalabasi, yorugʻlikning zulmatni yеngishi, ozod va baxtiyor hayotga erishish gʻoyalari yorqin obrazlar orqali tasvirlangan. Xalq ertaklari oʻz xususiyatlariga koʻra bir nеcha turga boʻlinadi: hayotiy ertaklar, hayvonlar haqidagi ertaklar, sеhrli-afsonaviy ertaklar, ijtimoiy-maishiy ertaklar.
Shulardan hayvonlar haqidagi ertaklarga: “Echki va uning bolalari”, “Aqlli sichqon”, “Qaysar uloqcha”, “Ikki doʻst”, “Tulki va turna” va boshqalar.
Ertak va dostonlarning tarbiyaviy ahamiyati katta. Ular bolani har tomonlama yetuk qilib tarbiyalashda asosiy omil boʻlib xizmat qiladi. Oʻzbek oilasida ertak eshitmay ulgʻaygan yoshlarni tasavvur etish qiyin. Buni tarixda oʻtgan ilm-fan vakillari, shoir va adiblar, jamoat arboblari e’tirof etadilar. Jumladan, H.Olimjon bolalik chogʻlarida tinglagan ertaklari va uning ta’sir kuchini xotirlab oʻtgani koʻpchilikka ayon. Ertak va dostonlarning tarbiya uchun muhim tomoni shundaki, unda xalq ogʻzaki ijodidagi topishmoq, maqol, qoʻshiq kabi janrlar jamlangan boʻlib, ular pedagogik gʻoyalarning mukammalroq, ta’sirchan boʻlishini ta’minlaydi. Ertak va dostonlarda bola tarbiyasining nafaqat axloqiy, balki jismoniy, aqliy kamolot, ilm va hunarga muhabbat, mehnatsevarlik, ma’naviy sifat va nafis didlarning tarkib topishiga oid koʻpdan-koʻp pedagogik materiallarni uchratish mumkin.
Oʻquvchilarni oʻzbek xalq ogʻzaki ijodiyotiga mehr-muhabbat ruhida tarbiyalashda quyidagi usullardan foydalanish maqsadga muvofiqdir: suhbat, hikoya, tushuntirish, namuna koʻrsatish, taqlid, odatlantirish, oʻrgatish, mashq, oʻyin, iltimos qilish, tilak-istak bildirish, maslahat, undash, ma’qullash, rahmat aytish, duo qilish, olqish kabilardir. Undan tashqari xalqimizda keng qoʻllaniladigan tarbiya usullariga ta’qiqlash, ta’na (gina, oʻpka), qargʻish, qoʻrqitish, uzr soʻrash, la’natlashlarini ham kiritish mumkin.
Muhokamalar va natijalar. Oʻzbek xalq ogʻzaki ijodi oʻzbek xalqining sarchashmasi hisoblanib keladi. Shuning uchun ham, insoniyat alla, qoʻshiq, afsona, ertak, dostonlarda, oʻzining yuksak orzuumidlari, zavq-shavq va kurashlarini ifodalagan. Xalq ogʻzaki ijodi oʻzining mazmunan rang-barangligi, yuksak gʻoyalar bilan yoʻgʻrilganligi xalq turmushi, mehnati, xullas, xalq hayotining barcha tomonlari bilan uzviy bogʻliqligi bilan ham gʻoyatda e’tiborlidir.
Shuni aytish kerakki, xalq ogʻzaki ijodiyotining namunalari yordamida, oʻquvchilar xarakter jihatdan oʻzaro farqlanib turadilar. Ularning ba’zilarida oʻylamasdan, mayllar va tasodifiy sabablar ta’sirida harakat qilishlar uchrab turadi. Buning asosiy sababi mazkur yoshdagi bolalar yosh boʻlgani tufayli xattiharakatlarini idora qila bilmasliklari va tashqaridan faol ta’sir etadigan vaziyatdan kelib chiqishi mumkin.
