O’RTA TA’LIM MAKTABLARIDA GLOBUSDAN FOYDALANISHNING AFZALLIK TOMONLARI

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIMI VAZIRLIGI MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERITETI GEOGRAFIYA VA TABIIY RESURSLAR FAKULTETI  GEOGRAFIYA YO`NALISHI  3­BOSQICH TALABASI   OXUNJONOVA DILDORANING   GEOGRAFIYA O`QITISH METODIKASI FANIDAN Mavzu: O’RTA TA’LIM MAKTABLARIDA GLOBUSDAN FOYDALANISHNING AFZALLIK  TOMONLARI QABUL QILDI: P.F.N.DOTS. NIKADAMBAYEVA X. B. TOSHKENT – 2019   Reja         1.Geografiya ta’limi meto­ dikasi haqida tushuncha.2.O’rta ta’lim maktablarida globusdan foydalanishning afzallik  tomonlari.Metodika so’zi yunoncha bo’lib, bilim berish yo’llarining ma’lum sestemasini anglatadi. Geografiya o’qitish metodikasi alohida o’quv predmetidir. Geografiya   ta’limi   metodikasi   —   geografiya   ta’limi   prosessini   tadqiq   qiladigan,   uning qonuniyatlarini aniqlaydigan fandir. Geografiya ta’limi metodikasi — geografiya o’qitishning maqsadvazifalarini   ko’rsatib   beradi,   maktab   geografiya   kurslarining   mazmuni   va   uning ta’limtarbiyaviy   ahamiyatini   aniqlaydi,   bilimlarning   ongli   va   mustahkam   o’zlashtirilishini ta’minlaydigan metod, usul va prinsiplarni asoslab beradi, boshqacha aytganda, ta’lim tarbiya masalalarini hal etish yo’llarini ko’rsatib beradi. Geografiya ta’limi metodikasi geografiya fanlari umumiy er bilimi, kartografiya, geologiya, iqlimshunoslik, tuprok geografiyasi, o’simliklar geografiyasi, hayvonlar geografiyasi, materiklar tabiiy geografiyasi, O’zbekiston tabiiy geografiyasi, O’zbekiston iqtisodiy geografiyasi va chet mamlakatlar   iqtisodiy   geografiyasi)   metodologiyasi   va   mazmuni   bilan   bevosita   bogliq   u pedagogika va psixologiya fanlari erishgan yutuqlarga tayanadi. Geografiya ta’limi metodikasining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat har bir maktab geografiya   kursining   maqsadi,   mazmuni   va   ahamiyatini   belgilash,   ular   mazmunini takomillashtirish o’quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda geografiya fanidagi asosiy g’oya, fakt, tushuncha va qonuniyatlarini ajratib olish, o’quvchilarning bilimlarni ongli o’zlashtirishlariga   imkon   beradigan   ta’lim   yo’llarini   anqlash;   geografik   ma’lumotlar   asosida o’quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish va ularni vatan parvarlik ruhida tarbiyalash yo’llarini   ko’rsatib   berish;   o’qituvchilarga   amaliy   ko’nikma   va   malakalarni   singdirish imkoniyatlarini aniqlash ta’lim jarayonida o’quvchilar faoliyatini oshiradigan va mustaqilligini ta’minlaydigan samarali metod va usullarni aniqlash; geografiya fanining umumiy va politexnika ta’limi sistemasidagi, o’quvchilarni mehnatga o’rgatish va ularga axloq tarbiyasi hamda estetik tarbiya   berishdagi,   o’quvchilar   dunyoqarashyni   shakllantirishdagi   mohiyatini   va   vazifalarini ochib   berish;   geografiya   kurslariga   mos   keladigan   va   o’quvchilarning   yosh   xususiyatlarini hisobga olgan, ilmiy jihatdan asoslangan bilimlar va amalda tekshirib ko’rilgan ta’limtarbiya metodlari   bilan   o’qituvchilarni   qurollantirish;   ta’limini   tashkil   etish   turlarini   ishlab   chiqishi; darslik va boshqa o’quv qo’llanmalariga qo’yiladigan talablarni ishlab chiqish; kurslar bo’yicha o’quvchilarning yoshiga mos keladigan o’quv qurollarini va ulardan foydalanish metodikasini ishlab chiqish; o’quvchilarni o’lkashunoslik va sinfdan tashqi ishlarning mazmuni, turlari va metodikasi bilan tanishtirish.1) Geografiya ta’limining umumiy metodikasi,  2) Xususiy metodikasidan iborat ikki qismga