ПРЕЗЕНТАЦИЯ ПО ХИМИИ НА ТЕМУ "ГАЛОГЕНЛАР"

Navoiy  viloyati  Zarafshon  shahar 12­umumiy o`rta  ta`lim  maktabning  kimyo fani  o`qituvchisi Mirzayeva  Xursandoyning                           kimyo  fanidan 8­sinflarda   GALOGENLARNING OLINISHI VA XOSSALARI MAVZUSIDAGI  LABORATORIYA Galogenlarning olinishi va xossalari Davriy   sistemaning   ettinchi   bosh   guruhidagi elementlar:   ftor,   xlor,   brom,   yod   ­   galogenlar deyiladi.Galogenlar   atomlarining   tashqi   energetik qobig`ida ettita elektron borligi bilan tavsiflanadi.   Barcha galogenlar elektronga juda moyil bo`lgani sababli   ular   erkin   holda     kuchli   oksidlovchilardir, shuning   uchun   ular   vodorod   va   metallar   bilan, shuningdek,   oksidlana   oladigan   turli   murakkab moddalar reaksiyaga shiddatli kirishadi, masalan: 2FeCI2   + 3CI2   = 2FeCI3 H2S  +  J2  = 2HJ  +S   Galogenlarning tartib nomeri ortgan sari, ularning oksidlash aktivligi kamayib boradi. Shuning uchun bir galogenni birikmalaridan boshqa galogen siqib chiqara oladi: masalan, xlor, bromni va yodni, brom esa yodni siqib chiqara oladi. Galogenlaning manfiy zaryadlangan qaytaruvchilardir. Galogenlarning tartib nomeri ortishi bilan ularning qaytaruvchilik qobiliyati kuchayadi. ionlari Galogenlar   kislorod   va   boshqa   metallmaslar   bilan hosil qilgan birikmalarida musbat valentltk namoyon qiladi. Xlor,   brom   va   yodning   maksimal   musbat valentligi   ettiga   teng,   ftor   esa   musbat   valentli bo`lmaydi. Galogenlarning   manfiy   valentli   birikmalari musbat valentli birikmalariga qaraganda barqarordir. Erkin galogenlarning agregat holati ularning tartib nomeriga qarab o`zgaradi. Odatdagi temperaturada ftor deyarli rangsiz gaz, xlor yashil­ sariq gaz,brom qizil   ­   qo`ng`ir   suyuqlik,   yod   to`q   binafsha   tusli qattiq kristall modda.   Erkin holdagi galogenlar juda o`tkir hidli bo`ladi. Ularning hammasi, hatto oz miqdordagisi ham nafas yo`llarini,   tomoq   va   burunning   shilliq   pardasini qattiq yallig`lantiradi, shuning uchun ham ular bilan ishlashda   juda   ehtiyot   bo`lish   hamda   tajribani mo`rili shkafda o`tkazish kerak.   Galogenlar   suvda   kam   eriydi.   Galogenlar   suvga qaraganda organik erituvchilarda ­ spirt, efir, benzol, benzin,   xloroform   va   uglerod   (IV)­sulfidda   ancha yaxshi   eriydi.   Masalan,   yod   suvga   qaraganda uglerod  (IV)­ sulfidda 600 marta yaxshi eriydi.   Galogenlarni   erkin   holda   olish   usullari   ularning manfiy   zaryadlangan     oksidlashga asoslangan.Galogenning tartib nomeri qancha katta ionlarini bo`lsa,   uning   ioni   shuncha   oson   oksidlanadi, galogenni erkin holda olish shunchalik oson bo`ladi.   Galogenlarning   vodorodli   birikmalari   ­vodorod galogenidlar   o`tkir   hidli   gaz   bo`lib,   suvda   yaxshi eriydi.00  C dagi bir hajm suvda 500 hajmga yaqin vodorod xlorid eriydi.   