Сабақ жоспары : Шоқан Уәлиханов 10 класс

Сабақтың тақырыбы: Шоқан Уәлиханов – Өмірі мен шығармашылығы. «Ыстықкөл – күнделігі» Сабақтың мақсаты: 1. Оқушылардың қазақтың тұңғыш әскери ғалымы, белгілі қайраткері Ш. Уәлиханов  туралы білімдерін толықтыру, оның өмірі мен шығармашылық жолына, ғылыми еңбектері мен зерттеу  жұмыстарына шолу жасау. 2. Оқушылардың ауызекі сөйлеу дағдысын дамыту, сөздік қоюын молайту, ой ­ өрісін кеңейту,  шығармашылық қабілеттерін жетілдіру, ойларын еркін жеткізе білуге қалыптастыру. 3. Пәнге деген қызығушылықтарын арттыру, ғалымның өнегесі мен еңбектері арқылы оқушыларды білімді,  дарынды, өнегелі болуға тәрбиелеу, отансүйгіштік сезімдерін арттыру. Мемлекеттік тілге деген құрмет  сезімдерін қалыптастыру. Сабақтың түрі: топтық жұмыс. Сабақтың әдісі: сұрақ – жауап, түсіндіру, ойландыру, салыстыру, іздендіру, пікір алмасу. Сабақтың көрнекілігі: Ш. Уәлихановтың портреті, ғалымның өмір жолы мен шығармашылығына арналған  буклет, интерактивті тақта, слайдтар, тест, карточкалар, сөз жұмбақ. 1. Ұйымдастыру кезеңі.       2. Үй жұмысын тексеру. Оқушылар екі топқа бөлінеді, интерактивті тақтаны пайдалана отырып, ғалымның өмірі мен  шығармашылығына шолу жасайды. 3. Мұғалімнің кіріспе сөзі. ­ Балалар, қай заманда, қай ғасырда болмасын мәңгі өлмес тұлғалар болады. 19 ғасырдың 2 ­ жартысында  өмір сүрген, қазақтың дана да дара тұлғасы, артына өшпес мұра қалдырған ұлы ғалымы – Шоқан Уәлиханов.  Олай болса, Ш. Уәлиханов Кім? Деген сұраққа жауап жазайық. Берілген диаграмманы толтыру. Шоқан (тұңғыш әскери ғалымы, ұлы саяхатшы, суретші, археолог, тарихшы, публицист, әдебиетші,  зерттеуші, географ, ойшыл, ағартушы – демократ, Европаға қазақ әдебиеті мен мәдениетін алғаш танытушы.) 4. Аударма жұмысы.       Үлестірмелі карточкалар бойынша жұмыс. Ш. Уалиханов родился в 1835 году в нынешней Кокшетауской области. Он рос умным, понятливым  мальчиком. Настоящее его имя – Мухаммедханафия. Шокан – это ласкательное имя, данное ему родителями. Он  обучался арабской грамоте, знал чагатайский и другие тюркские языки.. В 12 лет он поступил в Омски» кадетский корпус. Он учился очень хорошо. Он побывал во многих местах,  собирал образцы устного народного творчества и материалы, связанные с историей и этнографией не только  казахского народа, но и уйгурского, киргизского, дунганского, китайского народов.Он впервые записал эпос киргизского народа «Манас» В 1857 году он стал членом русского Географического общества. 5. жолдық тұжырымдама: 1. Кім? (Шоқан) 2. Қандай? (Алғыр, ақылды, білімді, өнерлі, зерек) 3. Не істеді? (зерттеді, саяхат жасады, аралады) 4. Синоним. (зерттеуші – ғалым, алғашқы – тұңғыш, атақты – белгілі, танымал – әйгілі) 5. Бір сөйлем. (Ш. Уәлиханов – қазақтың тұңғыш әскери ғалымы) 6.  Мәтінмен жұмыс Шоқан Уәлиханов 1835 жылы қараша айында қазіргі Қостанай облысы Құсмұрын бекінісінде дүниеге  келген.  