PROTSEDURA-FUNKSIYA

Protsedura qism dasturi qism dasturda bir necha natija hosil qilish kerak bo‘lgan hollarda ishlatiladi va u asosiy dasturda struktura bo‘yicha qism dastur bo‘limida, yani o‘zgaruvchilar va operatorlar bloki bo‘limlari orasida tasvirlanadi. Har bir protsedurani tasvirlash sarlavhadan boshlanadi. Protsedura sarlavhasi va umumiy ko‘rinishi quyidagicha bo‘ladi: PROCEDURE [()] ; end; Bu yerda PROCEDURE – xizmatchi so‘z; - protseduraning nomi; - tiplari ko‘rsatilgan berilganlar va natijalarni ifodalaydigan nomlar tiplari bilan sanab o‘tiladi. Berilganlar quyidagicha yoziladi: ::=:[;:…]; Berilganlarni parametr qiymat deb ham ataladi. Natijalarni ifodalaydigan nomlar quyidagicha yoziladi: ::=:[;:…]; Natijalarni parametr o‘zgaruvchi deb ham ataladi. Soxta parametrlar ro‘yxatida parametr protsedura va parametr funksiyalar ham bo‘lishi mumkin. Protsedura qism dasturiga murojaat Protsedurani bajarish uchun asosiy dasturning kerakli joyidan unga murojaat qilish kerak. Murojaat quyidagicha amalga oshiriladi: [()]; Bunda haqiqiy parametrlar ro‘yxati va protseduradagi soxta parametrlar ro‘yxati orasida to‘liq moslik bo‘lishi shart, yani ular soni bir xil bo‘lishi, kelish tartiblari mos tushishi va tiplari ham mos ravishda bir xil bo‘lishi kerak. Ro‘yxatda parametrlar vergul bilan ajratiladi. Protsedura chaqirilganda soxta parametrlar o‘rniga haqiqiy parametrlar qo‘yiladi. Berilganlar(parametr qiymat) va natijalar(parametr o‘zgaruvchi)ni yuqoridagidek ajratishni quyidagicha tushuntirish mumkin: Berilganlar protsedura ichida foydalanish uchun kerak, yani protsedura asosiy dasturdan chaqirilganda berilganlar(soxta parametrlar) asosiy dasturdan kelayotgan aniq parametrlar bilan almashtiriladi. Ushbu parametrlar protsedura ichida o‘zgarishi ham mumkin, bu o‘zgarish protseduradan chiqishda hisobga olinmaydi. Natijalar(parametr o‘zgaruvchi) ro‘yxatidagi nomlarga esa asosiy dasturdan qiymat uzatilishi bilan bir qatorda protsedurada hosil bo‘lgan natijani asosiy dasturga uzatiladi ham. Masalan, ushbu dasturni karaylik:

MAVZU: PROTSEDURA. PROTSEDURAFUNKSIYA. Protsedura qism dasturi qism dasturda bir necha natija hosil qilish kerak bo‘lgan hollarda ishlatiladi va u asosiy dasturda struktura bo‘yicha qism dastur bo‘limida, yani o‘zgaruvchilar va operatorlar bloki bo‘limlari orasida tasvirlanadi. Har bir protsedurani tasvirlash sarlavhadan boshlanadi. Protsedura sarlavhasi va umumiy ko‘rinishi quyidagicha bo‘ladi: PROCEDURE [()] ; end; Bu yerda PROCEDURE – xizmatchi so‘z; protseduraning nomi; tiplari ko‘rsatilgan berilganlar va natijalarni ifodalaydigan nomlar tiplari bilan sanab o‘tiladi. Berilganlar quyidagicha yoziladi: ::=:[;:…]; Berilganlarni parametr qiymat deb ham ataladi. Natijalarni ifodalaydigan nomlar quyidagicha yoziladi: ::=:[;:…]; Natijalarni parametr o‘zgaruvchi deb ham ataladi. Soxta parametrlar ro‘yxatida parametr protsedura va parametr funksiyalar ham bo‘lishi mumkin. Protsedura qism dasturiga murojaat Protsedurani bajarish uchun asosiy dasturning kerakli joyidan unga murojaat qilish kerak. Murojaat quyidagicha amalga oshiriladi: [()]; Bunda haqiqiy parametrlar ro‘yxati va protseduradagi soxta parametrlar ro‘yxati orasida to‘liq moslik bo‘lishi shart, yani ular soni bir xil bo‘lishi, kelish tartiblari mos tushishi va tiplari ham mos ravishda bir xil bo‘lishi kerak. Ro‘yxatda parametrlar vergul bilan ajratiladi. Protsedura chaqirilganda soxta parametrlar o‘rniga haqiqiy parametrlar qo‘yiladi. Berilganlar(parametr qiymat) va natijalar(parametr o‘zgaruvchi)ni yuqoridagidek ajratishni quyidagicha tushuntirish mumkin: Berilganlar protsedura ichida foydalanish uchun kerak, yani protsedura asosiy dasturdan chaqirilganda berilganlar(soxta parametrlar) asosiy dasturdan kelayotgan aniq parametrlar bilan almashtiriladi. Ushbu parametrlar protsedura ichida o‘zgarishi ham mumkin, bu o‘zgarish protseduradan chiqishda hisobga olinmaydi. Natijalar(parametr o‘zgaruvchi) ro‘yxatidagi nomlarga esa asosiy dasturdan qiymat uzatilishi bilan bir qatorda protsedurada hosil bo‘lgan natijani asosiy dasturga uzatiladi ham. Masalan, ushbu dasturni karaylik: Program PR; X:integer; Procedure izm(y:integer); Begin Y:=1 end; Begin X:=0; izm(x); Writeln(x); end. Ushbu dasturda protseduradagi y:=1 o‘zgarish asosiy dasturga qaytarilmaydi, chunki soxta o‘zgaruvchi y var so‘zi bilan tavsiflangan emas, shuning uchun x ning uz qiymati, yani 0 qiymat bosmaga chiqariladi. Endi dasturni quyidagicha o‘zgartiramiz: Program PR; X:integer; Procedure izm(var y:integer); Begin Y:=1 end; Begin X:=0; izm(x); Writeln(x); end. O‘zgaruvchi var so‘zi bilan tavsiflanganda va asosiy dasturdan murojaat qilinganda ularning qiymati emas, balki adreslari beriladi. Natijada soxta parametrlarning hamma o‘zgarishlari aniq parametrlarga ham tegishli bo‘ladi. Shuning uchun endi ushbu dastur bajarilganda bosmaga x ning 1 ga teng qiymati chiqariladi. Endi mavzu boshida keltirilgan