Vodorod   galogenidlarning   suvdagi   eritmalari kislotalik xossasiga ega.Galogenid kislotalar orasida eng ahamiyatlisi xlorid kislota     (HCI)  dir.Zichligi 1,19 g/sm3 bo`lgan sotuvdagi konsentrlangan xlorid kislota tarkibida 37% ga yaqin HCI bo`ladi.   Galogenlar   kislorod   bilan   bevosita   birikmaydi, shuning   uchun   ham   galogenlarning   kislorodli birikmalarini bilvosita yo`llar bilangina hosil qilish beqaror mumkin.   moddalardir.Galogenlar barcha birikmalarida   musbat   oksidlanish   darajasini namoyon qiladi. ancha kislorodli   Ular       Xlorning   kislorodli   barcha   birikmalari   kuchli oksidlovchilar   jumlasiga   kiradi.   Xlor   suv   orqali o`tkazilganda   tarkibida   xlor   bilan   birga   gipoxlorit kislota va xlorid kislota bo`lgan eritma hosil bo`ladi: CI2  +H2 O = HCIO +HCI   Agar xlor ishqor eritmasidan o`tkazilsa, xlorid va gipoxlorid kislota tuzlari   masalan, CI2  ni KOH eritmasidan   o`tkazilganda   KCIO     va   KCI   hosil bo`ladi.   Tarkibida   shu   tuzlar   aralashmasi   bor suyuqlik   (Javel   suvi   )   bo`yoq   moddalarni rangsizlantiradi. Xlor     va   uning   birikmalariga   oid tajribalar Eslatma:  Erkin   holdagi   galogenlar,   galogenid   va boshqa   bilan o`tkaziladigan barcha tajribalar mo`rili shkafda juda ehtiyotkorlik bilan bajarilishi lozim.   konsentrlangan   kislotalar Xlor bilan yoki brom bug`i   bilan zaharlangan odamni darhol ochiq havoga chiqarib, unga 2­3 % li ammiak   eritmasidan   hidlatish   kerak.Tanaga   suyuq brom   sachrasa   shu   joyni,   avval   quruq   paxtaga yaxshilab   artib,   so`ngra   shu   joyni,   10%   li   soda eritmasi bilan yuvish kerak. 1­tajriba. Xlorning olinishi. (tajriba mo`rili shkafda o`tkaziladi.) Turli   oksidlovchilarga   xlorid   kislota   ta’sir   ettirib, xlor tayyorlash uchun uchta probirka olib, ularning birinchisiga KMnO4 ,ikkinchisiga  PbO2,uchinchisiga K2Cr2O7 kristallaridan soling va ularning  har biriga 1 ml dan konsentrlangan (d =1,19g/sm3) xlorid kislota qo`ying. Xlor ajralib chiqishini   uning   hididan   (ehtiyotlik   bilan)  va rangidan   bilib   oling.   Agar   reaksiya   sust   borsa, probirkalarni   ozroq   qizdiring.   (eslatma:   har   bir tajribadan so`ng xlor ajralib chiqayotgan probirkaga oz miqdorda natriy tiosulfat eritmasidan qo`ying va darhol   probirkani   yuvib   tozalang).   Yuqoridagi reaksiyalarda   mangan   va   qo`rg`oshinnning   ikki valentli,   xromning   uch   valentli   holatga   o`tishini hisobga   olib,   xlor   olish   reaksiya   tenglamalarini yozing. Xlor bilan natriy tiosulfat orasida boradigan reaksiya   uchun   suv   ham   kerak   ekanligini   hisobga olib,   reaksiya   mahsulotlari   sifatida   oltingugurt, xlorid kislota, natriy sulfat hosil bo`lishini nazarda tutib,   reaksiya   tenglamalarini   yozing   va   bu reaksiyalarda   oksidlovchi   va   qaytaruvchilarni aniqlang.   Elektronlarni   bir   moddadan   boshqa   bir moddaga ko`chish sxemalarini tuzing.  