“Avesto”da inson mehnati moddiy noz-ne'matlarni yaratish manbayi (qishloq xoʻjalik mahsulotlarini yetishtirish hamda turmush sharoitini yaxshilash nazarda tutiladi) boʻlganligi uchungina mehnat qilishga da’vat etilmaydi. Bunda mehnat axloqiy tarbiyaning asosiy vositasidir. Ezgulik yaratish uchun kishi mehnat qilishi, oʻz qoʻllari bilan moddiy boylik yaratishi zarur. Ishyoqmaslik esa barcha noxushchiliklarni keltirib chiqaruvchi sababdir. Binobarin, Zardusht ta’limotiga koʻra, dehqonchilik mehnati ezgulik va farovonlik namoyon boʻlishining asosiy shakli boʻlib, Axura Mazda shariatida mujassamlashgan qonunga boʻysunishdir. “Don ekkan kishi ezgulik urugʻini mustahkamlaydi”. Bu qonunning bajarilishi oʻz ahamiyatiga koʻra 10 ming duo oʻqish, izlab qurbonlik qilishdan a’lodir, ekin ekmoq yovuzlikni yer izidan tugatmoq demakdir. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkin: birinchidan, insonda oliy mavjudot sifatida mehnat qilish, moddiy noz-ne’matlar yaratish va ishlab chiqarish qobiliyati mavjud. Inson bu qobiliyatini ishga solmas ekan, u insoniy qiyofasini yoʻqotadi vahshiylashadi, yovuzlashadi. Ikkinchidan, mehnat insondagi saxiylikni koʻrsatadi, uning ma’naviy xatti-harakatini va xulq-atvorini baholashda asosiy oʻlchov mezoni boʻlib xizmat qiladi.
Boshlangʻich ta’limni olgan har bir zardushtiy ta’lim yakunida qasamyod qabul qilgan. “Avesto”da keltirilgan shogird qasamyodi diqqatga sazovordir: “Toki jonim bor ekan, toki qudratim qonim ekan, oʻz xohishim va yoʻlboshchilarim amr-irodasi bilan ezgulikni istayman”. Koʻrinib turibdiki, buyuk kelajakka intilayotgan mustaqil respublikamizning ertasi boʻlgan yoshlarni tarbiyalash jarayonida ham ajdodlarimizning boshlangʻich ta’lim bosqichida qoʻllagan pand-nasihatlari, oʻgitlar va hikoyalar sifatidagi qarashlari va fikrlaridan foydalanish maqsadga muofiqdir. Milliy gʻoyamizning asosiy maqsadlaridan biri ham - har tomonlama barkamol insonni tarbiyalashdan iborat.
Xulosa. Turli-tuman koʻrinishdagi xalq ogʻzaki ijodida koʻp asrlar mobaynida xalq tomonidan ulugʻlangan qadriyatlar, urf-odatlar, fazilatlar oʻz aksini topadikim, ushbu kuchli vosita asosida oʻquvchilarga milliy qadriyatlarni singdirish ijobiy samaralarni bеradi.
Adabiyotlar
1. Karimov I.A. Oʻzbekiston buyuk kelajak sari. – T.: “Oʻzbekiston”, 1998. –56 b.
2. Murodov M. Etnomadaniyat. -T.: “Adolat”, 2003. -113 b
3. Mutalipova M.J. Xalq pedagogikasi. –Toshkent, 2015. -119 b.
4. Imomov K., Mirzayev.T., Sarimsoqov B., Safarov O. Oʻzbek xalq ogʻzaki poetik ijodi. -T.:
“Oʻqituvchi”, 1990.
5. Topishmoqlar. -T.: “Gʻofur Gʻulom”, 1983. 6. Oʻzbek xalq ertaklari. -T.: “Gʻofur Gʻulom”, 1989.
7. Oʻzbek xalq maqollari. -T.: “Fan”, 1988.
8. Haydarov.M. Xalq ogʻzaki ijodi namunalarida tarbiya masalalari.-Т.: “Fan”, 2004.-12 b.
Buxoro davlat universiteti muassisligidagi
“PEDAGOGIK MAHORAT”
ilmiy-nazariy va metodik jurnali barcha ta’lim muassasalarini hamkorlikka chorlaydi.
Pedagoglarning sevimli nashriga aylanib ulgurgan “Pedagogik mahorat” jurnali maktab, kollej, institut va universitet pedagogik jamoasiga muhim qoʻllanma sifatida xizmat qilishi shubhasiz.
Mualliflar uchun eslatib oʻtamiz, maqola qoʻlyozmalari universitet tahririy-nashriyot boʻlimida qabul qilinadi.
Manzilimiz: Buxoro shahri, M.Iqbol koʻchasi 11-uy
Buxoro davlat universiteti, 1-bino 2-qavat, 208-xona
Tahririyat rekvizitlari:
Moliya vazirligi gʻaznachiligi
23402000000100001010
MB BB XKKM Toshkent sh. MFO 00014 INN 201504275
BuxDU 400110860064017950100079002
Pedagogik mahorat: rivojlanamiz va rivojlantiramiz!