dasturni protseduradan foydalanib tuzaylik: Program line1; Var i:integer; Procedure line(n:integer;c:char); Begin For i:=1 to n do Write(c); writeln; end; Begin Line(50,’*’); Line(40,’‘); Line(50,’*’); Line(40,’+’); Line(50,’=’); end. Endi ushbu dasturdagi protsedurada 2 ta parametr qiymat bor, natija esa asosiy dasturga qaytarilmaydi, balki proseduraning o‘zida bosmaga chiqarish tashkil etilgan. Parametrsiz protseduralar Protseduraning umumiy ko‘rinishidan ko‘rinib turibdiki, protsedura parametrsiz ham bo‘lishi mumkin. U holda protsedura sarlavhasida uning faqat nomi bo‘ladi: Procedure ; Bunday hollarda protsedura ichida ishlatiladigan malumotlar oldindan asosiy dasturda aniqlangan bo‘lishi kerak. Masalan, bizga ikkita uchburchak yuzini uning tomonlari orqali hisoblash kerak bo‘lsin. Dasturni quyidagicha tuzish mumkin: Program s; Var a1,b1,c1,a2,b2,c2,s,a,b,c,p:real; Procedure str; Begin P:=(a+b+c)/2; s:=sqrt(p*(pa)*(pb)*(pc)); write(s); end; Begin read(a1,b1,c1); a:=a1;b:=b1; c:=c1; str; read(a2,b2,c2); a:=a2;b:=b2; c:=c2; str; end. Ushbu dasturda p o‘zgaruvchi faqat protsedura ichida kerak bo‘lganligi uchun u shu protsedura uchun lokal hisoblanadi. Uni protsedura ichida elon kilsa ham bular edi. Yuqoridagi dasturni parametrlar ishlatib quyidagicha ham tuzish mumkin: Program s2; Var a1,b1,c1,a2,b2,c2,s1,s2:real; Procedure str1(a,b,c:real; var s:real); Var p:real; Begin P:=(a+b+c)/2; S:=sqrt(p*(pa)*(pb)*(pc)); end; Begin Read(a1,b1,c1); str1(a1,b1,c1,s1); writeln(s1); Read(a2,b2,c2); str1(a2,b2,c2,s2); writeln(s2); End. Protseduraga parametr sifatida massivlarni ham uzatish mumkin. Lekin protsedurada massivni quyidagicha tavsiflash mumkin emas: Procedure umnoj(a:array[1..10,1..10] of real); Bu shuning bilan bog‘liqki, prosedura etalonida parametr qiymat va parametr o‘zgaruvchilar faqat tip identifikatori bilan ishlatiladi. Shuning uchun bunday hollarda quyidagicha yul to‘tish mumkin: Const n=10; Type matrix=array[1..n,1..0] of real; Endi protsedura sarlavhasi quyidagicha yozilishi mumkin: Procedure umnoj(a:matrix); Endi misol sifatida massiv elementlari ichidan eng kattasini topish uchun protseduradan foydalanib dastur tuzaylik: Program s3; Const n=20; Type mas=array[1..n] of real; Var max:real; a: mas; j:integer; Procedure max1(b:mas; var m:real); Var i: integer; Begin M:=b[1]; for i:=2 to n do If b[i]>m then m:=b[i]; end; Begin For j:=1 to n do read(a[j]); Max(a;max); writeln(‘max=’,max); end. Ushbu dasturda n soni protsedura ichida ham, asosiy dasturda ham ishlaydi, shuning uchun uni parametr sifatida uzatib utirish shart emas. Agar bordiyu protsedura bir necha marta chaqirilib, har birida elementlar soni har xil bo‘lganida parametr sifatida kiritish zarur bo‘lgan bular edi. Protseduradan foydalanganda quyidagi izoxlarni hisobga olgan ma’qul: 1. Agar protsedura soxta parametrlarga ega bo‘lmasa, uning sarlavhasida ham, protsedurani chaqirganda ham qo‘yilmaydi; 2. Agar ketmaket keluvchi bir necha formal parametrlar bir tipga ega bo‘lsa, shu parametrlarni vergul bilan ajratib yozilib, oxirida bir marta tipni ko‘rsatish mumkin. Xuddi shu jarayon VAR so‘zidan keyin keluvchi parametrlarga ham tegishli; 3. Protseduraning oxirgi operatori bajarilgandan keyin boshqarish protsedura chaqirilgan joyga qaytariladi; 4. Protseduradan chiqqandan keyin protsedura ichida ishlatilgan lokal parametrlar qiymatlari aniqlangan emas. FUNKSIYA QISM DASTURI Funksiya bu shunday qism dasturki, bunda bitta natija chiqadi va u funksiya qism dasturining nomida hosil bo‘ladi. Shuning uchun funksiya qism dasturi protsedura qism dasturining xususiy holi bo‘lib, undan farqi shuki, birinchidan, funksiya qism dasturining natijasi bitta qiymatdan iborat bo‘ladi. Protsedura qism dasturida esa natija bitta yoki bir nechta bo‘lishi mumkin. Funksiya qism dasturining natijasi asosiy dasturga funksiyaning natijasi sifatida beriladi. Protsedura qism dasturi natijalari esa uning parametrlari qiymati sifatida hosil bo‘ladi. Funksiya qism dasturini aniqlanishi protsedura qism dasturini aniqlanishiga uxshaydi va u ham sarlavha va blokdan iborat bo‘ladi. Funksiya qism dasturining umumiy ko‘rinishi quyidagicha bo‘ladi: FUNCTION ():; end; Bu yerda FUNCTION – xizmatchi so‘z, funksiya nomi, kiritiladigan soxta parametrlar ro‘yxati, funksiya natijasi tipi. Natija funksiya nomida hosil bo‘ladi. Bundan tashqari, funksiyani parametrsiz ko‘rinishda ham yozish mumkin: FUNCTION :; Har ikkala holda ham funksiya natijasi funksiya qism dasturi tanasida funksiya nomiga hech bo‘lmaganda bir marta o‘zlashtirilishi shart. 