OXUNJONOVA DILDORANING O'QUV LOYIHASI: PISKENT TUMANI TABIATI

OXUNJONOVA DILDORA KOMILJON QIZI PISKENT TUMANI TABIATI HAQIDA MA’LUMOTNOMA 1Toshkent­2019 Mazkur ma’lumotnomada Toshkent viloyatining Piskent tumani haqida ma’lumot berilgan bo`lib, unda tumanning o`rganilish tarixi, geografik o`rni, iqlimi, tuproqlari, yerosti va yerusti suvlari, muqaddas qadamjolari, aholisi va tarqalgan   joya   nomlari   haqida   ma`lumotlar   berilgan.   Ushbu   ma’lumotnoma umumiy o`rta ta`lim maktablari hamda akademik litsey va kasb­hunar kollejlari o`qituvchilari,   oliy   o`quv   yurtlarining   pedagog   mutaxasis   tayyorlovchi yo`nalishlari hamda geografiya yo`nalishi bakalavr, magistir talabalari, malaka oshirish institutlari tinglovchilari hamda sayyohlar uchun mo`ljallangan.  This brochure provides information on the Piskent district of Tashkent region, which contains information about the history of the district, geographical location, climate, soil, terrestrial and subsoil waters, sacred places, population and distributed names is given. This handbook is intended for general secondary schools and teachers of academic lyceums and professional colleges as well as pedagogical specialists in the field of higher education, as well as geographical focus bachelors, masters students, trainees and for tourists. Bajardi: Mirzo Ulug`bek nomidagi O`zbekiston Milliy universiteti Geografiya va   tabiiy   resurlar     fakulteti  III­  bosqich   geografiya   yo`nalishi   talabasi Oxunjonova D.K.  2Ilmiy rahbar : p.f.n., dots. Nikadambayeva H.B.   MIRZO ULUG`BEK NOMIDAGI O`ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI GEOGRAFIYA VA TABIIY RESURSLAR FAKULTETI D.K.Oxunjonova PISKENT TUMANI TABIATI HAQIDA MA’LUMOTNOMA O`quv loyiha 3Toshkent­2019 “Geodil” MUNDARIJA   b et KIRISH.................................................................................................... .......       JOYLASHGAN   GEOGRAFIK O`RGANILISH TUMANINING   I. PISKENT TUMANI TABIATIGA TAVSIF 1.1 . 1.2 . 1.3 . 1.4 . 1.5 . 1.6 .  II. TUMANDA JOYLASHGAN MUQADDAS QADAMJOLAR PISKENT TARIXI..................................... TUMANNING O`RNI................................. RELYEFINING   O`ZIGA XUSUSIYATLARI......................................... IQLIMI...................................................................................................... ........ YERUSTI   SUVLARI................................................................ ARXEOLOGIYASI.................................................................................. ......... YEROSTI   XOS   VA 2.1 . 2.2 . III . IV . BO`G`ZIYONOTA ZIYORATGOHI............................................................... “QIRQQIZ” ZIYORATGOHI........................................................................... QISHLOQ XO`JALIGI.................................................................................. TUMANDA TARQALGAN GEOGRAFIK JOY NOMLARI XULOSA................................................................................................. 4FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................... KIRISH O'zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2018­2019­yillarda   turizm sohasini rivojlantirish bo’yicha birinchi navbatdagi chora­tadbirlar to‘g‘risida qarori qabul qilingan. Respublikamizdagi tumanlar soni 156 tadan ortiq bo`lib, shulardan  biri o`zining tabiati, so`lim go`shalari bilan ajralib turuvchi Piskent tumanidir. O`zbekiston   Respublikasining   har   bir   hududida   turizmni   rivojlantirih to`g`risida bir nechta qarorlar qabul qilingan.                    Ma’lumotlarga ko`ra, tuman maydoni 0,79 ming km2  ni tashkil etadi. Piskent   tumani   shimol   va   shimoli­sharqdan   Ohangaron   va   O`rta   Chirchiq, g`arbdan Oqqo`rg`on, janubi­g`arbdan Bo`ka tumanlari, janubdan esa Tojikiston Respublikasining So`g`d viloyati bilan chegaradosh. Piskent tumani Yer maydoni g`arbdan sharqqa tomon balandlashib boradi. Sharqiy qismida Qurama tog`lari, adirlar, cho`l, yaylovlar joylashgan. Relyefi biroz past­baland, eski daryo o`zanlari, jar va jilg`alardan iborat. Hududdagi asosiy sug`oriladigan yerlar g`arbiy qismida joylashgan. 5PISKENT TUMANINING O`RGANILISH TARIXI Respublikamizning   har   bir   qarichi   takrorlanmas   xususiyatlarga   va manzaralarga ega. Ana shunday hududlardan biri Toshkent viloyatining o`ziga xos tabiati va so`lim go`shalari bilan ajralib turuvchi Piskent tumanidir.  Piskent   tumanining   geografik   o`rnini   va   arxeologik   qazilmalarini   bir   qator professorlar, olimlar o`rgangan. Bular injener gidrogeologlar R. S. Subbotin va P. L. Nachayevich, arxeolog A. A. Potapov, M. V. Voevodskiy, V. D. Jukov, I. N. Lutskevichlar, T. G. Obolduyev, Y.F.Buryakov, professor M.E. Masson va boshqalar. Sh.M.Sharipov Piskent tumani landshaftlarini o`rgangan. Aynan shu tuman   diyorida   o`sib   ulg`ayib,   bugungi   kunda   fizika­matematika   fanlari nomzodi,   dotsent  A.Mamatqulov  Piskent   tumani   haqida   tarixiy,   arxeologik, geografik ma’lumolarni o`rganib, jamlab risolalar yozgan.    6TUMANNING JOYLASHGAN GEOGRAFIK O`RNI Ma’lumotlarga  ko`ra, tuman  maydoni  0,79  ming km2  ni  tashkil  etadi. Piskent   tumani   shimol   va   shimoli­sharqdan   Ohangaron   va   O`rta   Chirchiq, g`arbdan Oqqo`rg`on, janubi­g`arbdan Bo`ka tumanlari, janubdan esa Tojikiston Respublikasining So`g`d viloyati bilan chegaradosh.  71­rasmda Piskent tumanining kosmosdan ko`rinishi aks ettirilgan. Tabiiy geografik   jihatdan   tuman   hududi   Qurama   tog`   tizmalarining   etaklarida   va Ohangaron   daryosining   chap   sohilida   Chirchiq­Ohangaron   vodiysi boshlanadigan yerda joylashgan. RELYEFINING O`ZIGA XOS XUSUSIYATLARI Yer   maydoni   g`arbdan   sharqqa   tomon   balandlashib   boradi.   Sharqiy qismida Qurama tog`lari, adirlar, cho`l, yaylovlar joylashgan. Relyefi biroz past­ baland,   eski   daryo   o`zanlari,   jar   va   jilg`alardan   iborat.   