bo’linadi. Umumiy   metodika   maktab   geografiyasiga   oid   barcha   umumiy   masalalar   —   maktab geografiyasi   metodikasining   taraqqiyoti,   kurslarning   mazmuni,   bilimlarni   shakllantirish   va mashg’ulotlarni tashkil etishning asosiy yo’llari va boshqalar kiradi. Xususiy metodika maktab geografiyasining ayrim kurslari — tabiatshunoslik kursi, tabiiy geografiya boshlang’ich kursi, materiklar geografiyasi, O’zbekistonning tabiiy geografiyasi, O’zbekiston iqtisodiy geografiyasi va   chet   mamlakatlar   iqtisodiy   geografiyasi   kurslarining   ahamiyati,   mazmuni,   metodikasi   va o’qitishni tashkil etish xususiyatlarini o’rganadi. Metodikaga oid tadqiqotning maqsadi maktab geografiyasi mazmunini ishlab chiqish, ta’lim va tarbiyaning tashkil  etishdagi  mavjud metod va shakllarni takomillashtirish va yangilarini izlashdan iboratdir. Har bir tema mazmuniga       mos       keladigan       ko’rsatmali       qurollarni tayyorlashga ham anchagina e’tibor beriladi. Geografiya   o’qitishning   eng   samarali   metod   va   usullarini   aniqlashda   o’qituvchilarning tajribalarini   o’rganish   katta   ahamiyatga   ega.   Maktablarimizda   g’ayratli,   tashabbuskor o’qituvchilar oz emas, ular eng yaxshi metod va usullarni axtaradilar, ijodiy izlanadilar. Bunday o’qituvchilar o’quvchilarning fan asoslarini puxta o’zlashtirishlariga imkon beradigan eng yaxshi usullarni   qo’llaydilar.   Ularning   tajribalari   umumlashtiriladi,   ilmiy   jixatdan   asoslanadi   va ommalashtiriladi.  Geografiya fani haqida so’z yuritar ekanmiz avvalo uning tarixi,o’tmishiga bir nazar solsak maqsadga   muvofiq   bo’ladi.Geografiya   faniga   azaldan   barcha   mamlakatlar   alohida   e'tibor qaratgan.Ayniqsa O’rta Osiyoda jumladan O’zbekistonda alohida e’tiborga sazovor bo’lgan. Buni   ko’pgina   O’zbekistonlik   olimlarning   asarlarida   geografiya   haqidagi   fikrlaridan ko’rishimiz mumkin. Ayniqsa O’zbekiston o’z mustaqilligiga erishgach geografiya fani bir qator yutuqlarga erishdi. Geografiya fanida o’qitish metodlariga yangicha usul bilan yondashildi.An’anaviy o’qitish usulidan   noan’anaviy   o’qitish   usuliga   o’tish   tizimi   joriy   etildi.Dars   jarayonida   turli   xil ko’rgazmalar, xaritalar,globus va shunga o’xshash ko’rgazmali qurollardan foydalanish keng yo’lga qo’yildi.  Jumladan globus yordamida o’qitish,globus xaqida ma’lumot berish o’quvchining ongida geografik bilimlarining yanada mustahkamlanishiga sabab bo’ladi.Shuning uchun xam hozrda o’rta ta’lim maktablarida kollej va akademik litseydalarda har bir geografiya darsi globus  bilan olib borilmoqda          Globus geografiya uchun eng zarur qo’llanmadir.  sharining modeli — globusning qimmatli va   o’ziga   xos   xususiyati   uning   teng   masshtabligidir.   Globus   —     haqida   to’g’ri   tasavvur beradigan, maydon va eng qisqa oraliqlarni (ortodromiya) to’gri ko’rsatadigan va ifodalaydigan asosiy o’quv qurolidir.                         Globus o’quvchilarga bir qancha noaniq narsalarni bilib olishga imkon beradi. Globus   bilan   asosan   V   sinfdan   boshlab   ishlanadi.   