1 – misol. y=xn ifodani hisoblashni funksiya qism dasturi ko‘rinishida ifodalang. Bu yerda n – butun son. Funksiya qism dasturini quyidagicha ifodalash mumkin: Function step(n:integer; x:real): real; Var i: integer; y:real; Begin Y:=1; For i:=1 to n do Y:=y*x; Step:=y; End; Ushbu funksiya qism dasturining nomi step bo‘lib, unda soxta parametrlar ikkita, n va x dir. Funksiya qism dasturi natijasi tipi esa umumiy holda real – haqiqiy deb elon qilingan, chunki x soxta parametri ham haqiqiy deb elon qilingani uchun, uni almashtiradigan haqiqiy parametr ham haqiqiy tipda bo‘ladi. Funksiya qism dasturi uchun lokal hisoblangan u o‘zgaruvchida hosil bo‘lgan natija funksiya qism dasturi nomi step ga o‘zlashtiriladi. Oxirgi natija albatta funksiya nomiga o‘zlashtirilgan bo‘lishi shart va u funksiya nomida asosiy dasturga qaytariladi. Lokal o‘zgaruvchi shu funksiya ichida aniqlangan bo‘ladi va funksiyadan chiqqandan keyin uning qiymati aniqlanmagan bo‘ladi. Funksiya qism dasturiga murojaat ifodani hisoblash kerak bo‘lsin. Bunda yuqoridagi step qism Funksiya qism dasturiga murojaat uning nomi orqali amalga oshiriladi. Funksiyaga murojaat qilinadigan joyda funksiyaning nomi yoziladi va undan keyin qavs ichida haqiqiy parametrlar yoziladi. Agar funksiya qism dasturi parametrsiz ko‘rinishda bo‘lsa, u holda faqat uning nomi yoziladi va qavslar ham quyilmaydi. Funksiya qism dasturidagi soxta parmetrlar qanday tartibda keltirilgan bo‘lsa, shu funksiya qism dasturini chaqiraetganda ham haqiqiy parametrlar shunday ketma ketlikda kelishi va tiplari ham mos tushishi kerak. Agar ikkita va undan ko‘p parametrlar ro‘yxatda bir xil tipda bo‘lsa, ularni bitta tavsifga kiritsa bo‘ladi. 2 – m i s o l . z=(a5+a5)/am dasturidan foydalanilsin. Bu yerda a – haqiqiy, m – butun ). Ushbu misolning dasturi quyidagi ko‘rinishda bo‘lishi mumkin: Program step1; Var m:integer; A,r:real; Function step(n:integer; x:real): real; Var i: integer; y:real; Begin Y:=1; For i:=1 to n do Y:=y*x; Step:=y; End; Begin Read(a,m); Z:=step(5,a)+step(5,1/a); If m=0 then r:=1 else if m>0 then r:=step(m,a) else r:=step(m,1/a); Z:=z/r; Writeln(‘z=’,z); End. Ushbu dasturda step(5,a) murojaat orqali a5 qiymat, step(5,1/a) orqali esa a5 qiymat hisoblanyapti, so‘ng m ning 0, manfiy yoki musbat bo‘lishiga karab am qiymat hisoblanyapti. Shunda qilib step funksiya qism dasturiga 3 marta murojaat qilinyapti. Protsedura va funksiya qism dasturlarini uz ichiga olgan asosiy dasturda nom tanlaetganda lokal va global parametrlarning bir xil bo‘lmagani ma’qul. Funksiyani aniqlaganda uning nomiga natijani o‘zlashtirish kerak deb yuqorida aytib utdik. Bunday manoda funksiya oddiy o‘zgaruvchini eslatadi. Lekin funksiya ifoda ichida qatnashsa, bu funksiyani chaqirish deb tushuniladi. Odatda natija birorbir boshqa o‘zgaruvchida hosil qilinib, so‘ng shu natija funksiya nomiga o‘zlashtirilgani ma’qul. Masalan, quyida faktorialni hisoblovchi funksiyani keltiraylik: FUNCTION FAK(N:INTEGER):INTEGER; VAR I,K:INTEGER; BEGIN K:=1; FOR I:=2 TO N DO K:=K*I; FAK:=K; END; Bu yerda takrorlash operatori ichida K o‘zgaruvchida faktorial hosil qilinyapti va oxirgi natija funksiya nomiga o‘zlashtirilyapti. MAVZU: FAYLLAR VA ULAR BILAN ISHLASH. TURLANGAN VA TURLANMAGAN FAYLLAR. MATNLI FAYLLAR. Fayl fundamental bu malumotlarning strukturalaridan biri. Kompyuterlarning dastur bilan ishlashi, tashqi kurilmalar bilan aloqasi fayl strukturasiga asoslangandir. Fayllar quyidagi masalalarni yechishga asoslangandir: 1. Qiymatlarni boshqa dasturlar foydalanishi uchun saqlab quyish; 2. Dasturning kiritishchiqarish tashqi kurilmalari bilan aloqasini tashkil qilish. Fayl tushunchasining ikki tomoni bor: 1 chi tomondan fayl – tashqi xotiraning biror axborotni saklovchi nomlangan bir qismidir. Bunday tushunchadagi fayl fizik fayl deb ataladi. 2 Tomondan fayl – bu dasturda ishlatiladigan malumotlarning turli strukturalaridan biridir. Bunday tushunchadagi fayl mantiqiy fayl deb ataladi, yani u bizning tasavvurimiz bilan hosil qilinadi. Fizik fayl strukturasi Fizik fayl strukturasi axborot tashuvchi – kattik yoki yumshok magnit disklaridagi baytlarning oddiy ketmaketligidan iborat. Mantiqiy fayl strukturasi Mantiqiy fayl strukturasi – bu, faylni dasturda qabul qilish usulidir. Obrazli qilib aytsak, u biz faylning fizik strukturasiga karashimiz mumkin bo‘lgan «shablon»dir. Ana shunday shablonlarga misol ko‘raylik: Belgi Belgi … Belgi eof Bu yerda har bir belgi faylning bir yozuvi, eof esa faylning oxirini bildiradi. Yunalish tugmasi belgisini marker deb ataylik, markerni dastur ko‘rsatmasi bilan faylning ixtiyoriy yozuviga keltirib quyish va o‘sha yozuvni o‘qish mumkin. Bunda har bir o‘qishda faqat bitta belgi uqiladi. Yuqorida fayl yozuvi sifatida belgili tipni oldik, endi fayl yozuvi sifatida yozuv tipini olamiz: T=RECORD FIO:STRING[15]; ADR:STRING[20]; GODR:INTEGER; END; F:FILE OF T; Bu yerda biz T tipidagi fayl hosil kildik, agar T tipidagi yozuvda quyidagicha malumotlar bor desak Aliev Bozorov Akramov Karimov Buxoro,15 P.Neruda,12 Nakshband,45 Galaba,13 1974 1985 1980 1976 Har bir yozuvda 3 ta maydon bor va yozuvlar soni esa turtta. Agar biz fayldan 1chi yozuvni o‘qishni buyursak, unda bir o‘qishda 3 ta o‘zgaruvchida Aliev, Buxoro 15, 1974 malumotlari birdaniga uqiladi. Buni qanday amalga oshirishni quyida ko‘ramiz. Agar fayl strukturasini massiv strukturasiga solishtirsak, quyidagi farqlarni ko‘ramiz: 1. Massivda elementlar soni xotirani taksimlash vaqtida o‘rnatiladi va u to‘laligicha tezkor xotiraga joylashadi. Massiv elementlari raqamlanishi uni elon qilishda ko‘rsatilgan quyi va yukori chegaralarga mos holda o‘rnatiladi. 