Hududdagi   asosiy sug`oriladigan yerlar g`arbiy qismida joylashgan. 8Yerlari bo`z tuproqli bo`lib, pastqam joylarda o`tloqli, botqoq­o`tloqli, allyuvial tuproqlardan iborat. Tumanning shimoliy chegarasi bo`ylab Toshkent suv ombori joylashgan[1.7]. Tumanning shimoliy chegarasi bo`ylab Toshkent suv   ombori   (“Toshkent   dengizi”)   joylashgan   [1.7].   Ohangaron   daryosi   o`z suvlarini   Tyanshan   tog`ining   Chotqol   va   Qurama   tog`   tizmalaridan   oqib keluvchi   soy   suvlarining   qo`shilishidan   oladi.   Daryoning   Sirdaryoga qo`shilishigacha bo`lgan uzunligi 236 km, havzasining maydoni esa 7710 kv. km. ni tashkil  etadi. Hududning o`rtacha balandligi 300­2500 metrni tashkil etadi (2­rasm). IQLIMI Iqlimi mo`tadil issiq va quruqdir. Piskent tumanida bog`lar va ekinzorlar ko`p.   Ba’zi yillarda kech bahorda havo haroratining keskin pasayib ketishi 9tufayli qishloq xo`jaligi mahsulotlari zarar ko`radi. Tumandagi yillik o`rtacha harorat +13,5oC ni tashkil etsa, iyul oyining o`rtacha harorati +27oC, eng yuqori harorat   esa     +42oC   ni   tashkil   etadi.   Biroq   so`nggi   yillarda   yillik   o`rtacha haroratning   birmuncha   ko`tarilayotgani   aniqlangan.   Yanvar   oyining   o`rtacha harorati ­1,0oC ni, ayrim yillarda eng past harorat ­27oC ga tushib ketgan. Yog`in miqdori g`arbdan sharqqa tomon ortib boradi. Yillik o`rtacha yog`in miqdori 350 mm ni tashkil etadi.  YERUSTI VA YEROSTI SUVLARI Piskent   tumanida   yerosti   suvlari   mavjud.     Tuman   markazi   sanalgan 10Piskent  shahri zaminida 40­100 metr chuqurlikda, tuman markazidan3­4 km shimolda o      qib o`tuvchi Ohangaron daryosi sohilida 50­80 metr chuqurlikda Kultepa va Said qishlog`i joylashgan hududlarda 10­50 metr chuqurlikda sifatli chuchuk   suv   zaxiralari   bor.   Injener   gidrogeologlar   R.S.Subbotin   va P.L.Nachayevichning ta’kidlashlaricha, 850­1000 metr chuqurlidagi mineral suv tarkibi va shifobaxshligi jihatidan Toshkent mineral suvi kabidir[1.8]. Mineral suv   tarqalish   zonasi   janubdan   Tuyabo`g`iz   suv   ombori,   Piskent   shahrining shimoliy qismi, Kerovchi qishlig`i va Olmaliq shahri tomon cho`zilgan.    Piskent tumani hududi zamini har xil soz tuproq va boshqa tog` jinslaridn tarkib topgan. Ohangaron daryosi sohili, Kerovchi, Kultepa, Said qishloqlari va ularning atroflarida  qumli  mayda  va  yirik shag`al  qatlamlari  mavjud  bo`lib, qalinligi   20­30   metrdan   80­100   metrgachani   tashkil   etadi.   Yemqo`rg`on, Bo`g`ziyon ota, Uchtepa, Pushti Mahmud kabi hududlarda soz tuproq qalinligi 40­50 metrni tashkil etadi. Mingtepada esa biroz kamroq bo`lib, 25­40 metrga boradi[1.9].  