Buxoro davlat universiteti nashri sahifalandi. Chop etish siJurnal tahririyat kompyuterida fati uchun
PEDAGOGIK
MAHORAT Jurnal oliy oʻquv yurtlarining
professor- bosmaxona javobgar. oʻqituvchilari, ilmiy
tadqiqotchilar, ilmiy xodimlar, magistrantlar, talabalar, akademik Bosishga
ruxsat etildi 05.04.2021
Ilmiy-nazariy va metodik litsey va kasb-hunar kollejlari hamda maktab Bosmaxonaga topshirish vaqti
jurnal oʻqituvchilari, shuningdek, keng ommaga 08.04.2021
moʻljallangan. Qogʻoz bichimi: 60x84. 1/8 2021-yil 1-son (77) Tezkor bosma usulda bosildi.
Jurnalda nazariy, ilmiy-metodik, Shartli bosma tabogʻi – 20,6 muammoli maqolalar, fan va texnikaga oid Adadi – 100 nusxa yangiliklar, turli xabarlar chop etiladi. Buyurtma №90.
2001-yil iyul oyidan Bahosi kelishilgan narxda. chiqa boshlagan.
Nashr uchun mas’ul: “Sadriddin Salim Buxoriy”
Alijon HAMROYEV. MCHJ
OBUNA INDEKSI: Musahhih: Muhiddin BAFAYEV. bosmaxonasida chop etildi. 3070 Мuharrir: Oʻgʻiljon Olloqova Bosmaxona manzili: Buxoro shahri M.Iqbol koʻchasi 11-uy.
262
ОЛИЙ ТАЪЛИМ СИФАТИНИ ТАЪМИНЛАШДА ЭЛЕКТРОН РЕСУРСЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ МЕТОДИК МОДЕЛИ
P EDAGOGIK ISSN 2181-6833
M AHORAT
ISSN 2181-6883
ISSN 2181-6883
PEDAGOGIK MAHORAT Ilmiy-nazariy va metodik jurnal 2021, № 1
Jumayev Ulugʻbek Sattorovich, psixologiya fanlari nomzodi, dotsent
Алижон ҲАМРОЕВ. Бошланғич синф она тили таълимида ўқувчиларнинг ижодий фаолиятини лойиҳалаштириш методик муаммо сифатида
PEDAGOGICAL SKILLS The scientific-theoretical andmethodical journal # 1, 2021
Ph.D. doctor of philosophy in
Жаҳонгир РАМАЗОНОВ. Ўзини-ўзи идора қилиш ижтимоий-психологик феномен сифатида
Davron ROʻZIYEV. Milliy sozlarning tarixiy taraqqiyoti va ta’lim-tarbiyadagi roli
Шахло ДАВРОНОВА Бухоро муҳандислик технология институти таянч докторанти
Асосий қисм. Электрон таълим ресурслари – аниқ бир мақсадга йуналтирилган ўқув жараёнини таъминловчи дастурий, ахборот-техник, ўқув-методик тизимлар мажмуи бўлиб ҳисобланади
Таълим сифатини таъминлашда электрон ресурслардан фойдаланишнинг методик модели
Шуни таъкидлаш жоизки, замонавий таълимнинг мақсадларидан келиб чиққан ҳолда шахс таълим тизимининг маркази ҳисобланади
Т. Олимнинг фикрича, электрон дарсликлар қуйидаги талабларни қаноатлантириши керак: – материалнинг батафсил баёни; – талабаларнинг дарсликни ўзлаштиришларида ундан фойдаланишга рухсат этилганлиги ва унинг кўргазмалилиги; –…
Веб-кестларни тармоққа реал жойлаштириш орқали талабаларнинг энг яхши ўқув натижаларига эришиш мотивациясини анча оширишга имкон беради
Power Point битта тақдимот ичида,
Адабиётлар 1. Ўзбекистон
Гулбахар АБЫЛОВА Региональный центр переподготовки и повышения квалификации работников народного образования
В этой модели он представляет концепцию современной педагогики
Критерии отбора приложений в соответствии с уровнями таксономии педагогических целей
ИКТ в образовании - это неудачи интеграции, и задача модели
Мотивация Мотивация крайне важна для достижения наиболее эффективных образовательных результатов