2. Faylda esa elementlar(yozuvlar) soni dastur ishi jarayonida o‘zgarishi mumkin va u tashqi axborot tashuvchilarda joylashgan. Fayl elementlarini raqamlash 0 dan boshlanadi va elementlar soni doim noaniq. Biz yuqoridagi mavzularda o‘zgaruvchilarning turli toifalari bilan ishlab keldik. Bular skalyar, oddiy va murakkab tarkiblashgan toifalardir. Bu toifadagi malumotlar yordamida masalalrni yechishda boshlang‘ich malumotlar klaviaturadan operativ xotiraga kiritiladi va natija ekranga chiqariladi. Ulardan boshqa dasturlarda foydalanib bo‘lmaydi, chunki ular tizimdan chiqilgandan so‘ng hech kaerda saklanmaydi. Bu malumotlarni xotirada saqlash uchun Paskal tilida malumotlarning faylli toifasi belgilangan. Fayllarning turlari Faylda saklanaetgan malumotlar turiga kura Paskalda fayllar quyidagi turlarga bo‘linadi: 1) toifalashmagan; 2) toifalashgan; 3) matnli. Toifalashgan fayllar bir xil toifali elementlardan tashkil topadi. Ularni malum kurilmalarda uzatish ham mumkin. Faylning elementlari mashina kodlarida yoziladi va saklanadi. Toifalashmagan fayllarda turli toifadagi malumotlarni saqlash mumkin. Ular ham mashina kodlarida yozilgan bo‘lib baytlar to‘plamini tashkil qiladi. Matnli(tekst) fayllar ASCII kodlardan tashkil topgan va qatorlarga ajratilgan bo‘ladi. Matnli fayllarda nafaqat faylning yakunida fayl oxiri belgisi, balki har qatorning yakunida maxsus qator oxiri belgisi qo‘yiladi. Fayl tipidagi o‘zgaruvchi fayl o‘zgaruvchisi deyiladi, u faylning mantiqiy nomini belgilaydi va u mantiqiy fayl bilan tashqi(fizik) fayl o‘rtasida «vositachi» vazifasini utaydi. Fayl tipidagi o‘zgaruvchi uchun arifmetik amallar aniqlanmagan. Hatto fayllarni solishtirish va bir faylning qiymatini ikkinchi faylga o‘zlashtirish amallari ham aniqlanmagan. Yuqoridagi barcha turdagi fayllar ustida, umuman olganda quyidagi amallarni bajarish mumkin va bu amallar uchun quyidagi maxsus protsedura va funksiyalar ishlatiladi: 1. Fayl bilan ishlashdan oldin faylning fizikaviy va mantiqiy nomlarini boglash lozim. Bu quyidagi protsedura yordamida amalga oshiriladi: Assign(,’’); Masalan Assign(F,’d:\TP\myfile.txt’); Ushbu protsedura yordamida fayl uchun yul ochib dasturdan tashqi kurilmaga murojaat qilish va axborot almashish mumkin. 2.Faylga malumot yozish uchun faylni ochish: Rewrite(); Bu protsedura bajarilganda xotiraga Assign protsedurasida ko‘rsatilgan nom bilan yangi fayl unga malumot yozish uchun ochiladi va yozuv ko‘rsatkichi fayl boshiga o‘rnatiladi. Bu protsedurani extietkorlik bilan ishlatish kerak, chunki ko‘rsatilgan fayl oldindan xotirada bo‘lsa, undagi malumotlar butunlay uchirib tashlanadi. 3. Faylni undan malumotlarni tezkor xotiraga o‘qish uchun ochish: 4. Reset(); Bu protsedura bajarilganda Assign protsedurasida ko‘rsatilgan fayl undagi malumotlarni o‘qish uchun ochiladi, yani yozuv ko‘rsatkichi faylning birinchi elementiga keltirib qo‘yiladi. 5. Faylga malumotlarni yozish, kiritish: Write(,); Bu yerda kattalik o‘rnida o‘zgaruvchi yoki ifoda ishlatilishi mumkin. Protsedura bajarilganda kattalikning qiymati fayl o‘zgaruvchisi bilan boglangan faylda fayl ko‘rsatkichi o‘rnatilgan joyga yoziladi va fayl ko‘rsatkichi keyingi pozitsiyaga suriladi. Ushbu protsedura fayl yozish uchun ochilgandagina ishlaydi. 6. Fayldan malumotlarni o‘qish: Read(,); Bu protsedura bajarilganda Reset bilan ochilgan faylda yozuv ko‘rsatkichi o‘rnatilgan joydagi elementning qiymati o‘zgaruvchiga o‘zlashtiriladi. So‘ng yozuv ko‘rsatkichi bitta pozitsiyaga suriladi. 7. Turli yuqoridagi maksadlar uchun ochilgan fayllar ish oxirida yopilishi kerak, buning uchun Close(); Protsedurasi ishlatiladi. Bu protsedura bajarilganda axborot uzatishning barcha kanallari yopiladi. 8. Fayl oxirini aniqlash funksiyasi: Eof(); Bu funksiyaning qiymati BOOLEAN tipida bo‘lib, u fayl ko‘rsatkichi faylning oxirida o‘rnatilganda TRUE qiymatga ega bo‘ladi, aks holda uning qiymati FALSE ga teng. Toifalashgan fayllar va ular bilan ishlash Toifalashgan fayllar bir xil tipdagi elementlardan tashkil topadi. Ular dasturda quyidagicha elon qilinadi: FILE OF ; Bu yerda elementlar toifasi faylning tashkil etuvchilari, yani fayldagi malumotlarning toifasi bo‘lib, bu toifa sifatida oddiy va murakkab toifalarni(fayldan tashqari) ishlatish mumkin. Toifalashgan fayllarni quyidagicha tavsiflash mumkin: TYPE bo‘limida Type f=file of integer; Tal=file of char; Num=file of real; Var p,q: file of f; f1: file of char; Var f2:file of integer; Var bo‘limida Toifalashgan fayllarga misollar ko‘rib o‘tamiz. 