ARXEOLOGIYASI 11Piskentning sharqiy qismida Pushti Mahmud tepaligi joylashgan. Uning ikkinchi nomi “Bola pushta” deb ham ataladi. Aytishlaricha, bu yerda afsonaviy Mahmud podshoning qal`asi bo`lgan va to`rt tomoni katta jarliklar bilan ajralib turgan. Qal’aning sharqiy tomonida mudofaa devoir bo`lib, unda qo`shimcha istehkom va kuzatish punkti joylashgan. Bu yerda 1906­yili arxeologik qazish ishlari olib borish natijasida xum parchalari, xum idishda esa vaqt o`tishi bilan chirib ulgurgan tariq doni qoldiqlari hamda turli davrlarga oid bir necha tangalar topilgan. 1921­yilda M.E.Masson rahbarligida bu yerda arxeologik qazish ishlari olib borilganida XII  asrga tegishli  yaxshi  holatda saqlangan yashil rangdagi chiroq, bir necha shisha idish qoldiqlari, “simob ko`zachalar”, spool parchalari, qozon   va   XI­XII   asrlarga   oid   uy   ro`zg`or   buyumlari   topilgan.   Tepalikning g`arbiy qismida vaqt o`tishi bilan ancha nurab qolgan paxsa devor qoldiqlari uchraydi[2.10].  12TUMANDA JOYLASHGAN MUQADDAS QADAMJOLAR BO'G'ZIYON OTA ZIYORATGOHI  Piskent­Olmaliq   yo'lidagi   qabriston   ichida   joylashgan   ziyoratxona. Ziyoratchilar   uchun   maxsus   bino   qurilgan.   Qabriston   Muhammad   (s.a.v) xizmatida bo'lgan Bobo G'oziy Turk To'g'on nomiga qo'yilgan. Qabristonnnig qizil   tuprog'i   Bobo   G'oziyning   dushmanlar   bilan   olishuvda   to'kilgan   qoniga qorishivudin hosil bo'lgan degan rivoyatlar bor…   13“QIRQQIZ” ZIYORATGOHI Toshkent   viloyati,   Piskent   tumanidagi   «Qirqqiz”   ziyoratgohi   quyidagi rivoyat bilan bog`lanadi: malika va uning 40 nafar kanizaklarini dushman izma­ iz ta’qib etadi, malika so’nggi ilinjni qarshisidagi asov daryodan topadi. Or­ nomus qadri, erk va jasorat tuyg`usi malika va uning kanizaklari tomirida shu daryodan ham kuchliroq, shiddatliroq jo’sh urardiki, bu kuch ularga bir soniya ham o’ylashga izn bermadi. Lahza o’tmay yurakdagi kuch va shiddat asov daryo bilan qorishib ketdi.Hozir bu yerda daryoning qurishi natijasida hosil bo’lgan qirqta irmoq (buloq)mavjud. Aytishlaricha,  ular  qirqta qizning ko’z yoshlari emish.  Ziyoratgoh haqida  yana bir rivoyatga ko'ra qirqta go'zal pari bo'lgan. Yurtni   yov   bosib,   qizlarning   ta'rifini   eshitgach   ular   tomon   bostirib   boradi. Shunda   pari   qizlar   dushman   qo'lida   asir   bo'lgandan   ko'ra   toshga   aylanib qolishlarini   parvardigordan   iltijo   qiladilar   va   o'sha   zahoti   toshga   aylanib qoladilar. Bu erdan chiqqan buloq esa go'yo pari qizlarning ko'z yoshlari emish. 14Mahalliy   aholining   ta’kidlashicha, bu   yerning   buloq   suvini   niyatlar   aytib   ichishga   ko’plab   ziyoratchilar keladi. «Qirq qiz” yoki forscha «Childuxtoron” nomli joylar O’rta Osiyoda ham ko’plab uchraydi. 15QISHLOQ XO`JALIGI 1594­yilda   tug`ilgan   mashhur   olim   va   sayyoh   Mahmud   ibn   Valining “Bahrul   asror”   (“Sirlar   dengizi”)   nomli   yetti   jildli   shoh   asaridagi   Piskentga berilgan ta’rifni keltirmoqchimiz. “…Shoshning yana bir go`zal tumanlaridan biri Piskentdir. U bag’oyat obodonlashgan ko`hna qishloq – ovular, poyonsiz, mo`l­ko`l   hosildor   maydonlarga   ega   shahardir.   