Арғы атасы ­ қазақтың ұлы ханы — Абылай, Шоқан оның шөбересі. Өз атасы Уәли де хан болған. Ал әкесі Шыңғыс Қазақстанда хандық жүйе жойылып, аға сұлтандықтың енгізілуіне байланысты, аға сұлтан  лауазымын иеленген. Шоқанның азан шақырып қойған есімі – Мұхамедханафия. Алайда жастайынан бала болып ойнағаннан гөрі,  әжесі Айғанымның қасында шоқиып отырып, әңгіме, қиссаларды тыңдағанды ұнатқан. Бес жасынан хат  таныған. Содан әжесі Айғаным сүйікті немересін Шоқан деп атап кеткен. Шоқанның жастайынан білім, ғылымға жақын болуына әкесі Шыңғыстың да әсері тиді. Шыңғыс көптеген  орыс зиялыларымен таныс еді. Олардың көпшілігі бірнеше рет Шыңғыстың аулына қонаққа келген. Жеті  жұрттың тілін білуге тиісті" хан тұқымы болғандықтан, ауыл мектебінде оқып, арабша хат таныған Шоқан  араб, шағатай тілдерін меңгереді. Бұдан кейін оны әкесі сол кезде Сібірдегі ең таңдаулы оқу орны деп  есептелінетін Омбы кадет корпусына береді. Зерек те зерделі Шоқан мұнда «екі­үш жылдан кейін­ақ өз  кластастарынан ғана емес, өзінен екі жас үлкендердің класындағыларды да басып озып шығады» (Г. Н.  Потанин)1853 жылы Шоқан Кадет корпусын бітіріп шығады. 1856 жылы Ыстықкөлге, 1857 жылы Алатау қырғыздарына, 1858­ 1859 жылдары Қашқарияға сапар шекті. Тапсырмалар:   7.   Шығармашылық жұмыс  1.Толтырылған кестелеріңді салыстырып, толықтырыңдар Аты –жөні, ғылыми  қызметі Өмір  жылдары, туған  жері Орыс  ғалымдарыме н байланысы Алған  білімі Шоқан (Мұхамед­ ханафия) Уәлиханов . Зерттеуші  ғалым,  этнограф,  географ,  тарихшы,  саяхатшы, ағартушы  демократ, суретші 1835  ­1865 Қостанай облысы Құсмұры н бекеті.       П.П.  Семенов­Тян­ Шанскиймен, Ф. Достое  вскиймен дос болған.                   Омбыдағ ы кадет  корпусы. Араб,  шағатай,  түркі  ,орыс  тілдері. Қызметі Зерттеу саласы Еңбектері 1957жылы 22 жасында  орыс  география  қоғамына  мүше болып  сайланды. 19 жасында  Батыс Сібір  мен  Қазақстанны ң солтүстік – шығыс  аудандарын  басқарды. Генерал­ губернатор  Г.Х.  Гасфорттың  адьютанты  болды. Аңыз,  әңгімелер,  халық ауыз  әдебиеті, Қазақ  тарихы, Түркістан  тарихы,  шығыстану, география,қаза қ, ұйғыр,  қырғыз, дүңген, қытай  халықтарының  тарихы мен  этнографиясы, фольклор,  сәулет өнері. «Алты  шаһардың  жайы  туралы», «Іле  өлкесінің  географиялы қ очеркі» , «Жоңғария  очерктері»,  «Ыстықкөл сапарының  күнд  еліктері», «Қырғыздар  туралы  жазбалар», «Манас»  жырын алғаш қағаз бетіне  түсірді. «Артығын тап!» (ауызша орындалатын тапсырма) Шоқан Уәлиханов ...  Ғалым   Құрылысшы   Саяхатшы Шоқан Уәлиханов саяхат жасаған жерлер...  Қашқарияға    Ыстықкөлге   Текеліге Шоқан Уәлиханов шығармалары  «Абай жолы»  «Манас»  “Алты шаһарға сапар” Шоқан Уәлихановтың ескерткіші орнатылған жер Алтынемел Астана Алматы «Аққан жұлдыз» романының авторы С.Дөнентаев  С.Мұқанов  С.Мәуленов І топ сұрақтары: 1. Шоқанның әкесінің аты. 2.Шоқанның орыс досы. 3.Шоқанның атақты саяхаты. 4. Шоқанның арғы атасы. 5. Шоқан зерттеген қырғыз жыры. ІІ топ сұрақтары: 1.Шоқанның Қашқарға барғандағы есімі. 2.Шоқанның шешесінің аты. 3.Шоқанның жарының аты. 4.Шоқанның нағашысы кім. 5.Қанша жасынды қайтыс болды? ІІІ топ сұрақтары 1.Шоқанның әжесінің аты. 2.Шоқанның кадет корпусына түскен және бітірген жылдары. 3.Кеңес дәуірінде Шоқан жайлы жазған ғалым. 4.Шоқан қай жерді қағазға түсірді. 5.