Аллан Каррингтон отобрал 65 приложений, наиболее эффективных, с его точки зрения, для достижения лучших результатов, и расположил их по внешнему краю колеса
Калит сўзлар : педагог, касбий маҳорат, компетентлик, профессионал сифатлар, ўз устида ишлаш, тренинглар, микродарс, адаптация
Асосий қисм. Aгaр педaгог ўзининг шaхсий кaсбий компетентлигини ошириш зaрурлигини тушуниб етмaсa юқоридaги кўрсaтилгaн воситaлaрнинг бирортaси ҳaм сaмaрa бермaйди
Муҳокама ва натижалар. Ўқитувчи ўз-ўзини тaрбиялaш билaн биргa ўз устидa тинмaй ишлaб, ўзининг ғоявий-сиёсий онгини доимий рaвишдa ўстириб, педaгогик мaҳорaтини тaкомиллaштириб борaди
Алибекнинг ёнидаги ўртоғига «
Нуруллаева Ш. Emotional stability as one of the professional qualities of teachers
Асосий қисм. Когнитив компетентликни шакллантириш ва ривожлантириш таълим олувчиларда касбий таълим ва эгалланаётган касбга мотивацион-қадриятли йўналганликни ривожлантириш, мустақил ўқув фаолиятини ташкил этиш технологиялари билан қуроллантириш,…
Шунингдек, чизма-тасвирий моделлар билишнинг ҳиссий (сезги, ирода, диққат) ва рационал (фикрлаш фаолияти) даражаларини уйғунлаштириш имконини очиб берувчи, уларнинг потенциалига асосланган билиш фаолияти натижавийлигини ошириш воситаси…
Бўйсундирилган халқлар (солиқ тўловчилар) 1-расм
MindMeister (https://www.mindmeister
КОММУНИКАТИВ ҚОБИЛИЯТ-ЎҚИТУВЧИ
Муҳокамалар ва натижалар. Педагог олим
Коммуникатив қобилиятнинг муҳим педагогик талаблари мавжуд бўлиб, улар қуйидагилардан иборат: – ўқитувчи ва ўқувчи ўртасидаги ўзаро ҳурмат асосида қурилган ижодий алоқалар; – таълим-тарбия жараёнини соғлом…
Давлетшин М.Г. Замонавий мактаб ўқитувчисининг психологияси
Мутафаккирларнинг асарлари, шунингдек, муқаддас манбаларда бундай кўринишдаги ижтимоий ҳодисаларга қарши курашиш йўлида бирлашишга жамият аъзолари даъват этилади; − «соғлом турмуш тарзини шакллантириш ғоясининг эволюцион ривожланиш…
Соғлом турмуш тарзининг асосий омилларидан бири тўғри ва сифатли овқатланиш ҳамда овқатланиш жараёнида гигиеник талабларга қатъий риоя қилиш муҳим эканлиги хусусида
Ушбу ёшдаги ўқувчилар онгида соғлом турмуш тарзини моҳирлик билан ижобий эмоцияларни шакллантириб бориш, китоб, санъат мусиқа каби турли машғулотлар ҳамда спортга нисбатан меҳрни юзага келтириш…
Соғлом турмуш тарзини қарор топтиришда шахсларнинг иродавий сифатларга эга бўлиши борасидаги талаб ушбу ўринда янада яққол намоён бўлади
This article empirically analyzes the psychological features of the relationship between the religious worldview of students and their orientation in communication
Шахснинг мулоқотдаги йўналганлик кўрсаткичлари жинслараро қиёси
Шахснинг мулоқотдаги йўналганлик кўрсаткичлари жинслараро қиёси
Яъни, мулоқотдаги конформистик йўналганликнинг намоён бўлишинибирдай бевосита эркакларга ҳам, аёлларга ҳам ўз таъсирини ўтказадиган факторлардан экани аниқланди
Oybеk ORTIQOV Buxoro davlat univеrsitеti pedagogika nazariyasi va tarixi mutaxassisligi 2-bosqich magistri
Chunki davr ham, yosh avlod tarbiyasi ham oʻzgarib bormoqda
Aqliy tarbiya yuksak ma’naviy va axloqiy sifatlarga ega boʻlajak oʻqituvchilarni tarbiyalashda yetakchi oʻrin tutadi
© ООО «Знанио»
С вами с 2009 года.