Tabiatshunoslik   kursida   ning sharsimonligi, qutb, meridian, parallel va ekvator haqidagi tushunchalar, ning sutkalik va yillik xarakati, ning «usti» va «osti» yo’qligi kabi bir qancha masalalarni faqat globus yordamida o’rganish mumkin. Yirik   geografik   ob’ektlar   (materiklar,   okeanlar,   mamlakatlar)   ning   shakli,   joylanishini globussiz to’g’ri tasavvur qilib bo’lmaydi. Ularning yarimsharlardagi tasviri globusdagi haqiqiy tasvirdan   farq   qiladi,   ba’zilari   esa   yarimsharlar   va   dunyo   kartalarida   bo’lib   ko’rsatiladi. Chunonchi, Atlantika, Tinch, Shimoliy Muz okeanlari va Antarktida materigi yarimsharlar va dunyo kartalarida ikki bo’lak holda tasvirlanadi.O’ZMU globusi Yer sharining tabiati Quyoshdan tushadigan nurning tik yoki qiyaligiga bog’liq ekanligi xam globusdan o’rganiladi. Yarimsharlar va kartalari   bilan   ishlaganda   o’quvchilarga   globusdagi   qavariq   yuza kartada tekis yuza holda tasvirlanishini tushuntirish kerak. Kartada meridianlarning shimoliy  va janubiy  yo’nalishlarini, parallellarining  sharqiy  va g’arbiy yo’nalishlarini ham globusda mashq qilib, keyin kartalardan aniqlansa to’g’ri tushuncha hosil bo’ladi; geografik kenglik va uzunliklarni topishga, aniqlashga oid ko’nikmalar xosil qilish uchun ham globusda mashq bajarish kerak. Ba’zi o’qituvchilar VI sinfdan keyin globusdan foydalanmay qo’yadilar. Bu to’g’ri emas. Globusdan butun geografiya ta’limi davomida foydalanish lozim.Havo transporti va raketa texnikasi rivojlangan hozirgi davrda globus ayniqsa katta amaliy ahamiyatga ega. Hozir globus aeronavigasiya va kosmik, uchishlarda ham qo’llanilmoqda. Globus barcha tabiiy geografiya kurslarida, xususan quyidagi masalalarni xal etishda: ning umumiy ko’rinishini tasavvur etishda; yerning sharsimonligini isbotlashda; yuzasidan ko’tarilgan sari gorizontning kengayib borishini tushuntirishda; matyiklar bilan okeanlarning o’zaro xolati, kattaligi,   shakllarini   o’rganishda;   qutb   nuqtasining   xususiyati   va   qutbdagi   yo’nalishlarni o’rgainishda;   qutb,   ekvator,   meridian,   parallellarni   o’rganishda;   yarimshar   tushunchalarini egallashda; ning o’z o’qi atrofidagi harakatini, kun va tunning hosil bo’lishini tushuntirishda; ning Quyosh atrofidagi yillik harakatini tasavvur etishda;   o’qining orbita yuzasiga nisbatan og’ganligini tushuntirishda; yil fasllarini o’rganishda; oyning  atrofidagi harakatini o’rganishda; oy fazalarining vujudga kelishini tushuntirishda; quyosh va oy tutilishini o’rganishda;  sharidagi «yuqori»  va  «quyi»  tushunchalarini  hal  etishda;   ning  kattaligi   va  ellipsligini   tushuntirishda; sharining kattaligiga nisbatan tog’  tizmalarining balandligini tasavvur  etishda;  gradus to’rini o’rganishda;   kenglik   va   uzunlikni   tasavvur   etishda;   geografik   koordinatalarni   belgilashda;Quyosh   nurining     sharining   turli   kengliklarida   turli   burchak   bilan   tushishini   ko’rsatishda; tropiklar   va   qutbni,   doiralarni   tushuntirishda;     sharining   issiqlik   mintaqalarini   o’rganishda; ortodromiya   va   loksodromiyani   tushuntirishda;   atmosferaning   umumiy   sirkulyasiyasini o’rganishda; passatlarni o’rganishda; dengiz oqimlarini tushuntirishda; ekspedisiya, sayoxat va uchish yo’llarini ko’rsatishda; joyning geografik o’rnini aniqlashda; havo va suv yo’llarining uzunligini ko’rsatishda; Arktika va Antarktida tushunchalarini bilib olishda;   O’zbekistonning sharidagi o’rnini tasavvur etishda;  sharidagi ayrim nuqtalari (masalan, Toshkent bilan Moskva, NьyuYork, Tokio) o’rtasidagi eng qisqa masofani aniqlashda qo’llaniladi.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR  RO’YXATI 1. Никадамбаева Ҳ.Б., Рўзиева Д.И., Карабазов З.А. “Ўрта Осиё табиий  географияси”ни интерфаол методлардан фойдаланиб ўқитиш методикаси. –  Тошкент: Мирзо Улуғбек номидаги ЎзМУ нашриёти, 2017. – 224 бет. Никадамбаева Ҳ.Б. География ўқитиш методикаси. Услубий қўлланма.  Тошкент: Мирзо Улуғбек номидаги ЎзМУ нашриёти, 2018. 84 бет. Nazarov H., Mamajonova R.  Uslubiy qo’llanma. Qo’qon­2008. 2. 3.   Internet ma’lumotlari:     www.Google.uz    www.ZiyoNet.ru