1 – misol. Tashqi faylga ixtiyoriy ketmaketlikdagi belgilarni yozish va o‘qish. PROGRAM F1; VAR F:FILE OF CHAR; CH:CHAR; I:INTEGER; BEGIN ASSIGN(F,’MYFILE.TXT’); REWRITE(F); FOR I:=1 TO 10 DO BEGIN READLN(CH); WRITE(F,CH); END; CLOSE(F); RESET(F); WHILE NOT EOF(F) DO BEGIN READ(F,CH); WRITE(CH,’ ‘); END; CLOSE(F); END. Ushbu dasturda ekrandan 10 ta belgi o‘qib olinadi fa tashqi faylga yoziladi. So‘ng o‘sha fayl o‘qish uchun ochilib fayl tugagunga kadar qaytaqayta uqiladi va o‘kilgan belgilar bosmaga chiqariladi. TIPLASHMAGAN, MATNLI FAYLLAR BILAN ISHLASH Tiplashmagan fayllarga aniq tipdagi fayllar kiradi. Ko‘pchilik hollarda bu fayllar yozuvlardan iborat bo‘lib, turli berilganlar bazasini tashkil etishda qo‘llanadi.Bunday fayli o‘zgaruvchilar dasturda quyidagicha e’lon qilinadi: TYPE FileRec = RECORD ... END; VAR F : file of FileRec; Agar matnli fayllarda beilganlar simvollardan tashkil topgan bo‘lsa, tiplashmagan fayllar yozuvlardan tashkil topgan deb qaraladi. Bunday berilganlarning o‘lchov birligi sifatida yozuvning o‘zi qabul qilinadi. Yozuv uzunligi SizeOf(FileRec) bilan aniqlanadi. Seek(VAR F; NumRec: LongInt) protsedura F joriy faylning NumRec tartibli o‘zgaruvchisini o‘rnatadi; F tiplashgan va tiplashmagan berilganlarning fayl o‘zgaruvchisi. Tiplshmagan faylni ochishda joriy pozitsiya yozuv boshiga o‘rnatiladi va 0 chi tartib nomerga ega bo‘ladi, fizik yozuv mantiqiy yozuv tartib nomeridan bittaga kam bo‘ladi. Misol. Telefonlar xakidagi ma’lumot misolida tiplashmagan fayllar bilan ishlash. PROGRAM BookPhone; TYPE StFio = string[10]; StPhone = string[10]; RecBook = RECORD { fayl uchun yozuv } Fio : StFio; Phone: StPhone; END; VAR BookFile : file of RecBook; { RecBook faylli yozuvga o‘zgaruvchilar} Work : RecBook; { yozuvlarga o‘tish uchun o‘zgaruvchilar } Ind : byte; PROCEDURE OutputRec; { joriy yozuvni ekranga chiqarish } BEGIN Read(BookFile, Work); With Work do Writeln('FIO: ',Fio,' telefon: ',Phone); END; { OutputRec } PROCEDURE OutputAllRec; { fayning hamma yozuvlarini ekranga chiqarish } BEGIN Seek(BookFile, 0); { faylni birinchi mantiqiy yozuvni o‘rnatish } Writeln('*** Telefonlar xakidagi ma’lumotnomani ekranga chiqarish'); WHILE (NOT Eof(BookFile)) DO OutputRec; END; { OutputAllRec } PROCEDURE AddRec; { klviaturadan sanaydi va faylga yozuvni ko‘shadi } BEGIN Writeln('*** Fayl yozuvini chiqarish'); WITH Work DO BEGIN Write('Familiyasini kiriting: '); Readln(Fio); { familiyalarni kiriting } Write('Telefon nomerini kiriting: '); Readln(Phone); { telefon nomerini kiritish } Write(BookFile,Work); END; { with } END; { AddRec } PROCEDURE UpdateRec(NumRec : LongInt); { tartib nomeri bo‘yicha fayl yozuvini o‘zgartiring } BEGIN Seek(BookFile, NumRec); { tartib nomeri bo‘yicha fayl pozitsiyasini o‘rnatish } Writeln (' yozuvning eski qiymati '); OutputRec; { yozuvni chiqarish va fayl pozitsiyasini keyingi yozuvga o‘tkazish } Seek(BookFile, NumRec); { oldingi pozitsiyaga qaytarish Writeln(' yangi qiymat '); AddRec; { yozuvni o‘zgargan qiymatini chiqarish } END; { UpdateRec } BEGIN { BookPhone } Assign(BookFile, 'PHONE.DAT'); { PHONE.DAT nomli yangi fayl tashkil qilish} Rewrite(BookFile); Write(' PHONE.DAT' yozuvining 5 ta yozuvini tashkil qilish); FOR Ind := 1 TO 5 DO { klaviaturadan 5 ta yozuvni tashkil qilish} AddRec; Write('Yozuvlarni tashkil qilish tugatildi. ... tugmachasini bosing'); Readln; OutputAllRec; {hamma yozuvlarni ekranga chiqarish } Write('Faylning 2 ta yozuvini o‘zgarishi. ... tugmachasini bosing '); Readln; UpdateRec(1); {1 chi tartib raqam faylning 2 chi mantiqiy yozuviga to‘g‘ri keladi} Write('Davom ettirish uchun xohlagan klvishani bosing...'); Readln; OutputAllRec; { o‘zgargan faylni ekranga chiqarish } Close(BookFile); { faylni yopish} END. { BookPhone } Matnli fayllar Matnli faylni 0 dan 256 gacha bo‘lgan belgilar qatori ketma ketligi deb karash mumkin. Matnli qatorni yozish uchun Text standart tipidan foydalaniladi. VAR F: text; { F fayl o‘zgaruvchisi } Har bir qator oxiri markeri bilan tamomlanadi. Amaliyotda bunday markerni ikkita belgi ketma ketligi tashkil qiladi: Satrga o‘tish chr(13) va karretkani qaytarish chr(10). Ushbu ikkita belgi matnli fayllar ustidagi standart harakatlarni belgilaydi. SYSTEM modulidagi standart ochiladigan Input va Output fayllari Text tipli bo‘ladi. Matnli fayllarni kiritish va chiqarish. Matnli fayllar uz spesifikasiga ega. Read o‘qish va Write yozish protseduralarining maxsus kengaytmasi belgili bo‘lmagan tiplar bilan ishlash imkoniyatini beradi. Agar Ww word tipidagi uzgaruvchi bulsa, Read(F, Ww) operatorining chaqirilishi sonlar ketmaketligini F faylidan o‘qib, Ww o‘zgaruvchisiga o‘zlashtiradi. Boshqa hollarda dasturda xatolikka olib keladi. Matnli fayllarni ochishni standart usullarda olib borish mumkin: Fayl o‘zgaruvchisiga mos fayl nomini quyish ( Assign protsedurasi), yangi matn faylini ochish ( Rewrite protsedurasi); yoki fayl o‘zgaruvchisiga mos fayl nomini quyish ( Assign protsedurasi ), xotirada bor faylni ochish (protsedura Reset). Matnli