Vyurs kolbasiga mangan (IV)­oksiddan 5 g soling, uning   ustiga   tomizgich   voronkadan   foydalanib, konsentrlangan    HCI eritmasidan (d = 1,19 g/sm3) tomizing. Ajralib chiqayotgan xlorni esa hajmi 50­ 100 ml li silindrga yoki konussimon kolbachalarga yig`ib   oling.   Idishlar   xlorga   to`lgandan   keyin ularning   og`zini   shisha   plastinka   bilan   berkitib, keyingi   tajribalar   uchun   saqlab   qo`ying.   Hamma idishlar xlor bilan to`ldirilgandan keyin xlor olingan 2­tajriba. Xlorning oksidlovchilik xossalari a)  Metallarning   xlorda   yonishi.  Temir qoshiqchaga kichikroq ingichka mis simi yoki mis qirindisi solib, gaz alangasida qizdiring va uni tezlik bilan   oldingi   tajribada   olingan   xlorli   bankalardan biriga tushiring. Misning xlor bilan o`zaro ta’sirini kuzating. Reaksiya tugagandan so`ng, idish og`zini berkitib,   sovitish   uchun   olib   qo`ying.   Reaksiya tenglamasini  yozing.  Idish  sovigandan  so`ng  unga ozroq suv qo`yib chayqating. Mis tuzi eritmasining rangi qanday ekanligini kuzating. Va uning sababini tushintiring. Reaksiya tenglamasini yozing. asbobni mo`rili shkafda tarkibiy qismlarga ajrating va yuvib taxlab qo`ying, Xlor olish reaksiyalarining tenglamalarini yozing. b) Natriy metalidan kichkina bo`lakchasini kesib olib, uni filtr qog`ozi bilan artib quriting va temir qoshiqchaga   solib,   gaz   alangasiga   tuting.   Natriy suyuqlanib   yongandan   keyin   qoshiqchani   xlor to`ldirilgan   bankaga   tushiring.   Natriyning   xlorda yonishini kuzating. Reaksiya tenglamasini yozing. v)Xlorning   metallmaslar   bilan   ta’siri.  Temir qoshiqchaga   ozgina   quritilgan   qizil   fosfor   olib, alangada   yondiring,   keyin   tezlik   bilan   xlor to`ldirilgan   bankaga   tushiring.Fosforning   xlor atmosferasida   ko`zating.Reaksiya tenglamasini   yozing,   xlor   va  fosforning   qaysi   biri   yonishini oksidlovchi   va   qaysi   biri   qaytaruvchi   ekanligini aniqlang. 3­tajriba.Vodorod xloridning olinishi va xosalari tubigacha     probirkaning   Probirkaga ozgina oshtuzi soling,uning ustiga 2­3 ml konsentrlangan sulfat kislota qo`ying.Probirkani gaz o`tkazgich nay o`rnatilgan tiqin bilan yopib,naycha uchini tushiring. Probirkaning   og`ziga   paxta   tiqing.   1   _probirkani biroz   isiting.   2­probirkada   oq   tutun   paydo bo`lgach,uni asbobdan ajratib olib, og`zini barmoq bilan   berkiting   va   to`nkarib,   suvli   kosachaga botiring, probirkani suv ostida oching. Probirkadagi suv   sathining   ko`tarilish   sababini   tushintiring. Probirka   og`zini   suv   ostida   yana   barmoq   bilan berkiting   va   uni   suvdan   olib,   probirkada   hosil bo`lgan   eritmani   indikator   yordamida   tekshirib ko`ring.   HCI   hosil   bo`ladigan   reaksiyaning tenglamasini yozing. 4­ tajriba. Xlorli  ohakning olinishi va xossalari. a)   100­ 200 ml hajmli stakanga   3­4 g kalsiy gidroksid  solib, uning ustiga 15­ 20 ml suv qo`ying va   chayqating.   Hosil   qilingan   aralashmani   300C gacha qizdirib, unga xlor yuboring va xlorli ohak cho`kmasi   hosil   bo`lishini   kuzating.   