U   yerda   jannatmisol   bog`­ rog`lar, gulzorlar ko`p. don ekinlaridan bug`doy, no`xot, mosh va guruchlari ayniqsa mashhur. Yerlari hosildor bo`lib, sabzavotlari a’lo darajalidir…” 16Haqiqatdan ham Piskent tumanini jannatmakon o`lka desak, adashmagan bo`lamiz. Piskentda yetishtirilgan   shirin­shakar uzumlarining dovrug`i butun respublikaga   ma’lum.   Hozirgi   kungacha   bog`­rog`larda   bunday   uzumlarning turli   navlari   yetishtirilmoqda.   Bu   bog`lardan   mo`l   hosil   olinib,   xalqimiz dasturxoniga   tortiq   qilinmoqda.   Ayniqsa,   Toshkent   chillakisi,   oq   chillaki, Namangan   chillakisi,   kishmish   va   uning   qora,   oq,   sariq   navlari,   husayni, rizamat,   qora   go`zal,   buvomaxsum,   yakdona,   surxoni,   sultonib   kabi   navlari yetishtiriladi. Ilgari toklar ishkom holida parvarishlangan bo`lsa, hozirgi paytda deyarli hamma bog`larda uzumlar so`ri holatida yetishtirilmoqda.  17Tuman hududida intensiv bog`lar ham tashkil etilgan. 1819Geografik   joy   nomlarini   kelib   chiqishi   va   paydo   bo`lishini   o`rganish natijasida tarixiy, etnografik va geografik ma`lumotlarga ega bo`lamiz. Xususan, Piskent tumanida xilma­xil joy nomlarini uchratamiz. Ular   orasida   etnonimlar   keng   tarqalgan.   Bundan   tashqari,   asosan, toponimlar –tepa, (Mingtepa, Oqtepa), ­obod ( Bekobod, Mayliobod) birikmalari yordamida yasalgan. Yana tumandagi asosiy joy nomlariga  Kerovchi, Koriz, Lola   ariq,   Mo`minobod,   Mitan,   Said,   Soqol   ariq  kabilar   kiradi.Quyida ularnining ayrimlari haqida ma’lumot beramiz. 20Bekobod  –   mahalla   nomi.   Ushbu   toponim   xususida   turli   ma`lumotlar keltirib   o`tilgan.   Jumladan,   Bekobod   mahallasi   aslida   Bekravot   bo`lishi mumkin. Chunki shu yerlik yoshi ulug` otaxonlarning aytishlaricha, bu mahalla Muhammad, Yoqubbek Badavlat yashagan joyga ishora ekan. Tumanda Koriz nomli qishloq bor.  Koriz  ­ so`g`dcha so`z bo`lib, “yer ostidan o`tgan ariq” degan ma’noni bildiradi. Hudud Yuqori Koriz va Quyi Koriz qishloqlaridan tashkil topgan. Bu qishloqning nomi Yuqori korizning Qashqa mahallasidan chiqayotgan yer osti suvlari nomlaridan olingan. Bu koriz suvi tabiiy ravishdagi koriz bo`lib, o`zining suvini Ohangaron daryosi eski o`zanidan oladi [2.12].   Kerovchi  –   tumandagi   qishloq   nomi.   XVI   asr   boshida   Dashti Qipchoqning  o`zbek urug`lari kelib joylashadi. Ularning orasida kerovchi nomli urug`   ham   bo`lgan[2.11].   Demak,   Kerovchi   etnonim   ekan.   Mahalliy   aholi tomonidan ham turli izohlar aytiladi. Masalan, aholi to`qaylarda ov qilgan va ovchilarni o`ziga jalb qilish uchun “Kelovchi” ded atagan ekan.  21Piskent shahrining janubi va janubi­g`arbiy tomonida joylashgan qishloq nomi  Mingtepa  deb   ataladi.   Piskent   shahrining   janubiy   va   janubi­g`arbiy tomonida yillar, asrlar o`tib borishi bilan inson faoliyati natijasida soni kamayib borayotgan   va   deyarli   bir   xil   kattalikdagi   bir   necha   tepaliklarni   uchratish mumkin.   