fayllar o‘zining spesifikatsiyasiga karab, o‘qish yoki yozish operatsiyalaridan bittasi bilan ishlash imkoniyatini beradi. Shuning uchun matnli fayllar bilan ishlashda yana bitta protsedura ,faylni ochish protsedurasi paydo bo‘ladi: Append(VAR F : text); Bu protsedura faylni ochib, kursorni fayl oxiriga keltirib kuyadi. Append protsedurasiga qo‘yiladigan talablar ham xuddi Reset va Rewrite protseduralariga qo‘yilgan talablarga o‘xshash. Matnli fayllarni qayta ishlash uchun Read va Write protseduralari qo‘llaniladi. Readln protsedurasi qatorlarni bo‘luvchi maxsus til vositasi hisoblanadi. Uning vazifasi xuddi Read ning vazifasiga o‘xshash va o‘qishni qator oxirining markerigacha olib boradi va boshqa yangi qatorga o‘tishni ta’minlayladi. Writeln, protsedurasi hamma kattaliklarni yozishni ta’minlaydi. Protseduralar yozilishining ko‘rinishi quyidagicha: Readln(VAR F : text; V1 [,V2,...Vn]); Writeln(VAR F : text; V1 [,V2,...Vn]); bu yerda V1...Vn turli tipdagi o‘zgaruvchilar. Read va Readln protseduralari orasidagi farq nimada degan savolga quyidagicha javob berish mumkin. Read protsedurasi berilganlarni hammasini bir qatorga olib kirish imkonini beradi Readln operatsiyasi esa albatta bir qator tugagandan keyin avtomatik ravishda ikkinchi qatorga o‘tishni ta’minlaydi, ya’ni berilganlarni turli qatorlardan olib kirish mumkin. Write va Writeln protseduralarida ham xuddi shunday. Kiritish chiqarish operatsiyalarini bajarayotgan paytda maxsus Eoln, Eof, SeekEoln, SeekEof funksiyalaridan tashkil topgan til vositasini qo‘llash mumkin. Agarda faylning joriy pozitsiyasi fayl oxiri markerida turgan bo‘lsa Yeoln(VAR F: text) funksiyasi, True ning bulev qiymatini qaytaradi. Qolgan hamma holatlarda funksiyaning qiymati False bo‘ladi. Agarda kursor oxirgi komponentadan keyin turgan bo‘lsa, Eof(VAR F: text) True ning bulev qiymatini qaytaradi, aks holda False bo‘ladi. 1misol. Diskda fayl yaratish va unga foydalanuvchi tomonidan kiritlgan 5 ta sonni yozish. Var f:text; n,i:integer; Begin writeln(‘5 ta butun son kiriting’); Writeln(‘Har bir son kiritilgach ENTER tugmasini bosing’); Assign(f,’numbers.txt’); Rewrite(f); For I:=1 to 5 do begin write(‘’); readln(n); writeln(f,n); end; Close(f); 2 Misol. Yuqorida tashkil qilingan matnli fayldagi sonlarni o‘qish. VAR F: text; n,I:integer; Begin Assign(f,’numbers.txt’); Reset(f); For I:=1 to 5 do begin write(‘’); readln(f,n); writeln(n); end; Close(F); END. END. AMALIY MASHG’ULOT 1Kuyidagicha tavsiflash berilgan: Var f:file of integer; x,y:integer; Agar f faylda 3 va 7 sonlari bulsa, kuyidagi operatorlardan sung y uzgaruvchi kanday kiymat olishini aniklang: a) reset(f); read(f,y); if not eof(f) then read(f,y); if not eof(f) then read(f,y); b) reset(f); y:=0; while not eof(f) do begin read(f,x); y:=y+x end; c) reset(f); y:=1; repeat read(f,x); y:=y*x until eof(f); 2Kuyidagicha tavsiflash berilgan: Type son=file of real; Son tipida faylda sonlar ketmaketligi mavjud. Undagi manfiy elementlar sonini aniklovchi dastur tuzing. 3.Kuyidagicha tavsiflash berilgang: Type narx=record sum:0..maxint; tiyin:0..99 end; Narx tipidagi faylda malumotlar berilgan. Undagi eng kichik pul mikdorini anilovchi dastur tuzing. LABARATORIYA ISHLARI 13.1. Kuyidagicha tavsiflash berilgan: Type kator=file of 0..999; Kator tipidagi fayl berilgan. Undagi elementlar usish tartibida joylashganligini tekshiruvchi dastur tuzing. 13.2. Kuyidagicha tavsiflash berilgan: Type tekct=file of char; Tekct tipidagi ikkita t1 va t2 fayllar berilgan. Ulardagi elementlar soni uzaro tengligini aniklovchi dastur tuzing. 13.3. var f:file of integer; i: integer; Ushbu operatorlar bajarilgandan sung f fayl da xosil buladigan malumotni kursating: A) rewrite(f); If eof(f) then write(f,1) else write(f,2); If eof(f) then write(f,3) else write(f,4); b) rewrite(f); for i:=3 downto 1 do write(f,sqr(i)); 13.4. type satr=packed array[1..100] of char; tekst=file of char; Shunday protsedura tuzingki, kiritilgan satrda uchragan barcha sonlli simvollarni tekst fayliga yezsin. type kator=file of 1..maxint; 13.5. Shunday dastur tuzingki, u berilgan n dan oshmagan barcha Fibonachchi sonlarini(1,1,2,3,5…) faylga yezsin. 13.6. Bir berilgan fayldagi malumotlarni boshka bir faylga yezuvchi dastur 13.7. tuzing. Ikkita faylda malumot bor. Uchinchi bir fayl ochib, avval birinchi fayldagi malumotlarni, sung ikkinchi fayldagi malumotlarni yiging. 13.8. Matn faylida malumotlar berilgan. Faylda nechta satr borligini aniklovchi dastur tuzing. Fayl satri yezuvdan iborat va unda xodimning ismi va yeshi kabi maydonlar bor. Fayldagi yeshi eng kichik va yeshi eng ulug xodimni aniklovchi dastur tuzing. 13.9. var f:file of integer; x: integer; Yukorida tavsiflangan fayl xotirada bor va unda fakat 1, 2 sonlari joylashgan. Kuyidagi operatorlar bajarilgandan sung x uzgaruvchi kanday kiymat kabul kiladi? reset(f); read(f,x); if x=1 then write (‘1’) else write(‘2’); 13.10.var t:file of char; c:char; Kuyidagi operatorlar bajarilgandan sung t faylda nima xosil buladi? 