Шоқанның балалық шағы қай жерде өтті. 8. Сабақты бекіту.   Сандардың орнына тиісті сөздерді қойып, мәтінді оқы. 9. Сабақты қорытындылау. Білімдерін бағалау.10. Үйге тапсырма:  1. 2. Шоқанның арғы атасы кім? А) Құнанбай     Ә) Тәуке      Б)  Абылай Шоқанның атақты саяхаты. А) Ресейге саяхаты.     Ә) Америкаға саяхаты        Б) Қашқарияға саяхаты 3.Шоқанның орыс досы кім? А) Ломоносов      Ә) Потанин        Б)  Суриков 4.Шоқан қандай қырғыз жырын  зерттеген? А) «Еламан»      Ә) «Манас»       Б)  «Алпамыс» 5.Шоқанның азан шақырып қойған аты кім? А) Ибраһим     Ә) Мұхаммедханафия       Б)  Шоқан  6.  Шоқан жайлы пікір айтқан орыс ғалымы кім? А) Павлов    Ә) Потанин           Б ) Пирогов  7.Шоқан қандай қоғамға мүше болып сайланды? А)  Орыс қоғамына     Ә) Орыс географиялық қоғамына     Б) Қазақ  ұлттық қоғамына 8.Шоқанның әкесінің аты кім? А) Уәли        Ә)  Тахауи       Б)  Шыңғыс  9. Шоқан қайда білім алған? А) Санкт­Петербургте      Ә)  Мәскеуде      Б) Омбыда 10.Шоқанның қанша суреті сақталған? А) 200       Ә) 150       Б)  250  11. Шоқан қай жылы дүниеге келді? а) 1835      ә) 1845       б) 1865 12. Шоқанның туған жері. а) Қостанай облысы, Қызылту ауданы  ә) Алматы облысы, Ақсу ауданы   б) Қостанай облысы, Құсмұрын  бекеті 13. «Жалпы жолдастарының, соның ішінде маған, ол «Еуропаға ашқан терезе іспеттес», ­ деп кім  айтты? а) Г. И. Потанин          ә)      В. В. Григорьев        б) Н. И: Ильминский 14. Шоқанның балалық шағы қай жерде өткен? а) Сырымбет      ә) Сандықтас        б) Шыңғыстау 15. Шоқанның әжесінің аты. а) Ұлжан      ә) Зейнеп      б) Айғаным 16. Ш. Уәлихановтың кадет корпусына оқуға түскен жылы. а) 1852       ә) 1847           б) 1858 17. Шоқанның кадет корпусын бітірген жылы.А) 1852       ә) 1853        б) 1854 18. Семейде Шоқанмен оның орыс досы... ескерткіш орнатылған. а) И. И. Березинге    ә) Ф. Достоевскийге        б) М. Хоментовскийге 19. Шоқан қай жырды қағазға түсірді? а) «Алпамыс»        ә) «Қобыланды»        б) «Манас» 20. Шоқан қай жылы Орыс География мүшелігіне сайланды? а) 1861        ә) 1858       б) 1857 6. Шоқан Уәлихановтың «Ыстықкөл күнделігі» атты зерттеу еңбегі оның нағыз сыршыл, сезімтал  нәзік жанды суреткер екендігін көрсететін бірден­бір туынды. 1856 жылы Омбыда Гутковскийдің  пәтерінде П.П.Семенов Тянь Шанскиймен танысқан Шоқан Ыстықкөл экспедициясында бірнеше  маршрутта онымен бірге болып, қосылып ғылыми жұмыстар жүргізеді. Оған Шоқан «Жоңғария  очерктері» атты еңбегінде: «Менің саяхатымды жүрген жерлерімнің сипатына қарай екі кезеңге бөлуге  болады. Бірінші кезең менің Жоңғарияға, Жетісу мен Іле өлкесіне және Ыстықкөлге сапарымды  қамтиды... Мен Жоңғарияда бірінші рет 1856 жылы болдым, онда Хаментовский бастаған алғашқы  Ыстықкөл экспедициясына қатыстым. Сонан соң Құлжада үш ай тұрдым. Жоңғарияда бас­аяғы бес ай  болып, бұл өлкенің Алакөлден Тянь­Шаньға дейінгі аралығын түгел көріп үлгердім», ­ деген жолдарды  келтіреді. Мейлінше қызықты, мейлінше пайдалы еңбек деп танылған «Ыстықкөл сапарының күнделігі» бірер айдың жемісі. Тумысынан ақыл­парасаты асқақ, сезімі сергек Шоқан туған жерінің