Qazish   ishlari   olib   borgan   arxeolog   olimlar   bu   tepaliklar   qadimgi qabrlar   ekanligini   aniqlashgan.   Tepaliklarning   ko`pligi   sabab   shu   nom   bilan atalgan. Arxeologik qazishma ishlari natijasida Mingtepada milodiy V – VIII asrlarga   tegishli   qabrlar   topilgan   [2.16].   Hozirgi   kunda   hudud   tepaliklari tekislanib, deyarli o`zlashtirilib bo`lingan.   Ohangaron daryosi yaqinida joylashgan qishloq nomi Mo`g`ol deb ataladi. O`zbeklarning yuz qabilasi va qirg`izlarning avat qabilasi tarkibidagi mo`g`ol urug`i tarkibidan kelib chiqqan, deyiladi. “Mo`g`” so`zi  so`g`d tilida “quyi” ma’nosini anglatadi. Ayrim adabiyotlarda “Mo`g`ol” degani quyi ovul sifatida ham ta’riflangan[2.11].   Muratali  –   tumandagi   qishloq   nomi.   Muratali   etnonim   bo`lib, qirg`izlarning   bug`u   va   saruu   qabilalari   tarkibida   bo`lgan   muratali   urug`i nomidan paydo bo`lgan[2.12]. Qishloq nomining paydo bo`lishi haqida mahaliy aholi tomonidan turli rivoyatlar aytilgan.   Piskent tumanidagi mahallalardan biri  Mitan  deb ataladi. Mitan nomi ham   etnonim   bo`lib,   qabila   urug`   nomidan   kelib   chiqqan.   Mahalliy   aholini aytishicha, bu yer dehqonlar  hosillarini  xirmon qilib yig`adigan joy bo`lgan ekan...  22XULOSA Har bir geograf avvalo ilmiy tadqiqotlarni o`z o`lkasidan boshlashi kerak. Piskent   tumani   haqida   ma’lumotlar   juda   ozchilikni   tashkil   qiladi.   Ushbu ma’lumotnoma   mavjud   bo`lgan   ma’lumotlarni   jamlash   orqali   tayyorlangan. Ma’lumki,   Tabiiy   geografik   jihatdan   Piskent   tumani   hududi   Qurama   tog` tizmalarining   etaklarida   va   Ohangaron   daryosining   chap   sohilida   Chirchiq­ Ohangaron vodiysi boshlanadigan yerda joylashgan. Yer   maydoni   g`arbdan   sharqqa   tomon   balandlashib   boradi.   Sharqiy qismida Qurama tog`lari, adirlar, cho`l, yaylovlar joylashgan. Relyefi biroz past­ baland,   eski   daryo   o`zanlari,   jar   va   jilg`alardan   iborat.   Hududdagi   asosiy sug`oriladigan yerlar g`arbiy qismida joylashgan. Xulosa qilib aytganda, ushbu ma’lumotnoma fanga qiziquvchilar, turistlar uchun xizmat qiladi. 23FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. Mamatqulov A. Piskent tarixidan lavhalar. I qism – T.: Fan, 2010. 2. Mamatqulov A. Piskent tarixidan lavhalar. II qism – T.: Mumtoz so`z, 2012. 3. O`zbekiston milliy ensiklopediyasi. T.: “O`zbekiston milliy ensiklopediyasi’’ Davlat ilmiy nashriyoti. 9­qism, 2005.  4. Toshkent viloyati tarixi va taraqqiyot istiqbollari­T.: Ma`naviyat 2014 5. www.lex.uz 6. www.vikepediya.uz     24MA’LUMOTNOMA O`quv loyiha Bosishga ruhsat etildi. 07.06.2019. Adadi 100 nusxa. “Geodil” nashriyotida bosishga ruhsat etildi. Nashriyot muharriri: D.K.Oxunjonova. Texnik muharrirlar: B.M.Aziza, G.X.Narziyeva, P.X.Mamataliyeva, Badiiy muharrirlar: A.O.Xayitmurodov, Q.B.Ne’matov, R.O.Mengaliyev D.Sh.Karimova Javobgar muharrir: O.Y.Yoqubov Retsenzent: H.B.Nikadambayeva 2526