Reaksiya tenglamasini yozing b) Cho`kmani filtrlab, ikki qismga bo`ling. Bir qismning ustiga xlorid kislota qo`ying hamda bunla xlor ajralib chiqishini hididan aniqlang va reaksiya tenglamasini yozing. Ikkinchi qismini suvda eritib, uning   ustiga   fuksin   eritmasidan   qo`ying   va eritmaning rangsizlanishini kuzating.  5­tajriba. Xlorid ionining boshqa  anionlardan farqi. Uchta   probirka   olib,   biriga   natriy   xlorid, ikkinchisiga   natriy   karbonat,   uchinchisiga   natriy sulfit eritmalaridan 5­6 tomchidan quying. Har qaysi probirkaga   3­4   tomchi   kumush   nitrat   eritmasidan tomizing.   Uchala   probirkada   cho`kma   hosil bo`ladi.Hosil   bo`lgan   cho`kmalarning   ustiga   8­10 tomchidan   nitrat   kislota   eritmasidan   qo`shing. Cho`kmalarning   qaysilari   nitrat   kislotada   eriydi? Reaksiyalarning molekulyar va ionli tenglamalarini yozing. Mavzuni mustahkamlash uchun sinov savollari 1.Normal   sharoitda   o’lchangan   2,8   litr   xlor   olish uchun   (d=   1,19)   bo’lgan   (37%   li)   xlorid   kislota eritmasidan necha millilitr kerak bo’ladi? 2.Osh tuzining 30% li syvdagi eritmasidan 10 kg i to’liq   elektroliz   qilinganda   normal   sharoitda o’yuvchi     natriyning o’lchangan   necha   litr   xlor   hosil   bo’lishini     va eritmadagi foiz konsentrasiyasini hisoblang. 3.   2   mol   vodorod   xloridni   suvda   eritish   uchun olingan xlorid kislotaga ortiqcha miqdor marganes (IV)   –oksid   qo’shib   qizdirish   natijasida   ajralib chiqqan   xlor   28   g     temirni     temir   (III)­   xloridga aylantirish uchun yetadimi? 4.Nima     gipoxlorid   kislotaning   tuzlari oqartirish xossalariga ega, xlorid kislotaning tuzlari esa bunday xossaga ega emas?   uchun   Brom va yodga oid tajribalar 1­tajriba. Brom va yodning olinishi. a) KBr ning bir necha kristalini ozgina MnO2  bilan aralashtirib, aralashmani probirkaga soling. Unga bir necha   tomchi   konsentrlangan   sulfat   kislota ertimasidan   tomizing   va   bir   oz   isiting.   nima kuzatiladi? Reaksiya tenglamalarini yozing. b)Xuddi   shunday   reaksiyani  KJ   ertimasi   bilan ham qilib kuring va yodning binafsha rangli bug`i hosil   bo`lishini   kuzating.   Reaksiya   tenglamasini yozing. 2­tajriba. Bromning oksidlash xossasi. a) Bromli suv qo’yilgan probirkaga magniy, rux yoki   alyuminiy   kukunidan   ozgina   soling   va probirkani suvining rangsizlanishini   kuzating   va   sababini   tushuntiring. Reaksiya tenglamasini yozing. chayqating.     Bromil    b) Probirkaga 2­3 ml bromli suv soling va unga 3­4   tomchi   vodorod   sulfidli   suv   qo’shib   qattiq chayqating. Nima kuzatiladi? Reaksiya tenglamasini yozing. 3­tajriba. Yodning olinishi. Quruq   tigelga   2­3   ta   kaliy   yod   kristali   va shuncha   mangan   (IV)­   oksid   soling.   1­2   tomchi konsentrlangan   sulfat   kislota     qo`shing.   