13.11.rewrite(t); if eof(t) then c:=’a’ else c:=’b’; write(t,c); 13.12.Ikkita faylda sonlar usish tartibida yezilgan. Ularni uchinchi faylga shunday yigingki, u fayldagi elementlar xam usish tartibida joylashsin. 13.13. Shunday funksiya tuzingki, u: A) matnli fayldagi bush satrlar sonini aniklasin. B) matnli fayldagi satrlar ichida eng uzunini aniklasin. 13.18. Matnli fayldagi malumotlarni bosmaga chikaruvchi dastur tuzing. 13.19. Matnli faylda satrlar suzlardan iborat. Aniklang: a) d xarfidan boshlanadigan suzlar sonini; b) z xarfi bilan tugaydigan suzlar sonini; v) biror xarf bilan boshlanib, shu xarf bilan tugaydigan suzlar sonini; g) Fakat bir xarfdan iborat suzlar sonini. 13.20. Bir matnli faylda bush satrlar xam bor. Uni ikkinchi bir faylga bush satrlarsiz utkazing. 13.21. Bir matnli fayl xar bir satrida 80tagacha simvollar bor. Shu fayl yezuvlaridagi 80taga tulmagan bush joylarni ‘*’ bilan tuldirib ikkinchi bir faylga yezing. 13.22. Satr berilgan. Unda suzlar orasida bush joy bor, satr oxiri «.» bilan tugaydi. Satrdagi xar bir suzni faylning bir satriga yezadigan dastur tuzing. 13.23. Bir faylda sonlar yezilgan. Ulardan musbatlarini ikkinchi faylga, manfiylarini esa uchinchi faylga yezuvchi dastur tuzing. Mavzu: Turbo pascal muhitida ishlash. Xotiraning dinamik taqsimoti. Ko’rsatgich turi. Paskal tili ilmiy texnik, muxandislik masalalarini yechishda keng ko‘lamda foydalanadigan algoritmik tildir. Mazkur algoritmik til Shveysariyalik professor Virt Niklaus tomonidan 1971 yilda yaratilgan. Paskal algoritmik tili jamlovchi mashinani yaratgan Fransuz fizigi Blez Paskal xotirasiga quyilgan. Paskal tilining alfavitiga quyidagilar kiradi: 1. A dan Z gacha bo‘lgan 26 ta lotin alifbosi harflari. 2. Arab raqamlari: 1,2,3,4,5,6,7,8,9,0. 3. Arifmetik amallar. Paskal tilida quyidagi arifmetik amallar mavjud: ko‘paytirish(*), masalan: A*V; bo‘lish(/), masalan: A/V; qo‘shish(+), masalan: A+V; ayirish(), masalan: AV; Paskal tilida darajaga ko‘tarish amali ishlatilmaydi. Shuning uchun ham sonlarni butun darajaga ko‘tarishda (daraja ko‘rsatkichi katta son bo‘lmasa) ularni bir necha marotaba ko‘paytirish yo‘li bilan amalga oshirish mumkin. Haqiqiy darajaga ko‘tarish(agar asos musbat son bo‘lsa) logarifmlash yo‘li bilan amalga oshiriladi: nenx ln x yoki nx 10  n ln x 4. Munosabat amal belgilari: < (kichik), <=(kichik yoki teng), >(katta), >= (katta yoki teng), = (teng), < > (teng emas); 5. Maxsus belgilar: . (nuqta) , (vergul) ; (nuqtali vergul) : (ikki nuqta), oddiy, kvadrat va figurali qavslar: ( ), [ ] , { } va hokazo. Nom. Nom yoki identifekatorlar o‘zgaruvchilarni, o‘zgarmaslarni, turlarni, protseduralarni va funksiyalarni nomlash uchun ishlatiladi. Nom harf va raqamlardan iborat bo‘lib, doimo harfdan boshlanishi kerak. Masalan: X2, AB2, Y2, Z3, ALFA, BETTA. Son. Sonlar butun va haqiqiy bo‘lishi mumkin. Butun sonlar o‘nli raqamlar yordamida ishorali yoki ishorasiz ko‘rinishda yoziladi: Masalan: 5; 55; 73; 72867; 5205300. Haqiqiy sonlar qo‘zg‘almas va qo‘zg‘aluvchan nuqtali ko‘rinishlarda yoziladi: Masalan: 0.65; 5E02; 150.8; 1.7E2; 86.79. Satrlar. Paskal tilida satrlar apostrof ichiga olingan belgilar ketmaketligidan iborat bo‘ladi. Masalan: ‘array’, ‘informatika’, ‘matematika’ kabilar. O‘zgarmaslar. Paskal algoritmik tilida o‘zgarmaslar: butun(integer), haqiqiy(real), mantiqiy(boolean), belgili(char), tekstli(text) ko‘rinishlarida bo‘lishi mumkin. Butun yoki haqiqiy turdagi o‘zgarmaslar, oldiga + yoki – ishorasi qo‘yilgan raqamlardan hosil bo‘ladi. Mantiqiy tipdagi o‘zgarmaslar faqatgina 2 ta mantiqiy qiymat true (rost) va false (yolg‘on) kiymatlarni qabul qilishi mumkin. Belgili tipga mansub bo‘lgan o‘zgarmaslar qo‘shtirnoq belgisi ichiga olingan belgilar ko‘rinishida yoziladi. Masalan: “Kassa”, “Informatika”. Tekstli konstantalar (qatorlar) belgilar ketmaketligini qo‘shtirnoq belgisi ichiga olib yoziladi. Masalan: “Y=“, “Ildiz=”, “yig‘indi=” va hokazo. O‘zgaruvchilar. Mazkur algoritmik tilda dasturda qatnashayotgan o‘zgaruvchi miqdorlarni belgilab yozish uchun o‘zgaruvchilardan foydalaniladi. Paskal tilida oddiy va indeksli o‘zgaruvchilardan foydalaniladi. Oddiy o‘zgaruvchilar butun, haqiqiy, mantiqiy va belgili tiplarning biriga tegishli bo‘lishi mumkin. Masalan: SR, XMAX, DELTA, IFA, REZ, SUMAR. Indeksli o‘zgaruvchilar massivlarning elementini tashkil qiladi. Umumiy ismga ega bo‘lgan o‘zgaruvchilar to‘plamini massivlar deb atash mumkin. Bitta indeks bilan belgilangan massivlar bir o‘lchovli massiv deb, ikkita indeks bilan belgilangan massivlar esa ikki o‘lchovli massiv deb ataladi. Massivlarning elementlari kvadrat(o‘rta)[ ] qavsga olinib yoziladi. Masalan: A[4], A[I] – bir o‘lchovli massivlar, V[2,5], B(I,J] – ikki o‘lchovli massivlar. Standart funksiyalar. Dasturda teztez uchrab turadigan funksiyalarning qiymatlarini hisoblashni yengillashtirish