табиғатына  тартқан болса керек... Сурет: kaz.tengrin Шоқан – суретші 1856­1858 жылдары Жетісуда Алматы, Қойлық, Алмалық қалаларының ескі жұртын зерттеп, көне заманның  теңге ақшаларынан коллекция жасаған; Іледегі Таңбалы тас мекенін, Шолақтау мен Жоңғар қақпасындағы  жартас жазуларының көшірмесін жасап алған және Аягөз бен Ыстықкөл жағасындағы тастардың суретін  қағазға түсірген. Шоқан Уәлиханов қалдырған мұраның бір алуаны – бейнелеу өнері саласындағы еңбектері. Шоқан  жастайынан сурет салуға құмар болады. Оның алғаш суретке еліктеуіне Уәлихановтардың үйінде ұзақ  тұрып, жұмыс істеген орыс ғалымдары әсер етсе керек. Шоқан Уәлихановтан 150 шақты сурет қалған, ол  көбінесе қарындаш, акварель, майлы бояумен, ал кейде тушь, қалам, сиямен жұмыс істеген. Оның қолынан  шыққан суреттердің біразы ХІХ ғасырдың 60­жылдарының басында «Всемирная иллюстрация», «Искра»,  «Русский художественный лист» журналдарында  жарияланған. 7. Шоқан — жазушы Еңбектері:         “Жоңғария очерктері” “Манас” “Ыстықкөл сапарының күнделігі” “Алты шаһарға сапар” Қырғыздар туралы жазбалар «Шығыс Түркістан» «ХҮІІІ ғасырдың батырлары туралы тарихи аңыздар» «Қырғыздың ата­тегі» және тағы басқа еңбектері ғылыми тереңдігімен қатар,    Шоқан есімі берілген мекен­жайлар — Көкшетау облысында бір аудан, ауыл, педагогикалық институт; — Алматы облысында бір ауыл Ш.Уәлиханов есімімен аталады. —  Қазақ Ұлттық Ғылым Академиясының тарих, археология және этнография институтына; —  Алматы қаласында №68­мектепке, бір көшеге Ш.Уәлиханов аты берілді. —  Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлықтарының біреуі  (Бейнелеу өнері және архитектура  саласындағы сыйлық) Ш.Уәлиханов атымен аталады.І. Үлестірме карточкаларымен жұмыс. Хронологиялық кестені толтыру   №1­ карточка   Уақыты 1856-1858 жылдары 1835 жылдың қараша айында 1857 жылы 27 ақпанында 1971 жылы 1853 жылы Іс­әрекет Жетісуда Алматы, Қойлық, Алмалық қалаларының ескі жұртын зерттеп, көне  заманның теңге ақшаларынан коллекция жасады Қазіргі Қостанай облысы, Құсмұрын бекінісінде дүниеге келді Семенов Тянь­Шанскийдің ұсынуымен Шоқан Орыс географиялық қоғамының  толық мүшелігіне сайланады Көкшетау қаласында Ш.Уәлихановтың мүсіндік ескерткіші орнатылды Шоқан Уәлиханов Омбы кадет корпусын бітіреді     №2­ карточка   Уақыты 1861-1862 жылдары 1855 жылы 1854 жылы 1842 жылы 1987 жылы     Іс­әрекет Санкт­Петербург университетінің тарих­филология факультетінде дәріс тыңдаған Шоқан Орталық Қазақстанды, Жетісу мен Тарбағатайды аралайды Батыс Сібір мен Қазақстанның солтүстік­батыс аймағын басқарған генерал  Г.Х.Гасфорттың (1792­1874) адъютанты болып тағайындалады Шоқан «Едіге туралы аңызды» Арыстанбай деген ақынның айтуымен жазып алған Ш.Уәлихановтың мемориалдық кешенінің жобасы Софияда өткен «Интерарх»  халықаралық байқауында 2­орынды алып, күміс медальға ие болды.ІІІ. «Шоқан Уәлиханов» сөзжұмбағын шешу. Шоқанның әкесінің аты (Шыңғыс) Шоқанның орыс досы (Ф.М.Достоевский) Шоқанның атақты саяхаты (Қашқар) Шоқанның арғы атасы (Абылай) Шоқан зерттеген қырғыз жыры («Манас») Шоқанға ықпалы тиген орыс ақыны (Дуров) Шоқанның Қашқарға барғандағы есімі (Әлімбай) Кеңес дәуірінде Шоқан жайлы жазған ғалым (Ә.