Tigelni qopqoq yoki soat oynasi bilan yoping va asbest to`r ustiga qo`yib, gorelka alangasida 3­4 minut ohista qizdiring. Sovutganingizdan so`ng tigel qopqog`ida yoki   soat   oynasida   hosil   bo`lgan   yod   kristallarini kuzating Reaksiya tenglamasini yozing. 4­tajriba. Yodning kraxmalga ta’siri.   Probirkaga   5­6   tomchi   yangi   tayyorlangan kraxmal kleysteri tomizing va unga bir tomchi yodli suv qo`shing. eritma rangining o`zgarishini kuzating. Bromli va xlorli suv yod kabi kraxmalni rangli holga o`tkazadimi? 5­tajriba. Yodning eruvchanligi. Probirkaga 1ml distillangan suv olib, unga yod kristallchalari solib yaxshilab chayqating. Yod suvda eriydimi?   Keyin,   kaliy   yodidning   kichikroq kristallchasidan   qo`shing.   Eritmani   chayqating. Kaliy   yod   (qo`shilganda)   yodning   eruvchanligini ortishi   qanday   tushuntirilishi   mumkin?   Yodning kaliy   yodid     bilan   o`zaro   reaksiya   tenglamasini yozing. 6­tajriba. Yodning bug`lanishi. Quruq   probirkaga   yod   kristallchasidan   soling. Probirkaning ohista qizdirib, yodning bug`lanishini kuzating.   Probirka   devorlarining   yuqori   sovuq qismida paydo bo`layotgan mayda yod kristallariga ahamiyat   bering.   Yodning   bug`lanishi   qanday jarayon deb ataladi. 7­tajriba Vodorod yodidning olinishi.   Tomizgich voronka o`rnatilgan quruq kolbaga yaxshi maydalangan 10 g yod va yaxshi qurutilgan 1g qizil fosfor solib aralashtiring. Voronkaga ozroq suv   quyib   uni   kolbadagi   yod   bilan   fosfor aralashmasiga tomizing. Hosil bo`layotgan vodorod yodidni   quruq   probirkaga   yig`ing     va   vodorod xloridini   suvda   eritish   yo`li   bilan,   vodorod   yodid hamda suvda eritish orqali yodid kislota eritmasini hosil   qiling.   Probirkada   hosil   bo`lgan   eritmani indikator   yordamida   sinab   ko`ring   va   uni   keyingi tajriba   uchun   saqlab   qo`ying.   Reaksiyaning   ikki bosqichda   borishini   hisobga   olgan   holda   reaksiya tenglamasini yozing.  8­tajriba. Yodid kislotaning xossalari.   Oldingi   tajribada   olingan   yodid   kislota eritmasini uchta probirkaga bo`ling. Probirkalardan ikkinchisiga biriga   AgNO3  (CH3COO)2Pb   yoki eritmasidan, uchinchisiga ozgina H2SO4  va KMnO4  eritmasidan qo`shing. 9­tajriba.Galogenid ionlari: CI­, Br­, J­ uchun sifat   Pb(NO3)2    eritmasidan,   reaksiyalari. Uchta   probirka   olib,   ulardan   biriga   NaCI, ikkinchisiga  KBr, uchinchisiga KJ eritmalaridan 5­6 tomchidan       AgNO3  eritmasidan   qo`shing.   Nima kuzatiladi? Tegishli reaksiyalarning molekulyar va ionli tenglamalarini yozing. Mavzuni mustahkamlash uchun sinov savollari 1.Tarkibida 0,2% NaJO3 bo’lgan 1 t chili selitrasidan qancha yod ajratib olish mumkin? 2.Laboratoriyada   bromni     quyidagi     oksidlanish­ qaytarilish     olish mumkin:   reaksiyalaridan     foydalanib a) KBr+MnO2+H2SO4 Br→ 2+ . . . b) KBr+KbrO3+H2SO4 Br→ 2+ . . . 3.Yod hosil   bo’lishi bilan boradigan   oksidlanish­ qaytarilish  reaksiyalarini yozing. J→ 2+ a)FeCI3 +KJ  J→ 2+CuI+ b)KI +CuSO4  v)KJ+NaCIO +H2SO4→