maqsadida standart funksiyalardan foydalaniladi. Standart funksiyalarni yozishda dastlab ularning nomlari undan keyin esa kichik qavsga olinib argumentlarini yozish kerak. Funksiya nomi Absolyut qiymat Kvadrat ildiz Sinus Kosinus Tangens Eksponenta Natural logarifm Arktangens Kvadratga ko‘tarish X ning butun qismi Yaxlitlash Oldingi qiymat Navbatdagi qiymat Juftlikni tekshirish Matematikada yozilishi x Paskal tilida yozilishi ABS(X) x sinx cosx tqx ex nx arctqx x2 SQRT(X) SIN(X) COS(X) TAN(X) EXP(X) LN(X) ARCTAN(X) SQR(X) TRUNC(X) ROUND(X) PRED(X) SUCC(X) ODD(X) Qolgan teskari trigonometrik funksiyalar matematikadagi mavjud quyidagi formulalar orqali arktanges funksiya yordamida ifodalanadi. arcsin x  arctq x  1 2 x arccos x arcctqx   2   arctq arctqx x  1 2 x Dastur strukturasi. Paskal algoritmik tilida dastur uning sarlavhasi va blok deb ataluvchi tanasidan iborat. Dastur sarlavhasi, dasturning har doim birinchi qatoriga yoziladi va Program xizmatchi so‘zi bilan boshlanadi. Program so‘zidan keyin dastur nomi va oddiy qavs ichida dasturning ishlashi uchun bog‘liq parametrlar input(kiritish) va output(chiqarish) fayllari yoziladi. Masalan: Program summa(input, output); Dastur sarlavhasi; (nuqta vergul) bilan tugallanadi. Dasturning tanasi ikkita asosiy qismdan iborat: tasvirlash va operatorlar bo‘limi. Tasvirlash bo‘limi quyidagi qismlardan iborat: a). nishonlar (metkalar)ni aniqlash; b). konstantalarni aniqlash; v). o‘zgaruvchilarni aniqlash; g). turlarni aniqlash. Har bir tasvirlash va aniqlash nuqta vergul bilan tugaydi. Metkalarni aniqlash qismi Label xizmatchi so‘zi bilan boshlanadi va Label dan keyin dasturda ishlatilgan metkalar vergul bilan ajratilgan holda yoziladi. Masalan: Label 5, 65, 100; . Metkalar sifatida musbat butun (natural) sonlar ishlatiladi. Metka operatordan ikki nuqta (:) bilan ajratiladi. Agar dasturda metka ishlatilmasa, u holda metkani aniqlash qismi yozilmaydi. O‘zgarmaslarni aniqlash qismi Const xizmatchi so‘zi bilan boshlanadi va bundan keyin dasturda ishlatilayotgan o‘zgarmaslar va ularning sonli qiymatlari yoziladi. O‘zgarmaslar nomi va qiymati = simvoli bilan ajratiladi. Har bir o‘zgarmasni aniqlash ; (nuqtali vergul) simvoli bilan tugaydi. Masalan: Const A=5,5; B=3,5; P1=3.141593; K=7; L=13; O‘zgarmaslarni tasvirlash dasturni tushunishda va o‘zgartirish kiritishda qulaylik tug‘diradi. O‘zgaruvchilarni tasvirlash bo‘limi Var xizmati so‘zi bilan boshlanadi va undan keyin dasturda qatnashuvchi o‘zgaruvchilar va tiplari yoziladi. Umumiy holda o‘zgaruvchilarni tasvirlash qismi quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi: Var v1, v2, v3,…,vn:T; bu yerda v1, v2, v3,…,vn –o‘zgaruvchilar; To‘zgaruvchilar tipi(real, integer, char, boolean). Masalan: Var a,b,c: real; p,k: integer; q,s: char; t,r: boolean; AMALIY MASHG’ULOT PASKAL TILIDA TARMOQLANUVChI TARKIBLI ALGORITMLARGA DOIR DASTUR TUZISh 1misol. Argument x ning ixtiryoriy qiymatida quyidagi funk siyaning qiymatini hisoblash dasturini tuzing. y         2 xnis  xn  1 2 x ,|5,0 , e  Sim | x  2 , агар x  0 агар x  0 агар х  0 1. Blok–sxemasini tuzamiz: 2. Paskal tilida dasturini tuzamiz: program lab2(input, output); var x, y: real; begin read(x); if x>0 then y:=sin(x)*sin(x)+ln(x*x) else if x>0 then y:=exp(sin(x))+(1/x)*(1/x) else y:=sqrt(abs(x0.5)); write(‘y=’,y); end. LABORATORIYa TOPShIRIQLARI 1–variant y         2 xn e , arctg | x  IShINI BAJARISh UChUN VARIANT x  1 агар x 2 z ,|5,0 z , агар x  1 бу ерда z  . 5 агар x  1 2–variant 3–variant z        x 2  x 2 arc 3 5  5ln3  sin x 2 sin x 2 3 3  2 x xgtc  xgtc | | e x  xnl 5,0 y        4–variant x , , , агар агар агар  0 x  x 0  x 0  ,1 , , агар агар агар  x 0  0 х  0 x x    6,2 n 2 xnis ( xnis ерда бу  5,4  x 2 5,0 x  а 2 , tgc x ,6,0  cba ;5 b агар агар ,) агар  ;6,0  x 5,0  х 5,0  5,0 x  .7 c x 2,0  xnis 3,4   x 17,4 | tgcra    xgtс 16,0  1 х  1 агар , , |5 агар , x агар  x 1  22 xn  ( x 3  2  )2  sin x 6,0 x  5,0 x  xgtc | x , агар x  1 ,|3 , агар агар  х 1  1 x z        y       y          |7,0 , z        | rcan tgx xniscra xgtcra e  , , агар агар агар  0 x  х 0  x 0 z          tgc 5  32 x  x   x e  14,4 ctg  1 x | | x бу ерда 3 x , агар , агар 6,0  x  6,0 x , агар x  6,0   .5 5–variant 6–variant 7–variant 8–variant 9–variant y        y         y        10–variant 11–variant xn  6,2 x 2 a 2cos    , xnis crca osx  | bax | агар агар агар , , x x x    8,0 8,0 8,0 b x бу ерда а  ;5 b  .4 x  7  2 xgtcra e x 5  2  tg | x  |3 x  )1 , (ln5,0  2 5 x агар агар  x 1  1 х агар x  1 , , 3 |    ( |) xnnis x  a xsoc 6,0 8,4 2     2 2 | a e x xn |  ерда .6,5 a x бу ,5 агар агар агар , ,  1 x  х 1  x 1 x  e 5 x 2 3,4 3  ctg  2 5 x  tgxcrax 2 2 , , , агар агар агар x x x 1   1  0 12–variant y        13–variant

PROTSEDURA-FUNKSIYA

Материалы на данной страницы взяты из открытых истончиков либо размещены пользователем в соответствии с договором-офертой сайта. Вы можете сообщить о нарушении.

29.04.2019