Марғұлан) Шоқанның шешесінің аты (Зейнеп) 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Шоқанның азан шақырып қойған аты (Мұхаммед­Ханафия) 11. Шоқан жайлы пікір айтқан орыс ғалымы (Потанин) 12. Шоқан 1856ж. қай ақынмен кездесті? (Сүйінбай) 13. Шоқанның немере інісі, елтаңба авторы (Шот­аман) 14. Шоқан жайлы пікір айтқан тарихшы­ғалым (Веселовский)   За свою недолгую жизнь Шокан Уалиханов (Шоқан Уәлиханов) много путешествовал, изучал быт и культуру кочевых народов. Известный казахский ученый и исследователь оставил  после себя богатое наследие. Изучим биографию Шокана Уалиханова: в ней много  интересного. Шокан провел детство в степи, а начальное образование получил в своем родном поселке в частной  школе (1842–1847 гг.). Там обучался языкам: арабскому, персидскому, казахскому, а также  рисованию, восточной поэзии. Его отец — Шынгыс (Чингис) Уалиханов — служил старшим  султаном в округе, пребывал в чине полковника. Он был образованным человеком и содействовал  изучению местного фольклора, бытового уклада жизни. За свою недолгую жизнь Шокан Уалиханов (Шоқан Уәлиханов) много путешествовал, изучал быт и  культуру кочевых народов. Известный казахский ученый и исследователь оставил после себя  богатое наследие. Изучим биографию Шокана Уалиханова: в ней много интересного.           При рождении Шокан Уалиханов был назван Мухаммедом­Канафия. Чоканом его нарекла  мать. Впоследствии это стало псевдонимом. Он родился в 1835­м на территории орды­зимовки  Кунтимес в Омской области царской России (сейчас это поселок Костанайской области  Казахстана). Если проследить этапы жизни Уалиханова, то поражает богатство интересов ученого, преданность  делу:Шокан провел детство в степи, а начальное образование получил в своем родном поселке в  частной школе (1842–1847 гг.). Там обучался языкам: арабскому, персидскому, казахскому, а  также рисованию, восточной поэзии. Его отец — Шынгыс (Чингис) Уалиханов — служил  старшим султаном в округе, пребывал в чине полковника. Он был образованным человеком и  содействовал изучению местного фольклора, бытового уклада жизни. Шокан происходил из знатного рода. Его дед — один из многочисленных сыновей Абылая —  последнего хана Среднего жуза. Бабушка Айганым была образованной женщиной, знала несколько  языков. И бабушка, и отец привили мальчику любовь к обучению и изучению традиций своего  народа. Шокан Уалиханов поступил в Сибирский кадетский корпус, расположенный в Омске, где обучался  в 1847–1853 гг. Именно здесь он нашел друзей и наставников в лице выдающихся поэтов,  писателей, географов, историков, знаменитых путешественников и ориенталистов. Кадетом Шокан выучил французский и немецкий языки. Он увлекся путешествиями и задался  целью открыть всему миру неизведанную Азию, ее культуру. В дороге по киргизским землям Уалиханов услышал местную легенду о богатыре Манасе и записал  первую часть посвященного ему эпоса. Также записал еще ряд киргизских сказаний и былин, сделал ряд зарисовок. Командировка длилась полгода.